InfoHub Logo

Soǵystan soń biraz jyl ótti. Álemge beıbitshilik ornap, elge bereke kirdi. Tán jarasy bitip, jan jarasy da jazyla tústi. Aıaqsyzdyń aqsaqtyǵyna, qolsyzdyń sholaqtyǵyna, jetimniń jetimdigine, qaıǵylynyń qaıǵysyna kem-kemnen kónip kelemiz. Kónbegende qaıtesiń. Qan maıdannan aman qaıtqandarymyz, bala shaqtaǵy sıaqty bir-birimizge baýyr basyp, qoıan-qoltyq qatar ómir súrip jatyrmyz. Ólim men ómir arasyndaǵy qyl kópirden alyp shyqqan ortaq taǵdyr bizdi bir oshaqtyń basyna jınady.

Jigit shaqta qyz-qyrqynǵa talasyp, qyryq-pyshaq qyrqysyp júrgen erkekter de dushpandyqty umytyp, bir oshaqtyń basynda, bir tabaqtan tamaq jeıtin boldy. Shette júrgenderden habar alysyp sálem joldadyq. Tek qurdastarymdy daýystap túgeldeýden qorqamyn. Óıtkeni, olar kóz aldyma syńsyǵan ný ormannyń ornynda soıaý-soıaý bolyp sereıip qalǵan seldir aǵashtar sekildi, oıqastaı beredi. Bireýi ún qatsa, tórteýinen jaýap joq. Orman týraly beker aıtpaımyn men. Aýyl mańynda óte ádemi emen ormany bar edi. Soǵystyń uzaqqa sozylǵan tórt jyly ishinde osy orman múldem búlingen. Ár jerde bir aǵash soraıyp tur. Ǵalamat jýan, áıel-qyz ben bala-shaǵanyń qulatýǵa áli jetpeıtinderi ǵana qalǵan.

Keıde oıda joq ǵajap oqıǵalar da bolyp turady: habar-osharsyz ketken bireýden habar jetedi, álde ólgenge sanalǵan adam ózi qaıtyp keledi. Sondyqtan kútkenderdiń kóńili áli úmitten kúder úzbeıdi-shymyrlap, syzdaıdy da turady júrekteri...

Talpaq Tálip ólip-tirilgen jyly múldem umyt bolǵan Qutty qol Násip qaıtyp keldi. Onymen osylaı kezdespesek, bálkim, men ol týraly mundaı uzaq syr shertpes edim. "Násiptiń Qutty qol ekenin jurttyń bári biledi, endi nesin aıtamyn?" der edim. Aıtar jaılar bar eken.

Násiptiń qaıtqanyn esitýden men Murtty Sharafatdınniń úıine kettim — Násiptiń ákesiniń aty solaı. Sharafatdınniń bar baılyǵy kirpiniń balasy sıaqty qara murty edi. Men bilgeli úıinde sharbaq, qorasynda maly bolmady, ómir boıy tárbıelep, kútkeni, saqtaǵany álgi murty. Aıtqanymdaı, murt o basta qara edi, sodan soń aǵardy, bara-bara sarǵaıdy. Sharafatdınniń bir qyzyq ádeti bar: úıindegilerdi ol óz atymen atamaı, ózi qoıǵan qosalqy atpen ataıdy. Násip — Tóbet, ortanshy uly — Bulǵaýysh, kenje uly — Qulaq, áıeli — Ártis. Jámlıha jeńgeı ártiske úsh qaınasa sorpasy qosylmaıdy. Tek bir qyzyǵy: táp-táýir ketip bara jatyp, bir aıaǵyn oraǵyta qıǵashtap basatyndyqtan keıde bir jerde typyrshyp, shyr aınalatyny bar. Bar óneri sol ǵana. Kúıeýiniń ártis dep qaljyńdaıtyny sodan... Jámlıha ógeı sheshe bolsa da Násipke til tıgizbedi, qorlyq kórsetpedi. Meıirimdi boldy. Onyń esesine Sharafatdın qatal edi. Jurtqa kún bermedi. Ásirese úlken ulyn qatty ustaıtyn. Aýzynan araq, tilinen sógis ketpedi. Ol kileń syrttan kásip izdep júretin. Aǵash ustasy edi. Aýylǵa qaıtqan kezde úıiniń astan-kesteńin shyǵaryp, búkil kósheniń berekesin qashyratyn.

Ujymdasýdyń alǵashqy jyldary bolatyn. Sharafatdın uzaq ýaqyt kásip izdep ketip, uzyn qulaqtan estýimshe, edáýir baıyp qaıtty. Qaıtty da, qarbalas jumys kezinde búkil kósheni basyna kótere shaıqatylyp, aýzyna kelgenin ottap kele jatty. Jumystan soń qyzyl ińirde kórshi-qolań úıilgen topyraq ústinde áńgimelesip otyrǵanda japon patshasynyń ata-babasyn, záýzatyn sybaı sógip, teńselip kele qalmasy bar ma. İshe qoısa, ylǵı osylaı: kóringenge urynady, eki sóziniń biri dóreki, japon patshasyn sógedi.

— Japon patshasynyń ata-babasyn dúrkiretip qýamyn... Kúlli tuqym-teberigin... barsha úrim-butaǵyn... Túkiremin japon patshasyna... Baqtashy Núretdın túgil, Qazyna Ysqaqtyń tyrnaǵyna da aıyrbastamaımyn men ony, sheshesin ash tóbetter talaǵyr...

— Baıqap sóıle, Sharafatdın, bala-shaǵa bar ǵoı, — dedi meniń ákem, — áıelder esitip qalar...

— Esitse, esitsin! Qatyndarǵa budan basqa ne kerek? — dep murtyn sıpap qoıdy. — Estisin!

— Jeter endi, Sharafatdın! — dep ákem taǵy da eskertti.

— Óı, sen maǵan qalaı ámir etesiń, aljyǵan neme! Qandaı haqyń bar? — dep bajyldady Murt. — Álde japon patshasymysyń? Ýhodı, Tashkent taýyǵy! Japon patshasyn men...

— Talaıdan tıtyǵyma tıip ediń... — dep alpys bestegi ákem jigittershe qarǵyp turyp, qolyn bir siltegende Sharafatdındi qalpaqtaı ushyrdy. Ol shalqasynan tústi. Biraz ýaqyt qozǵalmaı jatty. Sodan soń aqyryn túregelip, tizerlep otyrdy, basyn shaıqap, esin jınady. Túregelip, ákeme bajyraıa qarady. Endi-endi ákemdi bas salǵaly túr. Tóbelesetin túri bar. Sharafatdın alǵa bir adym attady. Birden tap bermedi. Nege ekenin qaıdam, qolyn kótermedi.

— Paı-paı, aǵaı, patsha bolatyn kisi ekensiń, — dedi ol basyn shaıqap, — paı-paı, qatyrdyń-aý...

Sharafatdın shaıqatylmaı, aıaǵyn jóndep basyp, úıine qaraı tartty. Birazdan soń ándetip jiberdi.

Jibek pe eken, oqa ma eken, Qalqataıdyń shashbaýy?.. Qalqataıdyń shashbaýynda — Mahabbattyń bastaýy...

Apyr-aý, osyndaı ádemi sózderdi de biledi eken ǵoı, myna qý! Shyrqaýyn qarashy.

Budan soń onyń dóreki sózderin talaı ret syrttan esitsek te, ózi mas kúıinde bizdiń úıge qaıtyp jolamady.

Qutty qolyna óz úıinde, óz elinde, jumys tappaı, Násip bala shaǵynda, sonaý balalarmen qalaǵa qalash jeýge barǵan jazda-aq aýyldy tastap ketti. Tańerteń ol jol boıyndaǵy taryny otaýǵa ketken jerinen zym-zıa joq boldy. Jurt jabyla izdedi. Jer ústinen, sý astynan súıegi tabylmady. Shyrqyrap jylap, eljirep eske alǵan bir jan joq ony. Tary pisip, oraqqa jetkende. ony jurt umytyp ta ketti.

Eki jyl ótken soń galıfe shalbar, sary shabata kıgen Násip aýylǵa qaıtyp keldi. Bizdi eń qaıran qaldyrǵany jasyl jıekti áskerı shápkisi edi. Ashat ony kórýden: "Jasyl basty kógershin" dep atady. Shápkini úlkender de, kishiler de kezek-kezek qolyna ustap, bastaryna kıip kerdi. Sháhıdullaǵa ol: "Kóńilińe unasa, ala ǵoı, senen aıaǵandy ıt jesin" dep jarylqap tastady. Bastyq qaıtaryp berdi: "Bir bas kıim qaısymyzǵa jetedi, ózińde qalsyn" dedi. Násip qaıda bolǵanyn, ne istegenin bireýimizge de aıtpady. Sóz arasynda ǵana onyń kóp qıyndyq kórgenin, balalar úıine barǵanyn, sonda oqyp jatqanyn ańǵardyq. Jasyl jıekti shápkiniń komandırdiń syılyǵy ekenin bildik. Qandaı qaharmandyǵy úshin syıǵa tartqanyn aıtpady. "Jaı, ánsheıin..." dedi de qoıdy.

Kúzge taman ol taǵy da úshti-kúıli joǵalyp ketti. Bul joly ony eshkim izdep áýre bolmady. "Adasqan mal túbinde jem jegen jerin tabar..." dep bylapyt sógistiń birazyn aıtyp jiberdi ákesi. Aýzynan aq ıt kirip, kók ıt shyqty.

Qańǵybas bala bul joly kópke deıin belgi bermedi. Tipti jeti-segiz jyl ótip ketti. Bir kúni jaz ortasynda eki qolyna úlken eki sary shamadan ustap, ústine qara troıka kostúm, aıaǵyna tesikti aq báteńke, basyna qara maýyty qalpaq kıip, moınyna galstýk taqqan Násip qaıtyp keldi. Tula boıy muntazdaı! Kórshi-qolańnyń aıtýyna qaraǵanda, bir shamadanyna áke-sheshesi men inilerine kıim-keshek, ekinshisine bazarlyq toltyryp ákelgen kórinedi. Ol ras shyǵar. Sol kúni-aq Sharafatdınniń búkil úı-ishi bastan-aıaq muzdaı kıinip shyqty. "Tyrysqanymyz bosqa ketpedi. Balaǵa tárbıe eser etti. İs keletin boldy balanyń qolynan..." dep maqtandy aq murtty Sharafatdın ústindegi penjeginiń astary men tysyn kórsetip. Aıaǵyndaǵy jaltyrap turǵan rezeńke kebisterin birin-birine úıkep, shıqyldatyp qoıdy: jurt muny da baıqasyn degeni!

Ekinshi shamadan toly iri shekildeýik, órik, meıiz, neshe túrli kámpıt, qyzyl birándik, qaqtalǵan jemis ekenin óz kózimmen kórdim. Ol shamadanyn ashyp, sákiniń ústine qoıdy da, kózaıym aıtýǵa kelgen kempir-sampyr, bala-shaǵalarǵa bazarlyq úlestirýge kiristi. Jomart jıhangez týraly habar aýylǵa lap etip, tez tarady aqyrynda. Búkil kósheniń balalary Sharafatdınniń úıine topyrlady. Násip qutty qolymen kósip-kósip ár balanyń qos ýysyna, jaıylǵan etegine bazarlyq saldy. Balalar antalap kele berdi, shubyryp kete berdi. Bir kezde betterine kúıe jaǵyp, ákeleriniń kóne bórik terip, kıiz qalpaqtaryn myılyǵyna basa kıgen kúldirgi balalar kórine bastady. Qaıdan shyqqan qýlar bular?

— Aǵaı, aǵaı, — dep bastady Násiptiń bir inisi, — myna bala, anaý qalpaq kıgen bala, sosyn anaý betine kúıe jaqqan bala jańa ǵana kelip, bazarlyq alǵan bolatyn.

— Ózi alsa, ákesiniń bórki almaǵan shyǵar, — dep qarqyldap kúldi Qutty qol — Bas kıimderińdi ustańdar, balalar.

Balalar aıtqandy istedi. Bórikter men qalpaqtarǵa birneshe túıir jemis pen bir ýystan shekildeýik saldy. Násipke quıttaı qýlardyń tapqyrlyǵy qatty unady. Balalar dereý shyǵa qashty. Budan basqa qýlar kórinbedi.

Násipti óte saǵynyp, óte zaryǵyp kútken halyq kóp eken. Qarańǵy túskenshe adam aıaǵy basylmady. Buǵan deıin ony kórmeı qalaısha tózdi eken? Kári-qurtańdar úshin samaýyr da ottan túspedi. "Minekı, mańdaıǵa jazylǵan rızyq tis syndyryp kiredi degen osy ǵoı", — dedi Mansur qart qyzyl ıegimen qatty órikti qaızap. — Tańerteńnen beri erinim qyshyp otyr edi, myna bazarlyqtan aýyz tıýge kóringen eken ǵoı... Ájeń de qur aýyz qalmasyn". — Ol úsh túıir jemisti beshpetiniń qaltasyna basty.

Násiptiń jomarttyǵy munymen tynbady. Birneshe kúnnen keıin ol osy kóshede taı-qulyndaı tebisip, birge oınap ósken qatar-qurby jigitteri men qyzdaryn dastarqan basyna jınady. Ol kezde jastardyń jıynynda sharap ishetin ádet joq edi. Biraq et, tamaq mol boldy. Keshke deıin iship-jep, oınap kúlip, saıran saldyq. Sháhıdullanyń syrnaıy, Ashattyń qýaqy óleńderi dýmanǵa kórik berdi. Bálkim, barlyq qurbylar túgel bas qosyp, kóńil kóterýimizdiń aldy-arty osy bolǵan shyǵar. Tek Násiptiń arqasynda...

Alaıda ózimiz oǵan shekten tys kórgensizdik, ádepsizdik, tasbaýyrlyq kórsettik: bireýimiz de úıimizge shaqyryp, tórge otyrǵyzyp, syrttan kelgen qonaqty qurmet etpedik. Násiptiń qonaqjaılyǵyn, jomarttyǵyn biz jaı jelókpelikke sanap, ápendilikke jorysaq kerek. Iá, sóıtken sıaqtymyz. Ózimiz keńirdegimizden kelgenshe tamaǵyn iship, ózimiz ishteı mazaqtap, qomsyndyq ony. Óıtkeni ol bizdiń tar aqylymyzǵa, tar qulashymyzǵa syımaıtyn yqylas kórsetti. Bálkim, bizden mundaı qurmet kútý onyń basyna da kelmegen bolar. Áıtse de, biz onyń aldynda áli kúnge deıin uıattymyz.

Osy qaıtqanda biz Násiptiń bir jerde pedagogıka tehnıkýmyn bitirip, Orta Azıada bala oqytyp júrgenin ańǵaryp qaldyq. Bir aı shamasy aýylda júrdi de qara troıka kostúmin satýshy Záınúshke jarty baǵasyna satyp, Orta Azıaǵa qaıtyp ketti. Bul joly ol jasyrynyp ketpedi, saparǵa shyǵar aldynda kórshi-qolańǵa, dos-jarlarǵa kirip, jeke-jeke qoshtasyp shyqty. Poıyzǵa ony eki inisi shyǵaryp saldy. Júkteri jeńil edi. Bos sary shamadan da Jámlıha jeńgeıge taýyqtyń júni men pıaz salýǵa qaldy.

... Paı-paı, shirkin, odan beri de biraz zaman ótti-aý! Jıyrma jyldaı bolar. Mine, men Sharafatdınniń bosaǵasyna taǵy da kelip turmyn. Násippen dıdarlasýǵa keldim. Qarttyń dúnıe salǵany qashan. Murty sarǵaıǵansha ómir súrdi de, jasaǵan kúnási úshin kósheniń ortasyna shyǵyp, el aldynda táýbe etip, kelip ketti. Átteń, táýbesinen keıin esinen aıyrylyp, biraz azap shegip jatty. Jan túrshigerlik jaman qazaǵa ushyrady. Sharafatdın bir ret esinen tanǵanda peshtiń qýysyndaǵy las legenge basyn tyǵyp, tunshyǵyp óldi.

Násip meni jyly shyraımen qarsy aldy.

— Jahannamnan jaıaý qashqan jigittiń bireýi mynaý! Seniń jaǵdaıyńdy esittim. Jaýǵa berilmepsiń, molodes, Kindik... — Ol qyryldap kúldi. Násiptiń daýysy ómir boıy qyryldaýyq edi. Kishkentaı kezinde abaısyzda úkige túsip ketip, sodan qarlyǵyp qalǵan tamaǵy. Onyń júdeý júziniń óńi qashyp, samaıy edáýir aǵarǵan, biraq jyrtıǵan qoı kózderi báz baıaǵy qalpynda qalǵan, qaıǵy-qasiret belgisi joq, bul dúnıede tek baqyt kórip, sarqylmas qýanyshqa bólengendsı. Kúlimsirep turǵan momaqan sábı kózderi onyń júdeý júzinde jarqyrap kóringen qos aral sıaqty.

Ol kórisýge qolyn usyndy. Men eki qol ornyna dóp-dóńgelek qalyń kúlshe tárizdi qos alaqandy qystym. Eki qolynyń saýsaqtaryn bireý asyqpaı butarlap, qaıshymen qyrqyp tastaǵandaı. Tek qolynyń bireýinde jalǵyz ǵana shynashaǵy shoshaıyp tur. Qaıshyǵa ilinbegen-aý, shamasy. Men bir túrli jerkenishten be, álde aıanyshtan ba, qatty tolqyp, seskenip qaldym. Biraq qýanysh qushaǵyndaǵy Násip muny sezbedi. Bálkim, kóńili hosh bolǵan soń, beıshara, kemistigin sezbeıtin shyǵar. Umytqan shyǵar, baıǵus.

— Minekı, kórip tursyń, — dep jaırańdady "qos kúlshemen" meniń arqamnan qaǵyp. — Tatar dám bolǵan soń taǵy da elge qaıttym. Saǵynyp óle jazdadym, ollahı!

— Hál qalaı? Syrttaı qaraǵanda tyǵyrshyqtaı kórinesiń, — deı saldym.

— Shúkir, jaman emespin, — dedi ol momaqan kózderinen nur shashyp. — Aman qaldym, denim saý. Aıaq-qolym bútin. Tek saýsaqtarymnyń ushy qyrqylǵan... Altyn júzik kıer deısiń be? Al balalarǵa sabaq oqytqanda mem qolymmen emes, tilimmen, aqylmen aıtyp túsindiremin.

Iá, bul Qutty qol Násip edi. Dál ózi. Baıaǵydaǵy sıaqty ústinde qara troıka kostúm, biraq penjeginiń jeńiniń ushy edáýir jyrtylǵan bul joly. Jasyl galstýgy da maılanyp, jaltyrap tur. Aq kóıleginiń jaǵasy kirlep ketken. Meniń synaı qaraǵanymdy ol birden túsindi.

Aıyrbastaıtyn kóılegim bar, árıne... — dep qarqyldap kúlip qoıdy. — Qansha baıysam da kostúmge jarymadym. Men dúnıeqor emespin. Tipti baqyttyń da ekeý bolǵany artyq maǵan. Bireýi de jeter edi. İshimdi tespes edi... — Ádeıi nazarymdy aýdarǵysy keldi me, álde jaı ánsheıin be, sol qolyndaǵy (ıá, sol qoly edi) aman qalǵan shynashaǵymen tósindegi Jaýyngerlik Qyzyl Tý ordenin eki ret sıpap qoıdy.

Osy men mana bul kisini nege "beıshara" dep oıladym. Ony aıaý, jubatamyn dep áýrelenýdiń ózi ádepsizdik, ojdansyzdyq qoı. Ol qolynyń topyrlyǵyna ókinbeıdi, uıalmaıdy. Káriptigin saýdaǵa salmaıdy ol.

... Biraq bul pánı dúnıede káriptigi men sulýlyǵyn satyp júrgender de bar edi. 1944 jyldyń qyrkúıek aıynyń basynda taıaýda ǵana bizdiń qolymyzǵa ótken rýmyn qalasy Konstansany bir kún aralaǵanmyn. Alańsyz tamashaladym. Bul meniń jat jerde, jat eldiń salt-sanasymen alǵashqy tanysýym edi. Meni oryssha ájeptáýir sóıleıtin bir polıseı ertip júrdi. Ol qalany da, onyń turǵyndaryn da jaqsy biledi. Eki kezdesý meni qatty tolqytyp, erekshe esimde qaldy. Ortalyq kóshelerdiń birinde bizge bir óte sulý qyz kezdese ketti. Júzine qarap toımaısyń. Polıseı álginiń jeńinen tartyp toqtatty. Topas, dóreki qımyldar jasap, ıeginen kóterip, arqasynan sıpady, betin shymshylady. Birdeńeler aıtty, kóz qysyp, yrjalaqtap kúle berdi. Men qaıran qaldym.

Keremetteı sulý qyz eken. Tártip saqtaýǵa, tıisti adamnyń sol sulýlyqty ádepsizdikpen aıaqqa basqanyna tańyrqadym. Qyz ketip bara jatqanda polıseı orysshalap: "Sharýańa bar!" dep onyń bóksesine teýip jiberdi. Munysy adamnyń aqylyna syımaıtyn nárse edi. Men tań qalǵanymdy jasyra almaı:

— Qandaı sulý... Kórgen kisi órtenip ólerlik, — dedim.

— Satylady... Birjola emes, bóle jaryp, ýaqytsha satylady. Tek óte qymbat.

— Satylǵany qalaı? Ózi sondaı sulý.

— Árıne, sulý bolǵandyqtan qymbat...Men mundaı jezókshelerdiń qanshaǵa satylatynyn jaqsy bilemin.

Kún birden bulyńǵyr tartyp, qarańǵy tústi. Ókinishti, árıne...

Azyraq júrgen soń bir alańǵa shyqtyq. Alań toly adam. Ortada úlken uzyn arbaǵa jegilgen esek aqyryp tur. Esekti tóbesi shoshaq seńseń bórik kıgen bireý qulaǵynan tartyp aqyrtady. Arbada basy qazandaı, denesi qortyqtaý, aıaq-qoly joq úsh jasar shamasyndaǵy tyr jalańash ul bala jatyr. Qasynda qańyltyr quty. Esek aqyrady. Qutyǵa oqtyn-oqtyn baqyr tıyndar syldyrap túsedi. Bul kórinistiń ashshy maǵynasyn suramaı-aq túsindim: ákesi balasynyń múgedektigin satyp tur.

Muny kórgende baıaǵy adyr polıseı da súmireıip qaldy.

— Qaıbir jetiskendiginen isteıdi deısiń muny... — dedi ol qolyn bir siltep. — Joqshylyq uıattan kúshtirek qoı.

Satylatyn sulýlyq pen satylatyn múgedektikke bir kún ishinde kezdestim, osylaı. Qaısysy aıanyshty ekenin bilmeımin. Bálkim, ekeýi birdeı shyǵar...

Násiptiń topyr qoly endi maǵan kemistik bolyp kórinbedi. Bary sol: ádemi de emes, ajarsyz da emes. Úı ıesiniń kóńil-kúıin dál taptym.

Jámlıha jeńgeı shaı qaınatty. Áldeqaıdan bir "qyl moıyn" shyǵa keldi. Násip shynynyń túbinen dóńgelek alaqanymen dúńk etkizip qoıyp qalǵanda, tyǵyn ushyp ketti. Staqandarǵa quıdy. Tepe-teń, ádil bólindi.

— Kórip tursyń, qolym asa qajetti jumysqa jaraıdy. Qalǵan sharýany da tyndyra jatarmyz... — dep qarqyldap kúldi. Sodan eki "kúlshesin" de kenet alǵa sozdy. — Osy qoldardyń qutty ekenine neshe jyl boıy jurtty sendire almaǵan edim. Aqyry dáleldedim-aý.

Bir staqandy tóńkergen soń Násiptiń kóńili ábden kóterilip ketti.

— Saýsaqsyz qalsam da, áıteýir, qolymnyń qutty ekenin dáleldedim, — dep álgi áńgimesin jańǵyrtty ol, — Qarshadaıymnan... Bala kezimnen-aq sezgenmin men búl qoldardyń qupıasyn! Átteń sender senbeı kúıdirdińder. — Ol staqandarǵa lyqyldatyp araq quıdy.

— Kel, eki aıaǵymyz teń bolsyn!

— Sonda da saýsaǵyńdy tyrnaǵyńmen qosa qalaısha qyryqtyń? — dep suradym odan sýyrtpaqtaı syr tartyp.

— Ózgeden esitseń Násiptiń qolyna úlken bomba jarylypty dep bósýi múmkin. Ózim-aq aıtyp bereıin. — Ol shynynyń tyǵynyn ornyna tyǵyp qoıdy. — Úı ıesi sóılegende qaı-qaıdaǵyny eske túsirmeı, tek tyńdap otyrsyn búl shyny. Mine, osylaı.

Násiptiń óńine qan júgirdi. Eki stakan araqtyń bosqa ketpegeni ǵoı. Tek kózderi biraz tunjyraı tústi.

— Endeshe tyńda: sýyqqa úsidi búl saýsaqtarym.

— Qalaısha?

Solaı. Biraq sharýany tyndyrdy bul saýsaqtar. Batyr sarbazdardaı mert boldy meniń saýsaqtarym...

Ol sózin jalǵastyrdy: Men artılerıada baılanysshy boldym. KP men oq atatyn mozısıada shyǵyrshyq arqalap júgiretinmin. Qyryq úshinshi jyldyń qysy edi. Tańerteńgi syqyrlaǵan sary aıazda surapyl shaıqas bastalyp ketti. Bizdiń zeńbirekter KP-dan kórinip turǵan orman arasyna jasyrynyp, jaýdyń pozısıasyna oq jaýdyryp jatyr. Polk komandıri podpolkovnık telefon arqyly ózi komanda berip jatyr. Oıpyr-aı, daýysyn-aı! Alqymy keń edi. Bir sát alysta, aq qardyń ústine ár jerden qaraıǵan noqattar qımyldaı bastady. Noqattar aqyryn úlkeıe berdi, úlkeıe berdi: tankiler! Tanys sýret. Olar qazir ot búrkedi. Davaı, kele ǵoı, davaı! Ot tıgen shómeledeı lapyldap laýlaǵylaryń kelse! İshimnen osylaı dep jatyrmyn aldyńǵy tankige. Jaýdyń buǵan deıin oqta-tekte atyp jatqan zeńbirekteri de zirkildeı bastady. Kún ashyq, dybys aýada jańǵyryqpaıdy. Kúrkiregen daýystan jer solqyldaıdy. Eki jaqtan da ot quıyny burqyraıdy. Osy kezde podpolkovnık ashýlanyp, telefon qulaqshasyn laqtyryp, jiberdi. "Úzildi!" Jeli úzildi. Jalǵa!" dedi. Kishi serjant Skvorsov dereý kabel boıymen júgirdi. Biz ony kórip turmyz. Úsh-tórt júz metrdeı jerden aman ótti. Sodan soń ol jarylys alańyna baryp kirdi. Bir júgirip, bir jyǵyldy, bir turdy. Jarylys kúsheıe tústi. Aqyrynda tankiler de ata bastady. Skvorsov taǵy bir-eki ret kórindi de, qaıtyp basyn kótermedi. Jeli jalǵanbady.

— Ruqsat etińiz! — dedim men.

— Ruqsat etpeımin. Sen bar! — Podpolkovnık qatardaǵy jaýynger Shıhanovqa buıryq berdi. Shıhanov dereý kabeldiń boıymen Skvorsovtyń izinen júgirdi. Jarty jolǵa jetpeı jatyp ony jarylys tútini orap aldy. Sol ketkennen kózge túspedi, tútin ishine súńgip, zym-zıa joq boldy. Jeli jalǵanbaı qaldy.

— Ruqsat etińiz, podpolkovnık joldas! Meniń qolym qutty! — dep taǵy da ótinish jasadym. Ashýly komandır kenet qarqyldap kúlip jiberdi.

Qolyń qutty bolsa, bar!

Men de sol jolmen júgirdim. Snarádtardyń jarylǵanyn, mınalardyń ulyǵanyn, oqtyń ysqyrǵanyn esitpedim. Onyń bári maǵan baǵyttalyp jatqan joq. Qar ústindegi sozylyp jatqan telefon symynan basqany kórmeımin-dúnıede sodan basqa eshteńe joq sıaqty. Súrinbedim, jyǵylmadym. Meni qutym, kıem saqtaıdy. Zytyp kelem, zytyp kelem. Mına jaryp, kúıip jatqan shuńqyrdyń qasynda omaqasa qulaǵan Skvorsovtyń arystaı alyp denesine tap boldym... Óte kóńildi jigit edi. Tap kúni keshe ǵana barlaýǵa shyqqanda búrkenetin jelbegeı jeleńdi oranyp sygan qyzy tárizdi kıinip, óleń aıtyp, bı bılegen bolatyn. Endi jatysy mynaý. Qaıyrylmadym. Qaıtarda ala ketermin dep oıladym. Shıhanovty kórmesem kerek. Esimde joq. Júgire berdim. "Kete górme, qutym, kete górme..." dep búksheńdeı júgirdim. Qutym tastap ketpedi meni. Snarád túsip úzgen jerdi baryp taptym. Qolǵabymdy sheship tastap iske kiristim. Symnyń eki ushyn aldymen oz apparatyma jalǵastyryp tekserip qaradym. Áýeli KP men baılanystym. Jumys istep túr. Sodan soń úzilgen jerdi jaqsylap jalǵap, toq ótkizbeıtin taspamen orap qoıdym. Sýyq qolymdy úsitip barady eken. Muny jumys bitken soń bir-aq bildim. Qolǵaptarymdy taba almaı yzalandym. Olardy mana et qyzýmen bir shetke laqtyryp jiberippin. Sony alaıyn dep eki-úsh qadam shetke shyǵa bergenim, aýnap tústim. Jaıymmen tuńǵıyqqa qulap bara jatqanymdy sezemin. Meni jarylys eseńgiretken eken-keıin bildim. Bizdiń jaýyngerler shabýylǵa shyqqan, men jatyp qalyppyn. Áıtse de baqytym bar eken-aı, áldekimder maǵan kezdesip, tiri qalǵanymdy sezipti. Sol arada jalańash saýsaqtarym syqyrlap qatyp qalǵan. Sonda da meniń qutty qolymnyń arqasynda bizdiń jaýyngerler kóptegen nemis tankisin qyryp salǵan. Toǵyz saýsaqtyń qarymyn artyǵymen qaıtarypty. Kelesi kúni medsanbatqa podpolkovnık ózi keldi.

— Qoldaryń shynynda da qutty bolyp shyqty, efreıtor. Raqmet saǵan! Almaǵaıyp aýyr shaqta baılanyssyz qalǵan polkty qıyndyqtan qutqardyń, — dedi.-Umytylmaıtyn batyrlyq bul, — dep qosyp qoıdy. Imandaı shynym, tap solaı dedi-áı.

— Umytpaǵany ǵoı... — Men Násiptiń keýdesindegi Jaýyngerlik Qyzyl Tý ordenin ymdap kórsettim.

— Mynaý ma? Bul burynyraqtaǵy shaıqastarda alǵanym, Rjevtiń túbindegi...

— Aý, álgi erligińe ne berdi?

— Bermedi. Bálkim, bergen de shyǵar, kezdespeı ketsem kerek. Meni tylǵa jiberdi.

— Keıin izdenbediń be?

— Nesine izdenemin? "Men óz mindetimdi atqarǵanda saýsaqtarymdy sýyqqa úsitip alǵan edim, sol úshin syılyq berýińizdi suraımyn" deımin be? — Kenet onyń óńi qýaryp, qoldary qaltyrap ketti.

— Basqalar suraıdy ǵoı.

— Men basqadaı emespin. Meniń úlesime eń úlken syılyq-ómir tıdi. Al jıyrma jasar Skvorsov pen on toǵyz jasar Shıhanovqa pe tıdi? Bir kezde izdenbekshi bolǵan edim, biraq osy ekeýinen uıaldym. Skvorsovtyń keriskedeı keýdesi áli kóz aldymda etbetinen jatqan qalpynda jatqandaı. Al men torǵaıdaı denemmen áli aman júrmin.

— Seniń oıyńsha, tiri qalǵandardyń óliler aldyndaǵy boryshy ómir boıy ótelmeıtin borysh-aý deımin.

— Onyń ras, baýyrym, ómir boıy ótelmeıtin borysh... Ómir boıy óteýge tıispiz sol boryshty. Ólilerdiń bizge jasaǵan jaqsylyǵyn biz tirilerge, ıaǵnı bir-birimizge jasaýymyz kerek...

Bul kisini men mana ishteı aıap, qalaısha kemsitpekshi bolǵanmyn? Iapyr-aý, qyran eken ǵoı mynaý! Bóktergi emes, qustyń qyrany, suńqary!

Násiptiń qoldarynyń quttylyǵyna shúbásiz senýiniń syryn, mine, jańa ǵana ańǵardym. Qoldarynyń quttylyǵynan óz qara basyna paıda izdemeıdi, dańqtyń da, syılyqtyń da, dúnıeniń de keregi joq oǵan. Ómir boıy ol osy qoldarymen áldekimge tıtteı bolsa da izgilik kórsetýge, jaqsylyq jasaýǵa tyrysty, iste, oıynda, kásipte ózgelerdiń isiniń sátti bolýyn tilep, olardy qýanyshqa bólegisi keldi. Aqyrynda saýsaqsyz qalyp, qoldarynyń qutty ekenin dáleldedi. Qazir qolynyń kıeli kúshi bar ekenine múldem kúmándanbaıdy. Óıtkeni, qol kóńildiń qyzmetshisi. Kóńil buıryǵyn oryndaıdy. Ásirese, Násip sıaqtylardyń qoly erekshe...

Násip tisimen shynynyń tyǵynyn julyp aldy. Qalǵan araqty staqandarǵa teń bólip quıdy.

— Adamnyń ishinde árqashan Ádep pen Nápsi arpalysyp jatady, — dedi úı ıesi sabyrly únmen. — Biz tek eki ret iship, álgilerdiń egesin sol ǵana qyzdyryp qoıdyq. Kel, úshinshisin de tartyp jibereıik. Nápsige zıan kelsin, Ádepke qýat ensin.

Biz staqan soǵystyryp, Nápsini tyıyp, Ádepke qýat berdik.

— Mine, solaı, baýyrym, — dep Násip alaqanyn ýqalap qoıdy. Neniń "mine, solaı" ekenin ashyq aıtpady.

Men de suramadym. Ashyq aıtylatyn nárseniń bári aıtylǵan edi. Ór nárseniń ómirsheń ózegi, onyń rýhanı dúnıesiniń ustap turǵan bir tireýi bolady. Menińshe, eń myqty, eń senimdi tirek, eń qatty ólmes ózek-ǵajaıyptarǵa sený. Násip, mine, soǵan senedi, ne dese de soniki durys, soniki jón.

Jámlıha jeńgeı jańa ǵana dastarqan basyna kelip, shaıdy jańǵyrtty, dastarqandaǵy dám-tuzdy jeýdi ótindi. Onyń júrisi múldem ózgergen. Aıaǵyn qıǵashtap baspaıdy, kibirtiktemeıdi, týra siltep, sylań qaǵady. Sebebi, ony qorqytyp, jekiretin bir jan joq endi.

— Esitpegen bolarsyzdar áli, shamasy, — dedi Jámlıha jeńgeı, — Talpaq Tálip ajal aýzynda jatqan kórinedi. Jazdyń jaqsy aılarynda úzilip ketpegeı — daǵy. Úıine kirip, baquldasyp shyqsańyzdar, saýap bolar edi. Jany jaqsy, abzal azamat qoı.

— Qashan?

— Beısenbi kúni túste me eken?.. Júregin ustap, qulap túsipti.

Bul habar meni qatty tebirentti. Sonaý qysta, Sámıǵullany jurt ózderinshe sottaǵan jyly, onyń basynan jupyny bórki ushyp túskende, appaq qar ústinde qyp-qyzyl qany tamǵan edi. Sodan soń ol jaltyr basyn kóp jasyrmaıtyn boldy. Bara-bara kóktem kelgen saıyn bas kıimin sheship, jaltyr tóbesin kórsetip júretin. Oǵan bireý: "Bastyń jaltyr bolmaǵy-kemel oıdyń belgisi, aqyldylyqtyń nyshany" depti. Bar aqyldy, kemel oıdy jasyrýdyń qajeti qansha? Nesi uıat onyń? Onyń maǵan syılaǵan syrǵyma dóńgelegi she? Búkil kóshemizdiń balalary aldynda meniń bedelimdi qandaı kóterip tastady sol dóńgelek! Bir dóńgeletip jiberý úshin bar dúnıe-múlkin berýge bar edi balalar. Men tegin berip qoıdym, temir kónkıdiń ıesi Sháıhattar sıaqty dúnıe qýmadym, alǵys aldym. Bir alǵysta myń báleden qutqararlyq kúsh baryn sol kezde men tereń túsinetinmin. Bul týraly mynadaı ǵaqlıa hıkaıa da bar.

Burynǵy ótken zamanda qý mekıen shól dalada bir kerýen adasqan deıdi. Shólden adam túgil, túıeler de qyryla bastaǵan. Ólim aýzynda turǵan osy kerýenge jol biletin bir jolaýshy tap bolyp, ony sýdyń boıyna alyp kelipti deıdi. Ólimnen qutylǵan soń kerýen basy: "Eı, jolaýshy, seniń bizge jasaǵan jaqsylyǵyń zor, biraq ol raqmet aıtarlyqtaı emes. Sen bizdi bir ǵana qaýipten qutqardyń. Raqmet aıtý tym artyq bolar. Ánekı, kerýennen tıelgen qazynasymen qosa qalaǵan túıeni tańdap al. Árqaısysynda ómirińe jeterlik baılyq bar" degen.

Burynǵylar raqmettiń qadirin bilgen ǵoı. Talpaq Táliptiń syrǵyma dóńgelegi arqyly qanshama alǵys aldym!

Jámlıha jeńgeı aıtyp salǵan kóńilsiz habardy estigen soń, mine, osylar oıqastap ótti oıymnan.

Hege ekenin qaıdam, Násip bos shynyǵa taǵy da tyǵyn tyqty. Kúrsinip qoıdy.

— Baıaǵyda qalash meıramyna uıtqy bolǵan sol edi-aý. Men eserge sol da jetkilikti. Búkil kósheniń balalaryn qalashqa toıǵyzamyn degenimdi aıtsańshy taǵy da... Uıtqymyz edi Tálip aǵaı, — dedi ol ózine ózi kúbirlep.

Sóıtip, aıaq astynan kóńilimizge ózgeshe taýqymet, ózgeshe muń kirdi. Talpaq Tálippen baquldasýǵa kettik. Jol-jónekeı mańqa Ýáletdınge de soqtyq. Soǵysty Berlınde aıaqtap, ol óńirine Dańq ordenin taǵyp qaıtty. Biraq onyń batyrlyq týraly aıtqandaryn esepke alatyn kisi bolsa on ordennen de asyp túser edi. Asyra silteý jaǵynan Ýáletdın Tálipten qalyspaıdy. Aramyzda sol bolsa, ólmeli kisimen tezirek til tabysarmyz dep oıladyq Shynynda budan utylmadyq.

---