InfoHub Logo

Bir baıdyń sansyz kóp maly bolǵan eken. Malynyń kóbi jylqy eken. Bir jyly qysta qar qalyń túsip jut bolyp, baı jylqysyn alys otarǵa shyǵarady. Qys ótip, jaz jaqyndasa da, jylqysy kelmeıdi, jylqyshylardan habar-oshar bolmaıdy. Baı jalǵyz balasyn joldas-jorasymen jylqysyn izdetip jolǵa attandyrady.

Kúnderden kún ótip, aryp-ashyp, jylqyny taba almaı júrgende, izdeýshiler bir eski qosqa keledi. Qostyń ishinde shirigen et, ydys-aıaq, taǵy basqa zattar jatyr eken. Muny kórgen soń, izdeýshiler óz jylqyshylarynyń buryn qonyp attanǵan jeri ekenin topshylaıdy. Sol jobamen mańaıdaǵy shattardan, saı-saladan izdep júrip, aıǵyr úıir sholaq jylqyǵa kezdesedi. Sol kezde bir jaqtan aǵyp kelip, bir kók sholaq qasqyr bir qara tý bıeni ıyǵyna salyp ala jóneledi. Muny kórip izdeýshiler tura qýady. Bárinen baıdyń balasy qasqyrǵa buryn jetip, urmaqshy bolyp tónip kele jatqanda, qasqyr artyna qaırylyp:

— Tart qolyńdy! — deıdi.

Bala esi shyǵyp qalady. Artynda qalǵan qýǵynshylar jetip kelip, balaǵa:

— Nege urmadyń! — dep suraıdy.

Sonda bala:

— Qasqyr, «Urma!» — dedi, — deıdi.

— Oıbaı, qýaıyq, urmasy nesi? Qasqyr sóıleı me eken? Egerde ura almasań, atty bizge ber! — dep analar keý-keýlep edi, balaǵa jel bitip serikteriniń sózine erip, qasqyrǵa taǵy buryn kelip jetedi. Uraıyn dep umtylyp edi, qasqyr taǵy da:

— Urma, men saǵan jalǵyz qaryndasymdy beremin, — deıdi.

Bala taǵy da sileıip turyp qalady. Artynan qýǵynshylar kelip:

— Nege urmadyń? — dep surasady.

— Maǵan qaryndasyn bermek boldy, — dep jaýap qaıyrady bala.

— Mynaý ne aıtyp tur ózi?! Qasqyrdyń qaryndasy bola ma eken? Tús, astyńdaǵy atty bizge ber! — dep, joldastary tus-tustan balany ortaǵa alady.

Bala:

— Jaraıdy, endi uraıyn, — dep ýádesin berip, taǵy qýyp jóneledi.

Qasqyrǵa jetip kelip ura bergende, qasqyr taǵy da:

— Tart qolyńdy! Jigit bolsań, maǵan erip, úıge júr, jalǵyz qaryndasymdy alyp qaıt, — deıdi.

Bala taǵy taısalyp qalady. Artynan kelgen joldastaryna:

— Sender endi qaıtyndar! Men osy qasqyrdyń úıine baryp, qaryndasyn alyp qaıtam, — deıdi.

— Qoı, barma, qaraǵym, — dep jabysqandaryna qaramaıdy.

— Endi qasyńa joldas ertip al, — desti joldastary. Bala oǵan da kónbedi.

— Óı, qaraǵym-aý, seniń deniń saý emes shyǵar. Qasqyrdyń qyzyn alǵandy qaı atańda kórip ediń? — dep edi, bala buǵan da toqtamady.

— Mende jumystaryń bolmasyn, baıǵa sálem aıtarsyńdar, men sol qasqyrdyń qaryndasyn alyp qaıtam, — dep júrip ketti.

— Jaraıdy. Buǵan shara bolmas! — dep, joldastary keıin qaıtty.

Bala qasqyrdyń sońynan erip ketedi. Qasqyr bir ıinnen kelip túsip, bıeni kótergen boıynsha bir úńgirge kelip kiredi. Úıden bir qanshyq qasqyr shyǵyp, balanyń shylbyryna jabysyp, atyn baılaıdy. Atyn baılap úńgirge alyp kiredi. İnniń aýzynda jatqan óńkeı bóltirikter yńyrsyp, antalap tura júgirip edi, balanyń qasyndaǵy qanshyq qasqyr «qyńq» ete túskende, bóltirikter tegis jatyp qaldy. Onan ekinshi bólmege kirdi. Onda kirse, bir kókjal qasqyr men kári ólekshin yryldap, tura umtyldy. Ózin ertip kelgen qasqyr tórgi úıden shyǵa kelip:

— Qoıyńyzdar! Jalǵyz balalaryńnyń kúıeýi osy bolady. Qystaıǵy jegen jylqy eti osy jigittiń jylqysy bolatyn, — deıdi.

Eki úlken qasqyr sheginip baryp jatty. Qasyndaǵy qanshyq qasqyr balany ertip alyp kelip, arsalaqtap bir ońasha bólmege ákep kirgizdi. Túrli tamaq daıyn boldy. Jigitti syrttan ertip kelgen qanshyq qasqyr bárin jaılap berip, tamaq ishkende jigittiń janyna kelip otyrdy.

Kesh boldy. Kún batysymen álgi qanshyq qasqyr tósek salyp, jigitke shymyldyq quryp, ońasha tastaıdy. Ózi aldyńǵy bólmege shyǵyp ketip, bir burań qaqqan aq qanshyq qasqyrdy alyp keledi. Ekeýin tanystyrady.

— Mynaý qalyńdyǵyń... Mynaý kúıeý, — deıdi.

Sonan soń burynǵy qanshyq qasqyr shyǵyp ketti. Kúıeýi tósekke jatysymen-aq, aq qanshyq qasqyr kebin sheship tastap, bir sulý qyz boldy da, kúıeýiniń qasyna kelip jatty. Ne boldyǵa jolyǵyp otyrǵan kúıeý muny kórip, qýanyp ketedi.

Sonymen birneshe kúndeı qyzyqqa batty, kúndiz tilegen tamaǵy daıyn turady, túnde qalyńdyqpen qaýyshady. Qarańǵy túse at baǵýǵa jas ólekshinderdiń bireýi shyǵady. Jigit máz-meıram bop tynyǵyp birneshe kún jatty. Qalyńdyq túnde qyz bolyp kelip, qasyna jatady. Kúndiz qasqyr kıimin kıip, qasqyrdyń ishine ketip qalady. Bala tań-tamasha: «Bul ne nárse? Osy túsim emes pe?» — dep, ózine ózi suraq qoıyp júredi.

Kúnderden kún ótip, bir kúni qyz bóri men kúıeýdi attandyrmaq bolady. Úlken kári qanshyq kúıeýdiń aldyna kelip, shoqıyp otyryp:

— Ia, balam, sen kelgeli bir aı boldy. Seniń de el-jurtyń bar shyǵar. Endi osyndaı aýyrmaı, syrqamaı turǵanda elińe qaıt! — deıdi.

Muny bala da maqul kóredi.

Enesi balanyń qolyna bir qaıraq beredi.

— Qysylǵan kúnde kerek bolar, qaraǵym! Janyńa qysym kelse, jerge salyp qoıyp, bir tep. Ne bol deseń de aıtqanyń bolady, — deıdi.

Bala qaıraqty qoınyna salyp alady. Atyna minip, qaıyn jurtymen qoshtasyp, bulańdaǵan aq qasqyrdy shylbyryna baılaıdy.

Enesi:

— Qaraǵym, qyryq kúnge tolmaı qalyńdyǵyńnyń qasqyr kebin alýshy bolma, — dep tapsyrady.

Aq qanshyq qasqyrdy jetelep, bala júrip ketti.

Jolda qaı jerge qonsa, sol jerde otaý tigiledi. Túrli tamaqtar daıyn bolady. Tamaqty iship alyp, tań atqan soń júrip ketedi. Sóıte-sóıte, birneshe kúnnen soń jigit óziniń aýylyna keledi. Aýylǵa jaqyndap kelip, qasqyr qalyndyǵyn butaǵa baılap qoıyp, ózi aýylǵa keledi.

— Men áıel ákeldim, — deıdi.

— Áıeliń qaıda? — dep suraıdy aýyldaǵylar.

— Sonaý butanyń túbinde otyr, — deıdi jigit.

Aýyldyń qyz-kelinshegi jas kelinshektiń aldynan shyǵýǵa jóneledi. Shashý shashýǵa sheshesi daıyndalyp júr. Aıtqan jerine kelse, bir aq qasqyr baılaýly tur.

— Oı, qasqyry nesi, — desip, kelgender kelinshekti alystan qarasyp júr.

Bireýi turyp:

— Osy qasqyrdyń qyzyn alamyn dep erip ketti dep edi. Munyń kelinshegi osy qasqyr bolyp júrmesin? — desip tańyrqasyp, shýlasyp turǵanda, kúıeýdiń ózi jetip kelip:

— Aldynan shyqqandaryń qalaı, aýylǵa aparmaı turǵandaryń qalaı? — dep ursyp, aq qanshyq qasqyrdy alyp baryp, bólek otaý tikkizip, sol otaýda qasqyr kelinshegimen jata beredi.

Kúndiz — qasqyr, túnde — qasqyr kıimin sheship tastap, qarańǵy úıdi jaryq qylatyn sulý kelinshek bolyp qoınyna jatady. Sonymen baı balasy jata beredi. Qurby-qurdastary, aýyl aımaǵy: «Bul jyndanyp qasqyrdan qatyn alyp jatyr, baıdyń balasy ań bolýǵa aınaldy», — desedi. Qurby-qurdastary anda sanda kúlip: «Qasqyrdyń baıy», — dep shaqyrady. Sondyqtan baıdyń balasy úıinen shyqpaıtyn bolady.

Buǵan qaıtse de qyryq kún ótkizý kerek. Qyryq kúndi ótkizgenshe, shydap keledi. Biraq baıdyń balasy sarǵaıyp, ábden júdep ketedi. Ózinen ózi qapalanyp júrgen ol qyryq kúnge jetkizbeı, otyz jeti kúnde áıeliniń qasqyr kóılegin túnde sheshinip jatqan jerde alyp, jyrtyp-jyrtyp, otqa tastap jiberedi. Áıeli renjıdi:

— Saǵan jaqsy bolmaıdy, sen eneńniń aıtqan shartyn oryndamadyń, — deıdi.

Jigit:

— Nesine bolsa da shydadym, óıtkeni, ábden qapa bolyp, ólýge aınaldym. Sondyqtan munan da sol kóretin keseldiń ózin kórip alǵanym jaqsy! — deıdi.

Tań atty. Kúndegi mazaqtap júretin baıdyń balasyna eldiń bári tańyrqap, áıelin kórgender talyp jyǵylyp jatyr.

Baı jurtty jıyp, toı qyla bastaıdy. Jurttyń barlyǵy tań-tamasha. Sóıtip, birneshe kúnnen soń toı ótedi.

«Osynda pálenshe baıdyń balasy áıel alypty, áıeli jannan asqan sulý eken!» — desip, eldiń bári shýlaıdy. Keıbireýleri: «Qaraǵa laıyq emes, hanǵa laıyq kisi eken!» — dep jelpindiredi. Bul habardy osy eldiń hany estıdi. Han kórmek bolyp, qolyna qarshyǵa alyp, sol baıdyń aýylyna qaraı qarshyǵa salǵan bolyp shyǵady. Aýylǵa jaqyndaǵanda karshyǵasyn qoıa beredi. Qarshyǵa baıdyń balasynyń otaýynyń tóbesine kelip qonady. Han úıdiń syrtynda turyp aıǵaı salady.

— Aý, úıde kim bar? Myna qusymdy áperip jiber, — deıdi. Sol daýysty estip, baıdyń kelini úıden shyǵa kelgende, han attan qulap, talyp túsedi.

Baıdyń kelini handy qoltyǵynan alyp, attandyryp:

— Han basyńyzben qaradan shoshyǵanyńyz ne? — dep, qusty qolyna alyp berip, qoıa beredi.

Han álgi áıelge ǵashyq bolady. «Átteń, sol áıelge qalaı qosylam?! Osynyń jónin taýyp, maǵan sol áıeldi alyp beretin kisi bar ma?» — dep eline jar salady.

Sonda bir mystan kempir:

— Munyń jónin taýyp, men alyp berem, — deıdi.

Han bul kempirdiń qalaǵanyn bermek bolady. Kempir aıtady:

— Siz baıdyń balasyn shaqyryńyz da, oǵan mynadaı ámir berińiz: «Baıaǵyda pálendeı jerdegi kólge ákemniń at basyndaı altyny joǵalǵan, sony taýyp ákep ber. Eger taba almasań, qaıtyp kelme!» — deńiz. Sony izdep taba almaı, ózi de joǵalady, — deıdi.

Han baıdyń balasyn shaqyryp alyp, ámir etedi. Baı balasy jylap-eńirep áıeline keledi. Áıeli:

— Munyń jarasy jeńil, úsh-tórt kúnge ruqsat surap alyp kel, — deıdi.

Baı balasy hannan úsh kún suraıdy. Han úsh kún ruqsat beredi. Qaıtyp áıeline keledi.

Áıeli:

— Jaraıdy. Ázirshe demińdi alyp jata ber, — deıdi. Jigit jata beredi. Áıel kúndiz-túni uıyqtamaı, áshekeılep, altyndap, jibekten neshe túrli gúl jasaıdy. Gúl qarańǵy úıdi jaryq qylatyn óte tamasha bolady. Bir kúni túnde áıel kúıeýin oıatyp:

— Osyny alyp bar da, sol hannyń aıtqan kóline qarmaqqa baılap sal da otyr. Ony sol kóldegi balyqtyń patshasynan basqa balyq tistemeıdi. Balyqtyń patshasy kelip tisteı qalsa, sol boıynda sýyryp, sýdyń shetine shyǵaryp alyp, han aıtqan altyndy taýyp berýge aýzynan ýáde al, onyń ýádesine de senbe, qanatyn julyp alyp qal, — deıdi.

Aıtqandaı sýǵa baryp, jibek altyn gúlin salyp otyryp edi, birneshe balyq kelse de tistemedi, áldene ýaqytta jarqyldap kelip, úlken aq balyq qarmaqpen qosyp, gúldi bir-aq asady. Sýyryp shetke shyǵaryp aldy. Álgi balyq: «Qoıa ber!» — dep qatty jalyndy. Jigit jibermedi. Altyndy taýyp berýge aýzynan ýáde alyp, qanatyn julyp alyp qaldy. Zar ılep, balyqtyń patshasy ketti.

Balyqtyń patshasy barysymenen ózine qaraǵan barlyq balyqty jınap alyp:

— Osynda hannyń ákesiniń at basyndaı altyny joǵalypty. Sol altyndy qaısyń bilesińder? — dep suraıdy balyq hany.

Sonda jınalyp kelgen kóp balyq:

— Bálen jerde bir júz qyryq jasqa kelgen bir kári balyq bar, sol bilmese, biz bilmeımiz. Ol «bara almaımyn» dep jatyp aldy! — deıdi.

Han óziniń jendetterine:

— Bar da alyp kel. Tez kelsin! — dep ámir berdi.

Jendetter kelip:

— Sizdi han shaqyrady! — dep edi, álgi kári balyq turmady.

— Han meni ne qylady? Turýǵa halim joq, — dep jata berdi.

Jendetter bolmaı, kári balyqty ornynan súırep turǵyzsa, at basyndaı altyn sol kári balyqtyń astynda jatyr eken. Balyqty tastap, jendetter patshaǵa altyndy alyp keledi. Balyqtyń patshasy altyndy sýdan laqtyryp, jigitten óziniń qanatyn alady. Sóıtip, kári balyq júz qyryq jasaǵanda, sol altynnyń býymen jasaǵan eken. Altyndy alyp ketken soń, kári balyq ólip qalady.

Jigit altyndy hanǵa ákelip beredi. Han dereý kempirdi shaqyryp alyp

— Al, seniń kelmeıdi degeniń qaıda? Mynaý altyndy alyp kelip qaldy. Men seniń basyńdy alam, — deıdi.

Kempir:

— Dat, taqsyr! Er kezegi úshke deıin. Muny taǵy bir jerge jiberińiz, ómirinde kelmeıdi, — deıdi.

— Al, tez aıta ǵoı! — deıdi han.

— Aıtsam, sizdiń ákeńizdiń bir qysyraǵynyń úıiri joǵalǵan. Sol qysyraqtyń úıiri osy kúnde taǵy bolyp ketti, sony taýyp, aıdap kelsin, — dedi kempir.

Han muny maqul kórdi. Shaqyryp alyp jigitke taǵy aıtty. Jigit jylap áıeline keldi. Áıeli:

— Alty kúnge ruqsat alyp kel, — deıdi.

Jigit hannan alty kúnge ruqsat suraıdy. Han alty kúnge alty kún qosyp, on eki kúnge ruqsat beredi. Áıeli jigittiń qolyna jazýy bar bir taıaq beredi.

— Osy taıaqty al da kózińdi jum, betińdi osy soltústikke qarat, — deıdi.

Sonan soń myna taıaqtaǵy duǵany oqy, — dep úıretedi. — Osy duǵany oqyp otyrsań, taıaǵyń týra sol qysyraqtyń aıǵyryna aparady. Aıǵyrdyń ústine qarǵyp minip al. Basqa, kózge tópep, ústinen túspe. Ári-beriden keıin aıǵyrdy qalaı aıdasań, jylqynyń bári jıylyp, sonyń artynan eredi. Sonymen týra hannyń aýylyna bar, — deıdi.

Taıaqty alyp, duǵany oqyp, jigit aıtqandaı kók aıǵyrǵa sart ete túsip, minip alady. Aıǵyr móńkıdi, ári-beriden soń jónge júredi. Jigit hannyń aldyna kelip:

— Myna jylqylaryńdy ustap alyńdar, — dep aıqaı salady.

Óńkeı taǵy jylqy aýyldy oıran-topyr qylyp qyryp kete jazdaıdy.

Han:

— Oıbaı, keregi joq, eldi qyrady, tart aýlaq, — dep azar da bezer bolady.

— Keregi joq bolsa, jaraıdy, — dep, jigit jylqyny qoıa berip qaıtyp keledi.

Han kempirdi shaqyryp alyp, onyń basyn taǵy almaq bolady.

Kempir:

— Oıbaı, taqsyr, dat!

Han:

— Al, datyńdy aıt, — deıdi.

— Datymdy aıtsam, taǵy jumsańyz. Osyny taba almaı óledi. Eger osydan qaıtyp kelse, meniń basymdy alyńyz! — deıdi kempir,

— Al, aıt! — deıdi han.

— Aıtsam, baıaǵyda sizdiń ákeńizdiń qyrqyna bergen kók aıǵyr bar, sol aıǵyrdy taýyp alyp kelsin, — deıdi.

Han jigitti shaqyryp alyp:

— Dereý kók aıǵyrdy taýyp alyp kel! — dep ámir etedi.

Jigit áıeline keledi.

Áıeli:

— Munyń jaıyn bilmeımin, endi eneńe bar, sol bir aqyl tabar, — deıdi.

Jigit ýaıymdaıdy.

Áıeli aıtady:

— Buǵan úsh aı sura, úsh aıdan kemde taba almaısyń, — deıdi.

Jigit baryp hannan úsh aı suraıdy. Úsh aıdyń ústine úsh aı qosyp, han alty aı beredi. Jigit úıge keledi.

Áıeli aıtady:

— Sen kelgenshe han meni qoımaıdy. Sen qyryq kúnge shydasań mundaı bolmas edi, — deıdi.

Jigit qysylady. Aıla azaıdy. Sonda taǵy da áıeli aıtady:

— Qoı, saspa! Sen eneń bergen qaıraqty jerge qoıyp, bir tepseń, ol ne bol deseń, sol bolady. Úsh qabat úı sal dep tep taǵy, meni sol úıdiń astyńǵy qabatyna salyp ket, — deıdi.

Jigit qaıraqty jerge qoıyp: «Úsh qabat úı bol!» — dep teýip edi, úsh qabat úı bolady. Sonyń eń astyńǵy qabatyna áıelin salyp, jigit qasqyr qaınyna jóneledi. Sonymen birneshe kúnde qaınyna kelip jetedi. Kelgen jumysynyń betin aıtady.

— Aı, balam-aı, bári ózińnen! Qyryq kúnge shydasań ǵoı, onda mundaı pálege dýshar bolmas ediń. Jaraıdy, qaıyr. Endi aqyl tabylar, — dep qasqyr enesi kútip jatqyzady.

Erteńine enesi mynadaı aqyl beredi:

— Sen jatpa, balam. Osydan barasyń, barsań pálen jerde hannyń ákesiniń molasy bar. Sol molaǵa baryp, hannyń ákesiniń qabyryn qazyp, súıegin jıyp alyp, besikke salyp terbet. Sonan soń ol oıbaı salady: «Tynyshyńdy alǵyr, qaısyńnyń mende aqyń bar?» — deıdi. Sonda sen: «Men emes, meniń tynyshymdy seniń balań aldy, seniń tynyshyńdy men alyp otyrmyn!» — de. Sonda ákesi: «Balamnyń mende nesi bar?» — deıdi. Sen: «Balań qyrqyńa bir aıǵyr soıǵan eken, sony taýyp ber dep jatyr», — de. Sonda ol aıǵyrdy taýyp beredi, — deıdi.

Aıtqanyndaı jigit qabyrǵa kelip, súıekti besikke salyp alyp terbete bastaıdy. Ári-beriden soń ol oıbaılap:

— Tynyshymdy alma! — deıdi.

— Men emes, meniń tynyshymdy seniń balań aldy, men seniń tynyshyńdy alyp jatyrmyn! — deıdi jigit.

— Balamnyń mende nesi bar?

— Balań seniń qyrqyńa aıǵyr soıǵan eken, sony menen daýlap jatyr, men senen surap otyrmyn. Sen sol aıǵyrdy taýyp ber.

— Oı, aramnan týǵan! Maǵan bergen bir aıǵyry kóp pe edi? Suraıtyn bolsa, berdim. Aramnan týǵan! — dep aıǵyrdy kórden alyp, laqtyryp jiberedi.

Jigit qarasa, aıǵyrdyń artqy aıaǵy joq.

— Oıbaı, artqy bir aıaǵy qaıda?

— Ony maǵan bergen joq. Aramnan týǵanǵa aıt, bar! Bir sanyn áıelimen ekeýi jegen.

Jigit aıǵyrdy jetelep, eki aıda elge kelip, hanǵa aıǵyrdy tapsyryp, ákesiniń sálemin aıtady. Sol kezde han qaramaǵyndaǵy barlyq ustany jıyp, úsh qabat úıdi buzdyryp, eki qabatyn buzyp, úshinshi qabatyna kirisip jatyr eken.

Barlyq tapsyrmany oryndaǵannan keıin, han oılanyp, qatesin moıyndap, kempirdiń basyn alyp, jigitke óziniń qyzyn qosyp, ornynan túsip, taǵyn beredi.

Jigittiń áýelgi alǵany qasqyrdyń qyzy emes, periniń qyz eken. Sóıtip, ol muratyna jetipti.

---