InfoHub Logo

— Sháınaǵan qatyn eken! Aýyl ákimi — Qudıardyń úıge kire saldy aýzynan súrinip shyqqan alǵashqy sózi osy boldy. Ábjylandaı alqymyn býyndyra túsken galýstigin asyǵys bosatyp júrip, taǵy qaıtalady.

— Sháı-na-ǵaan, qatyn eken! Tórgi úıge tóteleı salyp, ústindegi pıdjagyn jerge alyp urdy da jáne qaıtalady.

— Sháınaǵan qatyn eken! Ákesiniń baǵanadan bergi is-qımylyn baqylap turyp, áreń shydady bilem pıjaktyń byltyrǵy shańy burq etisimen úsh jasar bala da baj ete qaldy.

— Áı, alshy myna balany!

— Áı, ne boldy — eı! Ózinen buryn sózi jetse de, áıeli týmysynan baptyń adamy. Mama qazdaı mamyrlap as úıden kelgenshe, otalyp alǵan balasy bajyldap biraz jerge baryp alǵan edi.

— Otaǵasy, shoshyttyńyz-aý. Tynyshtyq pa? Balany qolyna kóterip árli-berli aldaýsyratyp, eriniń eńsesi túsip, qarashanyń aspanyndaı qas qabaǵy kelispeı turǵanyn kórip, Janar aýyzyn basa qoısa da, áıeldik túısigi jeńip, qazbalaı tústi.

— Jumysta bir pále bolǵan ǵoı?

— Eshteńe!

— Byltyrǵy mektepke bólingen aqshany bilip qoıdy ma? Jybyrlaǵan jylan da bilmeıdi-aý dep jurttan jasyrǵan syryn jaman áıeli kóldenen tartyp, kólgirisip turǵanda Qudıar shynymen kúıip ketti:

— Óı, joq! Sháıińdi qoı!

Qudaı urǵanda, dál munsha tómpeshteıdi dep kim oılaǵan. Aýyl ákimi bop saılanyp, aıaqty alshań basyp júrgenine bıyl jetinshi jyl. Bes jylyn hanshadaı naıqalyp, bújdetten bólingen kóp aqshany kókshýlandaı julyp jep, kúnshýaqtaı qalǵan qara sıyrdaı mızam tirligi aıaq-asty byltyr buzylǵandy. Bylaısha aıtqanda, hanshaǵa kárilik, kók shýlanǵa oq, qara sıyrǵa oqyra tıdi. Báleniń bári álgi qatynnan shyqty. At tóbelindeı aýylda Qudıar ákimniń jaǵa jyrtysyp, jaq syndyrar anaý aıtty qarsy keler eshkimi joq-ty. Qarsy kelgende de, qara halyqta qaı bir qaýhar bar. «Qudaı saldy biz kóndik, ákim aıtty jáne kóndik» dep Muhtar qoıshynyń astyndaǵy kók esekteı qop-qońyr tirshilikte aıańmen keship jatqan kópshiliktiń ákimde, ákimniń olarda sharýasy bolmaıtyn. Kún kóterile, ákimniń kók «nıvasy» kókjóteldenip, «aýdan qaıdasyń» dep shańdatyp bara jatqanyn kórip, aýyl turǵyndary «ákim birdenke bitirip júr eken» dep oılaıdy. Kún qulaı aýylǵa quldılap kele jatyp, aýdannan qaıtqan ákim de «birdeńke bitirip júr ekem» dep oılaıdy. Jaımashýmaq tirligi jorǵasynan jańylmaı sýsyp júre berer me edi, kim bilsin, ótken jyldan bergi Gúljamaldyń ylańy bolmaǵanda. Aýyldyń tómengi jaǵynda turatyn — álgi áıel eki jyl buryn erlik qylyp, memlekettik baǵdarlamamen naýbaıhana ashty. Áýel basta ochet úshin, Qudıardyń upaıyn túgendeıtin bastama bolǵanymen, aınalyp kelgende, ákimniń abyroıyn tógip, taǵyn shaıqaǵan, tún uıqysyn tórt bólgen naǵyz báleniń naq ózi boldy. Aldymen aýdannan, bara-bara oblystan qoldaý taýyp, Gúljamaldyń ataǵy aspandady dersiń. Nan salý degen ne táıiri. Jasy qyryq beske jańa ilingen Gúljamal kásibine shyndap kirisken eken. Aýyl bylaı tursyn, aýdandy nan-toqashqa toıdyryp, oblystyq ákımıatqa atyn oıdyryp aldy. Qysqa merzimde sharýasy dóńgelep, aınalasyna aıbaryn bir baıqatqan. Sodan ne kerek, úsh aı ótti me, ótpedi me Gúljamal minez shyǵardy. Minezin aldymen ákimge kórsetti. Qudıardyń eki-úsh jas úlkendigin eskerip ákımıatta:

— Qudıar myrza, aýyl bar nanymdy taýysyp alar shamasy joq. Aýdanǵa qatynap júrmiz. Al joldyń sıqy anaý. Joldy qashan jóndeısiz?! — dep tigisin jatqyzǵandaı, tis arasyn ǵana syzdyqtatyp, syzyla qoıǵan. Munysy ne jaman kúıeýine, ne kúıeýi tepkilep júrgen kók jıgýlıǵa jany ashyǵandyq ekenin ańǵarý qıyndaý bolǵanymen, ákim sońǵysy dep oılap:

— Bıyl qarajat joq, keler jyly, Jamaljan, — dep jyly jaýyp, shyǵaryp salady ǵoı, baıaǵy.

Ertesinde keńsege aýdan ákimi qońyraýlatyp turǵanda, Qudıardyń esi shyǵyp, tynysy taryldy. Joldy jamatyp, byltyr jegen aqshasyn bıyl shyǵaryp, kóp-kórim áýrege tústi. Osy áýre-sarsannan tup-tura eki aı merzim be edi, bátir aý, álde úsh aı ma edi taǵy bir ylańnyń tútini byqsydy. Gúljamal aýdanǵa «aýylymyzdyń sveti-aptasyna eki óshedi, ákim shara qoldanbaı otyr» dep qońyraý shalyp, artynnan ózi de aýdan basshylyǵyna jolyqqan kórinedi. Oblystan qoldaýy bar áıeldiń sózin aýdan eki etsin be? Qudıardy qońyraýdyń astyna alyp, tabada qýyrady.

Jaryqtyń jóndeletin jaǵdaıy bar ekeni, baǵanalardy aýystyrýǵa aqshanyń bólingeni taǵy da ótirik emes. Átteń, eki jyl buryn bólingen aqshanyń eki teńgesin taba alsa she. Úlken qyzy uzatylatyn kezde Qudekeń sol jaryqqa bólingen aqshaǵa jarqyratyp, toı jasamaı ma? Arty bulaı bolaryn kim bilgen?! Sońynan sonarda izge túsken tazydaı, naısap Gúljamal qýdaılaıtynyń kún buryn bilgende, úlken qyzy baısyz qalsa da, jaryq berý máselesin shesher edi. Endigi mine, is keri ketse kójege de tis synadynyń keri bolyp, Qudıardyń háli múshkeldep ketkeni. Oıpyrmaı, bulaı «ákim» atanýdan sadaǵa ketsin. Endigi jerde Qudıar el ishindegi ákimdikten burynǵy mal dárigerlik jumysyn ańsaýdy kóshti. «Kúısemeı turǵan sıyrdy qýyrdaqqa, aýnaı beretin atty qazyǵa qıa salatyn, ol kez de bir shalqyǵan dáýren eken ǵoı» dep júrdi ishteı tamsanyp. Biraq, suraýy joq kóp aqshanyń qyzýy basylmaǵan. Mansap ta altyn izdegendeı qoshtasa salýǵa tym aıaýly dúnıa eken. «Gúljamal er-toqymyn baýyryna alyp, qansha týlaǵanymen bir kúni basylar, mamyrajaı zaman ornyna keler» degen úmitiniń qol bulǵap, alystan shaqyryp turatynyn qaıtersin.

Al baǵanaǵy ashý sol Gúljamaldan bolatyn. Tús áleti. Keńsege Gúljamal kirip keldi:

— Sálemetsiz!

— Á, Jamal, kel tórlet!

— Jamal emes, Gúljamal deńiz.

— Oı, endi biz bylaı erkeletip degendeı, sonsha nege ashýlandyn! Qudıar ótirik kúle saldy.

— Erkeletetin adamdy tapqan ekensiz. Já, kelgen sharýama kósheıin. Aýdanǵa barǵanda kórsetetin ruqsat qaǵazyńyz oryssha jazylypty. Sol jazýyńyzdyń ishinnen bes qate shyqty. Ózińiz jazdyńyz ba, álde saýatsyz orynbasaryńyz Qanıpa qatyn ba?

Oıbaı, aýdandaǵylar jatyp kep qarqyldaǵanda, kirerge tesik tappaı qaldy ǵoı.

— Jamaljan, keńsede otyrmyz. Ondaı oǵash sózderindi qoıa ǵoı. Aptyǵyndy basshy. Káne, qaı qate? Múmkin emes.

— Oıbaı, mine! Aldap turmyn ba?! — dep Gúljamal ruqsattamany úsh búktep, Qudıardyń aldyna jalp etkizdi.

— Endi dákóment bolǵan soń, qate ketedi. Túzeımiz. Qazir, kim, Qanıpa, munda kel!

Jáı turmaı, Gúljamal:

— Joq deımin-aý. Osyndaılardy ákimdikke kim saılaǵan?! İsteı almasańdar, oryndaryndy bosatsandarshy! — dep taǵy bir sabap ótti.

Endigi jerde Qudıarda shaptyǵatyn shama joq. Ruqsat qaǵazda badyraıyp, bes qate turǵany ras eken. Qazaqshalap qaǵaz jazýǵa áýpirimdep áreń shamasy kep júrgende Qudıardyń orysshadan kúder úzgeni qashan. Tipti, «qate jiberippin-aý» dep júni de jyǵylmady. Aýdan turmaq, oblys sózin sóılep turǵan osy «páleket» tezirek keńseden ketýin tiledi. «Túzeımiz, jóndeımiz» dep shyǵaryp saldy. Ashýǵa minip, pıdjagyn alyp urǵannyń aldynda osy bir oqıǵa bar etin. Áıeliniń kúreń shaıyn qansha soraptaǵanymen, qabaǵy jadyraı qoımady. Aýyldyń jaman qatyny «ákimdikten ket» dep ákirendese, qaıdan basylsyn. Ne de bolsa, bul Gúljamaldyń aýyzyn jaýyp, aýdanǵa barýyn tıý kerek. Osy oıdyń ortasynda otyryp, taǵy da shaı quıǵyzdy.

Sháınekten tógilgen kúreń shaı kese túbin uıalap, Gúljamaldyń qolynan kúıeýi — Ekpinge ótkende kóz baılanyp qalǵan bolatyn. Kásipker eki jannyń aýdannan qaıtyp, erteńgilik satatyn nannyń esebin keltirip, az-maz damyldaǵan shaq. Ánsheıinde áıelinnen qoryqqanmen, Ekpin shaı ústi, sodan soń ǵana kólik júrgizetin sátterde ekpindep alady. Al, Gúljamaldan qorqatyny negizsiz emes edi. Tipti ony qorqý dep ataýǵa kelmeıdi. Syılastyq deıikshi. Gúljamalmen shańyraq kótergenine bıyl týp-týra jıyrma bes jyl. Oıboı, sol ýaqyt ishinde Ekpin ne kórmedi. Aqylynnan buryn, ashýy daıyn turatyn Gúljamal talaı márte abyroıyn tógip, eki aıaǵyn aspannan keltirdi emes pe. Sózi ótpegen jerde ózi ótip, daýǵa jeńilse daýryǵyp baryp, judyryq ala jóneletinine osy aýyldaǵy kóp áıeldiń kógergen kózderi kúá. Áıeli bylaı tursyn aýyldyń keı erkegi «qurysyn, minezi shataq» dep, keıbiri momyndary «Gúljamalmen tóbelesip qaldym» dep syrt aınalyp júretin. Ekpindi de yǵyna jyǵyp, talaı otyrysta aldyna salyp, ala ógizdeı dedektetkeni bar. «Áı, Gúljamal, týra bar ǵoı, bir uram», — dep ashshy sýmen dos kezinde aıbyndaıtyn shaǵy umyt bolǵan. Itinip, ursan-urǵa salyp shaqyldaǵanda týmysynan artyq et bitpegen — Ekpin «qoı, ózimdi jazym qylar» dep aýada ilingen qolyn qaıtaryp ala qoıatyn. Bul minezin Ekpin Gúljamaldyń atasynan kórdi. Ata qolynda ósken erkekshora qyz tusaý kórmeı ósipti-mish. Qyzben emes uldarmen, qýyrshaqpen emes asyqpen ósken Gúljamal báıgege shaýyp, qyz qýýǵa túsipti-mish. At qulaǵynda oınaıtyn qyzǵa shaýjaılap jetý qaıda, «betinen súıem» dep dámetkenderdiń kóbin kók ala qoıdaı qyp sabap, kóziniń sorasyn aǵyzǵan eken-mish. Bara-bara qyz qýýǵa Gúljamal túskende jigitterdiń biriniń aty aqsap, bireýiniń tisi qaqsap saıysqa túspeı qalatyndaı bolypty-mish. Súıip qosylǵan áıeliniń osy bir aıbyndy mineziniń jaqsy-jaman tustaryn oısha túgendep otyryp, Ekpin endi ózine úńildi. Tórt uldyń ekinshisi. Qıt etse qolyndaǵysyn jiberip qalatyn ákesi, túrtpektep qıys ketse, tıyp tastaı beretin sheshesi esinde. Balalyq shaǵynyń bazary erte tarqap, tym momqan bop ósti. Tipti, osy bir asaý áıeline de sóz salarda bir jaz jolyǵyp júrip, Gúljamaldyń «áı, sen endi meni al» degende qalaı qýandy deseńizshi. Áıtpegende áıelsiz qalar ma edi, kim bilsin. Ótkenniń osyndaı arǵy bergisin oılap otyryp:

— Gúljamal, seniń álgi sózinniń salmaǵy tym aýyr emes pe? — dep kesesin aldyna qoıdy.

— Qaı sóz?

— Aldynda aýylda alty adam koronovırýs bolyp, ákim onyń altynshysy bolyp, ishi ótkenin aıtamyn.

— E, onda turǵan ne bar eken?

— Óziń bastap, ákim tyshqaqtap jatyr degen sóziń she?

Gúljamal myrs etti de:

— Ras qoı endi. Qudaıdyń kózi de túzý ǵoı. Bes adamnyń ystyǵy kóterilip, týra ákimniń ishi ótkenine bolaıyn. Bes mınýt saıyn syrttaǵy dárethanaǵa daıarshydaı júgirip júrgenin óziń de kórdiń, — dep miz baqpady.

— Qoı, ondaı sóz aıtpa! Qaıtkenmen qalqaıyp ákim atanyp júrgen adam! eýi degenmen Gúljamal ne der eken dep kóz qıyǵyn salyp edi. Áıel bolmaǵyr jaıbiraqat ústelin jınastyryp ne uqtym, ne buqtymnyń ısharasyn tanytpady. Ekpin de ishteı “áı, qoıshy” dep dastarhannan turyp ketti.

Gúljamal bastaǵan bul jel sóz qýrap turǵan aqtyqta tıgen órtteı aýyl ishin qaýlap, Qudıardyń bedelin taǵy bir shaıqaǵan. Qulaǵy túrik aýyldyń áıelderi «ákim tyshqaqtap jatyr» degen pish-pish ósekke salyp,betin bura kúlip júrgende, aýyldyń júgermekteri de osy áńgimeni ilip-ala jónelgen kórinedi. Ótkende kórshi aýdannan bir atqa miner kelip kósheden bir balany ustap alyp:

— Keńse qaıda, ákim qaıda? — dep jón surasa. Álgi júgirmek tanaýynnan tómen atqylaǵan qos ózenin keri tartyp qap:

— Ákımıat áne, al ákim tyshqaqtap jatyr, — demesi bar ma. Sodan beri osy sóz birazǵa deıin alaqandaı aýyldyń aspanyn aınalyp júrip alǵany.

Kelesi kúni senbiniń keshinde Qudıardyń altynshy oqıtyn uly:

— Sizdi ákem shaqyrady, — dep Ekpinge shaýyp keldi. Dáý de bolsa álgi «tyshqaq» jaıly sóz bolar dep, barar-barmasyn bilmeı turǵanda, Gúljamaldyń kórshi aralap ketkenin paıdalanyp, kezdesip qaıtpaq bop sheshti. Aýyldyń bas jaǵyna aıandap jetkenshe, ákimniń ashýly túrin qıalymen ári-beri sýrettep, qobaljyp Qudıardyń týra esiginiń aldyna turǵanyn jańa baıqady. İshke kirip, ákimdi kórgende, álgindegi (qıalyndaǵy) áspettegen oıynyń ádire qalǵany. Qudıar kóńildi eken:

— Ooo, Ekpinjan, amanbysyń? Mal-jan aman ba? Oqýdaǵy stýdent qyzdaryn jaqsy ma? Kel, tórlet. Qysylma.

— Amanbyz, ózińiz qalaısyz?

— Áı, áıelderindi jiberip qoıyp, ózderiń bir soqpaısyndar. Jaman aǵalarynnyń hálin aıyna bir bilip qoıýǵa bolady ǵoı. Ha-ha-ha!

— Oı, aǵa sharýa-sharýa dep

— Ázil ǵoı, túsinemiz. Qaıta kelin ekeýin myqtysyndar. Qaı úıge barsań da senderdiń peshterińnen shyqqan nandy jazbaı tanımyz. Áı, molodes! Kel, dastarhanǵa!

Ákimge saı dastarhannyń beli maıysyp tur dersiń. Ne jerindi bilseń bolǵany. Áıtse de bulaı arnaıylap shaqyrýynyń bir sebebi bar-aý dep Ekpinniń ishi qylt ete qalyp edi. Umyt bola bastaǵan ashshy sýdyń dámi aýyzyna qaıta oralǵanda, ol oıy da kómilip qaldy. Áıelinnen qoryqqan men ákimmen ishýdi ózinshe abyroı kórip, áıteýir toltyrǵan stakandy mólıtken joq. Arada eki bıe saýym ýaqyt ótkende ananyń bir, mynanyń bir basyn shalyp otyrǵan Qudıar da sharýasynyń jelisine endi túsip, sózge kóshe bastady:

— Ekpin, jaǵdaı bylaı. Gúljamaldyń minezine ózin de qanyqsyń. Qaısy birin aıtaıyn.

— Iá, aıyp etpeńiz. Ondaıy bar endi.

— Minez kimde joq. Baılaýly turǵan baıtal da minez kórsetedi. Másele, minez bar eken dep, joldy-jolsyz adamdy shala berýge bolmaıdy ǵoı. Durys pa?

— Durys aıtasyz

— Endi qyzmet bolǵan soń, keıde aspandaısyń, keıde aqsaısyń. Ózi sende neshe qyz bar edi?

Qyzyńqyrap qalǵan Ekpin sasyp qaldy:

— Ekeý, á-úsheý!

— Vot, stýdent úsh qyzyń bar. Al, ul kerek. Solaı ma?

— Keregi kerek qoı. Biraq, Táńirdiń bergeni osy úsh qarǵam bolǵan soń...

— Neshedesinder? Áli jassyndar. Qyryqtyń beseýine jańa ilindinder. Endi sen myqty bolsań, Gúljamalǵa ul taptyr. Solaı aýylda da qaryq qyl jáne óziń qaryp bol! — dep Qudıar oıyndaǵysyn dúńk etkizip edi Ekpin qyzaraqtap tosylyp qalǵan syńaıly.

— Onyńyz dur qoı, árıne. Biz endi jasymyz kep qaldy degendeı...

— Túkte de emes. Jetpisbaı, Seksenbaılardy qazaq ne, aspannan qaǵyp alyp pa, daladan taýyp alyp pa? Shyndap kirisseń bári de bolady. Áı, óz qamyńdy ǵana kúıtteı bermeı sońynan qalar qara shańyraǵyńa da ıe bop qalar muragerdiń de qamyn oılasańyzshy.

— Ras, Qudeke. Sózińizdiń jany bar.

— Paı, aýyldyń «mine» degen mýjıktarynyń birisiń. Oıboı, eshkim de máńgilik emes, qulaǵy qalqyıyp Ekpinniń ulymyn dep bir júgirmek erteń osy aýylda shapqylap júrse armannyńnyń oryndalǵany emes pe?

— Durys aıtasyz.

Artynnan at tizginin ustap qalar ulynnyń joqtyǵy Ekpinniń bylaıǵy jurttan qala berdi, juraǵattan jasyrǵan jetim qozydaı mańyraı beretin oıy bolatyn. Elden jasyrǵanyn ákim áshkerelep qoıǵanyn aldymen jaqtyrmasa da, artynnan jany ashyp aıtyp otyr-aý dep súısinip te qaldy. Sadaǵa ketkir, aýyldyń qamy ǵana emes, ár adamnyń taǵdyryn kórip-boljap alandaǵan ákimnen, aınalaıyn. Týra osy sátte qushaqtap alsa quny tómendemeıdi ǵoı. Áıtse de, olaı etýge Ekpinniń batyly jetpedi. Asyǵys qoshtasyp, ishindegi sóne bastaǵan úmitiniń shoǵyn úrlep qoıyp, úıine biraq tartty. Al, ákimniń ishki esebi basqada. Aıaǵy aýyr áıeldiń sózinde zil bolmas. Bala men jaıalyqtyń ortasynda shaýyp júrip, aýdandy umytar. Tipti, Qudıardyń qulaq etin jeýdi de qoıar degen esek dáme.

Osy oıyn myna Ekpin teris kórmegen tárizdi. «Kápirdiń túri jaman» dep Mástı kempir aıtpaqshy mekıenin saǵynǵan qorazdaı úıine týra tarqatan túrin kórip ishteı aldymen tapqyrlyǵyna, sosyn álginiń ańǵaldyǵyna máz bop qaldy.

Qudıardyń kálendárina sensek tup-týra tórt aı bes kún ótkende aýyl ishin «Gúljamaldyń aıaǵy aýyr eken» degen sóz jaılady. Sonda ákimniń qýanǵanyn kórseńiz. Sener-senbesin bilmeı, kisi salyp ta kórgen. Ras eken. Adýyndy qatyn ishi bilinip, tipti jýasyp qalǵan kórinedi. Salǵan kisisi ótken jyly Gúljamaldan ólip taıaq jegen aqsaq Jámish bolatyn. «Oıbaı jýasyǵany bylaı tursyn sháı ish» dep tórge ozdyrdy emes pe degende Qudıarda kúmán qalmady. Sol túni arqasynan aýyr júk túsip, alaqsyz bir uıyqtady-aý.

Áıtkenmen, qalyń uıqyda jatqan osy bir aýyl aldaǵy ýaqytta Gúljamal bosana almaı, dárigerlerdiń qateliginen jatyrdaǵy bópesimen birge ólim qushaǵyna enip keterin de, Ekpinniń eseńgirep qalaryn da, alaqandaı aýyldyń kóshin túzep kemshiligin tizgen ójet áıeldiń endi joq bop keterin de, Qudıardyń sońǵy ret keshkilik esik aldynda kóp jyl qoıyp ketken temekisin shıratyp otyryp “Sháınaǵan, qatyn eken” dep esh bir ashý — keksiz, jan ashyrlyq nıetpen aıtaryn da tipti de bilgen joq.

Al, jatyrdaǵy bala ul edi...

---