InfoHub Logo

POVES

Bir japyraq senim qaǵazdy qaıta-qaıta oqımyn. Jazý mashınkasynyń tasqa basqan tańbadaı aıqyn túsirgen árbir árpi ótken az ǵana ómirimniń shejiresin shertip turǵandaı bolady.

«Osy senim qaǵazdy usynýshy Aıshýaqov Sálken joldas Amantaı bolysy 6-sandy aýylsovetke qarasty Taqyrtóbe elinde bıyl ashylýǵa tıisti bastaýysh mekteptiń muǵalimdigine taǵaıyndaldy. Sonymen qatar Aıshýaqov joldas joǵaryda atalǵan mektepti salǵyzý, oǵan kerekti qural-jabdyqtardy ázirleý jóninde ýezik halyq aǵartý bóliminiń ýákili bolyp sanalady.

Ózine júktelgen tıisti qyzmetin oıdaǵydaı atqarý kezinde Aıshýaqov joldasqa bar taraptan kómektesý jergilikti partıa-sovet uıymdarynan talap etiledi.

Atbasar ýezik atqarý komıtetiniń

predsedateli P.Jelábın.

Atbasar ýezik halyq aǵartý bóliminiń

meńgerýshisi S.Glazýnov.

Senim qaǵazǵa qol qoıǵan Petr Jelábın — Atbasar ýezine ataǵy shyqqan, osy aımaqtyń qalasy men dalasyna sovet týyn óz qolymen tigip, eńbekshi halyqty azattyqqa bastaǵan bólshevık. Sergeı Nıkolaevıch Glazýnov bolsa, Oktábr revolúsıasynyń jalyndy nasıhatshysy, qart muǵalim, Jelábın joldastyń úzeńgiles serigi. Maǵan orys tiliniń álippesin úıretip, aq pen qarany tanytqan osy kisi. Ardaqty ustazymnyń osynaý senim qaǵazǵa órnektep syzǵan tanys qoltańbasy maǵan bir túrli ystyq kórinedi.

Glazýnov aǵaıdan tálim-tárbıe alyp, aq pen qarany tanydym dedim ǵoı. Iá, meni nadandyqtyń shyńyraý zyndanynan qutqaryp, jańa zamannyń jarqyn sáýlesine jón siltegen — Sergeı Nıkolaevıch...

Men ol kezde on jeti jasta edim. Atbasar qalasyndaǵy toǵyz jyldyq orys mektebiniń tórtinshi klasynda oqyp júrmin. Bir kúni sabaqtan keıin Sergeı Nıkolaevıch qazaq shákirtterin mektepke bólip alyp qalyp, aldyńǵy partalarǵa otyrǵyzdy. Azdan keıin názik daýsyn sozyp:

— Ózderińniń ana tilderińde erkin jaza biletinderiń qoldaryńdy kóterińder! — dedi.

Ustazymyzdyń tosyn suraǵyna ile-shala jaýap bere almaı, yńǵaısyzdanyp qaldyq. Ár klasta oqyp júrgen on bes shaqty qazaq shákirtteriniń ishinen jeteýimiz qol kóterdik. Qazaq tilin mensinbeı me, álde shyndap ta qazaqsha jaza bilmeı me, onshasy qaıdam, joǵarǵy klastarda oqyp júrgen estıar baı balalary únsiz otyryp qaldy.

— Bularyń jaramaıdy, jigitter! — Sergeı Nıkolaevıch susty pishinmen qabaǵyn túıip, basyn shaıqady. — «Otansyz adam saqaý bulbulmen teń» degen mátel bar bizdiń orys halqynda. — Sıdam jıren murtyn shıratyp, kúltelengen sarǵylt shoqsha saqalyn salaly saýsaqtarymen taraǵyshtap turyp, baıyrǵy salmaqty sıpatyna qaıta aýysty. Aq jarqyn shyraımen sózin soza tústi! — Oryssha oqyǵandaryń jaqsy, álbette. Biraq ózderińniń ana tilderińdi belkúlli umytýǵa haqylaryń joq senderdiń! Týǵan ultynyń tilinen, salt-sanasynan bezgen adam shalshyq sýdaǵy balyqpen teń. Esterińde bolsyn jigitter, balyq shalshyq sýda uzaq ómir súre almaıdy. Sender, eń aldymen, qazaq halqyna qaryzdarsyńdar. Osy boryshtaryńdy halyqqa degen tataýsyz súıispenshilikpen, bekem senimmen ǵana óteı alasyńdar...

Ustazymyzben sóz talastyrý qaıda, tis jaryp ún qatpaı, uıyp tyńdaı qaldyq.

Sergeı Nıkolaevıchtiń tapsyrýy boıynsha, el ómirinen esimizde qalǵan jaqsy áserlerimizdi, jadymyzda saqtalǵan óleńderdi jazýǵa kiristik. Estelikti árkim óz qalaýymen ne qazaqsha, ne oryssha jazýǵa erikti boldy. Ózara shúńkildesip qoımasyn, bir-birine kedergi bolmasyn degen shyǵar, Sergeı Nıkolaevıch bizdi klastaǵy bos partalarǵa bólek-bólek otyrǵyzdy. Men orta qatardaǵy aldyńǵy partaǵa jalǵyz otyrdym. Basqalardyń ne jazyp, ne qoıyp jatqanynda ne sharýam bar, biraz oılanyp aldym da, iske kirisip kettim.

Reti kelip qalǵanda aıta keteıin: ár klasta oqyp júrgen alýan jastaǵy bir top qazaq balalarynyń Seken Qorabaev, Temirbek Jamansarın úsheýmizden basqalary shetinen shikireıgen baı balalary. Meniń bilýimshe, myrza atanyp, shekelerinen qaraıtyn Ábjat Baıdalın, Beksultan Álenovtar el bozbalalarynyń sháldirik óleńin jazady:

Jigittik bazaryna árkim barǵan,

Adam joq óz álinshe odan qalǵan.

Jıylyp qyz-bozbala aralasyp,

Jastyqtyń dýmanynda saıran salǵan.

Baı balalarynyń jazatyn óleńderi kóbinese osy ispettes bolyp keletinine meniń ımanym kámil. Al, endi el ómirinen este qalǵan áserlerin jaı sózben jazatyndarynyń aıtary da maǵan belgili: «Gúljazıra baıtaq dalada týyp, ýyz qymyz ben sary qazyny emip óstim». — Olardyń estelikteri kóbinese osy tárizdi arzan lázzattan bastalady, árıne. Meıli, solaı-aq jaza bersin, baılyqtaryna maqtanyp kókisin biraz! Bulaı jazýǵa meniń qolym barmaıdy. Qarǵanyń uıasyndaı qarasha úkimdi, kóziniń jasyn tógip, kúńirenip jylap otyratyn sheshemdi, isher asqa, kıer kıimge jarymaı, qarshadaıynan kemdik, qorlyq kórgen shıetteı jetim qaryndastarymdy, bir úıli jandy zarlatyp jastaı ólgen ákemdi nege umytaıyn. Ákemniń beınesi kórgen tústeı eles berip, kózimniń aldynan bir ketken emes.

Osy kezde paıymdap oılap qarasam, ózimizdiń elde bizdiń úıge uqsaǵan usqynsyz qarasha úıler kóp eken de, kúndeı jarqyraǵan aq ordalar at tóbelindeı az eken.

Iá, qaǵazǵa eńselerin salyp, shuqshıyp jazyp jatqan shákirtterdiń deni, shyndyǵynda, ýyz qymyz, sary qazyny emin-erkin emip ósken baı balalary. Meniń turmys kúıim olardyń turmys kúıine múlde uqsamaıdy. Men bolsam, joq-jitik turmystyń qaqpaıymen qańǵyryp qalaǵa keldim. Kim kóringenge kúshin satyp, áreń kún kórip júrgen bir sorly qazaqqa qolbala boldym. Meniń soryma qaraı ol kisiniń de ómiriniń óresi óte qysqa boldy. Mezgilsiz ólip ketti. Basymdy taýǵa da, tasqa da soǵyp, daǵdaryp júrgenimde meıirimdi muǵalimge kezdestim. Anyqtańqyrap aıtqanda, osy Sergeı Nıkolaevıch Glazýnovqa at aıdaýshy bop jaldandym. Kıim, tamaǵym sonyń moınynda. Bir tıyn aqy almaımyn. Onyń esesine el qatarly oqý oqyp júrmin. Birinshi, ekinshi jáne úshinshi klastarda eki jylda úrtis taýysyp, bıyl tórtinshige kóshtim.

Turmysym da, atqaratyn jumysym da kóńildi. Sergeı Nıkolaevıchtiń sypsyń quıryq qara qasqa atyn kútemin, ony dáý kespek tıgen qosaıaq arbaǵa jegip, Ekaterına Mıhaılovnaǵa kún ara Jabaı ózeninen sý tasyp beremin. Bos ýaqytymdy sabaq ázirligine, kitap oqýǵa arnaımyn.

Muǵalimniń tapsyrýymen estelik jazǵannan qıyn ne bar eken! Basymdy kóterip, tereń oılanyp otyrmyn.

Shildeniń mı qaınatqan bir ystyq kúninde, domalaq qarasha úıdiń bosaǵasynda, kúl-qoqystyń arasynda týyppyn. Bala kezimde ómir-tirliktiń kem-ketikterine pálendeı kóńil qoımasam kerek. Bardy qanaǵat tutyp, sheshemniń panasynda kún ótkizip júre berippin. İshinde ilip alar múlik-jıhazy, toıyp isher tamaǵy joq, qulazyǵan qurym úı maǵan baılardyń kúndeı jarqyraǵan aq úılerinen artyq kórinetin.

Sergeı Nıkolaevıch bizge ózderińniń ana tilderińdi umytpańdar, qazaqtyń salt-sanasyn esterińnen shyǵarmańdar dep ustazdyq aqyl aıtty ǵoı. El ómirinen esterińde qalǵan jaqsy áserlerińdi, biletin ádemi óleńderińdi qysqa-qysqa jazyp berińder dep tapsyrdy ǵoı.

Uzaq oılandym. Kókiregimde antalap turǵan san qıly estelikterdiń qaısysyn tańdap alsam eken? Óleń jazaıyn ba? Álde oıymdy jaı sózben jetkizip bereıin be?..

Jyldar zymyrap óte berdi. Endi, mine, Jelábın joldas pen ardaqty ustazym Glazýnov qol qoıyp bergen bir japyraq senim qaǵazǵa yntyǵa úńilip otyrmyn. Orys álippesiniń tańbalaryn tanyǵan qaıyrly kúnderimnen bastap, osy senim qaǵazdy alyp, alystaǵy Taqyrtóbe eline attanar shaǵyma sheıingi segiz jyldyń bel-belesterine shyǵyp, ótken ómir jolyma kóz jiberdim.

Abaıdyń bir shýmaq óleńin jazyp, Sergeı Nıkolaevıchke ustatqanym áli esimde.

Ásempaz bolma ár nege,

Ónerpaz bolsań arqalan,

Sen de bir kirpish dúnıege,

Ketigin tap ta, bar qalan...

Sergeı Nıkolaevıch bul óleńdi shákirtterge daýystap oqyp berdi de, kúlimsirep meni arqaǵa qaqty.

— Abaı asqan uly aqyn! — dedi ol jazyp bergen bir paraq qaǵazymnan qazaq saharasynyń beınesin kórgendeı ıile úńilip. — Bizdiń Sálken, kemeńger aqynnyń keıingi jas urpaqqa aıtyp ketken dana ósıetin durys uǵypty.

Jasynan qazaq arasynda ósken, talaı jyldar boıyna aýyldyq shkolalarda qazaq balalaryna ustazdyq etken Sergeı Nıkolaevıch qazaqsha maqaldap, máteldep sóıledi.

— «Baılyq murat emes, joqtyq uıat emes», — dep bastady Sergeı Nıkolaevıch kózi jaınap. — Men muny nege aıtyp turmyn? Senderdiń kópshiligiń ákelerińniń baılyǵyn aıtyp maqtanypsyńdar! Odan daǵy jalpyǵa ortaq nárli pikir jazsańdar bolmaı ma?

Qarsy daý aıtýǵa shamalary kelmeı, kinály pishinde tymyraıyp, jym bola qaldy, bári. «Shoq-shoq», — dep alańǵasar baı balalaryn ishimnen tabalap otyrmyn.

Osy kúni oılap qarasam, klasta bizge sabaq berip turǵanda Sergeı Nıkolaevıch kádimgi dırıjerge uqsaıdy eken. Ústindegi jyryq etek, syptyǵyr qara fragi, suńǵaq moınyn qysyp turatyn qatyrma bıik aq jaǵasy, aıaǵyndaǵy súıir tumsyq jyltyr qara botınkasy, qolyndaǵy baǵdarshy jińishke shybyǵy, bıazy júris-turysy ony shynynda da, orkestrdi basqaryp turǵan dırıjerge uqsatatyn.

Alystap ketken balalyq shaǵymnan boıyma sińip qalǵan bir ádetim bar: kóbinese kóńil kúıimdi óleńmen beıneleýge, este qalǵan eleýli áserlerdi qaǵaz betine túsirýge áýespin. Sózge qumar bolǵanda jazýshy bolaıyn, ataǵymdy shyǵaraıyn demeımin, ómirden kórgen-bilgenderimdi qadarı-halimshe jaza júrgim keledi.

Osy áńgime muǵalimdikke taǵaıyndalyp, elge attanarda alǵan senim qaǵazdan bastalyp ketip edi ǵoı. Sonymen ýezik ókimet oryndarynan joldama alyp, jalyndy jas dáýrenimniń qaırat-qabiletin eńbekshi halyqtyń múddesine jumsaıyn degen taýdaı talappen alys jolǵa attandym.

Gýbernıa ortalyǵy — Qyzyljar qalasynda ashylǵan bir jyldyq muǵalimder kýrsyn ótken maı aıynda bitirip, aýyldyq mektep muǵalimi ataǵyn aldym. Kýrs bastyǵynyń qolynan kýálik qaǵaz alyp turǵanda, ózimdi Oktábr revolúsıasy ashqan jańa dúnıeniń bir ketigine qalanýǵa jaraıtyn tas bolat kirpishteı sezindim.

Sergeı Nıkolaevıch eki jyldan beri ýezik aǵartý bólimin basqaratyn. Bul qyzmetine sheıin udaıymen úsh jyl ýezik partıa komıtetiniń úgit-nasıhat jónindegi nusqaýshysy bolǵan.

— Jigitim! — dedi Sergeı Nıkolaevıch óz úıinde menimen ońasha sóılesip otyrǵanda, — týǵan halqyńa bereshek boryshyńdy endi aqta!..

— Aqtaımyn! — dedim júregimniń lúpiline ıe bola almaı.

— Bilimińdi eńbekshi halyqtyń ıgiligine jumsaıtynyńa kámil senemin.

Iá, men ardaqty ustazymnyń tilek-batasyna bólenip, alys saparǵa attandym.

Uzaq jolǵa shyqqan adamdy mynadaı bir ǵajap sezim bılep alatyny bar. Buryn kórmegen jerińniń tobylǵy-butasy, oı-shuqyry, ózen-kóli, tipti qıadan kóz aldaıtyn sortań-shaqatyna sheıin saǵan ári jat, ári ásem kórinedi. Al, endi sol jerge bitegene ornyqqanda, álgi kórkem de bóten kórinisterdiń bár-bári kóńilińnen shola, kezińnen tasa bolyp qala beredi de, kirińdi jýyp, kindigińdi kesken atamekenińnen basqaǵa júregiń bir daýalamaıdy. Ómir boıy umytylmaıtyn nebir jaqsylyq pen mashaqat-beınet kórgen, tirliktiń baly menen ýyn qosa tatqan, týǵan jerińniń keń baıtaq atyraby, ný toǵaıy, aıdyn-shalqar kóli, asaý ózeni, birinen biri qyzǵylyqty bolyp, seni ózine alystan eriksiz tartady. Ańsap saǵynasyń. Qanatyń bolsa keshki samal jelmen jarysa áýelep ushyp, týǵan jerińe, úıińe tez jetkiń keledi.

Qamsaqty kólin jaılaǵan qalyń elge ádepki kelgenimde meni osyndaı tátti sezim bıledi. Syrtynan emis-emis estigenim bolmasa, jan bop jaralǵaly topyraǵyn basyp kórmegen jerge keldim.

Jolshybaıǵy elderden alma-kezek laý minip, araǵa bir qonyp, shilde-tamyzdyń bir kúninde áreń jettim. Kórgen jerden shylbyryma orala ketip, nazdanyp qarsy alatyn súmbil shash, quralaı kóz arý izdep kelgen joqpyn bul elge. Saharaǵa óner-bilimniń sham-shyraǵyn jaǵaıyn,eńbekshi jas urpaqtyń janyna jańa zamannyń nuryn quıaıyn degen zor tilekpen keldim.

2

Bul elde meniń birinshi kezdesken adamym aýyldyq keńestiń tóraǵasy Tomaıuly Sámet boldy. Kelgen betimde atymnyń basyn osy úıge tiredim.

Úı ıesi bir kórgen kisisinen syr saqtap, boı tartar bolar edi. Sámet aǵaı óıtpeıdi. Kelgen jerden meni jaqyn tartyp, eski tanysyndaı erkin sóılesti. Kóńiline jaqpaǵan adamyn kórgende jaýar bulttaı túnere qalyp, tymyraıyp únsiz otyryp qalatyn, janyna balaǵan jaqyn adamyn kórgende jazǵy kúndeı jadyrap, bulbuldaı saırap ketetin jelqobyz adamdar bolady. Qonaq az otyryp, kóp synaıdy. Meniń bilýimshe, Sámet dál osyndaı adam bolsa kerek. Onyń osy qasıetin kelip túskennen keıingi qarbalaspen ótken eki-úsh saǵatta ańǵardym.

Shaı iship, el aıaǵy basylǵan kezde, Sámet aǵaı sóz arasynda menen shyjymdap syr tartty.

— Tamaǵym syıly bolsyn, jatar ornym jaıly bolsyn deseń, shonjarlardyń bireýiniń úıine ornalastyraıyn...

— Baımen aýyz jalasar jaıym joq, aǵasy! Aýyrsynbasańyz, ázirshe sizdiń úıde bola turaıyn?!

Sámet jelbezegi shyǵyńqy tańqy murnyn kóterip, juqalań qara sur betiniń terisin qysyq kóziniń qıyǵyna jıyra kúlimsiredi.

— Men seni baıdyń aq ordasy men qymyzyna, sulý. qyzyna qumar jigit eken desem, baryp turǵan aq júrek ekensiń óziń. — Qos qyrtys túrik ernine shanshyla tóngen sırek qara murtynyń tikshil saparyn mańǵazdana shıratty. — Men turǵanda qarnyń da ashpaıdy, jatar ornyń da jaısyz bolmaıdy.

Sámettiń bes qanat qarasha úıi búgin kúndegisinen áldeqaıda kórkeıip ketken sıaqty. Tún jarymyna tyrmysyp qalǵan. Kúlán jeńgeıdiń dámdi qonaq asyn jep, onyń artynan qoıý kúreń shaıǵa ábden qanyp alyp, qyzdy-qyzdy áńgimeni sapyryp otyrmyz.

— Volkom aıtty boldy, bilek sybanyp iske kirisesiń endi, dedi Sámet bir mezette sóz salmaǵyn maǵan tastap.

— İske sát tileńiz!

— Men saǵan ózimniń ómirbaıanymdy aıtyp bereıin. Tyńda. Keleshekte kimmen istes bolatynyńdy bilip alǵanyń zıan emes.

— Qup bolady, aıtyńyz! Qulaǵym sizde!..

Sámet tebirene tolǵanyp aldy da, tamaǵyn kenep, sóılep ketti.

— Áke-shesheden on jasymda jetim qaldym. Kózime kók shybyn úımelep qorlyq kórdim. Jetimdiktiń taqsiretin kóp tarttym. Týǵan ákem Tomaı ómir boıy kisi esiginde ótti. Sheshem Qarlyǵash sińiri shyqqan kedeıdiń qyzy. Baılardyń otyn jaǵyp, kúlin shyǵaryp, sıyryn saýýmen ıt qorlyqta óldi. Áke-sheshemdi bir jyl ishinde jer aldy. Qaraqan basym soraıyp jalǵyz qaldym. Janashyr týysqan degen atymen joq. Kim kóringenniń bosaǵasyna bir túnep, qalǵan-qutqan tamaǵyn iship, ıt qorlyqpen kún ótti. Osy kúımen úsh jyl júrdim.

Oraıyn taýyp sózge kıliktim.

— Iá, sodan keıin ne boldy?

Sámet etekteı qol oramalymen betin jelpip, sál tynystap aldy da, áńgimesin soza berdi.

— Ne bolsyn. Amantaı qalasynda ákemniń Samson deıtin balyqshy tamyry bar edi. Qazaqshaǵa júırik edi báleket. Jasynan bizdiń elmen mıdaı aralasyp ketse kerek. Sonyń ákesiniń aty kim edi? Esimnen tars shyǵyp ketkenin qarashy. Iá, ıá, Salkýsanov! Samsonnyń járdemi kóp tıdi. Bylaıynsha aıtqanda, Samson meni sý túbinen sýyryp aldy. Men onyń istegen jaqsylyǵyn ólgenimshe umytpaımyn. «Óstip qańǵyryp júre berseń adam bolmaısyń... Áıdá, bizdiń qalaǵa júr! Qaladan saǵan jumys taýyp bereıin. Tamaǵyń toq bolady, kıimiń bútin bolady», — dedi Samson bizdiń aýylǵa bir kelgeninde.

— Jaraıdy, barsam baraıyn, — dedim kóp oılanyp turmaı.

Samson meni arbasyna mingizip Amantaı qalasyna alyp ketti.

Barysymen Belozerov Mıron degen kýlakqa jaldandym... Qysta mal qaradym, jazda dalada qoraly qoıyn baqtym. Tamaǵym toq bolǵanyn, kıimimniń birsydyrǵy bútin bolǵanyn qaıteıin, jóndi aqy tólemeıdi. Ystyqqa kúıip, sýyqqa tońyp júrip degendeı, tesik ókpe bop óstim. Osy kúımen taǵy da bes jyl ótti.

— Sodan keıingi ómirińiz ne boldy? — dep taǵy da kóterme suraq berdim.

— Ne bolsyn, — dep Sámet ile sózin jalǵap jiberdi. — Belozerov kim kóringenge aıýdaı aqyryp turatyn ashýly kisi edi. Jas dep aıaı ma, álde ulty basqa dep ımene me, qaıdan bileıin, anda-sanda zekip ursyp tastaǵany bolmasa, qol jumsamaıtyn. Altynshy jylǵa qaraǵan jazda Mıronnan shı shyqty. Onysyna mynadaı sebep bar edi. Baǵyp júrgen otarymnan bir kúni úsh semiz qoıy ushty-kúıli joǵalyp ketti. Bul qoılar túzde joǵaldy ma, álde albarda qamaýly turǵan jerinen alyndy ma? Qudaı aqyna bilmeımin. Mıron joǵalǵan qoılarynyń jalasyn maǵan japty. Sen meniń qoılarymdy ózińniń bir qazaǵyńa shyǵaryp berip jiberdiń dep zirkildedi. Musylmannyń allasyn, orystyń hrıstosyn qosaqtap aıtyp, ant-sý ishtim. Oǵan Mıron bolsyn ba Kók ala qoıdaı ǵyp sabap-sabap qýyp jiberdi... — Áńgime osy jerge jetkende Sámet áldeneden qymsynyp, kúbirleı sóıledi. — Jeńgeńniń qulaǵyna altyn syrǵa. Mıronnyń Marıa degen ádemi qyzy bar-tyn. Keıingi kezde onymen ázilim jarasyp, ámpeılesip ketkenbiz. Mıron Marıamen meniń baılanysym baryn sezip qalsa kerek, keıingi kezde qıtyǵyp, qyńyr júretin. Synyqtan syltaý taýyp, qıt etse ursa beretin bolǵan. Qyzdyń sheshesi Aksıná kempir qoı aýzynan shóp almaıtyn jýas kisi edi. Qoıshy, ne kerek, Mıronnyń menen qutylýyna syltaý tabyldy. Basyma áńgir taıaq oınatyp jer ortasy «kóktóbege» qýyp saldy. «Bizdiń qaladan ket, kózime kórinbe, joǵal» dep qatty eskertti.

— Adam balasyn qoı qurly kórmegen ne degen zulym edi, — dedim.

— Qoıdy aıtasyń, eń tegi, tyshqan qurly da kórmeıdi ǵoı. Sonymen ne kerek, Belozerov qýyp jiberdi eken dep ashtan óleıin be, kórshiles Qoskól qalasynan bir-aq shyqtym. Álimsaqtaǵy kór-jerdi aıtyp, basymdy qatyrdy deme, baýyrym. Qulqyn tamaq kimdi jeńbegen. Kimniń tarysy pisse, sonyń taýyǵy bolyp kete bardym. Qysta kesimdi mezgilge kýlaktarǵa jaldanyp, jazda tabynshylarǵa qosylyp, qalanyń sıyryn baqtym. Basyńdy aýyrtyp neǵylaıyn, keıingi on bes jyldy osy kásippen ótkizdim. Orys arasynda udaıymen jıyrma jyl júrgende taýyp alǵan birden-bir tatymdy oljam — orys tilin jetik úırenip aldym. Orystyń neshe túrli ánderin shyrqaǵanda tyńdaǵan jurt qaıran qalatyn. Beınettiń qamyty moınyńa bir ilinbesin deseıshi, odan qutylý qıyn bolady eken. Aspannan aıaǵyń salbyrap tússe de, jelkeńnen myqtap ustap alady da, dyryldatyp súıreı beredi. Nesin jasyraıyn, kóp jyldar boıyna el betin kórmeı jat baýyr bop kettim. Ári oılap, beri oılap, on altynshy jyldyń jazynda elge oraldym... — Sámet osy araǵa jetkende basyn tómen salyp, tereń oılanyp qaldy.

— Elge qaıta oralýyńyzǵa ne sebep boldy? — dep áńgimeniń jibin sabaqtap jiberdim.

— Kúlán jeńgeńe úılenýim sebep boldy! — Sámet mıyǵynan kúlip sál kidirip qaldy. — Meniń de óz boıyma shaq jatyp atar qýlyǵym bar. Byltyr elge kelip qaıtqanda Kúlánǵa kózim túsken. Sóz aıtýǵa batylym barmaı qobaljýmen bir jyl júrdim. Kúlán — Jadyra degen jesir qatynnyń jalǵyz qyzy. Jadyra bolsa, saıda sany, qumda izi joq taqyr kedeı. Aqyrynda, ne kerek, aýylǵa ádeıilep kelip, áýeli Kúlánniń ózine kóńil bildirdim. Ol kezde ázil-ospaǵyńdy kim bilgen. Týrasyn aıtyp, qarap turdym. «Ekeýmiz de jetimbiz, qosylyp úı bolaıyq», — dedim baıaǵy. Birden kónbeı, sózbuıdaǵa salyp silemdi qatyrdy. «Shoshqanyń etin jegen shoqyndydan qudaıym saqtasyn», — dep taýymdy shaǵyp tastady. Sylap-sıpap jalyndym baıaǵy. — «Maǵan shoshqanyń etin jegizip júrgen joqshylyq qoı... Jetisip júrdi ǵoı deısiń be, orys arasynda», — dep aqtalyp kórip edim, báleket onan saıyn qıtyǵyp ketti. Ósegi quryp ketkirdiń júrgen jeri qaýlap turǵan órt emes pe. Meniń orys qyzdarymen eptegen shataǵymnyń bar ekenin de syrttan biledi eken. Taısalmaı, kinámdi betime basty. Aqtalýǵa dálelim joq. «Oılan, Kúlán, oılan! — dedim keterde, — menen qolaıly kúıeý tabylmaıdy saǵan!» Baıqaımyn, qyzdyń ońaılyqpen kóne qoıatyn túri joq. Salym sýǵa ketip, solbyraıyp, ketpeı turyp aldym. «Ázirge osy syńaımen bara tur, Sámet! — dedi Kúlán júzi jylyp. — Menen shyn kóńiliń bolsa, ústińe otyz shelek qudyq sýyn quıyp, ábden tazaryp kel...» Qyzdyń myna sózinen onsha ket ári emes syńaıyn ańǵaryp, ishim jylyp ketti. «Qudaı-aqta, qolyma qonarsyń», — dep turmyn ishimnen. İshim qazandaı qaınap, júregim lúpildeıdi. Úmitimdi úzbeı kete berdim. Erteńine bir qaǵa berip ońashada tildesip edim: «Ájemmen sóıles», — dedi. Qudaıym jarylqady. Kónbese oǵan ne amal isteımin, qaıteıin, jazǵan qulda sharshaý bar ma, oraıyn taýyp Jadyraǵa sóz saldym. «Eki jarty bir bútin bolaıyq, kúshik kúıeý bop qolyńa kireıin», — dedim. Tilegim oryndaldy. Jadyra baıǵus ońaı kóndi. Uzyn sózdiń qysqasy, qasy-kózi qıylǵan, úrip aýyzǵa salǵandaı osy Kúlán jeńgeń qusym bolyp, kústi alaqanyma qona ketti. «Sámet Jadyranyń qyzyn aldy, aıdy aspanǵa bir shyǵardy» degen qaljyń tarady búkil elge.

— Áńgimemizdiń shyraıy jańa kirip keledi, — dep kótermelep qoıdym.

— Soqa basym Jadyranyń daıar úıine kire kettim. Ońaı olja kózdegen biren-saran aǵaıynsymaqtaryna Jadyra oıynda júrgen qyjylyn taısalmaı aıtyp, betterin qaıtaryp tastady: «Otaǵasy qaıtqaly bizdi qaısyń asyrap, saqtadyń? Endi kelip, ıe bola qalypsyńdar... Basymdy qatyrmaı aýlaq júrińder. Senderge salmaǵymdy salmaı-aq qoıaıyn, óz betimmen kúnimdi kóreıin. Mende neleriń bar?» — dese kerek baıaǵy.

Meni qolyna kirgizip alam degenine jan salyp qarsy bolǵan et jaqyny Jurqabaı ıt ashýǵa basyp, jeńgesine kúsh kórsetipti. Obaly ne kerek, qaıyn enem baıǵus oǵan da des bermeıtin qatal kisi edi, marqum. Bet baqtyrmaı qoıypty. Sonda Jurqabaı jeńer-aqynǵa: «Búkil elden qyzyńa taýyp bergen kúıeýiń osy similtir shoqyndy bolǵany ma?» — dese kerek. Qaıtse de menen qol úzbeýge belin bekem baılaǵan Jadyra marqum taısalmaı úzildi-kesildi sheshimin aıtypty: «Shoqyndy bolmaq túgil, kisi óltirgen qandybalaq bolsa da qyzymdy Sámetke beremin. İsher asqa, kıer kıimge jarymaı, kózimnen jas sorǵalap júdep-jadap júrgende jon arqalaryńdy kórsetip, qaraılaspaı ketip edińder, aǵaıyn! Endi kelip jaqynsyraı qaldyńdar ma? Tıtyqtaýym jetti, kónbeımin tálkekterińe, aýlaq júrińder!» — dep miz baqpaı otyryp alypty. Jeńgeńdi alǵanda osyndaı talaı malaǵandy bastan keshirgenmin, baýyrym!

Sámet alǵashqy mahabbattyń shyryn lázzatyn eske túsirgendeı, únsiz jymyńdap, qıylǵan qara murtyn sylap, kidirip qaldy.

Kóp sóz qospaı, uıyp tyńdaýmen otyr edim. Sámettiń kóńil kúıi dál osy arada ózgeshe tasqyndap ketkenin jymyńdaǵan shyraıynan ańǵaryp qaldym. Erniniń emeýirinine qaraǵanda janyndaı jaqyn qurbyǵa ǵana aıtylatyn asyl syr bar sıaqty ishinde. Osy qıyn ótkelden qalaı attap ótýdiń qısynyn taba almaı otyrǵan bolar. Aýzyna sóz salyp, demep jiberýim kerek.

— Qusyńyz qolyńyzǵa qondy. Aqar-shaqar úı bop kettińiz?

— Iá, úı bop kettik. Ýaqyt degenińiz zýlap ótip jatty. Baıaǵy jalshylyq turmys bylaı qaldy. Endi ańshylyq kásibimen aınalystym. Qansonarda dala kezip kúzen, qarsaq aýlaımyn. Jaz shyǵa japan túzde eldiń jigitterimen qostap jatyp, qaqpan quryp sýyr, zorman ustaımyn. Bul quryp qalǵyrdyń ózi de mashaqaty men qıyr-shıyry bastan asatyn mánissiz kásip. Násip, nápaqany inniń aýzynan tileý tiride qorlyq eken. Amal qaısy, «shóp jeseń qaqalasyń, urlyq qylsań qurısyń» degendeı, on eki múshesi túgel, deni saý jigitke áıteýir bir kásipsiz bolmaıdy. Birde qulap, birde súrinip, egiz qozydaı bir óńkeı kúnderdi bastan ótkize berdim. — Sámet búkil denesin syqyrlata qozǵalyp, óndirshegi búlkildep, áńgimesin úzip jiberdi.

— Qudaı amanaty, boıyńda bir ónerińniń bolǵany da jaqsy eken. Orystyń tilin bilgenimniń paıdasyn kóp kórdim. Elge ara-tura joǵarydan ulyq kele qalsa, olardy bizdiń qazekeńdermen jalǵastyryp, uǵynystyratyn tilmáshi men boldym. «Oqymaǵan adam orys tiline mundaı jetik bolady eken-aý», — dep ulyqtar aýzyn ashyp, kózin jumatyn boldy. Baıaǵy orys Sámet atym bylaı qalyp, endi el ishinde tilmash Sámet atanyp kettim. Ulyqtarmen qatar otyryp, syıly qonaqtarmen úzeńgiles bolyp kettim. Qoıshy, ne kerek, munyń bári de ótkinshi jańbyr sekildi birdeńe ǵoı. Naǵyz qyzyq dáýrenim keıin keldi. Jaryqtyq orys tili meni alǵa súırep, órge shyǵaryp jiberdi.

— Áńgimeńizdiń eń qyzyǵyn keıinge saqtap otyr ekensiz ǵoı, — dedim estigenshe baıyz tappaı. — Kebińizdi sherte berińiz!..

— Osy arada azdap sekirip keteıin dep otyrmyn.

«Eki aradaǵy birsypyra eleýsiz jaıttardy aıtpaı tastap ketemin» degen tuspalyna birden túsine qoıdym.

— Meılińiz! Qalaǵan áńgimeńizdi aıtyńyz!..

— On jetinshi jylǵy tóńkeristen keıin eki jyldaı aýmaly-tókpeli zaman boldy ǵoı. Aıǵyrdaı azynap aqtar keldi. Eldi qyryp-joıyp bir tarynyń qaýyzyna syıǵyzdy. Barǵanynan kelmesin, jatqan jerinen turmasyn. Aty óshsin!.. On toǵyzynshy jyldyń aıaq sheninde bir top qyzyl ásker bizdiń aýylǵa saý etip jetip keldi. Aq túıeniń qaryny jaryldy. Kókten tilegenimiz jerden tabylyp, jarylqanyp qaldyq. Aqtardan kórgen qorlyq-zorlyǵymyzdy aıtyp, sherimizdi tarqataıyqshy deımin... Osy Nurtaı, baıaǵy, jylmańdap qyzyl áskerlerdiń aldynan shyǵyp qarsy aldy. Aqtarmen aýyz jalasyp, ymy-jymy bir bolǵany esinde joq. Baryp turǵan zymıan emes pe. Qyzyldardyń aldynda qurdaı jorǵalap, ólip-óship júr, baıaǵy. «Bizdiń úıge túsińder! Qadirli qonaǵym bolyńdar!» — deıdi. Qyzyl áskerlerdi qarsy alyp turǵan bir top adamnyń ishinen sýyrylyp shyǵa keldim de, taqyldap oryssha sóıleı bastadym: «Sizderdi kútip otyrǵan Nurtaı emes, myna bizdermiz, jalańash kedeılermiz! Jaman da bolsa, óz úıime túsiremin sizderdi!» — dedim. Sonda kúreń qasqa atty, sary ala qylysh taǵynǵan, myltyq asynǵan aldyńǵysy maǵan jaqyndaı túsip: «Siz kim bolasyz?» — dep surady. «Men, — dedim, — osy eldiń taqyr kedeıimin. Tomaev Sámetpin!» Bastyǵy mıyǵynan kúlip turyp: «Joldas Tomaev! Bastańyz, bizdi óz úıińizge!» — dedi. «Joldas» degen sózdi eń alǵash osy komandırdiń aýzynan estidim. «Káni, kirińiz, joldas komandır!» — dep, elpeńdep aldyna túsip, úıge alyp keldim. Qyzyl áskerlerdi mańaıdaǵy ár úıge ekiden, úshten bólip qondyrdyq. Kelesi kúni tańerteń komandır óz qolynan bizdiń qoranyń esiginiń mańdaıyna jelbiretip qyzyl tý tikti. Qyzyl áskerlerdi bastap alyp júrip, eldiń turmys kúıimen tanystyrdym. El ishinen orys tilin jetik biletin adam tabylǵanyna qyzyl áskerler qatty súısindi.

— Iá, sonymen, qyzyl ásker qataryna qosylyp kettińiz ǵoı, á?

— Seni áskershe muzdaı kıindiremiz, ózimizben birge alyp ketemiz, tilmash bolasyń, bizdi elmen tildestiresiń, — dedi komandır.

Sen keńes ókimetin eńbekshi elmen qabystyratyn dáneker bolasyń, deıdi. Komandırge rıza bolǵanym sonsha, keńes ókimetiniń jolyna qurban bol deseńiz de ázirmin, dedim, baıaǵy. Mańdaıyna qyzyl juldyz taqqan qoqaıma kók berik, uzyn etek sur shınel kıip, naǵyz qyzyl ásker bop shyǵa keldim. Men attanarda Jadyra qatty nalydy. «Zym-zıa joǵalyp ketip, sorlatyp júre me, qaıtedi?» — dep kúdiktengen bolýy kerek, ádepkide ruqsat bermeı bezerip otyryp aldy. Maǵan alańsyz senetin Kúlán: «Jolyn bógeme, apa, barsyn, el kórsin, jer kórsin!» — dep sheshesine basalqy aıtty... Kempir kóndi-aý aqyry. Aq batasyn alyp, attanyp kettim. Sol ketkennen tabany kúrekteı tórt aı júrip qaıttym. Solaı, Sálken! Men degeniń bir kezde jas keńes ókimetin elmen osylaı jalǵastyrǵamyn. Lenın uranyn, partıa sózin halyqqa jetkizgemin... Partıa qataryna jıyrmasynshy jyly óttim. Sodan bergi az jylda qoldan kelgen mindetimdi adal atqaryp júrip jatyrmyn. Teginde, myna hat tanymaýdyń taýqymetin kóp tartyp júrmin. Onyń ber jaǵynda, óz betińmen kitap oqı almaısyń. Bul da bir úlken qorlyq. Basqa bireýdiń aýyzsha aıtqanynan qansha degenmen shala uǵady kisi. Kitapty qolyńa alyp otyryp, zerdemen uqqanǵa ne jetedi deısiń.

— Tuǵyrdan túsken kári emessiz, oqyńyz, saýatyńyzdy ashyńyz, — dedim onyń úmit-armanyna dem berip.

Meniń qaltqysyz adal kóńilden shyqqan aqyl-keńesime dán rıza bolǵan yńǵaı kórsetip, súısine sóılep ketti Sámet:

— Oqımyn, oqımyn! Kóldeneń bir qyrsyq kezdesip qalmasa, eń bolmaǵanda hat tanyp alamyn. Aıtpaqshy, — dedi Sámet joǵalǵan zatyn taýyp alǵandaı kóńili kónship, — álgi qyzyl áskerlerge baılanysty bir qyzyq áńgimeni saǵan aıtpaı ketippin. Bul dúnıede kógermes-aý, bul Nurtaı. Qyzyldardan yǵysyp Qorǵaljynǵa kóshe qashqan Atbasardyń baıy Aleksandr Belovtyń 500 qoıyn, otyz jylqysyn, jıyrma shaqty sıyryn Kólbarshyn degen jerdegi kúzdik qorasyna tyǵyp ustady ǵoı bul sum. Ákesin tanytyp, osy qylmysyn komandırge málimdep berdim. Erteńine tas-talqanyn shyǵaryp, tyqqan maldaryn aıdap ákelip, osy eldiń kedeılerine tabanda bólip berdi. Nurtaı jan saýǵalap, jalynyp-jalbarynyp áreń degende aman qutyldy. Nurtaıdyń qandaı adam ekenin bilersiń, áli. Maǵan degende atarǵa oǵy joq. Shamasy kelse, áldeqashan qurtar edi kózimdi.

Az ǵana tynystap alǵannan keıin tystaǵy áıelin shaqyryp aldy:

— Beri kelshi, Kúlán! Ana ábdireni ashshy!

Kúlán qypsha belin qynaı qysqan qara maqpal jeńsiziniń kúmis qapsyrmasy jarqyldap, aq kóıleginiń keń etegi kóleńdep jetip keldi. Suńǵaq boıyn tik ustap, aq sur júzi qubylyp, sarǵysh úlken kózin tómen salyp, Sámettiń aldyna tura qaldy.

— Ony qaıteıin dep ediń?

— Muǵalimge qylyshymdy kórseteıin...

Kúlán tórdegi júk-aıaq ústinde turǵan alpamsadaı shubar ábdireni syńǵyrlatyp ashyp, ishinen bylǵary baýly sary ala qylyshty aldy da, Sámetke ustatty. Ózi syrtqa shyǵyp ketti. Ol qylyshty jańa kórgendeı qyzyǵa qarap az otyrdy da, maǵan berdi:

— Sol saparda qyzyl áskerdiń komandıri Patrakeev joldas maǵan syıǵa berip edi.

Qylyshty qynabynan sýyryp alyp kórip otyrmyn.

Bolat júzin tıtimdeı tot shalmaǵan.

— Asyl belgi eken, — dedim qylyshyn ózine qaıtyp berip.

— Iá, sol bir umytylmaıtyn kúnderdiń belgisi ǵoı, — dedi Sámet mańyzdanyp, — saqtalyp jata bersin.

Áńgimemiz osymen tyndy. Men tysqa shyqtym.

Qoıý qarańǵylyq jer-dúnıeni búrkep alǵan. Sámet úıiniń syrtynda, jetegin aspanǵa qaratyp sirestirip kóterip qoıǵan jadaǵaı tarantasqa súıenip, túngi aýyldy kózben sholyp turmyn. Aınala jıegin jasyl quraq kómkergen shalqar kóldiń kúnshyǵys jaq irgesine aralaryn jaqyn sala qaz-qatar qonǵan alty aýyl tún-túnektiń túpsiz tuńǵıyǵynda beıqam qalǵıdy. Aspan jaltań. Dala jym-jyrt. Yǵy-jyǵy juldyzdar sıqyrlana qylmyńdap, gaýhar tastaı qubyla jaltyldaıdy.

Kókiregim shaıdaı ashyldy. Kómekeıim kúmbirlep ketti:

Qarańǵy túnde taý qalǵyp,

Uıqyǵa keter balbyrap,

Dalany jym-jyrt del-sal ǵyp.

Tún basady salbyrap...

Kóldiń oń jaq ıinindegi shetki aýyl jaqtan, altybaqan teýip jatqan qyz-bozbalalardyń asqaq daýysy keldi qulaqqa. El qyzdarynyń ejelgi muńdy áni «Áýpildek» sher-shemenińdi qozǵap, saı-súıegińdi syrqyratady. Túngi tunyq aýada baıaý tolyqsyp, birde bıikke alystap ketip, endi birde tómen quldyraıdy.

Qar basty Áýpildektiń qamystaryn,

Aıtady árkim kórgen qasiret-zaryn.

Túsedi qaıǵylyǵa qara tuman,

Kim biler sonyń qashan ashylaryn...

Án talmaýsyrap baryp, pyshaq keskendeı úzile qaldy da, qas qaqqansha bulqynyp shyǵa kelip, aspan keńistigine qaıta sharyqtap ketti. Ýlap-shýlap qońyr kúzde jyly jaqqa qaıtyp bara jatqan úıirli aqqýdaı kúńirene syńsıdy. Myń jerden kónterili bolsam da, júregime ot tústi. Bireýler dáýleti shalqyǵan baı, endi bireýler sińiri shyqqan jarly bolǵanymen jazdyń kilemdeı qulpyrǵan kókoraı-shalǵyny, gúl-báısheshegi, jupar aýasy, káýsar bulaǵy barsha janǵa ortaq. Meniń de bala shaǵymnyń teń jartysy osyndaı kórikti jasyl jaılaýda, adam ataýlynyń bár-bárine ortaq kók maısaly jazdyń saıasynda ótken. Saryarqanyń talaı araı tańyn kózimmen atqyzyp, aqsúıek oınap, asyr salǵan beıqam túnderim, kóbelek qýyp, gúl julyp, dala kezgen saırandy kúnderim eske tústi.

Altyn tabaqtaı dóńgelenip, kókjıekti aq jarqyn nurǵa bólep, kerbez aı kóterilip kele jatty. Samaladaı sansyz juldyzdar aıdan uıalǵandaı kózden úrtis alystap, álsin-áli kómeski tartyp barady. Shet-shegine kóziń túgil, oıyń jete almaıtyn tereń syrly jumbaq dúnıeniń ıen ortasynda jalǵyz turmyn. Osy sátte men ózimdi laısań nóser jańbyrdyń jalǵyz tamshysyndaı sezindim. Tún-túnekte del-sal qalǵyǵan qalyń aýyldar maǵan qarly japandaǵy neken-saıaq qara daqtaı kórindi.

Dalada uzaq turdym. Aı sulý kókjıekke baıaý órmelep shyǵyp, jaltań aspannyń ıyǵyna qondy. Tań saz bere bastady. Tań arýy sholpan juldyz jaınań qaǵyp shyǵa keldi. Tań sáýlesi sát saıyn molaıyp keledi. Kóp uzamaı sonaý, kókjıekten alaýlap kún shyǵady. Myna beıqam aýyldar shyrt uıqysynan oıanady. Kókoraı shalǵyn, báısheshekter qulpyryp, ómir-tirliktiń qan tamyry týlaı soǵady taǵy da.

Úıge kirdim. Tósekte jatyrmyn. Tań salqyny denemdi muzdatty. Ústimnen syrǵyp túsip qalǵan atlas kórpeni qymtaı jamylyp, oń jaq jambasyma aýnap jattym. Qansha uıyqtaıyn desem de kózim iliner emes. Meıli, tań tezirek atyp, kún tezirek shyqsa eken.

3

Qamsaqty eline kelgeli úsh kún ótti. Jińishke syryqqa baılap, bes qanat qońyr úıdiń mańdaıshasyna áýelete kóterip qoıǵan qyzyl jalaý dalanyń maıda qońyr samalymen yrǵala tolyqsyp, manaýraı jelbireıdi. Elge kelgen eresen jańalyqtyń jarshysyndaı shartarapqa atoı salady.

Alda isteletin jumystar kóp-aq. Biraq «qushaǵyń jetpegen nárseni qushaǵyńa syıǵyza almaısyń». Demek, kezektegi onyń mindetterdi shet-jaǵasynan juqalap bastap, az-kemnen ulǵaıta berý kerek. «Tamshydan tama berse darıa bolar» degendeı, aqyrynda bir molaıyp keter daǵy.

Búgin el turmysymen ishinara tanysyp alaıyn degen oıym bar. Túske sheıin kem degende úsh aýyldy aralap, úı basy kirip shyǵýym kerek. 18 ben 40 jas arasyndaǵy eresekterdi tizimge jazyp, saýattylary men saýatsyzdaryn, shala saýattylaryn bólek-bólek ajyratyp almaqpyn. Buǵan qosa keleshekte oqýǵa tartylýǵa tıisti jas balalardyń esebin anyqtamaqpyn. Sóıtip, mádenıet joryǵyna kerekti derekterdi jınamaqpyn. El ómiriniń egjeı-tegjeıin osy bastan bilip almasam, nysanaǵa jetý qıyn bolady.

Tústen keıin Jeldibaı degen shaldyń úıine baryp, aýyzba-aýyz sóılespekpin. Keshe keshkisin, qol toqpaqtaı qara kempir meni izdep kelip, egilip muńyn shaqqan.

Jeldibaı degen jarymjan kisiniń jubaıy edim. Shalym tórt jyldan beri naýqastanyp jatyr. Bizdiń úıge kirip shyqshy, qaraǵym, shalymmen tildesshi! — degen.

Jeldibaıdyń hal-jaǵdaıyn Sámet aǵaıdan surap bilip aldym. Endigi oıym — sol kisimen sóılesip, menen ne tilegi baryn óz aýzynan estý.

Úsh aýyldy bastan-aıaq aralap shyqqansha kún keshkirip qaldy. Sámet maǵan óziniń hatshysy Elemes Tólemisulyn qosyp bergen. Elemes — aýzynan máıegi shyǵyp turǵan jas jigit. Meni tonnyń ishki baýyndaı jaqyn kórip, tez úıir bop ketken-di. Elemestiń salmaqty da bıazy minezi unaıdy maǵan. Ákeden jastaı jetim qalypty. Jıyrmaǵa bıyl shyǵypty. Aýyl moldasynan úsh-tórt jyl oqypty., Shákirtterdiń aldy bolypty. Byltyrdan beri aýyldyq keńeste hatshylyq qyzmetin atqaryp júrgen kórinedi. Úrip aýyzǵa salǵandaı, at jaqty, aq quba, suńǵaq boıly, múláıim qara kózi móldiregen súıkimdi jigit. «Kóp júrmeseńizshi, muǵalim aǵaı, sharshap qalasyz ǵoı!» — dep meni qyzǵyshtaı qorıdy.

Keshe keshqurym Sámet úıiniń syrtyndaǵy oıdym kógalda ońasha otyrǵanymyzda Elemes jas balasha ańǵal jymıyp, maǵan bir tosyn saýal berdi:

— Siz Lenındi kórdińiz be?

— Moskvaǵa barýdyń sáti túspeı-aq qoıdy. Lenındi qaıdan kóreıin!

Elemes kózi jaınap, aq quba bıdaı óńi kúreńite qalyp, juqaltań jazyq qabaǵyn sál shytyp, shyrt etkizip tańdaıyn qaqty. Basyn shaıqady. «Ózińiz kele-qostandaı muǵalim bola turyp, osy ýaqqa sheıin Lenındi bir kórmegenińiz qalaı?» — dep, maǵan syn taǵyp turǵandaı.

— Eń bolmaǵanda, Lenınniń bir úlken sýretin qaladan ala kelgenińizde tym jaqsy bolatyn edi.

Elemestiń oryndy sózinen moıyn bura almadym. Áıtkenmen tilge tıek bolsyn degen oıǵa bekinip:

— Osy elde Lenınniń birde-bir sýreti bolmaǵany ma? — dep edim, Elemes synyq shyraımen kishilik kórsetip, sypaıy jaýap aıtty:

— Aýyldyq keńestiń keńsesi bizdiń elge bıyl ornady ǵoı. Keńsede Lenınniń jalǵyz sýreti bar edi. Aınala tóńiregin aǵashpen shyrǵalap ber dep Sársenbaı deıtin sheberge bersem, ol sabaz sýrettiń aınalasyn qyzyl jibek matamen bezendirip, óz úıiniń tórine ilip qoıypty... Aqsaqal-aý, keńseniń múlkin ıemdenip ketkenińiz Qalaı desem, qolyń uzyn ǵoı, taýyp alarsyń báıbishemiz ben ekeýmiz Lenın jaryqtyqtyń dıdaryn kúnde kórip otyraıyq ta dep qarap otyr. — Sársenbaıdyń aq peıil minezine súısingendeı kóziniń qıyǵyn jıyra kúlimsirep," sózin tyıdy.

Lenın sýreti týrasynda sóz qozǵaǵandaǵy túpki maqsaty, eńbekshi halyqtyń uly kósemge degen sheksiz súıispenshiligin maǵan ańǵartý ekenin endi bildim.

Nurtaı aýlynyń aldyńǵy jaǵyna oqshaý qonǵan qurym kúrkege keldik. Bul ádeıi izdep kelgen Jeldibaıymyzdyń úıi.

Tym kishkentaı qurym kúrkeniń ishinde ilip alar bir japyraq nárse joq. Oń jaq bosaǵada, kerseńnen az-aq qalqyńqy qara qazan qańsyp jatyr. Arsa-arsa úsh qanat keregeniń ishine aınaldyra eski aq shı tutypty.

Tórdegi qos qabattap tósegen túte-túte ala tekemettiń ústinde, shoqpyt qońyr kórpege belýarynan oranyp, kirli qońyr jastyqqa arqasyn súıep, seldir saqal-murty áppaq qýdaı shal otyr. Túte-túte túıe jún shekpenin jelbegeı jamylyp, basyn qara shúberekpen bastyra tańyp alypty.

— Assalaýmaǵalaıkúm! — Qol qýsyryp, ıilip sálem berdim. Salaly taramys saýsaqtaryn áreń qımyldatyp, sırek bitken uzyn kirpigin jasqana jypylyqtatyp, báseń til qatty shal:

— Álıksálem! Esenbisiń, balam!

Maldas quryp shaldyń qarsy aldyna otyra qaldym.

— Naýqastanyp jatyrsyz ba, aqsaqal?! — dedim.

Shal dóńgelek qoı kóziniń astymen qarap, quptap bas ızedi.

— Bul kisi kópten beri syrqat! — dedi artymda turǵan Elemes. — İzdep kelgen Jeldibaıyńyz osy.

Jeldibaıdyń adam shoshyrlyq júdeý keskinine kóz júgirtip óttim de, bir taban jaqyndaı túsip:

— Qandaı syrqat, ata? — dep suradym.

— Uzaqqa sozylǵan sary aýrý ǵoı. Oń jaq denemde mútte jan joq. — Qınala dem alyp, keýdesin kere aýyr kúrsindi. Jeldibaıdyń jaı-japsaryn Elemes bajaılap aıtyp berdi. Sońǵy eki jylda qoldan kelgen em-domdy istetip kóripti, kózi qaraqty degen bir táýipke de kóripti, tamyr dári ishipti. Ne kerek, solardyń birde bireýi dertine daýa bolmapty.

Shaldy aıap kettim. Endigi aıtar sózimdi oqtap otyrǵanymda kelesi sózdiń tıegin Jeldibaıdyń ózi aǵytyp jiberdi.

— Qaı eldiń balasysyń, shyraǵym? — Súıegine jabysyp qalǵan sarǵysh betinen bolmashy qýanysh reńi bilindi. — Elge muǵalim keldi dep edi, sen ekensiń ǵoı! Bárekeldi, qadamyń qaıyrly bolsyn, shyraǵym!..

Aty-jónimdi, rýymdy, bul elge muǵalimdikke ókimet ádeıi jibergenin qysqa-qysqa aıtyp berdim.

Jeldibaı meniń jyly sózime rıza bolyp, bata berdi. Boıy úırenip, jaqsy yqylas-nıetimdi tanyp alǵannan keıin muńyn shaqty:

— Jezdidegi Baıǵabyl baıdy estýiń bar shyǵar? Otyz jyl boıyna sonyń jylqysyn baqtym. Qazirgi sıqymdy kórip otyrsyń ǵoı. Baıdan tapqan oljam osy, shyraǵym!

Tórinen kóri jýyq ǵarip adamnyń jan túkpirine, sezim tereńine úńildim. Qaıtken kúnde dertine shıpa taýyp bergim keldi. Jeldibaıdyń qalt-qult tirligi maǵan maıy taýsylyp, óship bara jatqan shyraǵdandaı kórindi. Meıirimsiz ajal sorlynyń kók jelkesine qanjaryn tóndirip tur, mine. Beıshara endi kóp uzamaı baýyry sýyq qara jerdiń qushaǵyna kiredi de, qarańǵy kórden máńgi-baqı jaı tabady... — Sezimim osylaı saırady. «Joq, osynyń bári buldyr boljal, — dedim tolqynyp, — dármeni bitken miskin shaldyń qońyrqaı kózinen ómir-tirliktiń sónbes otyn kórip otyrmyn, jadaý júzinen órshil úmit, arman nyshanyn ańǵaramyn».

— Adamǵa sary ýaıym paıda bermeıdi, ata! — dedim shaldyń úmit-tilegin qanattandyryp jibergim kelip, — túk te etpeıdi, jazylasyz!

— Aýzyńa maı, qaraǵym! — Jeldibaıdyń daýsy bul sapar kúsheıip shyqty. — Qara jerge qara jylan kirsin.

— Qalaǵa, dárigerge aparyp emdetemiz, qulantaza saýyǵyp ketesiz!..

— Órkeniń óssin, qaraǵym! — Ol qýnaq qozǵalyp, maǵan qaraı sál jyljydy. — Dárigerińe aparmasań da rızamyn. Qazir ólip ketsem de armanym joq, shúkir... Osyndaı jaqsy sóz estip, qýanatyn kúndi de kórdim.

Jeldibaıdyń qazirgi sáttegi jan kúıin kóńildi kóz janarynan sholasyz tanyp otyrmyn. Dóńes qalyń qabaǵy jadyrap, kózi kúlimdep otyryp qaldy. Uzaqqa sozylyp bara jatqan únsizdikti buzyp jiberdim:

— Sonymen, aqsaqal, dárigerge kórinesiz ǵoı?..

— Maǵan bola mashaqattanbaı-aq qoı, shyraǵym! Jasaǵan ıemniń bir jazǵany bar shyǵar. Amanat janyn alam dese, oǵan ne shara?..

— Shyn aıtam, ata! — dedim álgi aıtqan sózimnen tanbaı, — dárigerge emdelseńiz, sózsiz saýyǵasyz!..

Jeldibaı jastyǵynyń astynan alaqandaı ala sısany syzdyqtap sýyryp alyp, betin súrtti. Qý súıekteı qýarǵan júzi bir sátke kúreńite qaldy da, artynsha báz-baıaǵy júdeý qalpyna qaıta aýysty.

Bolys ortalyǵy turǵan Qarakemerdegi aýrýhanadan dáriger aldyryp, áýeli soǵan kórseteıik, egerde ol qajet dese Atbasarǵa aparyp emdeteıik dep edim, Jeldibaı dárigerden at-tonyn ala qashty. Allanyń jazmyshynan ozyp kete alam ba, óler shaǵymda nesine kúnákar bolam dep, dinniń etek basty yńǵaıynan shyǵa almady. Sóziniń saryny allanyń ámirine, paıǵambardyń hadısyna saıǵanda Jeldibaıdyń onsyz da júdeý júzi oısyrap, kózine ǵaıyptaǵy jumbaq dúnıe elestegendeı qalshıyp otyryp qaldy.

Jeldibaıdyń dárigerge emdelgisi kelmeıtin yńǵaıyn tanydym da, bul jónindegi sózdi úzip tastadym.

— Menen ne tilegińiz bar? — dedim áńgimeniń sarynyn ózgertip. Osyny aıtýym-aq muń eken, Jeldibaıdyń júzi jadyrap sala berdi.

— Men senen ıe tileıin, shyraǵym! — Sál kidirip qalyp, sózin qaıta jalǵady. — Aqmyrza degen kenje tentegimiz bar. Eldiń balalary qatarly oqysa táýir bolar edi!..

— Oqytamyn!

Jeldibaı muńsyz jandaı kúlimsireı qarady maǵan.

— Oljanyń eń úlkeni osy bolar edi, shyraǵym!

— Amandyq bolsa baılardyń esiginde júrgen eki úlken balańyz da azap-qorlyqtan azat bolady, ata! — dedim tynymsyz oıdyń áýezesine erip.

Jeldibaı muńaıa sóıledi:

— Ol kúndi men kórmeımin ǵoı. — Sál tyna qaldy da, azdan keıin tebirenip, sózin soza tústi. — Al, qaraǵym! Aıypqa buıyrmasań, saǵan taǵy da bir tilek aıtaıyn. Baǵanalynyń bir ólmeli shaly qaıdaǵy joqty aıtyp basymdy qatyrdy deme. Maǵan istegen úlken jaqsylyǵyń bolsyn. Baıǵabylda ketken taban aqymdy alyp ber!

Jeldibaıdyń bul ótinishin ábes kórdi bilem, Elemes qabaǵyna kirbeń alyp:

— Baıdan aqy daýlap alyp beretin muǵalimdi sot dep oılaısyz ba? — dedi.

Jeldibaı Elemeske sóz qaıyrmady. Yńǵaısyzdanyp tómen qaraı berdi.

— Baıdan aqyńyzdy alyp berýge ábden bolady. Kerek deseńiz qazir aryz jazyp bereıin, — dedim.

— Báse, sóıtshi, qaraǵym! Baıǵabyl naısaptan aqymdy alyp, qumardan bir shyǵaıyn.

— Men suraı bereıin, siz aıta berińiz!..

Sabyrly beıne, salmaqty daýyspen kóńildene sóılep ketti:

— Shirkin-aı, kózimniń tirisinde Baıǵabyldan teńdigimdi ala almaı, armanda ketem ǵoı dep ýaıymdaıtyn edim. Sáti túskeı-aq ta... Mendeı ólmeli shalǵa kózińniń qyryn salsań, ómir-jasyń uzaq bolsyn, muratyńa jet!..

Baıǵabyldyń meken-turaǵyn, ákesiniń atyn, onyń esiginde Jeldibaıdyń neshe jyl jalshylyqta júrgenin, ony dáleldeıtin kýálaryn, kesimdi aqysynan ne alyp, ne qoıǵanyna sheıin anyqtap bilip aldym. Qaltamnan bir taraq aq qaǵaz aldym da, eski qolsandyqty aldyma qoıyp, qaryndashpen súıkektetip jaza bastadym. Jazǵan aryzdyń nobaıyn Jeldibaıǵa tabanda oqyp berdim.

«Atbasar ýezik atqarý komıtetine. Amantaı bolysy, 6-sandy aýyl keńesiniń azamaty Jeldibaı Jańbyrshy ulynan shaǵym-aryz.

Osy shaǵym-aryzym arqyly aıtatyn ótinishim tómendegideı: Ózim 66 jasqa keldim. Eki balam baılarda jalshylyqta júr. Kenje balam, alpystan asqan kempirim bul kúnde osy aýyldaǵy Baıkenje Baıanbaıuly degen baıdyń esiginde. Qolymda mal tuqymynan tigerge tuıaq joq. Balalarymnyń baılardan alǵan azyn-aýlaq aqysymen, Baıkenje úıinen ara-tura aýysqan aıran-shalappen áreń kúneltip otyrmyz. Qysqasy, isher astan, kıer kıimnen meılinshe jutańbyz.

Ózim tórt jyldan beri naýqaspyn. Qol-aıaqtan jan ketip, káripshilik kúıge tústim.

Jezdi bolysy, 2-sandy aýyldyń aty shýly baı qazaǵy Baıǵabyl Sandybaı balasynyń esiginde udaıy 30 jyl jalshylyqta júrip, jylqysyn baqtym. Naýqasty bolǵanym da osy uzaq beınettiń kesiri. Naýqasqa shaldyǵyp tósek tartyp qalǵanymda Baıǵabylmen qazaqshylyq jolymen sóılesip, aqymdy surap edim, kústánalap, ursyp tastady. Synyqtan syltaý taýyp, múıizdeı bergen soń byltyr Taqyrtóbe eline kóship kettim.

Meniń Baıǵabyl Sandybaı balasynyń esiginde 30 jyl jalshylyqta júrgenimdi, mardymdy aqy almaı, ıt qorlyqpen kún ótkizgenimdi, sodan baryp mynadaı aýyr naýqasqa shaldyqqanymdy, sol eldegi, Shyntemir Bekbaı balasynan, Qojaq Musaı balasynan, Dosymbek Tileý balasynan, Bekeı Baıbaqy balasynan, osylar sıaqty basqa da jarly-jalshylardan surap bilseńizder eken.

Baıǵabyldyń qazirgi kúnde aıdap órgizip otyrǵan myń jarym jylqysynda meniń taban aqym men mańdaı terim bar. Keńes ókimetiniń jarly-jalshylar eńbegin qorǵaý jónindegi ádil zańyna sáıkes jáne eńbekshi halyqqa berilgen bostandyq-teńdik uranyna mýapyq etip, Baıǵabyl Sandybaıulynan tıesili aqymdy tolyq mólsherde óndirip berseńizder eken.

Osy shaǵym-aryzymnyń durystyǵyna, aıtqan dálelderimniń túgel rastyǵyna sizderdi sendiremin. Egerde osydan bir sózim ótirik bolsa, ókimet zańy aldynda basymmen jaýaptymyn. Ózim hat bilmegen sebepti meniń ótinýim boıynsha aryzyma bizdiń eldiń muǵalimi Sálken Aıshýaquly qolyn qoıdy.

Shaǵym-aryz ıesi Jeldibaı Jańbyrshyuly.

1923 jyl, 30 ıýn.

Jeldibaı Jańbyrshyulynyń aryzyn rastaımyz: Amantaı bolysy 6-sandy aýyldyq keńestiń tóraǵasy S.Tomaıuly.

Aýyldyq keńestiń hatshysy E.Tólemisuly».

***

Jeldibaıdyń shaǵym-aryzyn aýyldyq keńes arqyly Qarakemerdegi bolystyq atqarý komıtetine jiberdim. Ózderiniń óte tyǵyz is qaǵazdaryna qosyp, ýezik atqarý komıtetine tez jetkizýin ótinip, arnaıy hat jazdym.

Ótken eki kúnde el aralap, saýattylary men saýatsyzdaryn jáne shala saýattylaryn ajyratyp jazyp aldym. Mine, sol eki kúnde tyndyrǵan isimdi qorytyp otyrmyn. Qamsaqty basyndaǵy 150 tútinnen quralǵan alty aýylda aıaǵynan tik basqan 350 jan bar; onyń ishinde 8 jas pen 16 jas arasyndaǵysy — 85, olardyń aýyl moldasynan oqyp, túrkishe shala hat tanyǵandary — 25, 16 men 40 jas arasyndaǵy eresekter sany — 258, olardyń saýattylary 27 adam, shala saýattylary 12. El adamdarymen ishinara pikirlesip kórip edim, basym kópshiligi bilim-ónerge óte-móte qushtar bolyp otyrǵanyn ańǵartty.

Eldiń bilim óresi osyndaı!

Boıymdaǵy bar qaırat-jigerimdi, azyn-aýlaq bilimimdi nadandyq qursaýyn qıratyp, eńbekshi eldi bilim-ónerge jetkizý múddesine jumsaýǵa belimdi bekem baıladym.

4

Óz qalaýymmen Sársenbaıdyń úıine ornalastym. Kóbine-kóp Sársenbaı úıiniń taza, jınaqty dep el maqtaǵan artyqsha qasıetine qyzyqtym. Kempirimen ekeýi ońasha turady. Er jetken balasy Saǵynjan kóp jyldan beri Amantaı qalasynyń sıyr tabynyn baǵyp, bala-shaǵasymen sonda turady eken. Qolyndaǵy Kemelbek deıtin kenje balasy burnaǵy jyly on tórt jasynda qorasannan qaıtys bolypty. Balapan deıtin uzatqan qyzy ıt arqasy qıandaǵy Qorǵaljynda, Espembet elinde. Kún kórgish taqul-tuqyl dáýleti bar kedeı bolǵanymen az ǵana sharýasyna uqypty, úı turmysy taza. Maǵan keregi de osy. Maly kóp, asy-sýy mol dep bir baımen aýyz jalasyp, áriptes bolar jaıym joq. «Allańnan oıbaıym tynysh». Meniń bul áreketimdi Sámet aǵaı da teris kórmegen. «Bir jaqsy jeri, eldiń ósek-aıańynan aman bolasyń, osynyń tabylǵan aqyl», — dep qup alǵan. Bir jaǵynan Sársenbaı bizge tilektes adam. Ne aıtsań da qulaq qaqpaı, elpildep ták turady. Sársenbaıdyń dinge, qudaıǵa kózqarasynyń ózi bir josyq. Eldiń kózinshe qudaı, quran, ujmaq, tamuq, saýap, kúná degenderdi jıi aıtady da, ońasha sóılese ketseń, solardyń bárin jyly jaýyp qoıyp, tirlik amalyna kóbirek den qoıady. Bul minezi muqym elge aıan. Sondyqtan da el ishinde: «Sársenbaıdyń balıǵatqa tolǵannan bergi qaza jibergen namazy men orazasyn sanasań, óteýine basyndaǵy shashy jetpeıdi» degen qaljyń taraǵan. «Jas basymnan jalshylyqta júrip tesik ókpe bop óstim, qyryqqa kelgenshe kisi esiginde ómirim óksidi, sodan qudaıǵa qulshylyq qylýǵa da qolym tımedi», — dep ımandaı syryn aıtqany da bar.

Keshe ińir shaıyn iship bolyp, qyzdy-qyzdy áńgime dúkenin quryp otyrǵanymyzda. Sársekeń maǵan bir tosyn ótinish aıtty:

— Sálken shyraǵym, bizdiń eldiń kedeı-jalshylary atynan joǵarǵy ókimetke hat jazyp bershi?

Jerden jeti qoıan tapqandaı qýanyp kettim. Kelgennen bergi az ǵana ýaqytta taratqan azdy-kópti úgit-nasıhatym jelge ketpepti. Osynyń ózi jaqsy. Ylaıym osyndaı ıgi nyshandar kóbeıe berse eken.

— Ne týraly jaz deısiz?

Juqaltań sarǵysh betiniń úshine qan júgirip, qońyrqaı qysyq kózi nur jaınap, salaýatty qıapatpen:

— Dýannan moıny qashyq eldi elep muǵalim jibergenine, mektep ashyp bergenine dán rızamyz, sony jaz! — dedi.

— Odan basqa ne jazaıyn?

Sársenbaı meniń jańaǵy suraǵyma ile jaýap bermeı, ornynan turyp ketti. Uzyn etek, qolbaq jeń shójim kóıleginiń qyrys jaǵasyn jóndep, tórgi keregeniń basynda qaz-qatar ilýli turǵan úı ishiniń kıim-keshekterine súzile qarap turyp qaldy.

— Kóp zamannan bergi eski-qusqy nárseler ǵoı. Kıim-keshek, tósek-oryndy bir shama jańartyp alýymyz kerek edi. — Ǵaıyptaǵy bir núktege tesile qarap turyp, ózinen-ózi sóıleı berdi: — Dámemiz zor-aý, dármenimiz jetse...

— Bárinen buryn bas aman bolsyn, — dedim jaǵymdy pishinmen, — tirlik bolsa, ılanyp ketesiz áli. Sársenbaı dóńgelek stoldyń erneýine eki qolymen taıanyp otyra ketti. Bir mezette stoldaǵy judyryqtaı kerosın shamdy alaqanymen bıpazdap sıpap qoıyp, kóterińki daýyspen tebirene sabaqtady sózin:

— Atam zamannan bergi syqsıma shyraǵdannan qutylyp, osy kishkentaı shamǵa qolymyz jetkende kempirimiz ekeýimiz alaqaılap qýanǵanymyzdy kórseń...

Kúndelikti tirshilik jaıyp áńgimelep otyryp, bastapqy keńesimizdiń arnasynan shyǵyp kettik.

— Siz álgide bir úlken másele qozǵadyńyz ǵoı, — dedim, — hat jazyp ber dedińiz... Ne dep jazaıyn?

— Taqyrtóbeniń kedeı-jalshylary budan bylaı baılarǵa jalynbaıdy dep jaz.

— Qup bolady.

— Bar ónerińdi salyp, kelistirip jaz.

Budan basqa ne aıtasyz?

Kóńilimde múddem tolyp jatyr. Qaısybirin tize bereıin. Bósteki sózben basyńdy qatyrmaı, toqeterin aıtaıyn... — Oıly pishinmen únsiz otyryp qaldy. — Estigen shyǵarsyń? Osy kúngi otyrǵan jerimiz Taqyrtóbe bizdiń eldiń túpkilikti atamekeni emes-ti. Qulanótpes ózeniniń ulan-ǵaıyr keń salasyndaǵy shuraıly qonysymyzdy erte kezde orys baılary qol-eki tartyp alyp, bizdiń eldi osy qurdym dalaǵa qýyp tastaǵan. Jerdiń sultany edi ǵoı, qaıran Qulanótpes! Tastaǵan taıaǵyń tal bop ósip, sepken bir dániń myń bop ónetin bereketti óńir edi, jaryqtyq! — Keýdesin kerip, qınala kúrsindi de, ókinip basyn shaıqady. — O, darıǵa-aı, týǵan jerdi qımaı ulardaı shýlap, kete bardyq.

Sársekeńniń bul aıtyp otyrǵany maǵan bımálim jaıt.

— Aıta berińiz!..

— Onda meniń ýyljyǵan jas kezim. Jańylmasam, on jeti, on segizde bolsam kerek. Eki júz shaqyrym qashyqtaǵy qý medıen dalaǵa jazǵyturǵy alasapyranda shubap kóshtik. «Jut — jeti aǵaıyndy» degen emes pe, mımyrttap kóship, júdep-jadap, jarym jolǵa jete bergende, eki kún, eki tún boıyna alaı-túleı aq tútek boran soǵyp bersin. Borannyń artynan ile úskirik qara daýyl bastaldy. Qystan tıtyqtap shyqqan qara mal, qoı-eshki, aryq-turaq jylqy shybyndaı qyrylyp qaldy. Sýyqtyń zardabynan on bes jas bala, jeti birdeı estıar adam óldi. Ólikterdiń múrdesin arbaǵa tıep alyp, jer ortasy kóktóbege jol tarttyq.

Sol bir qysylshań jylda el basyna ornaǵan qaraly kúnderdi Sársekeń muńaıyp otyryp baıandady. Alynǵan jerge, qora-qopsy ornyna az da bolsa aqy tólenedi eken. Ony eldiń atqaminer qýlary qı-sypyryp jalmap qoıypty.

Sársenbaı saldarly keıippen maǵan bir sóz tastady:

— Sálken, qaraǵym, sen ózińniń týǵan jerińdi jaqsy kóresiń ǵoı, á? Solaı emes pe?

Sársekeńniń bul beıneli suraǵy janyma jaǵyp ketip, irkilmeı jaýap berdim.

— Týǵan jerin kim jek kóredi deısiz, otaǵasy!

— Báse, báse! Solaı bolsa kerek-ti. Adamǵa týǵan jerden ystyq ne bar bul dúnıede?

Sársenbaı muny nemenege megzep aıtyp otyr? Az-kem ańyryp otyrdy da, týǵan jer jaıyndaǵy tolǵaýynyń arqaýyn shırata tústi:

— Týǵan jerdiń joly qıyn ǵoı! Aıta bersem taýsylmaıtyn uzaq jyr bop keter. Tótesinen qaıyraıyn. Biz, mana, ezimizge qaraǵan aýyldyń bas kóterer azamattary osy úıge jınalyp máslıhat qurdyq. Muǵalimge aryz jazdyryp alaıyq ta, ókimetke joldaıyq. Nekolaı patshanyń zamanynda baılar tartyp alǵan ata mekenimizdi qaıta alyp berińiz dep, suranaıyq dep pátýalastyq. Aq gúldiń shoǵyndaı úlbiregen tarlan saqalyn ýystap, kózi kúlimdep tynyp qaldy.

— Sózińiz altyn, Sárseke! Nesi bar, ońdap turyp aryz jazyp bereıin.

— Sóıtshi aınalaıyn, órkeniń óssin! Ómir-jasyń uzaq bolsyn! Muratyńa jet! Buıyrsa, ókimet bizdiń aryzymyzǵa qulaq asyp, jerimizdi alyp berer-aq. Ondaı atty kún bolsa, aq túıeniń qarny jarylar edi.

— Men sizge bir aqyl aıtaıyn, — degenimde Sársenbaı qulaǵy eleńdep, maǵan jaqyndaı tústi.

— Qulaǵym sende.

— Qansha jaqsy bolǵanymen Qulanótpes qaladan, qalyń elden qashyqtaǵy jer ǵoı, Sárseke, — dep bastadym túbegeıli oı-pikirimniń tórkinin tanyta. — Meniń oıymsha túpkilikti qonysqa Kólbarshynnan qolaıly jerdi izdeseńizder taba almaısyzdar.

Kólbarshyn jaıyna Sámet arqyly qanyqpyn. Jer jóninde ońasha pikir alysyp, sóıleskenimiz bar. Nelikten ekenin qaıdam, Sámet maǵan jańaǵy Sársekeń baıandap bergen jaǵdaıdy aıtqan joq-ty. Myna Taqyrtóbeni men bul eldiń baıaǵy zamannan bergi túpkilikti qonysy dep oılaıtynmyn.

Sársekeń meniń kóldeneń keńesime birden den qoımaı, ańtarylyp qaldy. Súıikti atamekenin qımaı, bir jaǵynan meniń sózimdi jyqqysy kelmeı daǵdaryp otyrǵan túri bar. Kókiregin kernegen oı tolqyny syrtqa tepti. Qapylysta aıyrylyp qalǵan jerge degen asyl armany kóz janarynda móldirep turyp qaldy.

— «Ala bolsań azasyń, yntymaq qylsań ozasyń» degen eken burynǵylar. Kóp bolyp aqyldasaıyq. El-jurt ne der eken?

— El-jurt degen jalpy sóz, Sárseke! Baılarǵa salsańyz, sizdiń jer daýlap alamyz degen pikirińizdi olar quptamaıdy. Kólbarshynǵa da jýytpaıdy.

— Kópshilik uıǵarsa, baı-myrzalar qaıda keter deısiń?..

— Bul iske kimniń qalaı qaraıtynyn kezinde kórermiz de, bilermiz, — dedim sózdi tujyrǵym kelip. — Asyly, joǵarǵy oryndarǵa aryz berip Kólbarshyndy suraǵandaryńyz jón bolar.

— Bir esepten bul sózińniń de jany bar, — dedi Sársenbaı at ótti yńǵaı kórsetip, — biraq ıemdenip otyrǵan jerin Nurtaı ólispeı bere me bizge? Arystannyń aýzyndaǵy qan soqtany julyp alamyz dep júrgende, qulqynyna ózimiz túsip ketip júrmesek.

— Bizdi Lenın qoldaıdy, ókimet qoldaıdy. — Eki oıly bolyp otyrǵan Sársenbaıdyń júregine senim shoǵyn tastadym. — Túptep kelgende biz jeńip shyǵamyz.

— Báse, báse, — dedi Sársekeń, — Lenın aıtsa boldy, tyndy deı ber.

— Solaı otaǵasy, Lenınge par keletin adam joq bul jıhanda.

Sársenbaı ózimen-ózi syrlasqandaı kúbirleı bastady.

— Týǵan jer! Ákemiz kúıeý bolǵan jer, sheshemiz kelin bolǵan jer. Ata-baba, úrim-butaǵymyzdyń súıegi jatyr ǵoı onyń qoınynda... Bizge de topyraq sol jerden buıyrsa!

Keregeniń basynda ilýli turǵan qyzyl-kúreń dombyrany jalma-jan ala salyp, tyńqyldatyp sherte bastady. Sársekeńniń dombyra shertetin mundaı óneri baryn bilmeıtin edim. Kúıine kelgen kóne dombyra syńǵyrlap qoıa berdi. Qyryldaq kári daýys dombyra kúıine qosyla ketti.

— El qaıda, Qulanótpes, Nura qaıda,

Bulaqtaı aǵyp jatqan jyra qaıda,

Túskende sen esime qaıran jer-aı,

Egilip júrek shirkin, jylamaı ma?..

Dombyrasyn alǵa umsyndyra kóldeneń ustap tyna qaldy. Kózinen móltildegen jas kórindi.

Sársenbaı dombyrasyn álgi keregeniń basyna ilip qoıdy da, ornyna kelip otyryp, ile-shala manaǵy keńesine aınalyp soqty.

Bar qaıǵy-sheri jańaǵy dombyra kúıimen, yńyldaq ánmen birge tarap ketkendeı Sársekeń báz-baıaǵy kóńildi sıpatyna qaıta aýysty.

— Shynynda da Qulanótpes alys jer. Esil tabanyndaǵy yzǵyǵan qalyń elden shalǵaı jatyr. Orys qalalarymen aralas-qoralas bolǵanymyzdan kórgen paıdamyzda esep joq... Mujyqtarmen dám-tuzymyz aralasyp, birigip egin salyp, qosylyp pishen shaýyp degendeı, áıteýir, eń tegi, taryǵyp qalǵanda, attana shaýyp baryp bireýinen bir qap astyq alsań da...

Sársekeń osyny aıtyp tynyp qalǵanda, jańaǵy sózin eselep jiberdim:

— Bizdiń qazaq eginniń ebin orystardan úırengen joq pa?

— Týra, týra.

— Olaı bolsa, teginde, Esil tabanynan alystap ketpeı, osy mańaıdaǵy bir qolaıly jerge qonystanyp alǵan artyq.

— Osy pikirińdi kópshilikke aıt, pátýásin al, tegi.

— «Keńespen pishken ton kelte bolmaıdy», kóp bolyp aqylmen sheshken abzal.

— Maqul qaraǵym. Seniń tilińdi alsaq sirá da adasa qoımaspyz. Biraq túbinde Kólbarshynnan aspandaǵy bult jýyq bop ketse, Qulanótpes esterińde bolsyn.

— Erteń-búrsigúni kedeı-jalshylardyń basyn qosyp aqyldasamyz.

— Sóıtińder! — Sársenbaı sózin jıa sóılep, ornynan turyp ketti.

5

Shildeniń bir tymyrsyq kúni. Aınala atyrap tamyljyp tur. Aspan jaltań. El keshe kóldiń teriskeı betkeıindegi tyń salaǵa, jańa jurtqa kóship qonǵan.

Jınalysqa eldiń kári-jasy biri qalmaı kelipti. Kóldiń tústik búıirindegi júndes qońyr tóbeshiktiń basyna, uzyn baqanǵa shegelegen qyzyl jalaýdy tigip qoıdyq. Tórt qatar alqa-qotan otyrǵan yǵy-jyǵy kóp adamnyń ortasyndaǵy bos alańqaıǵa ústine tógildirip qyzyl mata japqan alasa dóńgelek stol qoıylǵan. Stoldyń shetine shyntaǵymdy tósep, kelgen jurttyń sanyn kózben baǵdarlap otyrmyn. İshteı dolbarlap sanap shyǵyp edim, jınalysqa kelgen adam sany júzden asyp ketken eken. Stoldyń sol jaq búıirinde bir qyryndaý otyrǵan Sámet úzdik-sozdyq jaıǵasyp jatqandarǵa óktem tártip berdi: «Bytyramaı, jaqynyraq otyryńdar!» — Osyny aıtty da Sámet maǵan burylyp qarady. «Eldegi bary kelip boldy bilem. Jınalysymyzdy bastasaq qaıtedi?» Quptap bas ızedim.

— Bastalsyn! — Qosarlana shyqqan kóp daýys quptaı jónelgende, Sámet jer taıanyp, ornynan kóterildi de, mańǵazdanyp aınalaǵa kóz júgirtip ótti.

— Joldastar! Taqyrtóbe elindegi azamattardyń jınalysyn ashyq dep sanaımyn!.. — Kópshilik jappaı qol soqty. Jarǵa soqqan tolqyndaı keıin lyqsyp baryp jym bola qaldy.

Jınalysqa kelgen adamdarynyń ishinde birde bir áıel joq. Bul qalaı? Shaqyrýshy bolmaǵany ma? Álde ózderi qorynyp kelmeı qaldy ma? «Jıynǵa áıelder nege kelmegen?» — dep Sámetten surasam qaıtedi? Qoı, bir sapar úndemeı-aq qoıaıyn. Nege deseńiz, Sámet menen uıalǵanynan qazir jurtqa tıisedi: «Áıelderiń qaıda? Shetterińnen toǵysharsyńdar, túge!» — dep, bulqan-talqan bolady... Áldebir tentekterdiń namysyna tıse, shataq shyǵyp ketpeýine kim kepil?

— Jınalys alqasyna úsh adam saılańyzdar!

Mundaı uly jıynǵa daǵdylanbaǵan qalyń qaýym ádepkide birine-biri únsiz qarasyp, ańyryp qalyp edi, Sámet ekinshi ret basa eskertkende tosynnan kóterilgen quıyndaı tus-tustan gýlep ketti:

— Men aıtaıyn! — Orta boıly, dóńgelek júzdi shymyr qara jigit kóp ortasynan sýyrylyp shyǵa keldi.

— Sóıle, Bákibaı! («Bul — Nurtaı baıdyń jalshysy, Bákibaı Kúreńbaı balasy», — dedi Sámet meniń qulaǵyma sybyrlap).

— Muǵalim, Sámet aǵaı, olarǵa qosa kedeı-jalshylar atynan Jańqabaı Ólmesek balasy saılansyn!..

— Durys aıtady! Osy kisiler saılansyn! — Ár jerden daýystar shyqty.

Bákibaıdyń usynysyn Sámet daýysqa qoıdy. Jańaǵy attary atalǵan azamattardy kópshilik bir aýyzdan jınalys alqasyna saılady.

— Hotqa kettiń, Jańqabaı! — Ornynan shıraq kóterilip, kóptiń ara-arasymen jınalys stolyna qaraı jymyp kele jatqan shymyr deneli, kúlte saqaldy, tórtpaq qaranyń eki qulaǵyn deldıtip túrip alǵan qońyr eltiri tymaǵyn orta jolda bireý basynan julyp aldy.

— Bul kisi Baıkenje baıdyń jylqyshysy! — Sámet muny kópke estirte aıtty. — Osyndaıda bir kóterilip qalsynshy baıǵus!

Jańqabaıǵa Sámet ekeýmiz aramyzdan oryn berdik. Ádepkide qysyldy ma, kim bilsin, úlken kókshil kózi jaýtańdap tómen qarap otyr edi. Ári-beriden soń boıy úırendi ǵoı deımin, sepkil basqan jalpaq beti gúl-gúl jaınap, «meni kórdińder me?» degendeı, qalyń kópke kerbezdene qarap, boıyn tik ustap otyrdy.

— Jınalysta mektep salý jaıyn sóılesemiz... Buǵan qarsylyqtaryńyz joq pa? Bul másele týrasynda, eń aldymen qurmetti muǵalimimiz Sálken Aıshýaquly sóz sóıleıdi. — Satyrlaǵan shapalaqtar kúndeı kúrkirep ketti. Qalyń qaýym qulaqqa urǵan tanadaı jym bola qalǵanda, ornymnan yrshyp túregelip, sózimdi bastap jiberdim. Eń áýeli keńes ókimetiniń, komýnıs partıasynyń eńbekshi halyqqa bergen bostandyǵy týraly aıttym. Sodan keıin eldi mádenıettendirý, halyqtyń sana-sezimin oıatý jaıynda túsinik berdim. Ózimniń bul elge kelgen maqsatymdy baıandadym.

— Osy másele týrasynda azyraq sóılep ótemin, — dep Sámet ornynan kóterildi. — Bile-bilseńder mektep zor jańalyq. Nadandyqtan kórgen qorlyǵymyz az boldy ma? Aıtyńyzdarshy, áleýmet! Bir mysal aıtaıyn: Bizdiń eldiń bir ózinen jyl saıyn qyrýar jandy jer alady. Bul nelikten? Nadanbyz, namaıy qarańǵymyz! Atam zamannan beri kúl-qoqys arasynda ómir súrin kelemiz. Bastaryń aýyryp, baltyrlaryń syzdasa baqsy-balgerge júgiresińder. Tipti bolmaı bara jatsa, bir allanyń buıryǵy, qunan qoıdyń quıryǵy deısińder de, qurmaldyqqa shalynatyn kók toqtydaı ólimge moıyn usyna beresińder.

Sámet aǵaıdyń tórt taraptan atoı salǵan batyl pikiri unap ketti. Aıyzym qanyp, balqyp otyrmyn. Aıta tússe eken! Oqyǵany bolmasa da, kórgeni, toqyǵany mol kemel adam ekenine kózim jetti.

Sámet dinniń orasan zalalyn, kesel-kesirin jeke-jeke atap, qyzyna sóıledi.

— Astapyralla! Myna shirkin ne deıdi?! — Aldyńǵy lekte otyrǵan sypsyń saqal, sıda qara shal Sámettiń sózin boldy, Shaldyń batyl áreketi áser etti ǵoı deımin, jurt tolqyp baryp áreń basyldy.

— Sózdi bólme, Quljabaı! Qudaıekeńniń saǵan bólip bergen enshisi de belgili. Mynaý otyrǵan Soltabaı qarıanyń úıindegi Kúnimjan jeńgemiz osy jasynda 17 qursaq kótergen eken, bul kúnde solardyń ekeýi ǵana tiri júr. — Basyn samaıyna deıin aq dabymen tańyp alǵan, teke saqal, qara sur shalǵa kóziniń astymen qarady. — Tym árige barmaı-aq qoıaıyn. Keıingi on jylda bizdiń eldiń ólgen adamdaryn sanap kóreıikshi. Toqeterin aıtqanda, orta mólshermen jyl saıyn 20 adam ólip turǵan eken. Meniń oıymsha osyndaı beısharalyqtan qutylýdyń ázirge eki túrli joly bar: Birinshisi — jatpaı-turmaı ortadan mektep ashý, ekinshisi — orys aǵaıyndardyń úlgisimen otyryqshylyqqa aınalyp, turmysty jóndeý... Osy eki sharýany retke keltirip alsaq, basqasy qıyn bolmaıdy. Reti kelip qalǵanda aıta keteıin, múbáda otyryqshylyqqa aınalyp, úı-jaıymyzdy durystap salyp alsaq, eń bolmaǵanda bes úıge, on úıge bir-birden monsha salyp alsaq, onyń ne qıyndyǵy bar, aǵaıyn! Sonda ókimet bizge dáriger de jiberer edi. Al, halqym, serpiler keziń keldi... Baılar ne dese, o desin! Meniń biletinim, partıa men ókimettiń sońynan erseńder, áste qor bolmaısyńdar! Adaspaısyńdar! Lenın salǵan sara jolmen týra ilgeri tartsańdar, turmystaryń túzeledi, nadandyq deıtin qyrsyqtan qutylasyńdar!..

— Durys aıtady! — Ár jerden qoshemetshi daýystar shyqty.

Sámet az-kem tynystap alyp, aınala tóńiregine shymqaı qyzyl keste shekken aq torǵyn qol oramalymen betiniń terin súrtip, qaıta sóılep ketti:

— Ókimet jibergen muǵalimdi jan alǵysh ázireıildeı kórip kirpideı jıyrylyp júrgender de bar osy elde. Ózderińiz oılap qarańyzdarshy, ıt úrdi eken dep kerýen jolynan qala ma? «Muǵalim eldi azdyrady, dindi buzady», — dep kókıtin kórinedi oıyndaǵy keıbir qıqarlar... Sol kók soqqandar, sýyrylyp shyqsynshy, káne! Aram pikirlerin byqsytpaı, ashyp aıtsynshy! Olarǵa jabyla erip ketken el bolsa, ony kóreıik.

Sámet sózin oqys úzip, qalt qarap turyp qaldy. Kópshilik qaýymnyń ańys-aýjaıyn, kóńil kúıin barlap alǵysy kelgendeı aınalaǵa kóz júgirtip ótti.

— Mektepti qaı jerge salý jónindegi oıyńyzdy aıtyńyzshy, qonystanýǵa el qalaı qaraıdy eken, sony bilip alyńyzshy! — dedim kópke ádeıi estirtip.

Endigi aıtar oı-pikirlerin saılap aldy ǵoı deımin Sámet jazyq mańdaıyn alaqanymen joǵary qaraı sypyra sıpap, esile sóıledi:

— Ákesi ólgendi de estirtedi: mektepti týra Kólbarshyn basyna ornatamyz. Eldi Taqyrtóbeden tik kótere kóshirip, sýy mol, shuraıly óńirge qonystandyramyz. Mektepti asyqpaı áıbáttap salaıyq! Azar bolsa bıyl bitpes, bir qysyna keń úılerdiń birin jaldap, balalardy sonda oqyta turarmyz. Mektepti berik, ádemi etip salyp alsaq, kelesi jyldan bastap otyryqshy bolsaq, týra eki jep bıge shyǵamyz! — Sırek qara murtyn bıpazdap sıpap qoıyp, kópshilikke kóz tastady.

Degbirsiz bireýler betaldy jamyrap bara jatyr edi, Sámet qolymen kes-kestep olardy basyp tastady:

— Aıtyp bolaıyn. Keıin bárińe de sóıleýge pursat beremin. Uıadaǵy arasha dýyldamaı tura turyńdar! Jáne bir jaıtty esterińe salaıyn. Mektepke kerekti qarjyny ókimet bizden aıamaıdy, árıne. Keleshekte túpkilikti qonystanamyz desek, oǵan da aqshadaı, zattaı kómek beredi. Biraq «alma pis, aýzyma tús» dep alaqanymyzdy jaıyp otyra beremiz be? Onymyz uıat bolady, aǵaıyn! Eldik kórseteıik. Nesi bar, mektepke kerekti qarjyny ortamyzdan bólip bereıik! Kóp túkirse kól bolady. Buǵan qalaı qaraısyńdar?

— Mektep jabdyǵyna elden ne kómek kerek, Sámet shyraǵym? Bas-basyna atap aıtshy! — Aldyńǵy lektiń oń jaq ıininde otyrǵan, býyryl saqaldy jalań bas qara kisi taqyldap sózge aralasty.

— Aıtaıyn! Eń aldymen, qarjy kerek. Aqshasy bolsa basqasyn retteý onsha qıyn bola qoımas.

— Qansha aqsha keregin eseptedińder me? — Art jaqtan bir jasań daýys sańq etti.

— Eseptegende qandaı! Meniń dolbarym boıynsha, el ortasynan ush myń som aqsha bólip shyǵarsaq mol jetedi.

— Az bolady! — dedi álgi jasań daýys julyp alǵandaı. — Eń kem degende bes myń som bólip bersek, nemiz ketedi?

— Jaraıdy, osy jıylystyń artynan árkim óziniń shama-sharqyna qaraı aqshadaı beretin kómegin atasyn, muǵalim jazyp alsyn.

— Durys!

— Sóıteıik!

— Kóp bolsa, bir taıynshanyń quny keter!

— Óz ıgiligimizden nemizdi aıaımyz!

— Kópshilik uıǵarsa, qatardan qalmaspyz!

Kóńildi daýystar tus-tustan sampyldap shyqty.

Únsiz tólejip otyrǵan Jańqabaıdyń tili shyqty. Qalyń túk basqan shombal bilegin sybanyp alyp, qaýdyraǵan teri shalbarynyń yshqyryn kóterip qoıyp, sýyryla sóıleı bastaǵanda, sybyrlasyp, syńqyldasyp otyrǵan jurt sý sepkendeı basyla qaldy.

— Mektepti kim salady? Endigi gáp sonda! Bizde aǵashtan túıin túıetin sheberler bar. Basqasyn bylaı qoıǵanda, myna Sársenbaı, Báshim, Qabdolla, Janysbaılar mektep túgili, záýlim saraı ornatyp ber deseńder de qulaq qaqpaıdy. — Kúrek tisterin aqsıta, qońqaq murnyn kótere kópke qarap, tyna qaldy.

— Sol úıshilerdiń qural-saımandaryn, qajetti jabdyqtaryn saılap berý kerek — Oń jaqta maǵan taqaý otyrǵan sopaq bet kekse sary suńqyldap qoıa berdi. Basyn joǵary kóterip, betin shuǵyl buryp, oń jaǵyndaǵy yrǵaı moıyn, súlik qaraǵa tesile qarady: — Al, Bilál, sen ne deısiń buǵan? Osyndaıda sheshilip sóılemegende qaıda sóıleısiń?!

Jańaǵy kisiniń sózi qamshy boldy ǵoı deımin, Bilál basyn basqalardan asyra, tizerlep otyrdy da, sóz bastady:

— Mektep salamyz, otyryqshy bolamyz degen pikirdi men de qostaımyn. Mektep salýǵa kúshimiz mol jetedi. Qoldan kelgen kómegimdi aıamaımyn. — Qońyr masatymen tystaǵan toqal tóbeli pushpaq bórkin oıpań jelkesine syrǵytyp qoıyp, kómirdeı qara murtynyń saparyn shıratyp, tik túregeldi de, sózin soza berdi. — Mektepti bóreneden burap ornatamyz ba nemese qyshtan salamyz ba? Bir kórme ádemilikke bóreneniń qolaıly ekeni ras, óıtkenmen, qolǵa tússe, qyshqa ne jetsin! Maǵan salsańdar, mektepti qyzyl qyshtan ornataıyq. «Beriktigi osyndaı bolsyn» degendeı muqyl tumsyq, uzyn qonysh qara etiginiń jalpaq tabanymen jerdi eki-úsh dúrkin nuqyp qoıyp, ornyna otyrdy.

— Tasbolat qyzyl qysh ońaılyqpen seniń qolyńa túse qoıar, shirkin! — dedi sol jaq shette oqshaý otyrǵan bireý Biláldi keketip. — Kórermiz, sándik izdep júrgende, osy sharýanyń aıaǵy qoıboldyǵa aınalady, áli.

Ramazan, sen qyńyr minezińdi qoı bul arada! Nemene, seniń oıyńsha qyzyl qysh tabý sumdyq qıyn bolǵany ma? — Bilál onyń betin qaıyryp tastady. — Ókimetimiz aman bolsyn, ınshalla, taýyp berer-aq.

— Ońaı bolsa baryp ákele ǵoı, kórip turaıyq! — Ramazan kúńkildep teris qarady.

Juqa óńdi, jeńil deneli, shoqsha saqaldy, oraq muryn, qoı kóz sary quldyrańdap ornynan kóterilgende jurt nazary soǵan aýdy.

— Mektepti ári berik, ári minsiz ǵyp salaıyq degen pikir kókeıime qona ketti. Ákelerimiz ornatyp bergen mektep edi dep, keıingi balalar aıta júretin bolsyn. Sózge olaq qazaqpyn. Tyq etkizip kelte aıtýdy jaratamyn. Qyzyl qyshtan salaıyq degendi aıtty Bilál jańa. Dál aıtady. Úıshi sheber ekenimde qapy joq. — Maǵan kóz toqtatyp, irkilip qaldy. — Atyshýly Shoń,, Shormannyń kúndik jerden kórinetin kók tóbeli úılerin óz qolymmen ornatqanmyn. Ótkendi aıtyp ne keregi bar? Qumǵa quıǵan sýdaı zaıa ketken esil eńbek qoı. Myna ıgilikti sharýadan qolymnyń ónerin aıap qalmaspyn. Sársenbaı Muqash balasy, alpystan asqan shaǵynda, barsha qaýym kóptiń ıgiligine salynatyn mekteptiń bar qıyn sharýasyn ózi basqaratyn bop, ýáde berdi dep, qaǵazyńa jazyp qoı, muǵalim shyraǵym! Menimen jarysqa túsem degenderiń káni, belsenip shyǵyńdar!

— Birinshi orynǵa Sársekeńdi jazyp qoıdym, — dedim daýysymdy qatty shyǵaryp.

Sol-aq eken, jınalystyń saryny kúrt ózgerip ketti. Tus-tustan stol basyna entelep kele bastady.

— Bilál Isabek balasy. Meni jazyńyz!

— Báshim Musabaı balasy. Meni de jazyńyz.

— Qabdolla Qarymsaq balasyn jazyp qoıyńyz!

— Janysbaı Bekbergen balasy! Meni de jazyp qoı, qaraǵym!

İri árippen dápterime «Igilikti istiń bastaýshylary» dep jazyp qoıdym. Jınalys tártibine shargez kelse de meselderi qaıtyp qalmasyn dep, jazylǵan adamdardyń tizimin tabanda jarıaladym. Tizimdegi attary atalǵan sheberler mereıleri ósip, bir kóterilip qaldy.

— Endi kim sóıleıdi? — Sámet jalpyǵa kóz júgirtti.

— Men sóıleımin! — Qalqań qulaq, bujyr bet, quj qara jigit jelbegeı jamylǵan bıazy shekpenin jalma-jan sheship tastap, kóıleksheń belsenip túregeldi.

— Al sóıle, Jetibaı!

— Jetibaı sóılese, jurtty kúldiredi, nemese búldiredi! — Art jaqtaǵy bireý ony ajýalap jatyr.

Quj qara á degennen-aq qutyryna sóıledi:

— Itjekkenge búgin aıdatyp jiberseńder de, ashyp aıtaıyn: mektep salamyz, qala bolamyz degenderiń — baryp turǵan bos sóz. Osy sumdyqty qaıdan shyǵaryp júrsińder! Osylaı bolsyn dep, eldiń ıgi jaqsylarymen kúni buryn aqyldastyńdar ma? Aqyldasqan joqsyńdar!

— Aıtyp boldyń ba?  — Sámet eki qolymen birdeı kes-kestep, Jetibaıdy toqtatyp qoıdy.

— Men de osy eldegi azamattyń birimin. Ókimet bárimizge de ortaq. Sóıleıin desem, meni nege aýyzǵa qaǵasyń, Sámet! — Jetibaı julqynyp qaıta sóılep ketti. — Aýylnaı saılaǵanda, eliń saǵan osyndaı ur da jyq bol degen joq edi ǵoı. Ulyq bolǵan kisi yńyrshaq túıedeı baqyraýyq bola ma eken? Qudaı biledi dep aıtaıyn, mektepke osy otyrǵan kedeılerdiń bir tıyny da shyqpaıdy. Bar aýyrtpalyǵy aýqatty adamdarǵa túsedi. Ázir asqa kim ıe bolmaıdy? Mektepti ázirge qoıa tursaq ne murtymyz qısaıady? Eń áýeli, basqa keregimizdi túgendep alaıyq ta.

Bir ǵajaby, Jetibaıǵa eshkim qarsy daý aıtqan joq. Maquldap bas ızegender kórinip qaldy ár jerden. Óz atyn ózi shaqyrǵan kókekshe qaqsaı bersin, sóılep-sóılep, bir basylar degendeı, kópshilik tońtorys bola qalypty.

Sámet Jetibaıǵa dúrse qoıa berdi:

— Dáıim seniń osyndaı bir qıqar mineziń qalmaıdy, Jetibaı! Basylar ýaqytyń boldy ǵoı! Qıampostyǵyńdy nege qoımaısyń? Baılardan ishken-jegenińe máz bolyp, aýzyńa kelgenińdi tantısyń da júresiń ylǵı.

Jetibaı ishten tynyp, tomsyraıa otyryp qaldy. Budan ári qıtyǵa berse, basyna zobalań týaryn sezgendeı, mysy quryp, amalsyz kóngen qalpy bar.

Jaltyr basyndaǵy syrma qara taqıasyn torsyq shekesine qısaıta kıgen, juqa óńdi, ashań sary sózge aralasty. Jıren saqaly eshkiniń quıryǵyndaı shoshańdap, shúńirek kóziniń qarashyǵy oınaqshyp, abyrjı sóıledi:

— Mektep ashamyz, jańa qonysqa irge tebemiz degenderiń durys, aǵaıyn! El bolyp, aýqymdasamyz degen tilek ústinde ári ıterip, beri jyqty qoıyńdar. Men bilsem, osy Sámet bizdi teris jolǵa bastamaıdy. Aýylkeńes aǵasy ókimettiń sózin aıtyp otyr. Dýannan kelgen muǵalim bala da bizge oıynshyq emes. El bolǵan soń, arasynda neshe túrli adam bolady. Aqyly jetkeni tap basyp, taýyp aıtady, oıy sholaq, óresi qysqalary shiderlegen attaı sekektep, aýyl irgesinen uzap shyǵyp kete almasa, olarǵa ne kiná bar? Shaıyrǵal-shataqtyń ońdyrǵan jeri joq. Aǵaıyn arasynyń bútindigin oılańdar. — Onyń sózin Sársenbaı bólip jiberdi.

— Qabdolla, sen, tiliń men jaǵyńa súıenbeı, kesimdi ýádeńdi aıt! Balta-shotymdy qaırap alyp, jumysqa kirisemin de.

— Iapyraı, myna sóz qaıdan shyqty? Qudaı-aq taǵy, amanat janym saý bolsa, dál senen qalysa qoımaspyn, Sársenbaı! Men qyran búrkit bolǵanda, sen kúıki turymtaı ediń! Torǵaı ilip, toıǵanyńa máz bolasyń! Tústim jarysyńa! Kim ozar eken, muqym el kórip tursyn, káni!

— Eki qoshqar súzisip qaldy. — Art jaqtaǵy bireý qolyn shapalaqtap, qaradaı máz bolyp qaldy. Oǵan qosyla bir qaýym jurt syqylyqtap kúlisip aldy. Álgi Jetibaıdyń kesirinen paıda bolǵan jaısyz kirbeń lezde aıyǵyp ketti.

Aıran quıǵan súıretpe mesteı irkildegen aýyr denesin sozalań qozǵap, tarlan saqaly shoshańdap, istik muryn, shıkil sary aldyńǵy lekten qulshynyp shyqty. Óńezdengen qalyń erinderi jybyrlap, qaıqy keýdesin alǵa umsyndyra otyrdy. Sózden esesi ketip bara jatqandaı-aq qolyn erbeńdetip, baqyldap sóıleı bastady:

— Al jaraıdy! Mektep ashylsyn deıik! Sonda qalaı bolǵany?! Allany, paıǵambardy balalarymyz belkúlli umytyp kete me?! — Qyzǵylt tompaq shekesin judyryǵymen ysqylap, tóbege urǵandaı toqtap qaldy.

Shette otyrǵan súlik qara shal álginiń sózin ilip áketti:

— Shyraǵym muǵalim! — Kópshilikten basyn asyra entelep, meniń betime telmire qarady. — Jaraıdy, balalarymyzdy mektepke bereıik! Solaı-aq bolsyn. Bir mezgil musylmansha oqytsaq qaıtedi? Ózińe serik bolatyn bir jastaý molda jaldaıyq ta, asyly, sóıteıik. Arba da synbaıdy, ógiz de ólmeıdi sonda.

— Qaıter deısiń? — dedi kóp ishinen bir jasań daýys, — ógiz ólse et bolar, arba synsa otqa jaǵylar.

— Aıdalaǵa laǵyp kettińiz, Samyltyr aǵa! — Sámet zil tastady. — Áldeqashan súıegi qýrap qalǵan Nıkolaı patshany qaıta tiriltip alyp, taqqa otyrǵyzaıyq, keńes ókimetimen qatar eli bılesin degenmen birdeı boldy ǵoı sizdiń myna sózińiz.

— Az ǵana pursat ber, Sámet, — dedi Samyltyr daýsy dirildep, — men osyndaǵy eldiń tilegin aıtyp otyrmyn.

— Mynaýyńyz qısynsyz tipti. — Kámar belbeýli, suńǵaq boıly aq quba jigittiń daýsy sańq etti.

Reti kelip qalǵanda melshıip otyryp qalýdy boıyma laıyq kórmedim de, ornymnan shapshań kóterilip, túsinik aıttym. Keńes ókimeti dinge esh ýaqytta qysym jasamaıtynyn, qaı dindi ustaımyn dese de árkim erikti ekenin, biraq jas jetkinshekterdi jańasha oqytý, jańa zamannyń jol-joralǵysymen tárbıeleý qajettigin aıqyn dáleldermen uǵyndyryp berdim.

Jańa mekteptiń oqýyn dinı oqýmen toǵystyramyz dep qansha áýrelengenmen, odan eshteńe ónbeıtinine kózderi jetken óńsheń dindarlar taýy qaıtyp, basylyp qaldy. «Bir esepten munyń ózi búgingi jınalystaǵy úshinshi eleýli jeńisimiz boldy», — dep oıladym.

Bir jaq búıirde elden oqshaý otyrǵan Nartaı molda delbe bolǵan jylqydaı jıi qozǵalaqtaı berdi. Jetibaıǵa Sámettiń ıne qarmaqtaı qadala túskeni, qulaqkesti qulyndaı bolǵan jarly-jalshylardyń osy jıynda qyryn-qyrbaı kelip, lepire sóılegeni shymbaıyna batsa kerek, talaı túnder boıyna uıqy kórmegendeı túsi qashyp, bozara qalypty. Ne degenmen, jaramsaq Jetibaıdyń kóldeneń kılikken jańsaq pikirinen jınalysqa az da bolsa jaryqshaq túsken-di. Jaǵympaz adamnyń adymy qysqa bolady ǵoı. Bas joq, kóz joq, baılardyń jyrtysyn jyrtamyn dep jeksuryn bolyp qaldy. «Ańdamaı sóılegen aýyrmaı óledi». Jetibaıdyń ólmegenine qara jer.

Nurtaı oń qolyna qysyp ustaǵan qara taıaǵyn shoshańdatyp, bir ózi on eki sybaǵa bolyp kúpsı bastady. Qoıdyń úlpershegindeı qatpar-qatpar mańdaıyn sıpaǵyshtap, ornynan sozalań kóterildi. Eldiń nazary tańqy muryn, tarǵaq bet, yqsham deneli qara sur shalǵa aýdy. Nurtaı kúızele sóıledi:

— Mektep ashamyz degen pátýalaryńa qarsy aıtar pikir jóni mende. Taqaıyrsyz kóńilden haıyrly bolsyn aıtamyn. Múbáda ámmá halaıyq sizder qalasańyzdar, el qatarly kómek-nafaqa berýden bas tartpaımyn, lákın. — Kómekeıine keptelip turyp qalǵan jetim qaqyryqqa shashala, tyq-tyq jóteldi. — Lákın, basymdy kesip alsańdar da týrasyn aıtaıyn: jeti atamnan beri ıemdenip kelgen moqanymdy zorlyqpen tartyp alyp, jumyla el paıdasyna túsiremiz degenge kóne almaımyn. Osy bastan barshańyzǵa maǵlum eteıin, óz yqtıarymmen ultaraqtaı jer berer bolsam, bul dúnıada tirlik qyp júrmeı-aq qoıaıyn! — Eki kózi qantalap, aınalaǵa alara qarap turyp qaldy da, sálden keıin adýyndap sózin jalǵap jiberdi: — Senderdiń bul soraqy haraketterińdi osy otyrǵan qalyń qaýym qup alatyn bolsa, aıtsyn, káni! Mundaı mızamǵa qıǵash keletin isti húkimát ta qostamaıdy.

Sámet aǵaı bul sapar aǵynǵa qarsy júzgen kemedeı pármendi qarqynmen Nurtaıǵa aýyz saldy:

— Alań bolmańyz, Nureke! Jerińizdi alamyz, kók jelkesine qana qonys ornatamyz. Muny basyńyzdaǵy bórkińizdeı kórińiz.

Nurtaı qap-qara bop tútigip ketti. Otyrǵandardyń birazy Sámettiń jańaǵy sózin mansuq qyp, bajyldap jatyr. Mes qaryn, dáý deneli bireýleri shytynap sóz saıysyna shyqty. Jınalystaǵylardyń kóbisi Nurtaıdyń jerin alamyz degen tosyn áreketti quptamaı, tulan tutyp, ashýǵa basty. Endi bireýleri álgi baılardyń aýjaıyna erip, otyna maı quıdy. Jer alamyz degendi basy bútin qoıaıyq, mektepti shama kelse Taqyrtóbe basyna bıyl salyp alaıyq desip, Nurtaıdyń basyna túıilip turǵan qaýip-qater bultyn aıyqtyryp jiberýge jan saldy olar. Keıbir tentekteri qyms etse aıqasa ketýge ońtaılanyp, bilekterin sybanyp alypty.

Birde tasqyndap, birde báseńdep, paryqsyz kúıge túsken jınalystyń sarynyn túzep alý qıyn boldy.

— Bizdiń alǵa basqan týra jolymyzǵa kimde-kim tosqyndyq jasasa, biz olarmen taban tiresip kúresemiz, — dedi Sámet yzbarlanyp.

— Apyrmaı, myna bálekettiń búırekten sıraq shyǵaryp turǵanyn qarashy. — Nurtaı osyny aıtty da basyn tómen salyp, jerge qarady. Aıbar kórsetip qara taıaǵyn ersili-qarsyly siltep qaldy. Tili aýzyna syımaı qatalap otyr ǵoı deımin, tamaǵyn kenep, art jaǵyna oqys buryldy da, tisiniń arasynan shyrt etkizip túkirigin sekirtip jiberdi. Qaımyjyqtaı erinderi bir ashylyp, bir jabylyp Sámet ekeýmizge alara qarap qoıdy.

Eńbekshi eldiń ıgiligine aınalǵan kók maısa keń dala, tolyqsyp tunyp jatqan aıdyn shalqar kól, eńseli kórkem úıler, záýlim ásem mektep elestedi kózime. Sámettiń Nurtaıǵa naızadaı qadalǵan óktem ámirin búkil keńes ókimetiniń qanaýshy tapqa aıtylǵan qatal úkimindeı sezindim.

— Joldastar! — Sámet daýsyn sozyp, qojyraı bastaǵan jıyn-toptyń nazaryn ózine aýdaryp aldy. — Jalpyńyzǵa arnap aıtatyn bir sózim bar. Ár nárseniń parqyn aıyra bilińizder. Shynjyr balaq, shubar tos baılardyń mal-múlkin qolma-qol tartyp alamyz, shańyraqtaryna qobyz oınatamyz dep otyrǵan joqpyz. Mundaı áreketke jol bersek, baryp turǵan soraqylyq bolar edi. Mardymsyz qurdym dalada qańsyp otyrǵan qalyń eldi shuraıly qonysqa kóshirip, qala salamyz, mektep ornatamyz degenimizdiń ábestigi joq qoı, sirá. — Sál kidirip, shalqaq keýdesin ilgeri umsyndyra, eki qolyn alǵa sozdy. Túpten tartyp, eldiń aldy-artyn oraı sóıledi. — Bólshevıkter eńbekshi halyqtyń muń-múddesin kózdeıdi, árdaıym solardyń qamyn oılaıdy. Maǵan dese jarylyp ketsin, baılarǵa táýeldi bolyp otyra almaımyz. Jer-sý jalpy halyqtyń múlki degen Lenın! Shuraıly óńirdi jalǵyz Nurtaıǵa ıemdendirip qoıa almaımyz endi. Bólshevıkter eki sóılemeıdi, baılaý osy!..

Ár jerden qoshemetshi daýystar shyqty.

— Baıladyq osyǵan!

— Sendermen birgemiz!

— Aıta bersin, qolynan kelse qıratyp alsyn. Alǵan betińnen qaıtpa!

— Nurtaıdyń atasynan qalǵan jer joq. Kóptigi, eldiki.

Nurtaı jelbegeı qara shapanynyń uzyn etegin alasura silkip, taıaǵyn kókke sermep, toptan bólinip shyqty. Artyna jalt-jalt qarap, aqsańdaı basyp ketip barady.

— Tiktim basymdy osy jolǵa! — Sol-aq eken, Jetibaı bastaǵan bir top adam dúrlige kóterilip, Nurtaıdyń sońynan erip ketti. Qalǵan jurt olarǵa oqshyraıa qarasyp, juptaryn jazbaı uılyǵa qaldy.

Talmaý tús shaǵyndaǵy tymyrsyq ystyq tynysymdy taryltyp, tańdaıymdy keptirip jiberdi. Shóp basy qımyldamaıdy. Ushy-qıyryna kóz jetkisiz jalpaq dala lúpildep soqqan kóp júrektiń tynysyn qybyrsyz tyńdap qalǵandaı.

Oıǵa shomyp otyrmyn. Azattyq tańy atty, qazaq dalasy endi-endi jańaryp, jasara bastady. Oktábrdiń nur shuǵylaly sáýlesi pármendi qarqynmen, naızaǵaıdaı zymyrap marǵaý saharaǵa shapshań jaıylyp keledi. Lenın urany, partıa urany máńgilik uıqysynan jańa oıanǵan qazaq saharasynyń móldir aspanynda jyl qusyndaı qalyqtap júr.

Manadan beri aıtylyp jatqan ár alýan pikirler bir arnaǵa sarqylyp, berik-bekem sheshim tapty.

Kóńil kúıim tasyp, túlep ushqan qyrandaı túrlenip, jalpy kópke arnap bir sóz aıtyp qaldym:

— Qaýlyǵa jazylǵan tujyrymdy sheshimdi dáıektilikpen oryndasańyzdar isimiz ońǵa basady. Bizdiń birden-bir maqsatymyz — eńbekshi eldiń kókiregin oıatyp, órisin keńeıtý. Bárinen de buryn, saıda sany, qumda izi joq, ash-jalańash tentirep júrgen jarly-jaqybaılar el sanatyna qosylady. Eń aldymen, kedeı-jalshylardyń yrysy molaıady. Sizderden endigi bir ótinishim: ókimet bergen bilimnen balalaryńyz qur alaqan qalyp júrmesin.

Ystyq úmit, yntyq armanǵa eltip, boıym balqyp, ózimniń keń dalamdaı shalqyp kettim. Osy sátte taǵy da Sámet aǵaıǵa ishteı baǵa berdim. Ómirden túısingenimdi bir jerge jınaqtap, topshylaǵanda mynadaı bir saldarly oı keldi basyma. Aqyly men qaıraty tarazynyń eki basyn teń basatyn adam sırek týady. Aqyly kól-darıadaı shalqyǵan adamnyń qaırat-jigeri shuqanaqtaı shaǵyn bolýy da yqtımal. Al, endi qaıratymen asqar taýdy tóńkerip tastaıtyn alyp adam aqylǵa jarly bolýy da kádik. Kózsiz batyrlyq, eńiregen erlik kemel aqyl men eresen qaırattyń bite-qaınasqan qosyndysynan týsa kerek. Osy jıynnan alǵan ǵajap áserime qaraǵanda, Sámet aǵaıdy men osy sońǵy qasıettiń ıesi dep bilemin. Átteń ne kerek, bilimi shaǵyn, qoly qysqa. Keı-keıde artyq ketip, asyra siltep jiberetini de osydan bolsa kerek.

— Mektep salýǵa aqshalaı kómek beremin degenderiń erteńnen bastap keńsege kelip, Elemeske jazylyńdar! — dedi Sámet jınalys sońynda.

— Maqul!..

— Jazylamyz!..

— Kómektesemiz!..

6

Keshegi jınalystan alǵan áserimdi kóńilge toqyp, úıde jalǵyz otyrmyn. Kún keshkirip qalǵan, — Sársenbaı úıde joq-ty. Jarym-jartylaı ashyq túndikten túsken kúńgirt sáýle birte-birte azaıyp barady. Qaǵazdarym men kitaptarym úıdiń ortasyndaǵy dóńgelek stol ústinde ybyrsyp jatyr. Osy elge búgin kelip qaıtqan bolystyq atqarý komıtetiniń shabarmany maǵan gýbernıalyq «Bostandyq týy» gazetiniń taıaýda shyqqan bir sanyn ákep bergen. Keıingi kezde qaladan alystap ketip, jańalyqqa sýsap júrgen basym, gazetti túgin qaldyrmaı qushtarlanyp oqyp shyqtym. «Aramza aýyzdyqtalsa eken» degen taqyryppen jazylǵan maqalany mana Sámet aǵaı men Elemeske oqyp berip edim.

Osy maqalany qaıta oqyp otyrmyn. Muny jazǵan batyl adam Nurtaı moldanyń moınyna buǵalyq salǵandaı kórindi maǵan. Maqalanyń ár sózi saıdyń tasyndaı kesek jatyr.

«Atbasar ýezi, Amantaı bolysy 6-sandy aýyldaǵy Nurtaı Bekeı balasynyń aram pıǵylyn aıaýsyz áshkerelep bermekshimin. Nurtaı — erte kezde Buhara shaharyndaǵy Darýl-Islám mediresesinde oqyǵan úlken ǵulama molda. Revolúsıadan buryn 1918 jylǵa sheıin 20 jyl boıyna tómengi Qypshaq elinde meshit ustap, ımamdyq qurǵan. Bertin kelgende sonyń bárin tastaı berip, óz eline kóship keldi de, saýda-sattyqpen aınalysty. İshki Reseı qalalarynan taı-taı kezdeme, qyrýar shaı-qant aldyryp udaıy qymbat baǵaǵa satyp, eńbekshilerdiń qanyn súlikteı sordy. Sóıtip burynǵysynan beter dalıyp baıyp ketti.

Nurtaı on segizinshi jyly Alash Ordanyń Atbasardaǵy ýezik komıtetiniń qurmetti aqsaqaly bop saılanǵan. Onyń ber jaǵynda, Atbasarda ashylǵan «Birlik» atty tutynýshylar qoǵamynyń basqarma músheligine etken. Bórkin alshysynan kıip, shash etekten paıda tapty. Qoǵamnyń eldegi múshelerine satylýǵa tıisti bolǵan kezdeme jáne basqa kerek-jaraqtyń kóbin, eń táýirin ózi alyp, arnaýly adamdary arqyly alystaǵy elderge astyrtyn jóneltip, tórt ese qymbat baǵamen satqyzyp otyrdy.

Keńes ókimeti ornaǵannan keıin Nurtaı ádis-aılasyn shuǵyl ózgertti. Qoı terisin jamylǵan bórideı buǵyp júrip, el arasynda astyrtyn úgit júrgizdi. Ózi kózge kórinip, ashyq áreket istemese de, mańaıyndaǵy aǵaıyndaryn aıdap salyp, keńes ókimetiniń aýyldaǵy saıası sharalaryna udaıy kesel jasap keldi. Jergilikti ókimet oryndarynyń qatal eskertýimen boı tartyp, qoıǵandaı bolyp edi.

Sóıtken Nurtaı keıingi eki jylda qaıtadan bas kóterdi. Eski aýrýy qozyp, qazirgi kúnde eldi ala taıdaı búldirip júr. Saharaǵa kire bastaǵan jańalyqtardan eldi bezdirý maqsatymen qaı-qaıdaǵy sumdyq pálelerdi oıdan shyǵaryp júr. «Jer astynan Mádı shyǵady, aspannan Aısa paıǵambar túsedi, aqyr zamannyń ámirshi patshasy Tajal keledi, jer júzinde sý tartylady», — dep halyqqa úreı týǵyzady. Osy sekildi soraqy úgitin Nurtaı sholaq moldalar men pirádarsymaqtarǵa astyrtyn aıtqyzady. Ózi betegeden bıik, jýsannan alasa bop, buǵyp júredi.

Nurtaı osy kúnde kórine ımamdyq qurmasa da, ózine qaraǵan eki aýyldyń ortasynan jas molda ustap, balalaryna din oqýyn oqytyp júr.

Aýylǵa muǵalim keledi, mektep ashylady degen habardy estigende Nurtaıdyń tóbe shashy tik turdy. Qaıtken kúnde eldi mektepke qarsy qoıý maqsatymen jan sala úgit júrgize bastady. Shamasy kelse eńbekshi halyqty jańalyqtan bezdirip, ynta-talabyn tejep tastamaq. Nurtaıdyń áýenine erip, el arasynda mektep jaıynda qısynsyz teris qaýeset taratyp júrgen neken-saıaq qýlar da bar. Mundaı aram peıilder eńbekshi el báz-baıaǵy nadan qalpynda qala berse eken, baı-shonjarlardyń qaımaǵy buzylmasa eken degen maqsatty kózdeıdi. Bizdiń ilgeri basqan qadamymyzǵa tosqaýyl jasaǵylary keledi.

Nurtaıdyń budan basqa da soraqy qylyqtary tolyp jatyr. Keńes ókimetiniń áıelderge bergen bas bostandyǵyna kórineý qyrsyǵyn tıgizip júr. Byltyr qysta qaıtys bolǵan Jantemir Qozybaǵarulynyń jas áıelin Qaraqoıyn bolysy 3-sandy aýyldyń azamaty Kósherbaı Keńbeıilulyna jýyrda 300 somǵa satty. Beıshara Nurjamal kóńili súımegen shal adamǵa jylaı-jylaı kete bardy. Keıingi eki jyl ishinde Nurtaıdyń aqylymen Sarybaı Eltoquly, Bıjan Esimjanuly, Jırenbaı Atyǵaıuly degen jamaǵaıyndary búldirshindeı jas qyzdaryn shalǵa satty. Olardyń alǵan qalyń maldarynyń bir úlesi Nurtaıdyń qulqynyna tústi.

Aıta bersek, Nurtaıdyń qylmys-qıanattary basynan asady. Osy aramzany zań oryndary myqtap aýyzdyqtasa eken».

— Bul maqalany kim jazǵanyn bilmeısiń be? — dep suraǵanymda, Elemes syr bildire qoımaı, kúmiljip qalyp edi, Sámet aǵynan jaryldy.

— Elemes ekeýmizdiń qolymyzdan shyqqan bolar, tegi. Ákesin tanytyp óstip tizgindep qoımasaq, basynyp ketedi ol naısap! Nurtaıdyń áýselesin bir basýǵa bastyq qoı.

«Nurtaı gazetke shyǵypty» degen habar Qamsaqty basyndaǵy qalyń elge lezde tarap ketti. Gazet maqalasyn árkim ár saqqa júgirtedi. Bireýler endi Nurtaı sottalyp ketedi dese, endi bireýler oǵan qudaıdan basqanyń shamasy kelmeıdi, báribir bul naısapqa shyq jýymaıdy desip, ozbyrdyń kúshin asyra baǵalaıdy.

Nurtaıdyń jer-sýyn alý jaıyndaǵy talabymyz bitpes daý-sharǵa aınalyp ketse, qashan jeńip shyqqansha uzaq ýaqyt ótkizip, mektep qamy kesheýildep qala ma, qaıtedi dep qaýiptene beremin.

— Meniń aıtqanyma Nurtaı báribir kónbeıdi, — degen mana Sámet maǵan, — shaqyryp alyp, sypaıylap óziń sóıles. Quıryǵyn syrtqa salyp, qarysa berse, onysyn kórersiń.

Kókeıime ornap qalǵan bir berik senim bar. Nurtaıdyń jerin alyp, qala salamyz, mektep ornatamyz degen ıgi tilekti men sózsiz tynar iske sanaımyn. Mereıli jaqsy kún alystan qylań berip, dembe-dem jaqyndap kele jatqandaı bolady da turady dáıim.

— Kólbarshynnyń ıgiligin el kórip, jasarǵan kúnin erteń-aq kórermiz, — dedim.

— Bir malaǵan bastaldy ǵoı, Sálken! Ylaıym uzaǵynan súıindirsin. — Osyny aıtty da Sámet sózin tıyp tastady.

Nurtaıdy erteń mektepke shaqyrtyp alyp, sóılesetin boldym.

— Asyly, — dedi Sámet sóziniń aqtyǵynda, — ógiz aıańmen alysqa bara almaımyz, baýyrym! Beri salǵanda aýzymen qus tisteıtin júırik attaı silteýimiz kerek.

— Durys aıtasyz, Sámet aǵa, kúreste sylbyr bolsaq, aǵat bassaq, jaraly qalamyz.

— Nurtaımen batyl sóıles. Áı, bilmeımin-aý, ońaılyqpen kóne qoıar ma eken ol anturǵan. — Túńilip basyn shaıqady.

— Sóılesip kóreıin, — dedim.

Bala jiberip mektepke shaqyrtyp edim, Nurtaı keshikpeı jetip keldi. Ornymnan turyp, sálem berdim. Qolymdy qysyp, maǵan degen úmiti men senimin jyly qabaǵynan tanytyp, kóńildi amandasty. Nurtaıdyń meni ish tarta kelgen ymyrashyl yńǵaıyn qan sonarda iz kesip kánikken ákki ańshynyń tásil-aılasyna jorydym.

Tórdegi taqyr kilemge otyra berip, múláıim til qatty:

— Muǵalim shyraǵym, maǵan aıtatyn ne sóziń bar edi?

Óte bir tyǵyz sharýamen shaqyrǵanymdy janamalap ańǵarttym. Syrtqy tur-turpatynan jasandy parasat bildirip, meniń kelesi sózimdi tosyp, montıa qaldy. Óz biligimen bóten-bastaq sózge bara qoımaıtyn yńǵaıyn tanyp qaldym da, alystan oraǵyttym:

— Ókimet senip tapsyrǵan zor isti kóptep, kólemdep bastap jatyrmyz. Endi kópshilik qaýymnan járdem-kómek kútken jaıymyz bar, aqsaqal!..

Meniń sypaıy qulaq qaǵysym kóńiline jaǵyp ketti bilem, kózi shyradaı janyp:

— Huzyryńdamyn, muǵalim qaraǵym! — dedi.

Endigi aıtarymdy ishteı oqpandap otyrǵanymda Nurtaı quddy bir etene jaqynymen syrlasqaly kelgendeı aqtaryla sóıledi:

— Belsendilerge eregisem dep, anadaǵy jıyndaryńnyń aqyryna qaramaı ketip qaldym. Solardyń qorlyǵy ótip barady ábden. Ashylashaq máktáptáriń, ámıshá haıyrly bolǵaı, shyraq! Eki haryptyń basyn qosa almaıtyn, dúnıeniń ǵamal-haraqatynan beıhabar topas jandardyń qyzdyrma tiline erem dep ámmá halyqqa jekkórinishti bolyp júrmegeısiń! — Tıimdi jaýap kútip baqshıa qaldy.

Kókiregimdegi jerkenishtiń salqyny betime qalqyp shyǵa keldi bilem, Nurtaı qabaǵyn shytyp, toń-torys kúıge tústi. Meniń aýzymnan jýyq mańda jyly sóz shyǵa qoımaǵan soń, áńgimesiniń sarynyn kúrt ózgertip jiberdi. Aty-jónimdi, shyqqan rýymdy surady. Qaıraqty boıyndaǵy taraqty eliniń jigiti ekenimdi, bergi rýymdy qysqa-qysqa baıandap berdim.

— Bilem, bilem! — Kıiktiń asyǵyndaı ońtaıly denesin úıirip, qaǵylez qara súr júzi qubylyp, qarǵa tamyrly jaqyn adamnyń keıpine kirdi. — Qarymsaqtyń Aıshýaǵynyń balasy ekensiń ǵoı! Ǵumyrly bol!..

Bizdiń eldegi quda-anda, jekjattaryn qurttaı sanap ótti. Sustanyp, túsimdi sýyta qoıdym.

— Buıymtaıyńdy aıta otyr, Sálken shyraǵym! Apaq-sapaqta naqa jaı shaqyrmaǵan shyǵarsyń?..

— Aıran suraı kelip, shelegimdi nesine jasyraıyn, — dedim yzbarlanyp, — mektep ashamyz, jańa qonysqa jaı salamyz dep el ıgi tilek ústinde qazir. Osy maqsatqa jetý jolynda sizden bir tilegimiz bar edi. Mektepti kelesi jyly Kólbarshyn basyna salǵyzýǵa daý-sharsyz kónińiz. Ýezik oryndardyń aldyna tilek qoıyp, eldi otyryqshylandyrý máselesin tez arada sheship alaıyq degen oıymyz bar. Egerde bizdiń bul tilegimiz qup alynsa, jer ólsheıtin adamdar shaqyrtyp, bolashaq túpkilikti qonystyń ornyn Kólbarshyn óńirinen kestirip alamyz. Eń bolmaǵanda, bıyl qala men mekteptiń ornyn mejelep, qattap qoıamyz dep otyrmyz. Buǵan siz ne aıtasyz?

Nurtaı ot basyp alǵan mysyqtaı shar ete qaldy:

— Shyraǵym-aý, bul sumdyqty qaıdan shyǵaryp júrsińder?! — Kózi jasaýrap, eki ıininen dem alyp, entigip qaldy. — Ia hannan, ıa mannan! Elden ala bóten maǵan aýyz salǵandaryń qalaı?!..

— «Ejelgi boılaýyq qashaǵan» edi dep quryqty sizge buryn siltedik. Bosqa aram ter bolmańyz, aqsaqal! Jerińiz alynady báribir.

— Muǵalim shyraǵym, lákın, sen, oqyǵan zıaly azamatsyń ǵoı. Kóz jubaıǵa salyp, qısyq ketpeseń kerek edi. Sámetińe aıt, toqtasyn! Egerkı, kónbese, osy bastan maǵlum etip qoıaıyn, bireýdiń ata mákánin tartyp alýǵa húkimát eshkimge erik bermeıdi. Mızam tarazysy barshaǵa ortaq bolmaqqa laıyq. Gazetke jazyp, halyq aldynda jábir-japa kórsetti. Endi kelip qonysyńdy tartyp alamyz dep dikildeıdi. — Sheke tamyry bileýlenip kógere qalǵan eken. Basyndaǵy qara masaty taqıasyn birese jelkesine syrǵytyp qoıyp, endi birde jarqabaq qýshyq mańdaıyna ıtıte kıip, ábigerge tústi.

Ári aıtyp, beri aıtyp, Nurtaıdy kóndire almadym. Pysynap terlese kerek, qoltyǵynan qolańsa ıisi múńkip ketti. Dámi joq, tatýy joq birdeńelerdi aıtyp, meni arbap almaq bolyp edi, ońaılyqpen qolyna túse qoımadym. Meniń qatal syńaıymdy kórgen soń mort ketti:

— Egerkı osy qısyq oılaryńnan tyıylmasańdar, joǵarǵy mártebeli húkimát mahkamalaryna arza túsiremin. Bolmaı bara jatsa, Máskeýge sheıin qýynamyn.

— Ádiletsiz aryzǵa ókimet qulaq aspaıdy, aqsaqal! Qur ánsheıin basyńyzǵa zobalań satyp alasyz.

— Inshalla! — dedi Nurtaı aýzynan jalyn atyp. Taıaǵyna qos qoldap súıenip, búkshıip otyrǵan kúıi sózin jalǵady. — Kókke toıǵan kóbeńdeı jeligip júrgen daraqylardy kúıretpesem, qara da tur. — Júregindegi kúıiktiń sharpýy júzine lypyldap shyǵa keldi.

Kún batyp, ińir qarańǵylyǵy qoıýlanǵan shaq. Mundaı arlan bórimen jekpe-jek alysyp kórmegen, betim ashylmaǵan jas adammyn ǵoı, kóńilime túıtkil kirdi.

Sham jaqtym. Tysqa shyǵyp úıdiń túndigin jaýyp keldim. Sol eki arada Nurtaı qubylmaly kesertkideı ózgerip qalypty. Qaltarystaǵy aıla-tásilderin osy tusta sarqa jumsap, qaýyrt qımyldap qalǵysy kelgendeı, ózimsingen shyraımen sóz tastady.

— Aǵaıyn arasynyń bútin bolmaǵy — báráká-yrys qazyǵy. Máktáp máshálási halyq pátýási boıynsha hasyl bolǵanyn bek jaqsy bilemin. Lákın, sizder áli de bolsa muqıat páhimláp kórińizder. Talaı zamanalardan beri ornyǵyp qalǵan qonysynan qalyń eldi tik kótere kóshirý ońaı sharýa emes. Múmkinaty bolsa, máktáptárińizdi eldiń jıyn-shoǵyr jeri Taqyrtóbege ornatqandaryńyz paıdaly. Iman júzdi bala ekensiń! Máslıhatyma qulaq asarsyń, túsinersiń.

— Aıdan anyq bir shyndyqty moıymdaǵyńyz kelmeı, adasyp otyrsyz, aqsaqal! Kólbarshyn óńiri jalpy halyqtyń menshigi ekenin uqqyńyz kelmeıdi.

Meniń qytymyr sózim shamyna tıdi bilem, beti talaqtaı talaýrap, kóziniń qarashyǵy qımylsyz qatyp qaldy., Shyryldaýyq daýysy ózgerip, shybyn jany alqymyna kelgendeı qınalyp sóıledi:

— Qoldaryńnan kelse, jeti qat as pandy tóbemnen túsirip jiberińder!

Silkine túregelip, búksheńdep tura jóneldi.

7

Arada eki kún ótti. Nurtaıǵa qaraǵan eki aýyldyń bir túnde túp kóterilip, Kólbarshynǵa kóship ketken habary dúńk ete qaldy. Nurtaılardyń mezgilinen buryn kóshýin el ár saqqa júgirtip, san qıly qaýeset aıtyp júr.

Kólbarshyn — Nurtaıǵa qaraǵan bes-alty úıdiń kúzdik qonysy, mal qystatatyn shalqar órisi. Nurtaıdyń túpkilikti úı-qorasy Taqyrtóbede. Kólbarshyn basynda eki jerden soqqan keń mal qorasy. Muńaıtpas deıtin ortanshy balasynyń qysqy otaýy bar. Ádette Nurtaılar Kólbarshynǵa pishen aıaqtalyp, egin pisip, shóp basy qatqanda kóshedi eken. Eldiń ósek-qańqýyna, bizdiń dúmpýimizge shydaı almady ma, ne bolmasa basqa bir oıy bar ma, áıteýir, kem degende mezgilinen jıyrma kún buryn kóship ketti. Bul ýaqıǵa meni qatty tolǵandyrdy. Qoldarynan kelse jerimdi kúshtep tartyp alsyn, endi qysqy turaqty qonysymdy Kólbarshyn basyna ornatamyn, erte bastan úı-jaıymdy sol jerden qamdap alamyn depti Nurtaı.

Eldiń birlik-yntymaǵy ydyrady, aǵaıyn arasynan jaryqshaq shyqty dep, dyzalaqtap júrgender de bar. Nurtaıdyń aq degenin alǵys, qara degenin qarǵys sanaıtyn keıbir jaramsaqtar Sámet ekeýmizdi syrttan kústanalap, aǵash attyń basyna mingizip júrgenin de bilip jatyrmyz.

— Nurtaıdyń mezgilsiz kóshisine siz qalaı qaraısyz? — dep suradym Sámetten.

— Meıli, kóshe bersin. Uıaly qasqyr apanyna baryp kirse, bas salyp soǵyp alarmyz, — Sámet Nurtaılardyń bul óreskel áreketine pálendeı mán bere qoımady. Olardy bórikpen uryp alatyn jerdegi ońaı jaýǵa sanaıdy eken.

— Siz qalaı deseńiz de, Nurtaıyńyzdyń osy kóshisinde bir tereń syr bar sıaqty, — dedim qobaljyp.

— Bola bersin. Báribir qaıda barsa da, ákesin tanytamyz onyń.

8

Elemes bastaǵan talapker jastardyń basyn qosyp, qabyrǵa gazetin shyǵardym. Gazettiń «Baqyt tańy» degen atyn qyzyl, jasyl boıaýmen áshekeılep syzyp, oń jaq shekesine alaýlap shyǵyp kele jatqan kún sýretin beıneledik. Tuńǵysh gazetimiz asyp ketken kórkem bolmasa da, bar ónerimizdi salyp bir sydyrǵy táýir shyǵardyq.

Men kelgennen bergi az ǵana ýaqytta respýblıkalyq, gýbernıalyq gazetterdi aldyryp oqýshylar sany kóbeıe bastady. El ishine azyn-aýlaq kórkem ádebıet kitaptaryn tarattyq. Keıingi kezde jastar revolúsıa ánderin jıi shyrqaıtyn boldy.

Kún sáskelikke kóterilgen kez. Bultsyz aspan aınadaı jarqyraıdy. Mingestirip tikken qos boz úıdiń aldynda egdesi, jasy aralas kóp adam úımelep tur. Aldyńǵy úıdiń týyrlyǵyna japsyryp ilgen qabyrǵa gazetine suqtana qaraıdy bári. Keregege arqamdy súıep, gazettiń oń jaǵynda turmyn. Eki qolyn artyna ustap, gazettiń sol jaq búıirinde turǵan Elemes shapshań qozǵalyp, kópke til qatty:

— Qarańdarshy, gazetimiz áıbát emes pe, á?! — Mańǵaz kelbetinde qushtar sezim nury oınaıdy. Ózi quralpy jigitterden adaqtap ozǵan balǵyn jastyń kúlimdegen móldir qara kózi shat kóńildiń kúıin shertip turǵandaı.

Solqyldaq tal shybyqty gazet betine ersili-qarsyly júgirtip, jalpy mazmunyn túsindirdim.

— Tyńdańyzdar, joldastar! — Tyna qalyp, tyńdaýshylaryma kóz saldym. — Zeıin qoıyp tyńdaı qalyńyzdar! Men sizderge gazetten birneshe maqala oqyp bereıin.

— Oqyńyz!

— Tyńdaıyq!

— Al tynyshtalyńyzdar!

«Óner-bilimge jappaı jumylaıyq» degen bas maqalany bastan-aıaq náshtep oqyp shyqtym. Qabyrǵa gazetiniń sharshy tórindegi Lenın sýretine kóz toqtatyp, onyń astyndaǵy «Kemeńger kósem» degen óleńge súısine qarap turdym. Bul sýretti Elemes bir gazetten qıyp alǵan.

— Mynaý Elemestiń óleńi.

— Elemestiń óleńin tyńdaıyq. — Alasa boıly qojyr qara jigit enteleı umtylyp, meniń qasyma jaqyn keldi. Jyltyr dóńgelek betinen ter monshaqtap, tompaq qara kózderi sharasynan shyǵyp barady.

— Óleńdi ózi oqyp bersin! — dedim.

— Qup bolady! — dedi Elemes qulshynyp.

— Káni, oqyp jiber!

— Saıra, jetimek!! — dedi álgi qojyr qara lypyldap.

— Qylqyldamaı tura turshy, Ábý! — dedi ekinshi bir jigit. Elemes bir qadam ilgeri attap, kóldeneńdep alǵa shyqqanda, jurt osharylyp, sál keıin shegindi. Elemes yńǵaısyzdanǵan keıippen, báseń daýyspen taqpaqtaı jóneldi:

— Teńdikke qolyń jetti, eńbekshi elim,

Bastaǵan týra jolǵa dana Lenın.

Qyrmyzy qyzyl týdyń saıasynda,

Alǵa bas, berik usta kósem jolyn.

Jarqyrap týdy búgin baq juldyzyń,

Uıymdaı, eńbekshi tap ul men qyzy,

Gúl atyp Oktábrdiń báısheshegi,

Kenelsin bostandyqqa jerdiń júzi.

Tileımin kóp jasaýyn kemeńgerdiń,

Baǵyna san mıllıon eńbekshi eldiń,

Balasy Tólemistiń men Elemes,

Az sózdi qalam terbep aıtyp berdim.

Óleńdi aıtyp boldy da, qoshemet kútkendeı kózi móldirep tyńdaýshylaryna qaraı qaldy Elemes.

— Áp, bárekeldi!

— Oı, páli-aı, myna jetim ne deıdi!

— Aǵyp turǵan aqyn ǵoı ózi!

— Sózi dámdi eken!

— Ákesi marqum tókpe aqyn edi! Soǵan tartqan ǵoı. Qolymmen ısharat kórsetip, Elemestiń óleńiniń áserimen qyzynǵan jurtty tynyshtandyryp qoıdym.

Budan keıin eki-úsh usaq habar oqyp berdim. İltıpat kórsetip, báıek bop turǵanyma dán rıza bolǵan qaısybireýler jer-kókke syıǵyzbaı meni maqtap jatyr.

— Jez tańdaı eken!

— Aıaqty qalaı, qalaı tastaıdy sabaz!

— Oqyǵan shirkinge ne daýa bar!

— Qabyrǵa gazeti degenińniń ózi qyzyq nárse eken ǵoı.

Osylaı biraz gýlep basylǵan toptyń ishinen uzyn shekpendi, orta boıly, jyltyr qara maǵan qolqa saldy:

Taǵy da bireýin oqyp jiberińizshi, muǵalim?! Jaraıdy. Men sizderge endi bir maqala oqyp bereıin, tyńdaı qalyńyzdar! — Tym-tyrys bola qaldy. «Jámıdiń zary» degen maqalany oqı bastaǵanymda, birin-biri túrtkilep, tolqynyp baryp, jym bolysty. Maqalany júgirtip oqyp shyqtym. — «Osy eldiń aýqatty adamy Toqsanbaı Jantóre balasy jalǵyz qyzy Jámıdi shyrmap ustap otyr. On segizge jańa kelgen balǵyn jastyń muń-zaryna meıirimsiz áke qulaq aspaıdy. «Oqý oqyp, adam sanatyna qosylaıyn, baqytqa jeteıin» dese, «jyn-shaıtanǵa erip, buzylyp ketesiń» — dep qıa bastyrmaıdy. Muny kórgen eskishil bir qaýym jurt qyz-kelinderin oqýǵa jibermeı qoıdy. «Qoı aýzynan shóp almaıtyn momyn adam» dep júrsek Toqsanbaı baryp turǵan ish merez eken.

Beıshara Jámı áke-sheshesiniń sózinen shyǵa almaı, ishqusa bop, ıt qorlyqpen kún ótkizýde.

Qyrdyń qyzyl gúlindeı sheshek atyp kele jatqan Jámıdi Toqsanbaı Qaraqoıyn elindegi Sartaı Baısal balasy degen qatyny ólgen qyrqyljyńǵa qalyń malǵa satty. Keler kúzde Jámıdi zorlyqpen alyp ketpek. Jylaı-jylaı súımegen adamyna kete barsa, Jámı baıǵustyń kórgen kúni ne bolmaq?

Jámı baýyryńdy eskilik torynan qutqaryp alyp, basyna erik áperý, jańa zamannyń nurly jolyna bastaý keńesshil talapker jastar, senderdiń ardaqty boryshyń. «Semser».

Maqalany oqyp bolyp, tynystaı bergenimde, art jaqta moıyn sozyp kımelep turǵan mosqal qara kisi aıyzy qanǵandaı:

— Toqsanbaıdy óltire sileıtken eken! Báleme osy kerek, — dedi.

— İshiń jarylyp bara ma, qoıa turshy, sóz tyńdaıyq! — Jańaǵy mosqal qaramen ıyq túıistirip turǵan kespeltek shıkil sary tyrjyń etti.

— Toqsanbaı sottala ma? — dep surady álgi mosqal qara menen.

Meniń ornyma jańaǵy shıkil sary jaýap berdi:

— Árıne, sottalady.

Mosqal qara oǵan burtıa qarap, qolyn siltedi:

— Bilgishsimeı, tura turshy, Janahmet! Men muǵalimnen surap turmyn ǵoı.

Janahmet jýyp-shaıǵysy kelgendeı, ezý tartyp kúlgen bolyp, ázil-qaljyńǵa burdy:

— İshińe shynashaq aınalmaıtyn tarynsyń-aý, Baltabaı, bir-eki aýyz jel sózdi de qyzǵanyp tursyń ba menen?..

Baltabaıdy tus-tustan keý-keýlep bara jatqan soń esebin taýyp tártipke shaqyrdym.

Oılanbaı sóıleımin dep joq jerde uıatty bop qalǵan Janahmet, ádildigin ózińiz aıtyńyz dep, sóz salmaǵyn maǵan tastady. Qabyrǵa gazetine shyqqan adam tabanda sottalyp kete qoımaıtynyn, óreskel qatesin moıyndap, halyq aldynda táýbege kelse, súımegen adamyna qyzyn berýden bas tartsa, bóget jasamaı oqýǵa jiberse, Toqsanbaıdyń kúnásine keshirim beriletinin aıttym. İshinde Toqsanbaıǵa degen qyjyly bar ma, álde jańalyqqa jany qushtar ma, Janahmet qyzynyp:

— Qudaı qarǵaǵan qý shunaqtyń jegenin jelkesinen shyǵarý kerek, — dedi.

Baýyrsaq muryn, sypsyń saqal, uzyn sarydan shı shyqty. Álgi maqalany oqı bastaǵannan-aq kózi kirbıip, qybyjyqtap tur edi. Toqsanbaıǵa qarata aıtylǵan jańaǵy ilgeshek sózder shymbaıyna batyp ketti me, kim bilsin, qursaýy túsken kúbi shelekteı dańǵyrap qoıa berdi:

— Qyzyl kórgen quzǵyndaı úımelep, senderge ne bolǵan! Qaǵaz kórmegendeı ólip barasyńdar ǵoı, túge.

— Osyny da sóz dep aıtyp tursyń ba, Jantoq! — dedi Janahmet oǵan oqshyraıa qarap, — nemene, aǵańnyń gazetke shyqqanyna namysyń keldi me?

— Jantoqtyń ózi kim, sózi kim, aıta bersin, — dedi kesken qarta tárizdi tyǵyz denesin syqyrlata qozǵalyp, entelep ilgeri umtylǵan bireý.

— Qyzyq ekensińder ózderiń. Jaq ashpaımyz ba? — Jantoq dáýirlep bara jatyr edi, kóp ishinen bireý ony kústánalap, mysyn qurtyp qoıdy. Qoldaýshy tappaǵan Jantoq sóılegen boıymen ketip qaldy.

— Kelesi gazetimiz budan da áıbat bolady, — dedi meniń qasymda turǵan Elemes daýsyn kótere, — el ishindegi jaqsylyqty madaqtaımyz da, jamanshylyqty sileıte synaımyz.

— Qadamdaryń qaıyrly bolsyn, shyraqtarym! — Janahmet kózi jaınap Elemes ekeýmizge qarap turdy.

— Muǵalimnen meniń bir suraǵym bar, — dedi top ishinen alǵa shyǵa kelgen juqa óńdi ımek sary. (Anadaǵy jınalysta elge ónege aıtqan Qabdolla sheberdi tanı kettim).

— Surańyz, Qabeke!

— Men nyspy qarańǵy adammyn. Máselen, oıymda júrgen az ǵana múddeli sózderim bolsa, basqa bireýge jazdyryp, kázetke berýge bola ma, sirá?

— Ábden bolady. Keıin aıtarsyz, ózim jazyp bereıin, — degenimde, Qabdolla qýtyńdap:

— Átteń ne kerek, hat tanymaımyn, áıtpese, on saýsaqty jorǵalatyp ózim jazbas pa edim, — dedi.

— Eshteńe etpes, Qabeke! Qartaıǵanda da oqyp saýattanýǵa bolady, — dedim.

— Ózimiz oqymasaq ta eshteńe etpes, shyraǵym! Keıingi jastar oqysa, bizge odan artyq ne kerek, — dep Qabdolla shalǵa qarap, áredik aq aralasqan shalǵy murtyn shıratyp, shertip qalyn bıpazdap taraı berdi.

Jurt Qabdollany jan-jaqtan keý-keýlep áketti. Qartaıǵanda kári boz jorǵa shyǵaraıyn dep júrmese neǵylsyn desip, onyń zor iske umtylǵan talabyn jorta qaljyńǵa burdy.

— Nesi bar, — dedi Qabdolla ońaılyqpen des bermeı, — shyndap oqysam, bir jigitten qalysa qoımaspyn, ınshalla.

Qabdolladan bastalǵan áńgime uzaq sonarǵa aınalyp bara jatqasyn sony taqyrypqa aýdaryp jiberdim.

— Jańalyqqa qushtar bolsańyzdar, — dedim ár sózimdi salmaqtap aıtyp, — eń aldymen, oqýǵa ózderińiz kelińizder! Ekinshiden, bárińiz de áıelderińizdi, qyz-kelinderińizdi oqýǵa jiberińizder! — Ún-túnsiz sóz tyńdap turǵandardyń kópshiligi kenet soqqan jeldeı gýlep, meniń ótinishimdi qup aldy.

9

Osy eldiń aǵash sheberlerine asyǵys jasatyp alǵan tórt uzyn otyrǵyshta saýatsyzdyq joıý mektebiniń alǵashqy oqýshylary — qylqan keskendeı jastar qaz-qatar tizilip otyr. Jastar otyrǵan túpki úıdiń tórgi eki keregesin tutas jaýyp turǵan persilik qyzyl kúreń kilem qulpyra manaýraıdy. Kilemniń orta tusyna Lenınniń qatyrma qaǵazǵa japsyrǵan úlken sýretin ilip qoıǵanbyz. Sýrettiń aldyńǵy jaǵynda, bir adymdaı jerde ústine shymqaı qyzyl mata japqan bıik ústeldiń tórinde, toqal oryndyqta otyrmyn. Sol jaq shyntaǵymdy ústeldiń erneýine tósep, Saýjoı mektebine tartylǵan oqýshylardyń tizimin tekserýge kiristim.

Qolymyzda eń tegi kún, aı sanaıtyn kalendar da joq. Ázirshe ildábaı bola tursyn dep, dápter qaǵazyna ıýl aıynyń or kúniniń atyn bólek-bólek jazyp, juldyz sanyn kórsetip, kalendarsymaq birdeńe jasap aldym. Qoldan jazǵan kalendardi qatyrma qaǵazǵa jelimdep japsyryp, oń jaqtaǵy keregeniń basyna ilip qoıdym. Búgin ıýl aıynyń 10 jańasy. Sársenbi. Birsypyra oqýshylar turpaıy kalendarǵa qyzyǵa qaraı qalypty. Keıbireýleri qoldaryndaǵy dápterlerine úńilip, ótken sabaqtaryn jattap otyrǵan sıaqty.

Meniń qaǵazben aınalysyp otyrǵanymdy kórip saqtana sóılesedi. Oqýshylarym úlken shahardyń záýlim ásem saraıyndaǵy shat kóńildi jandardaı jarqyn kúlimsirep, bir-birine asa bir ystyq shyraımen qaraıdy.

Artqy otyrǵyshtyń sol jaq shetinde oqshaý otyrǵan eki jas jigittiń kúbir-kúbir sózi keldi qulaǵyma. Oń jaqtaǵy kesek deneli, qyr muryndy, tompaq bet qara, sharasy keń qońyrqaı kózi jaınap, joldasyna suqtana qaraı qalypty. Daýysyn shyǵaryp sóılep otyr:

— Men bar ǵoı, muǵalim úıretken áripterden sóz qurap jazatyn boldym... — Qasyndaǵy jaltyr bas, shegir sary unatpaǵan yńǵaımen tyrjyńdap:

— Hat tanyǵanda maqtansaıshy, baýyrym, — dedi.

Kezekti sabaǵymyzdy ótkizip bolǵannan keıin tıisti josparǵa sáıkes komsomoldyń mańyz-maqsattary jaıynda oqýshylarǵa arnaıy áńgime aıtyp berdim. Ýáde boıynsha, oqý bite bergende Elemes te keldi. Qyzdy-qyzdy áńgime ulǵaıyp, qyzyl keńirdek aıtysqa aınaldy. Jastardyń aqyl-sana turǵysyn, kóńil kúıin barlap alaıyn degen oımen pikir aıtam degenderiniń betin qaıtarǵan joqpyn. Aıtystyń bastalýyna Elemes sebepshi boldy. Kóńilinde túıin bop júrgen múddesin qozǵap, jigitterdiń delebesin qozdyryp jiberdi.

— Qyz-kelinshekter arasynda úgit-nasıhat jumysyn baıypty júrgizýimiz kerek degendi aıtty muǵalim jańa... Durys aıtady. — Elemes qolyndaǵy qyrly sary qaryndashyn ústelge sylq etkizip tastaı berdi. — Saýjoı mektebiniń oqýy bastalǵaly bir jetiden asyp barady. Osy ýaqytqa sheıin oqýǵa birde-bir qyz-kelinshek tartylǵan joq. Bul nelikten? Oqýǵa olar qushtar emes deısińder me. Úlkenderden ımenedi. Úılerinen shyǵa almaıdy. Jámı bastaǵan bir top qyz talaptanyp oqýǵa jazylyp edi, qara basyp kelmeı qaldy. Toqsanbaı jaryqtyq óziniń Jámıine tyıym salǵanymen turmaı, basqa qyzdardyń da áke-sheshelerine jel beretin kórinedi. Áıel zatynyń birde-birin oqýǵa tarta almaǵanymyz, sirá, uıat. Keshirilmeıtin kúná. — Elemes qynjylyp osyny aıtqanda, meniń de namysyma shoq tústi. Jastar jańaǵy aıtylǵan eresen kemistikke jappaı ortaqtasqandaı, qarsy daý aıtýǵa dálelderi joqtaı, uıyp tyńdaı qalǵan. Elemestiń solyńqy júzine endi-endi shamaly qan júgirdi. Kedergi-keseldi jeńýdiń aıla-tásilin tapqandaı,. kóńildi keıpin tanyta sózin soza tústi:

— Eki-úsh kún ishinde kem degende jıyrma shaqty qyz-kelinshekti oqýǵa tartýdy óz mindetime alamyn. Árqaısyń jatpaı-turmaı, birdi-ekili qyz-kelinshekti oqýǵa keltiretin bolyńdar!..

Elemestiń salmaqty minezi, tapqyr aqyly unady maǵan. Jigit bolsa osyndaı bolsyn.

Sóziniń sońynda Elemes aýylda komsomol uıasyn ashý jónindegi pikirin aıtty.

— Aıtatyn bir-eki aýyz sózim bar edi? — Bosaǵa jaqta otyrǵan qara tory jigit ornynan kóterildi. Bul anadaǵy jıylysta sóz sóılegen Bákibaı jalshy. Boıyn jazyp, siresip tura qaldy da úr jańa kóıleginiń jaǵasyn aǵytyp jiberdi. Muqyl tumsyq, qara etiginiń syrtyna túsirip kıgen keń balaq tibin shalbarynyń yshqyrynan tóńiregine álemish qyzyl keste shekken aq oramalyn sýyryp aldy. Kóz ilespeıtin shapshańdyqpen oramalyn oń qolynyń alaqanyna jaıyp jiberip, jarlaýyt mańdaıyn joǵary qaraı qapsyra sıpap, taqyr basynyń terin súrtti. Kún tıip, jel qaqqan qara tory tompaq beti kúreńite qalyp, sharasy shaǵyn, ótkir qara kózi jaınap, suńǵaq shymyr denesin tik ustap, sózin erkin bastady:

— Baılardan kórgen jaqsylyǵym belgili. — Eski shoqpardyń túbirindeı búrisip bitken oń qolyn sirestire joǵary kóterdi. Nurtaıdyń maǵan bólip bergen enshisi mynaý ǵoı...-Bet-aýzy jybyrlap, yzaly keskinmen túıligip toqtap qaldy. Qas qaǵymda boıyna eresen qaırat bitkendeı, shıryǵa tebirenip, tiliniń kúrmeýi sheshilip ketkendeı, daýysy sańqyldap shyqty. — Men máımóńkeni bilmeımin. Atyp jiberse de týrasyn aıtamyn. Bir jaqsy jeri, baılarǵa endi kiriptar bola almaıtyn shyǵarmyn. Komsomolǵa aldymen meni jazyńyz! Qyryq jamaýly eski kóılekti sypyryp tastap, jańasyn kıetin kún týdy, joldastar! Baılar men moldalardyń tiline ersek aram ólemiz! Oqıyq, komsomolǵa jazylaıyq. Baılar bizge bergenin qaıtyp alsyn.

Bákibaıdyń batyl áreketi maǵan qatty áser etti. Júregimdi tilmen aıtyp jetkize almaıtyn bir tátti sezim bılep aldy. Aılar boıy aýyr beınet shektirip, kúni-túni zar qaqsatqan biteý jaram kenet jarylyp ketkendeı janym jaı taýyp, ishki saraıym keńip sala berdi. Úsh-tórt jigit Bákibaıdy qoldap sóıledi. Doǵal tilmen adal nıetterin bildirgen jastar baılar men moldalardyń zulymdyǵyn áshkereleýge kelgende qaısybireýleri kibirtiktep qaldy.

Nurtaı moldanyń týysqany Májiken meniń qarsy aldymda otyrǵan. Ol mana tańerteń maǵan kelip, oqýǵa alyńyz dep jalynǵan. Aýyl moldasynan eki-úsh jyl oqyp, shala hat tanypty.

Elemeske salsań, Májikendi oqýǵa aldyrǵysy kelmeıdi. «Kesapatty jigit, baılardyń soıylyn soǵyp, jyrtysyn jyrtady», — deıdi. Meniń oıymsha oqımyn degen jastyń betin qaıtarmaýymyz kerek. Baı-kedeı dep bólmeı, ázirshe eldiń jalpy jastaryn shetinen oqyta bergenimiz abzal. Shyndyǵyna kelgende tap jigin aıyrý saıasatyna oqýdy qural etsek eldi úrkitip alýymyz kádik.

Nurtaıdy sylqıta jamandap, jastarǵa bas bolyp sýyryla sóılegen Bákibaıdyń áreketi Májikenniń shymbaıyna batyp ketti bilem, sheke tamyry kógerip, kózi jasaýraı qaldy. Tisin qaırap, kijinip otyrǵany toń-torys ashýly qabaǵynan kórinip tur. Alqam-salqam aýyr denesi, qolaǵashtaı qońqaq murny, aıran quıǵan torsyqtaı irkildegen qalyń beti, qantalaǵan badyraq ala kózi ony jıyrmadaǵy jas shamasynan áldeqaıda eseıtip kórsetedi.

— Aıtatyn bir-eki aýyz sózim bar edi, muǵalim? — dedi ol múláıimsip.

— Ne aıtaıyn dep ediń?

— Myna Bákibaı kim kóringenge nege tıise beredi? Osynsha balaǵattaıtyn Nurtaıdyń oǵan ne jazyǵy bar edi? Betimen ketken tentekke tyıym salyńyz, muǵalim?!

— Berekeli, jóndi birdeńe aıtady eken desem, baıaǵy jarapazanyńdy taǵy da kúısediń ǵoı. — Aldyńǵy oryndyqta maǵan tuspa-tus otyrǵan Elemes Májikenge sóz tıgizdi.

— Seniń de jaıyń belgili, Elemes! Qur bet aldy kókı bermeseıshi! — dedi Májiken adýyndap. — Aýyl keńeske hatshy boldym dep dásime sen.

Etegin bos jibergen qońyr kúrte kóıleginiń jeńin túrip, eki bilegin sybanyp aldy.

— Bar, Nurtaıyńnyń tabanyn jala, quıyrshyq! — Elemestiń túsi buzylyp ketti.

Májiken beti talaýrap, óndirshegi búlkildep, Elemesti oqty kózimen atyp otyr. Aýzyna aq ıt kirip, qara ıt shyǵyp, Elemeske tıise bastap edi, qolymmen kes-kestep sóıletpeı qoıdym. Májiken tóbege urǵandaı sileıe qaldy.

— Bul tentekti oqýǵa almaý kerek, — dedi manaǵy dilmar shegir sary. Qolyndaǵy dápterin sol jaǵyna ysyryp tastap shalqaıa tústi.

— Mekteptiń mańaıynan júrgizbeý kerek ózin. — Shegir sarynyń oń jaǵyndaǵy qyzyl shyraıly kórkem jigit umtyla túsip, ornyna qaıta qondy.

— Shyrqymyzdy buzbasyn, taıyp tursyn. — Jańaǵy shegir sarynyń sózinen kúsh alǵan Bákibaı dúrse qoıa berdi.

— Ketsin. Qıratyp alsyn.

Májiken murnyn qos-qosynan tartyp, alaıa bir qarady da, kúshigendeı qoqıyp shyǵyp ketti.

— Joldastar! Men senderge bir jańalyq aıtaıyn, — dedi Elemes ornynan kóterile berip.

— Sóıle, Elemes! — dedim.

— Bákibaı Kúreńbaı balasy búginnen bastap jalshylyqtan azat bolatyn boldy. — Elemestiń jańalyǵy tyńdaýshylarǵa kúshti áser etkenin sodan bile berińiz, kózderi jaınap, suǵyna qaraı qalysty. Bizdiń Bákibaı aýyldyq keńestiń shabarmamdyǵyna taǵaıyndaldy.

Bul jańalyq týrasynda Sámet aǵaı maǵan eshteńe aıtqan joq-ty. Qarasam, Bákibaı qyzaraqtap tolqyp otyr eken. Zadynda shabarmandyqqa taǵaıyndalǵanyń budan buryn oǵan da aıtpasa kerek.

— Túsinsem buıyrmasyn, — dedi Bákibaı tańyrqaǵan pishinmen. — Elemes-aý, sen ne aıtyp otyrsyń osy?

— Men aýyldyq keńestiń tóraǵasy Sámet Tomaıulynyń buıryǵyn aıtyp otyrmyn. — Elemes basyn oń jaǵyna qyńyraıtyp, alaqanyn jaıyp sózin soza tústi. — Kúreńbaıdyń Bákibaıy búginnen bastap quldyqtan birjola azat bolady deımin.

Osy sátte jigitter Bákibaıǵa únsiz-tilsiz qoshemet kórsetip, tym tyrys bola qalyp edi, «Kerekterińe jarasam, paıdalana berińder, ókimet jolyna shybyndaı janym pıda», — dep turǵandaı Bákibaıdyń kúlimdegen qýanyshty shyraıy.

— Sonda oqýdy qoıamyn ba? — Bákibaı ilgeri umtyla tústi de, shalqaıyp qaıta jóndelip otyrdy.

— Apańa da barasyń, taılaǵyńdy da úıretesiń. — dedi Elemes qaljyńdap. — Shabarman da bolasyń, oqýyńnan da qalmaısyń.

«Bákibaı jalshy búginnen bastap quldyqtan qutylatyn boldy», — dep qaǵazǵa qaıta-qaıta jaza berdim. Sámet aǵaıdyń Bákibaı jónindegi shuǵyl sheshimine tańdanǵan joqpyn. Kókten tilegenim jerden tabylǵandaı, qýanyshym qoınyma syımaı ketti.

— Bizdiń Bákibaı adam bolady, — dedim bir sátke ańtaryla qalǵan jastarǵa qozǵaý salǵym kelip. — Búgin shabarman bolsa, kúni erteń saýatyn ashyp, oń qol, sol qolyn tanyǵanda bir úlken qyzmettiń tutqasyn ustar!

— Taǵy da bir úlken jańalyq habarym bar! — dedi Elemes ketýge yńǵaılanyp osharyla bastaǵan jigitterdi kilt toqtatyp.

— Jańalyqqa jarytatyn boldyń ǵoı,— dep bireý qaljyń aıtty.

— Aıta ǵoı, estıik.

— Jeldibaı aqsaqal Baıǵabyl degen baıdan aqy daýlap, anada ýezik atqarý komıtetine aryz bergen edi. Sot 700 som aqy kesipti. Jeldibaıǵa tıisti aqshany baıdan óndirip alyp, bolystyq atqarý komıtetine jiberipti. Jańa bolatkomnen qaǵaz aldyq. Alda-jalda Jeldibaıdyń ózi kele almasa, qalaǵan adamyna senim hat bersin, tıisti aqshasyn beremiz depti.

Ózim bastaǵan ıgi istiń tynymyn estigende qýanǵanymnan ne derimdi bilmeı, otyryp qaldym. Jeldibaıǵa jaqsylyq kútken qushtar sezimim burynǵydan beter tasqyndap ketti.

— Jaqsy bolǵan eken, ǵajap bolǵan eken, — deı berdim. Aldymnan bolmystyń bir jańa perdesi ashylǵandaı, sátsiz turmystyń irgesi qaýsap sógile bastaǵandaı kórindi.

— Jańalyqtyń kókesi osy boldy ǵoı! — Manaǵy dilmar shegir sary oıqastap jurttyń aldyna shyqty.

— Jeldibaı baıǵusqa jaqsy bolǵan eken, — dedi art jaqtan bir daýys.

— Ókimettiń jalshylarǵa isteıtin jaqsylyǵy mol ǵoı. — Elemes shı barqyt qara beshpentiniń omyraý qaltasynan bir paraq qaǵazdy sýyryp aldy. — Men senderge ýezik atqarý komıtetiniń Jeldibaı aqsaqalǵa jazǵan hatyn oqyp bereıin. — Qaǵazdy kózine jaqyn ustap, sýyldata oqı bastady: — «Qurmetti Jeldibaı aqsaqal! Baıǵabyl Sandybaıulynan aqy daýlap bizge joldaǵan shaǵym-aryzyńyzdy aýdara qarap, aqtara tekserdik. Ózińiz atap kórsetken kýá azamattardyń bergen týra jaýaptary boıynsha bultartpaı moınyna qoıyldy. Tilegińiz oryndaldy. Segizinshi aýdan halyq soty kesip bergen tıisti 700 som aqshańyzdy bolystyq atqarý komıtetinen alasyz. Sizdiń ómirde baqytty bolýyńyzǵa, saý-salamat uzaq jasaýyńyzǵa tilektespiz. Ýezik atqarý. komıtetiniń toraǵasy Petr Jelábın».

Tosyn janalyq osyndaǵy jastardyń bár-bárine kúshti áser etkeni qubylǵan júzderinen kórinip tur. Kóp ishinde baılardyń shashbaýyn kótergen birsypyrasy túk kórmegen soqyrdaı, túk estimegen tas kereńdeı melshıe qalysty.

Bákibaıdyń sasqany ma, qýanǵany ma, maǵan jaqyndap kelip, jalynyshty únmen:

— Muǵalim! Qazir Jeldekeńe baryp súıinshi surasam qaıtedi? — dedi.

Meniń ornyma Elemes jaýap berdi:

— Aptyqpaı tura tur! Osydan shyǵysymen qazir Jeldibaı úıiniń qasyna eldi jınaımyz da, sonda estirtemiz. Sámet aǵaı da keledi sol jerge.

— Munyń tabylǵan aqyl eken! — Bákibaı betine móldirep shyqqan terin sholaq qolymen qapsyra súrtip tastap, kúlimdep otyra ketti.

10

Oqýǵa qatynasqan jastardy jan-jaqqa júgirtip jiberip, eldiń birsypyra adamdaryna habar aıttyq. Jeldibaıdyń qurym kúrkesiniń qasyna lezdiń arasynda kóp adam jınaldy. Mundaıda bala-shaǵanyń jeligip ketetini qandaı, opyr-topyr bop qaptap ketti. Kún keshkirip qalǵan. Bákibaı eldiń bárin tasqaıaqtaı qaǵystyryp, lek-legimen otyrǵyzyp júr. Shaqyrýsyz kelgen adamdar qansha. Kári-jas, bala-shaǵa yǵy-jyǵy. Ne oılary bar ekenin kim bilsin, birqydyrý mesqaryn baılar da shaqyrýsyz kelipti. Shuǵyl jıynnyń túpki mánine kózderi jete qoımasa da, baı ataýlyǵa jaısyz tıetin bir malaǵan bolaryn sezgen túrleri bar. Beıtarap syńaı kórsetip, syr bermeıdi, túge. Jınalǵan adamdardy Jeldibaı úıiniń aldyna alqa-qotan otyrǵyzdyq. Elemes ekeýmiz qoltyǵynan súıemeldep Jeldibaıdy ortadaǵy ashyq alańqaıǵa alyp shyqtyq. Áldekim sol jerge tekemet, birlán kórpe tósep qoıypty. Jeldibaıdy soǵan otyrǵyzdyq.

Sámet qysqasha sóz sóıledi. Ol keńes ókimetiniń kedeı-jalshylarǵa bergen bostandyq-teńdigi týraly aıtty. Oǵan dálel retinde Jeldibaı shaldyń baıda ketken adal aqysyn zań ornynan toqtaýsyz alyp bergenin atap ótti. Sámet kúlimsirep, qýanyshty nazaryn Jeldibaıǵa aýdardy.

Ýezik atqarý komıtetiniń arnaıy hatyn Elemes salmaqpen oqyp berdi.

Jurt dúrlige qozǵalyp, súıinish bildirgende Jeldibaı keberjigen jalaq erinderi kúbirlep, tarlan shoqsha saqalyn taramys saýsaqtarymen ýmajdap:

— Ókimetimnen sadaǵa keteıin, — dedi de, jeńimen kózin súrtti.

— Ózińiz jylaǵannan saýsyz ba? — Sámet ıilip, asa bir qoshemetshil qıapatpen Jeldibaıdy arqaǵa qaǵyp, mańdaıynan sıpady.

— Qýanǵanymnan jylaımyn. — Jeldibaı Sámetke jaýtańdaı qarady. — Shúkir, Baıǵabyldan kegimdi aldym. Ólsem de armanym joq endi!

— Ólmeı-aq qoıyńyz, — Jeldibaıǵa bir taban jaqyndaı tústim. — Jasaı berińiz! — Maǵan degen bar alǵysyn, kóńil qoshyn únsiz-tilsiz jetkizip, kózi jaýdyrap otyra berdi. «Bar jaqsylyqty senen kórdim, ómir-jasyń uzaq bolsyn, baqytty bol, muratyńa jet», — dep turǵandaı onyń qýanysh nyshany qylań bergen kóz janary.

Jıynnyń arty dýmanǵa aınaldy. Kezekpen sóıleý qaıda, Jeldibaıdy aınala qorshap alyp, qaıyrly bolsyndary men ókimetke arnaǵan alǵystaryn tus-tustan jaýǵyzyp jatyr, bári.

Jalshylar atynan sóz sóılegen Bákibaı partıaǵa, ókimetke júrek alǵysyn bildirdi. Elemes ornynan turyp ýezik atqarý komıtetine arnaıy hat jazaıyq degen usynys aıtty. Hattyń nusqasyn Elemes ekeýmiz álginde el jınalǵansha asyǵys jazyp qoıǵanbyz. — Ýezik atqarý komıtetine, kóshirmesin gýbernıalyq «Bostandyq týy» gazetiniń basqarmasyna joldaıyq, — deı bergenimde Jetibaı qaradaı úrkip, dúrse qoıa berdi.

— Jeldibaı bir baıdan aqy daýlap aldy eken dep osynsha Qyzyl maı bolýdyń ne keregi bar? — Osyny aıtqanda Jetibaı Sámettiń qaharyna ushyrap qaldy. Onyń qoltyǵyna sý búrkem dep, joq jerde tyshtyńdaı qalǵan Májiken de «soıqan» atanyp, sybaǵasyn aldy. Eldi bir shybyqpen aıdap, ámir júrgizip kelgen baılar zymıan pıǵyldaryn osy arada sezdirmeýge tyrysyp, sharasyzdyń kúninen betterin jyltyratqan bolyp, únsiz otyr. Jeme-jemge kelgende belsenip shyǵýǵa batyldary barmaı, ishteı tynyp otyrǵan syńaılary bar.

Órekpip baryp qaıtadan sabasyna túsken jurttyń aýjaıyn baıqap aldym da, hat sózin oqyp berdim.

— «Atbasar ýezik atqarý komıtetiniń tóraǵasy Petr Ivanovıch Jelábın joldasqa! Amantaı bolysy, 6-sandy aýyldyq keńeske qarasty Taqyrtóbe eliniń jarly-jalshylar jıyny sizge, siz arqyly keńes ókimeti men Komýnıstik partıasyna, uly kósemimiz Lenınge sansyz alǵysy men jalyndy sálemin joldaıdy.

Biz Jeldibaı Jańbyrshy balasynyń baıdan aqy daýlap alýyna baılanysty arnaıy jıyn ótkizdik. Sizdiń Jeldibaıǵa joldaǵan meıirbandy sálem hatyńyzdy tyńdap, tóbemiz kókke jetkendeı qýanyp qaldyq. Keńes ókimetiniń jarly-jalshylarǵa istep otyrǵan sheksiz qamqorlyǵyna, tataýsyz járdem-kómegine jan-tánimizben rızamyz. Bizdiń bilýimizshe gáp Jeldibaı jalshynyń baıdan daýlap alǵan aqysynda ǵana bolmasa kerek. Biz bárinen buryn nesheme jyldardan beri ishimizge shemen bop qatqan taptyq, kegimizdi alǵanymyzǵa, baılardyń qabyrǵasy kúıreı bastaǵanyna qýanyshtymyz.

Baılarǵa aýyr soqqy bop tıgen osy shaǵyn derektiń ózin bir orasan zor jeńisteı kóremiz. Aıazdy qystan qutylyp, shybynsyz jazǵa shyqqandaı arqa-basymyz keńip qaldy.

Kemeńger Lenınniń silteýin dáıektilikpen júzege asyramyz, baılardyń tiline áste ermeımiz dep sizderge sert beremiz. Shabytty jigermen, qarqyndy qaıratpen óz ókimetimizge kómektesemiz, Komýnıs partıasynyń sara jolynan aýytqymaı, alǵa basamyz.

Bizge ózderińiz arnap jibergen muǵalimniń aıtqanyn eki etpeı oryndaımyz, ortamyzdan mektep ashyp, balalarymyzdy túgel oqýǵa beremiz, eresekter arasynda saýat ashý oqýyn keńinen óristetemiz.

Jarly-jalshylardyń qamqory, jer júzindegi ezilgen eńbekshi taptyń asqar beli keńes ókimeti men Komýnıs partıasy jasaı bersin!

Eńbekshi halyqtyń kemeńger kósemi Lenın jasasyn!»

Hatty maquldasyp, jurt saıabyrlaı bergende Sámet ornynan ushyp túregeldi.

— Bul hatty aýyldyq keńestiń shabarmany Bákibaı Kúreńbaıuly ýezik atqarý komıtetine óz qolynan tabys etsin,— dedi de, qarsy aldynda otyrǵan Bákibaıǵa nazar aýdardy. — Jigitim, sen buǵan qalaı qaraısyń?

— Atbasar turǵaı, Máskeýge aparyp ber deseńiz de ázirmin!

— Bákibaı, sen budan buryn Atbasardy kórip pe eń, sirá? — dep surady Sámet.

— Ony maǵan kim bersin, Sámet aǵa! — Bákibaı basyn shaıqady. — Atbasardy aıtasyz, osy turǵan jerdegi Amantaı qalasynyń betin kórippin be men.

— Kórmegen jerińdi kóresiń, jaqsylarmen dıdarlasasyń, endeshe. — Sámet kóńil qoshyn bildirip, mıyǵynan kúldi. — Osy eldiń bar jylqysynan bir atty tańdap min de, erteń boz ala tańnan Atbasarǵa bir-aq tart. Jeldekeńniń atynan Elemes, sen buǵan senim hat jazyp ber, mórimdi basyp, qolymdy qoıyp beremin. Bolatkomdegi aqshasyn jolshybaı ala kelsin.

Bákibaıdyń aýyldyq keńeske shabarmandyqqa taǵaıyndalǵanyn estigende kópshilik jáne bir tosyn jańalyqqa tap boldy. Árkimniń keıpinde tańdaný bar. Ár jerde ár qıly sóz estilip jatyr.

— Bákibaı tipten shyrqap ketipti ǵoı, — dep tamsandy bireý.

— Táıir-aı, shabarmandyq ta dáreje bolyp pa. Atyp kel, shaýyp kel ǵoı, belgili, — dep ekinshi bireý Bákibaıdyń qyzmetin mansuq etip edi jáne bireýi oǵan qarsy daý aıtty:

— Seniń basyńda mı joq, Jaǵalbaı. Aýyldyq keńeske shabarman bolý osal-ońtaǵaı jumys qoı dep pe eń!

Búgingi eki birdeı jańalyq árkimderdiń-aq kókeıinen oryn alyp, oı salǵan sıaqty. Endi qaıtyp ún shyǵarmasa da, qýanyshy men qynjylysy, kúızelisi men qyzǵanyshy bar alýan keıiptegi adamdardyń bár-bári talassyz bir shyndyqqa boıusynǵan qalyptary bar.

— Jıyndy osymen aıaqtaıyq! Osyndaı jańalyqtarymyz kóbeıe bersin! - Sámet etegin silkip, ornynan kóterildi.

11

Elemes ekeýmiz el aıaǵy basyla, aýyldan aýlaqta ońasha otyryp áńgime shertýge daǵdylanyp alǵanbyz. Mektepke arnap tigilgen qos kıiz úıdiń syrtyndaǵy tarlan betegeli oıpańda otyrmyz. Búgingi keńesimizdiń arqaýy kóbine-kóp Jámı bolyp edi.

Bul elde ne kóp, qyz kóp. Solardyń arasynda kórkimen kóz tartyp, kóńil toıdyratyn nebir sulýlary bar. Álim-berim kelbetimen, aqylymen, súıkimdi minezimen kózge túsken birsydyrǵy arta qoldy qyzdar da bar. Kórik deıtin asyp ketken kórki joq, «aýzynan sózi, ústinen bózi túsken» jónsý qyzdar da joq emes. Qyz ataýlydan erek shyǵyp, barsha eldiń juldyzy sanalǵan ardaqty qyzdar she? Anada qabyrǵa gazetinde áıgilengen Jámıdi óz basym qarabaıyr kóp qyzdardyń birine sanaıtynmyn. Ótken kúzde qalaǵa oqýǵa ketem dep talaptanǵan eken, áke-sheshesi tisteı qatyp jibermeı qoıypty. Shikireıgen talaı jigitter Jámıge qyryndap, ákesine sóz salǵanda, Toqsanbaı solardyń eshqaısysyn mańaıyna darytpaı, qatyny ólgen qyrqyljyń bireýden jeń úshinen qalyń mal alyp, basyn baılap qoıypty.

Meniń keıingi kezde baıqaǵanym, osy eldiń kári-jasy Jámıdi artyqsha qadirleıdi eken. Sondaı-aq bul qyzdyń elden erek ne qasıeti bar? Osy jaıtty búgin Elemesten surap bilip alaıyn degen tujyrymǵa bekinip keldim. Dalanyń keshki samalyndaı gýlep, kókeıkesti oıymdy Elemeske jaılap jetkizdim. El jigitteriniń qol jetpes juldyzyndaı kórinip, shyń basyndaǵy qasıetti qustaı albyrt júrekterge qushtarlyq otyn jaqqan maqtaýly qyzdyń jaıyn bilýge yntyqtym.

— Eldegi qyz ataýlydan daralap bólip alyp, sonsha ardaqtaıtyndaı osy Jámıińniń ne keremeti bar?

Elemestiń juqaltań qara tory júzine kóńildi kúlki nyshany oınap shyǵa keldi. Meniń tosyn suraǵyma oraı jaýaptan tartynǵan joq.

— Ózińiz de kórip júrsiz ǵoı. Jámı asyp ketken sulý qyz emes. Bilgińiz kelgen eken, aıtyp bereıin. Jámıdiń artyqshylyǵy kórkinen kóri aqyldylyǵynda ǵoı dep oılaımyn. — Elemes shamaly kidirip qalǵanda, sózin ilip ákettim:

— Asqan aqyldy qyz bolǵanda óz úıiniń eki bosaǵasynan arǵyny kórmeıtin ólmeli áke-sheshesine qalaısha shamasy kelmeıdi?

Jibek minezdi Elemes meniń qyzǵa qarata aıtqan synyma qarsy aıtarǵa dálel tappaǵandaı yńǵaı kórsetti.

— Jámı — Toqsanbaıdyń jalǵyz qyzy. Aldynda aǵasy, artynda inisi joq. Mápelep ósirgen áke-sheshesiniń kóńilin qımaıtyn shyǵar. Áıtpese...

— Jaraıdy, solaı-aq bolsyn deıik. Sonda aqyldylyǵyn tanytqandaı ne qasıeti bar?

Elemes otty qara kózi móldirep, tolqyndy qara shashyn sıpaǵyshtap, Jámı jaıynan aǵyl-tegil syr shertti.

— Jámıdiń asyl qasıetteri tolyp jatyr. Bárin birdeı aıyrym-aıyrym aıtpaı-aq qoıaıyn. Eń aldymen, týǵan-týysqandaryna, mańaıyndaǵy joq-jitikke asa qaıyrymdy qyz. Bir japyraq tamaǵyna sheıin solarǵa aýzynan jyryp beredi. Ásirese kıim-tamaqtan taryǵyp júrgen jarly jandarǵa istegen jaqsylyǵyn aıtyp maqtaǵanda barsha el ishken asyn jerge qoıady. Ol qyzdyń taptyrmaıtyn jáne bir qasıeti bar: jasy úlkendi syılaıdy, jasy kishige úlgi-ónege úıretedi. Aqjarqyn ashyq minezine, alǵyr oı, eresen aqylyna osy eldiń bir qyzy par kelmeıdi desem ótirikshi bolmaspyn. Jámıdiń eldi tań qaldyrǵan jáne bir artyqshylyǵyn aıtaıyn. Burnaǵy jyly qys ortasynda osyndaǵy Jeksenbaı degen kedeı sharýanyń úı-qorasy bir túnde órtenip ketti., Shıetteı tórt balasy, naýqas áıeli shýlap qaldy. Tirnektep jınap alǵan astyǵy, bar múlki janyp ketti. Aǵaıyndary ortalarynan jylý jınap berip, áreń degende esin jınady, baıǵus. Sonda Jámı áke-sheshesin erik aldyna qoımaı bir saýyn sıyr, úsh qap astyq bergizdi. Ózińiz suraǵan soń aıtyp jatyrmyn. Áıtpese, ol qyzdy osynsha maqtap nem bar? Onyń jáne bir keremeti bar, áste elden erekshelenip kıineıin, sylańdap kózge túseıin demeıdi, qarapaıym kúıden bir tanbaıdy. Baı eken, joq eken dep eshkimdi kemsitpeıdi. Qyltyń-syltyńmen, ósek-aıańmen isi joq.

Elemes kúlimsirep tynyp qaldy.

— Jámıdiń maqtaýyn jetkizdiń.

Kóńilime kúdik kirdi. «Elemes Jámıdi jer-kókke syıǵyzbaı nege maqtaıdy? Álde odan dámesi bar ma eken?» Oıym eki daıǵa bólindi. Bir jaǵy jańaǵy dúdámal kúdigime qarsy daý aıtty: «Elemestiń senen jasyryn syry joq. Ańqyldaǵan aq kóńil jigittiń adal nıetin aramǵa joryma». Áli oılap, beri oılap, sońǵy bátýaǵa den qoıdym da, Jámı týrasyndaǵy dáıekti pikirimdi júıe-júıesimen ishteı qorytyp aldym. Negizsiz kúdik-kúmánim daýyl qýǵan bulttaı áp-sátte tarqap ketti.

— El maqtaǵan qyzdy qutqarý jolynda aıanbaı alysyp kórsek qaıtedi? — dep edim, Elemes júregin tebirentken sezim tolqynyn tejeı almaı, Jámıdi qorǵashtap sóıledi:

— İshi qazandaı qaınap, pushaıman bop júr ǵoı, beıshara. Jeme-jemge kelgende ne deıtinin kim bilsin. Jónin taýyp qutqarsaq teris bolmas edi. Ósek-aıańnan qorqyp, tartynyp qalmasa. Shetinen qorǵanshaq bop qalǵan sorly ǵoı el qyzdary.

— Osy qyzdy qutqaryp alyp, týra jolǵa bastap jibersek, — dedim álgi pikirimdi órshite túsip, — basqa qyzdarǵa úlgi bolar edi.

— Sonda Jámıdi qutqarý úshin ne isteýimiz kerek dep oılaısyz?

— Erkin oqýǵa qolyn jetkizsek, sodan keıin óziń aıtqan qyrqyljyńnyń sheńgelinen qutqaryp alsaq, bul da bolsa kesek jeńis bolar edi.

— Eń áýeli, Jámıdiń ákesimen sóılesip kórsek qaıter edi? Qyzyńdy shalǵa berýden bas tart, oqyt desek. Toqań elden shyqqan teris azý adam emes edi, kónip qalar, qaıdan bilesiz.

— Maqul, sóılesip kóreıik. Alda-jalda kónbeı bara jatsa, basqa sharasyn qarastyrarmyz.

Aıtylmaǵan syry bardaı, ony pash etýge júregi daýalamaı otyrǵandaı, únsiz qıpaqtap otyryp qaldy, Elemes.

Keshki álette aınaladaǵy seldir aq seleýler symǵa tartqan kúmisteı. Qyzyl jalqyn jalynmen kúnbatys kókjıekti alaýlatyp balqyp batyp bara jatqan kún sýreti qandaı ásem! Shýdalanǵan shubar bulttar aspannyń túpsiz aıdynynda baıaý qalqıdy. Tunyq aýa, tynyshtyqqa bólengen atyrap kóńilge kórikti oı salady.

— Oı órisi keń bolmasa, qansha alysqa bara qoıar deısiń ol qyz? Qoltyǵynan demep jibersek, bálkim, umtylar, talpynar.

Elemes meniń pikirimdi quptap bas ızedi. Bet aldy lekitip sóıleı bersem, syrymdy aldyryp, synǵa ushyrap qalarmyn deı me, kim bilsin, sóz aıaǵyn qysqa qaıyrdy.

— Qyzben sóıleseıik, pikirleseıik, ne aıtar eken?..

Jámı týrasyndaǵy kebimizdi osymen tyndyrdyq...

12

Keıingi aptada kóptesip-kólemdesip, bir jaǵynan tátti aıtsaq, oǵan kónbeı bara jatsa, shamaly qyr kórsetip, jıyrma shaqty qyz-kelinshekti saýjoı oqýyna tarttyq. Áıel zaty oqysa aspan aınalyp jerge qulap ketetindeı kóretin nebir qytymyr káriler áýselesi basylyp, jýasyp qaldy. Shet jaıylǵan keıbir tentekterdiń aıyptaryn betterine basyp, tizgindep qoıdyq.

Biraq Toqsanbaıdy kóndire almaı-aq qoıdyq. Elemes ekeýmizben syrttan qaradaı arazdasyp, bizdi atarǵa oǵy bolmaı júrgen Toqsanbaı sýy qanbaǵan temirdeı mort syndy. «Aqty-qarama jetpeı, el aldynda masqaramdy shyǵardyńdar», — dep ókpe aıtyp otyryp aldy. «Zabyryńdy tıgizdiń, bar páleni shyǵaryp, syrtymnan or qazyp júrgen sensiń», — dep Elemeske zil tastady.

Toqsanbaı Jámıdi oqýǵa jibermegenimen turmaı, ózine qaraǵan bir aýyldyń barsha qyz-kelinshekterin jolynan bógep tastady. Olar Toqsanbaıdyń yńǵaıyna kónip, onyń sózine ergen úlkenderden ımenip, oqýǵa kelmeı qoıdy.

Jasyratyn nesi bar, Elemes ekeýmiz osydan bylaı qaraı Toqsanbaıǵa burynǵydan beter qıtyǵyp kettik. Qolymyzdan kelse eldiń aldynda abyroıyn aırandaı tógip, qyzyn birjola erkindikke shyǵarmaqpyz. Bul jolda qandaı qıyndyq kezdesse de aıanatyn túrimiz joq.

Bizdiń Jámıge baılanysty áreketimizdi Sámet aǵaı onsha teris kórmegen. «Shama kelse Toqsanbaıdy taqyr muzǵa otyrǵyzaıyq, qyzynyń basyna erik ápereıik», — degen.

Endi qalaıda retin taýyp aýyzba-aýyz sóıleseıik degen oıymyz bar. Elemeske Jámımen óziń sóıles desem, baspaıdy. Tym qurymasa, ońasha sóılesetin kesimdi jerin aıtsyn, bir qaǵa beriste tildesip qaıt dep kóndirdim aqyry...

* * *

Elemes Jámımen qalaı kezdeskenin maǵan baıandap berdi.

Elemes Jámımen keshke taman, kólden sý alýǵa kelgen jerinde kezdesipti. Kórgen jerden oshaǵansha jabysa ketpeı, alystan oraǵytyp kelipti.

Qyzdyń súıkimdi qara tory dóńgelek beti birde qýaryp, birde narttaı qyzara qaldy. Jaýdyraǵan quralaı kózin tóńkerip, kúıentesin syrǵytyp túsirip jerge qoıdy da, qalta qarap turyp qaldy. Jazyq mańdaıynyń dál ortasyndaǵy eki jerdegi sheshek daǵy kórine túsip joq boldy. Ortadan sál ǵana bıikteý suńǵaq boıyn tik ustap tur. Jańa týǵan aı músindi jińishke qara qasy, oń jaq tanaýynyń ústine tıtimdeı meń ornaǵan piste murny, búkil syn-symbaty kórgennen-aq kóńilge qona ketti.

Elemespen aýlaqta kezdeskenine qyz pálendeı qysyla qoıǵan joq, Ońashada aıtatyn tereń muń-zary bardaı kóz janary bal-bul janyp, aınalaqtap turyp qaldy. Oraıyn taýyp, áńgimeniń tetigin basyp qaldy, Elemes.

— Jámı! — dedi ol tútindegen shylymynyń tuqylyn qısyq taban etiginiń tumsyǵyna súıkep sendirip, — ólmeli kempir-shalǵa áliń kelmegeni qalaı? Saǵan ne boldy?

— Eshteńe de bolǵan joq. El aman, jurt tynysh! — Jámı Elemestiń jańaǵy qatal synyna berer jaýabynan jaltaryp, qatar-qurby arasyndaǵy ilip-qaqpa ázil-ospaqqa buryp jiberdi. Manaýraı qalǵan júzinen abyrjý bilindi.

— Budan artyq ne bolsyn dep ediń? — dedi Elemes urshyqsha shyr kóbelek aınalyp, — ákeń seni oqýǵa jibermese, onysymen qoımaı, eldiń qyz-kelinshekterine jaman áserin tıgizse, budan asqan qysastyq bola ma? Óziń aıtshy!..

Osyndaı teris qaqpaıdan mezi bolǵan Jámı qolyn kúıenteden jazbaı, qabaǵyn ashpaı qyzaraqtap turyp qaldy.

Álden ýaqytta sozalań qozǵalyp, názik daýyspen:

— Dáıim osyndaı bir shálkes mineziń qalmaıdy, Elemes! Meıli, sonyń bárine men-aq kinály bolaıyn, — dedi.

Áńgime tez qyzsa eken degen mazasyz oımen aýjaıyn barlap turǵan Elemes Jámıdiń betine urlana qarap, jerge eńkeıip, bir tal betegeni julyp aldy da, kúıbeńdep qyryn qarady. Jámı onyń myna neǵaıbyl qımyl-áreketin baıqap qalsa kerek, júzi qubylyp jaltaq-jaltaq qaraı berdi.

— Páli, bar kinány óz moınyńa ala bergenshe odan da belsenip shyqpaısyń ba? Neden qorynasyń? — dedi Elemes betin qyzǵa qaraı buryp.

Elemestiń bul sózi jaýapsyz qaldy.

— Toqań úıde me? — dep surady Elemes.

— Keshe ájem ekeýi Ashshylydaǵy naǵashyma ketken.

— Úıde jalǵyz ekensiń ǵoı.

— Jalǵyz bolsam, meni qasqyr jer deısiń be?

— Sende bir tyǵyz sharýamyz bar edi.

— Qandaı sharýa?

— Qazir aıtpaımyn...

— Nege?

— Osy túnde aýylyńnyń syrtyndaǵy tereń saıda kezdeseıik, kel, muǵalimmen kezdestireıin.

Qyz tánti bolǵan pishinmen tómen qarady. Onyń kirbeńsiz jaıdary qabaǵynan kelisim nyshanyn ańǵardy, Elemes.

— Kel, sol jerge, jaraı ma?

Jámı ıek qaqty.

— Kelsem, kelermin.

Eldiń aldy jatyp, arty jatpaǵan kez. Sur bult aspandy aıqara jaýyp alǵan. Bulttyń ar jaǵyndaǵy kómeski aı sáýlesi qara torǵyn shymyldyqtyń tasasyndaǵy shyraǵdan shamnyń álsiz jaryǵyndaı kúńgirt, kóńilsiz.

Qasymda Elemes bar. Toqsanbaı aýlynyń syrtyndaǵy tereń saıǵa, Jámımen ýádeli jerge kele jatyrmyz. Aýyl-aýyldyń qotanynda qoı kúzetip júrgen ákki shaldardyń aıbar-qoqaı aıtaǵy oqta-sanda dúńk ete qalady. Meńireý túnde jannyń bárine úreı týǵyzyp, jantalasa aıqaılaıdy olar:

— Aıtaq-aý, aıt, aıt! — Syrttan qoı toryǵan úıirli qasqyrdy shoshytyp, qyr asyryp jibergendeı, soǵan kóńilderi kónshigendeı bir aýyq jym bola qalady da, ári-beriden keıin qıqýǵa qaıta basady.

Urymtal jerde antalaǵan kóp qasqyrdyń ıisin seze me, álde qoı kúzetshileriniń mazasyz aıqaı-sýreńine jelige me, kim bilsin, aýyl ıtteri ár jerden órshelene abalaıdy. Syrtta arqandaýly turǵan biren-saran attar oqtyn-oqtyn ishterin tartyp, tanaýlaryn shúıirip, pysqyryp qoıady.

Tereń saıdyń shóptesin qabaǵynda Jámıdi kútip jatyrmyz.

— Osy qyz, bar bolǵyryń, kelmeı júrmese neǵylsyn.

— Keledi, — dedi Elemes sendire.

— Áı, bilmeımin-aý.

— Kórersiz, keledi, keledi.

— Kelse kórermiz.

— Kelgende Jámıge ne aıtar ekenbiz? — dedi Elemes bireý-mireý estip qalmasyn degendeı qulaǵyma sybyrlap.

— Aıtatyn sóz tabylar.

Bir zamatta taıaq tastam jerde qarańdap kele jatqan bir adamnyń nobaıy kórindi. Oń jaǵymda etpetinen jatqan Elemes qulaǵyma aýzyn taqap:

— Dáý de bolsa anaý kele jatqan Jámı shyǵar, — dedi.

Júregim alyp ushyp jıi soǵa bastady.

Áne-mine degenshe álgi adamnyń qarasyny úlkeıip, badyraıyp kórindi. Urymtal jerge kelip te qaldy. Bizge jaqyndaı berigi, selteń etip, bir-eki qadamdaı jerge sheginip ketti.

— Ibáı, syǵyr-aý, bularyń kim edi? — dep seskene ún qatty.

— Jámımisiń? Beri kel! — Elemes ornynan tura salyp, dybys berdi.

— Shoshyp kettim ǵoı! Bóten bireýler eken desem.

— Qaıyrly kesh! — Qolymdy usyndym.

— Keldim ǵoı, — dedi Jámı ernin jybyrlatyp.

— Otyr. — Jámı Elemes ekeýmizdiń aramyzǵa otyrdy.

— Joldaryńyz bolsyn! — dedi sálden keıin qyz nazdanyp.

— Joldamaq senen bolsyn.

Meńireý tun qushaǵynda bir-birimizge qadala qarasyp, eki-úsh mınýttaı únsiz otyryp qaldyq.

— Uıalshaq bolma, qaraǵym, eńseńdi kóter! — dedim maqsatty suqbat-keńesimizdi bastap jibergim kelip. Qyz jóppeldemede sheshilip jaýap qatpady. Jelbegeı jamylǵan shapanynyń uzyn etegin tizesiniń astyna qymtaı túsip, tomsaryp otyrdy da, sálden keıin:

— Neden uıalamyn, — dedi. Jańaǵy batyl sózi janyma jaǵyp ketti.

Endeshe tastaı bekinip al, qaraǵym, — dedim.

Myna tún netken qarańǵy edi, — dedi Jámı jeńil kúrsinip.

— Bola bersin, — dedi Elemes, — qashanǵy túnere berer deısiń...

— Iá, solaı, — dedim Elemestiń jańaǵy astarly sózin jandandyryp, — tún túnegi ketedi, endi kóp keshikpeı tań atady.

Bizdiń álgi beıneli sózimizdi dál maǵynasynda uqqan Jámı ańǵal pishinmen:

— Tún ortasy aýǵan joq qoı, áli tań atýǵa kóp bar, — dedi.

Aspandy torlaǵan sýyq sur bult tún-túnekpen toǵysyp, dembe-dem qalyńdap barady. Qytymyr salqyn jel ókpemnen ótip, denem shimirkenip ketti. Boıymdaǵy bar jylylyq keýdeme qorǵalaǵandaı naq sol tusta ystyq lep esedi.

Elemes únsiz. Tóbesine toqsan toǵyz jaıdyń oǵy tússe de ásili qyńbaýǵa bekingen qalpyn tanytqandaı tas túıin.

— Nege úndemeısiń? — Oraıyn keltirip qyzǵa qozǵaý saldym.

— Men ne aıtaıyn, áńgime sizderde ǵoı, — dedi názik daýyspen. Suq saýsaǵymen jerdiń shymyr quıqasyn shuqylap, jýyr mańda ashylyp sóıleı qoımady.

— Endeshe sózdi sen bastap jiber, Elemes! — dedim.

— Kúnde kórisip júrgen aýyl adamdarynyń daǵdyly sózinde qun bola ma, — dedi Elemes ózin qurmaldyqqa shalyp. — Ózińiz bastańyz, muǵalim! Biz tyńdaýshy bolaıyq.

Bireý-mireýdiń kezine túsip qalyp, ósekke tańylyp júremiz be, qaıtemiz degen qaýipti oımen qaradaı qylpyldap otyrmyn. Endi neden bastasam eken? Tili túskirdiń kúrmelip turǵanyn qarashy. Qoı, esil ýaqytty bosqa ótkizbeıin. Aýyl bozbalasynsha túıeden túskendeı tońq ete qalmaı, qyzdyń kókeıine qondyra turlaýly pikir aıtaıyn. Eń bolmaǵanda, jan saraıynyń ápter-tápterin shyǵaryp, júregin kúpti ǵyp jibereıin.

Aınala jym-jyrt. Salqyn da sáýletti tynyshtyq ústemdik turǵan shaq.

— Sen musylmansha oqyǵan, az da bolsa saýatty qyzsyń. Myna elge ornap jatqan mektepten oqý kimge de bolsa lázim, qaryndas! Adam bolam dep talpynǵannyń aıyp-shamy bolmasa kerek. Ókimet teńdik berip otyrǵanda qarmanyp qal degim keledi. — Shuraıly sózimdi keıinge saqtap qalyp, endigisin óziń uǵa berge bastym. Qyz meniń jańaǵy úgitime ile jaýap aıtpaı, ańtarylyp qaldy. Kóńilindegi kórikti oılaryn syrtqa shyǵarýǵa dál qazirgi sátte batyly barmaıtyndaı kúmiljı berdi.

— Óstip júrip, shynyńmen-aq baqyttan mahrum qalasyń ba, Jámı?

Basyna ornaǵan pále-qyrsyqty birjolata sypyryp tastaýǵa dármeni joqtaı lajsyz syńaımen aýyr kúrsindi.

— Maǵan baqytty kim bersin.

— Seniń baqytyńa bóget jasaıtyn sor-qyrsyqpen kúsh synasyp kórsek qaıtedi?

— Men úshin mert bop qalyp júrmeńizder.

— Shyndap alyssaq jyǵyla qoımaspyz.

Elemes qolaıly kezeńin kútip otyr eken, osy tusta sózge aralasyp, óz oıyn aıtyp saldy.

— Bárimiz jınalyp bir seni qutqaryp alýǵa shamamyz kelmese, sonda kim bolǵanymyz?

— Qaıdan bileıin, — dedi Jámı eki ushty yńǵaı kórsetip.

— Men saǵan bir mysal aıtaıyn, — dedi.

— Aıtyńyz, qulaǵym sizde.

— Bul kúnde bar qyzdar dúnıege jańa kelgen bóbek sıaqty ǵoı. Mezgili jetkende bóbek qaz turady, apyl-tapyl aıaq basyp júre bastaıdy, byldyrlap sóıleıdi, ómir-tirshiliktiń jeńil-jelpi kórinisterin kem-kemnen tanı bastaıdy.

— Sózińizge túsinip otyrmyn, — dedi Jámı.

— Túsinsin dep aıttym ǵoı.

— Tisi shyqqan balaǵa shaınap bergen as bolmaıdy, ashyq-aq aıta berińiz.

— Seni qamaý-qapastan qutqaryp alǵymyz keledi. Buǵan qalaı qaraısyń?

— Jámı! — dedi Elemes qobaljyp, — áke-shesheńniń tiline erseń, sýǵa ketesiń týra. Esiń barda jol tap. Qutyl!..

Betindegi qara perdesi kenet jyrtylyp ketkendeı, tún-túnektiń qalyń bulty arasynan bir ǵajaıyp sáýle kórgendeı shıraq qımylmen jınaqtalyp otyrdy da alǵa týra qarady qyz.

— Áke-shesheden bezip shyǵyp ketý qıyn bolyp júr ǵoı, aǵaı.

— Qyz basyńmen qaıdaǵy joqty aıtatynyń ne?! — Elemes úırenisken erkin daǵdysyna baǵyp, Jámıge syn aıtty. Ondaǵy oıy dem berip shıratý ekenin sezip otyrmyn.

— Meniń jańaǵy aıtqanym paryz-qaryzsyz at ótti sóz emes ekenin uqty ǵoı deımin, Jámı osy sapar myǵym sóıledi.

— Reti kelmeı júr ǵoı, áıtpese erkindikti kim jek kóredi deısiz? — Tym erkin ketkenine keıin uıalǵandaı, ántek yńǵaısyzdanyp qaldy. Kerme qastaı kerilip, suńǵyla sıpatyna qaıta aýysty. İshki sezimniń alasapyrany tolqýly dene qımylynan tanylǵandaı.

— Moıyma, Jámı, tup qazyǵyń myqty, — dedim.

— Neǵyl deısizder?

— Oqýǵa tús, adam bol.

— Oǵan jetý ońaı bop pa? — dedi qyz muńaıyp.

Elemes sózge kılikti:

— Men bir shyndyqty aıtyp bereıin.

— Aıta ǵoı! — dedim.

— Jámıdiń aıtýǵa batyly barmaı otyr ǵoı deımin. Osy aıdyń aıaǵynda, Amantaı bazary tarqasymen, atastyryp qoıǵan jerine uzatatyn bopty ákesi.

— Elemes ras aıtady, — dedi Jámı ile.

— Sonda súımegen adamyńa kete beresiń be? — dep syr tarttym.

Jámı moıyny sylq temen túsip, kúısizdenip tómen qarady.

Elemes qynjyla sóıledi:

— Anaý-mynaý jaltaqty qoısańshy, Jámı! Ar jaǵyńda ar-namysyń bar bolsa, talpyn da qaırattan, shyq serpilip. Óıtpeıdi ekensiń, sý túbine ketsem de baqulmyn dep osy bastan ashyp aıt!

— Báse, sóıt, qaraǵym!

— Joq! — dedi Jámı silkinip, — sý túbine batýǵa kóne almaspyn.

Áńgimeniń beti túzeldi. Jámı áke-sheshesinen sýyrylyp shyǵyp oqýǵa keletin boldy. Biz ony keleshekte qyrqyljyń shaldan qutqarý jolyn qarastyratyn boldyq.

— Ýáde ǵoı, — dedim áńgimeniń aqtyǵynda.

— Mende eki sóz joq, — dedi Jámı qulshyna qolyn usynyp.

13

Búgin — avgýst aıynyń on jańasy. Joǵarǵy oryndarǵa arnaýly adam jiberip, jerin suraǵaly jatqanymyzdy estip Nurtaı terisine syımaı yzalanyp júrse kerek. Hat jazyp berip, Májikendi maǵan jiberipti.

«Muǵalim shyraǵym! — dep bastapty Nurtaı hatyn, — el-jurtty bosqa áýrelemeńder, toqtańdar. Bul shataqtyń arty bitpes daýǵa aınalady. Alda-jalda betterińnen qaıtpasańdar, aıtqanym aıtqan, eń arǵysy Máskeýge sheıin baryp qýynýǵa da barmyn. Elge jańa kelgen syıly qonaq ediń, qosaq arasynda qos ketip júrme. Seniń aıtqanyńnan Sámet shyqpaıdy. Kóndir.

Tıanaqty jaýabyńdy kútemin.

Nurtaı».

Hatty tyjyrynyp oqydym Májikenniń kózinshe jyrtyp, tabanyma taptap tastadym.

— Aǵańa sálem aıt! — dedim túsimdi sýytyp, — laı sýdan balyq aýlaýyn qoısyn dep aıtty de.

Qatal syńaıymdy kórgen Májiken, lám-mım demeı, burtıǵan boıymen atyna minip shaba jóneldi.

Barymen bazarlap, qoly bos jigitter men qyz-kelinshekterdiń oqýyn toqtatpaı júrgize berdim.

Sámet keshe bolystyq atqarý komıtetine ketken. Keleshektegi turaqty qonysqa arnap Nurtaıǵa qaraǵan Kólbarshyn óńirin alyp berý jáne tez arada jer ólsheýshiler jiberip, túpkilikti mekenniń ornyn mejeleýdi suraǵan kópshilik qaýymnyń qaýly-qararyn, ótinish hatyn alyp ketken. Alda-jalda bolystyq atqarý komıteti bul máseleni óz bıligimen sheship bermese, ýezik atqarý komıtetine baryp, bir tynymyn istep qaıtpaq.

Qarar men aryzdy kelistirip jazyp, halyq aldynda jarıalap, kópshiliktiń qoldaryn qoıǵyzdym. Aryzdyń mazmuny tómendegideı bolyp shyqty:

«Bizder, Oktábr revolúsıasynyń tarıhı jeńisterimen rýhtanyp, jigerlengen, keńes ókimetiniń kedeıshil maqsatyna kózimiz jetken, Taqyrtóbe qoǵamynyń azamattary sizderge tómendegi tilek-múddemizdi bildiremiz.

Júz elýden astam tútinnen quralǵan bir taıpa el kóp jyldan beri qunarsyz shól dalada ólmeshiniń kúnin kórip keldik. Jerimizdiń topyraǵy tastaqty, qumaıtty bolǵandyqtan beınettenip ekken azyn-aýlaq eginimiz jylma-jyl nashar shyǵady. Mal órisi de tar. Keıingi jıyrma jyl boıynda udaıymen tórt ret jutqa ushyradyq.

Jazǵy jaılaýymyz, qysqy qystaýymyz mardymsyz bolǵandyqtan kún kórisimiz jyldan-jylǵa nasharlap barady.

Bizdiń kúsh biriktirip, qonystanýǵa nıet etken talabymyzdy qalamaıtyn bir top baılar bar. Olar, meıli, Taqyrtóbe basynda qala bersin. Keıin myń jerden suransa da olardy aramyzǵa kirgizbeýge bel baıladyq.

Budan bylaıǵy kún kórisimizge Taqyrtóbe basynyń qolaısyz soǵatynyn eskerip, Esil ózeniniń alqabyna taıaý bir qunarly jerge turaqty qonys-meken ornataıyq, mektep salaıyq degen sheshimge baıladyq. Jan-jaqty oılastyryp qaraǵanda, naq osyndaı túpkilikti mekenge birden-bir qolaıly jer Nartaı Bekeıuly degen baı adamnyń jeke ıemdenip kelgen Kólbarshyn óńiri dep taptyq. Kólbarshyn alqabynyń jáne qazirgi ýaqytta mekendep otyrǵan jerimizdiń nobaı kartasyn syzdyryp, osy ótinishimizge qosa joldadyq.

Sizderden tómendegilerdi kópten-kóp ótinemiz: Kólbarshyndy bizge tutas qaratyp berseńizder eken. Tez arada arnaýly jer ólsheýshi adamdar jiberip, turaqty úı-qora salatyn tanapty keskizip, qattap, qaǵazdap berseńizder eken.

Egerde bizdiń osy tilegimiz qabyl alynsa, úı-qora salýǵa, egiske qajetti qural-saımandar satyp alýǵa úkimet tarapynan aqshalaı kómek berilýin suraımyz.

Joǵaryda atalǵan sharýamyzdy rettep, tyndyrý maqsatymen aýyldyq keńestiń tóraǵasy Sámet Tomaıuly men kedeı sharýalar atynan Janaqmet Egizbaıulyn ortamyzdan senimdi ýákil etip saıladyq.

1923 jylǵy, 2 avgýst».

Aryzǵa 90 adam qol qoıdy. Aryzdyń durystyǵyn kýálandyryp, aýyldyq keńestiń tóraǵasy qolyn qoıyp, mórin basty.

Arada az kún ótti. Ýezik atqarý komıteti qaýly shyǵaryp, Kólbarshyn óńirin Taqyrtóbe eliniń paıdasyna alyp beretin bolǵan. Olardyń bul sheshimin gýbernıalyq atqarý komıteti aýdara qarap, aqtara teksere kelip, aqyrynda maquldap bekitipti.

Nurtaıǵa arnaıy adam jiberip, jeri alynatyn bolǵanyn aıtqyzyp, taǵy da bir ret aldynan óttik. Ondaǵy oıymyz, baıaǵy daý-janjalsyz, shımaı-shataqsyz kóndirý edi. Oǵan Nurtaı ılikpedi. At-tonyn ala qashyp, mańaıyna darytpaı qoıdy.

El arasyna qıly-qıly qaýeset tarap júr: bizdiń jer alamyz, qonys salamyz degenimizdi biraz jurt qurǵaq qıal, bos sandyraqqa jorıtyn bolsa kerek. Onyń ber jaǵynda, Nurtaıdyń qalada bir arqa súıer adamy bar. Ol — ýezik jer-sý bóliminde isteıtin Qanaı Qabanbaev. Biz jer daýlap alǵan kezde Qabanbaev qalada joq eken., Óz qyzmetine baılanysty Orynbordaǵy qysqa merzimdi kúreske ketipti. Endi kóp uzamaı keletin kórinedi. Nurtaı soǵan senedi.

14

Keshegi kún neıbet ótken joq. Sámetti qasyma ertip Taqyrtóbe basyn aralap shyqqanda alǵan áserlerimdi ótken túnde dápterime jazyp qoıdym.

Taqyrtóbedegi násili Abaq atalatyn el seńgirbaı, qońqabaı, jamanbaı, maılybaı bolyp tórt ataǵa jikteledi. Bir aǵashtyń butaǵyndaı tarmaqtalyp, usaq rýlarǵa bólingen bir taıpa eldiń san jaǵynan eń azy, dáýleti kemshini jamanbaı, maılybaı tuqymdary. Jıyrma birinshi jylǵy qabaqat asharshylyqtyń saldarynan ıt arqasy qıandaǵy Sarysýdan kóship kelgen otyz úıli eltoqtar bar.

Seńgirbaıǵa qaraǵan qyryq úı jubyn jazbaı Taqyrtóbeniń teriskeı baýraıyna uılyǵa qonystanypty. Qyryq úıli qońqabaılar Seńgirbaı aýlynyń kúnbatys jaq búıirine, arasyna jarty shaqyrymdaı ashyq alań qaldyryp oqshaý ornalasypty. Jıyrma tútinge jeter-jetpes jamanbaı áýleti kóp jylqydan bólinip ketken qysyraqtyń úıirindeı bytyrap, Qońqabaı aýlynyń kók jelkesindegi tastaqty qyratqa oqshaý jaıǵasypty. Taqyrtóbeniń tústik jaǵynda eki shaqyrymdaı jerde Qazotyly atalatyn syzatty oıpat bar. Bul elý úıli maılybaı tuqymynyń qonysy. Jantoqtar «kirme» degen jeksuryn atyn aqtaǵysy kelgendeı, ár aýylǵa bes-alty úıden sińisip ketipti.

Shymnan dolbarlap soqqan jaman-jáýtik úı-qoralardyń sıqy tym qorash. Mańaıyndaǵy qara-quralary úı sharýasynyń ál-shamasyn, tirlik kúıin aına-qatesiz tanytqandaı. Sarabdal ómirdiń syǵymdap bergen úles-enshisi ár úıdiń ózine saı aýlasyna syıyp turǵandaı.

Saldyr-salaq, sasyq baılardyń dalıtyp salǵan qolapaısyz úı-qoralary kedeılerdiń úı-qoralarynan pálendeı asyp ketpepti. Kóp jyldan beri mańaıdaǵy orys kýlaktarymen áriptes bolyp, saýda-sattyq, kóldeneń kásippen aınalysqan, momyn eldiń qanyn súlikteı soryp kelgen bes-alty jebir baı bar. Olardyń terezelerin qaqpaqtatyp, asty-ústin taqtaılatyp, syrtyn ákpen sylaǵan kirpish úıleri sıyqsyz kóp úılerdiń ár jerinde botaly túıedeı arbıyp tur.

Ár aýyldyń arasyndaǵy alańqaıda qudyq shyǵyrlary soraıyp, qurdym óńirdiń belgisindeı kórinedi. Tas baýyr tabıǵat Taqyrtóbe atyrabyn kóz tartar kórik-symbattan mahrum qaldyrypty. Baıtaq ólke jylan jalaǵandaı jym-jylas. Kúzgi surqaı dala aryqtan ólgen túıeniń qara qaıys jon terisi tárizdi.

Taqyrtóbe jotasynyń qyr arqasyndaǵy tórt qulaqty tas mola jumbaq syrly jat dúnıeniń sıqyrly beınesindeı, ómir-tirliktiń ańdysqan qyrsyqty jaýyndaı, yzǵarly sýyq túspen aıbarlana qahar shashady.

Esikteriniń aldynda qystaı qalaı bolsa solaı úıip qoıǵan tóbe-tóbe kúl-kirne, kóń-qoqystan aıaq alyp júre almaısyń. El jaılaýǵa kóship ketkende emin-erkin qaýlap ósken alabota, túıe qýraı, atqulaq, ermen sekildi jeksuryn ósimdikterge endi-endi ǵana adam, mal aıaǵy tıip, quty qasha bastapty.

Eski qoralardyń jamylǵyshyn jel sypyryp áketken matkeleri, solqyldaq syrǵaýyldary, ólimtiktiń qyr arqasyndaı arsa-arsa. Túte-tútesi shyǵyp, ıtıgen qamys esikterdiń jaqtaý-shabaqtary tıip ketseń qaýsap qulaǵaly tur. Jazdaı jańbyr ótip, on boıynyń sylaǵy túsken, terezeleri úńireıgen toqal tóbeli, qısyq murjaly qara qojalaq shym úıler atam zamanǵy molaǵa uqsaıdy.

Ala jazdaı esiz qalǵan qystaýǵa el kelgeli jan kire bastaǵan. Ár qoranyń irgesine bir-bir kıiz úı ornap, tirshilik oty mazdaǵan. Aınymaly kúz kúnderiniń qarbalasynda árkim óz shama-sharqyna qaraı jıyn-terin sharýa qamyna úrtis kirisip ketken.

Ár qoranyń qasyna úıilgen maıa-maıa kók shóptiń, qyrmanǵa tasyp alǵan eginniń kóńirsi ıisi keledi. Eńbek jemisiniń azyn-aýlaq jıyntyǵy el eńsesin kóterip, ár úıdiń aýlasyna qadarı-hal yrys-bereke engizgendeı.

Kúzgi jaltań kúnniń samarqaý sarǵysh sáýlesi jer betine túsýge eringendeı salqyn shyraımen sazara qalypty.

Seńgirbaı aýlynyń kúnshyǵys jaq shetine shyqtyq. Syrtyn satpaq qońyr balshyqpen sylaǵan, eki syqsıma terezeli, alasa úıdiń qasyna keldik. Kóılegin shalbarlanyp, kımesheginiń syrtynan basyn aq sharshymen tańyp alǵan sargidir áıel, domalaq qarasha úıdiń aldynda jantalasyp keli túıip jatyr. Qoıý qara qasy úrpıip, úlken qońyrqaı kózi shatynap, kelsapty ústi-ústine qos qoldap soǵady. Shóptesin jerge aıaǵyn nyq tirep, basyn shalqaq ustap, keýdesin alǵa umsyndyra, sergek qımyldaıdy. Áıeldiń sol jaǵynda, sál aýlaqtaǵy kıiz úıdiń aldynda, som deneli qara qyz qol dıirmen tartyp otyr. Kishi-girim qazandaı qol dıirmenniń sereıgen jumyr tutqasyn eki qolymen alma-kezek zyrlatyp, julyndaı ushyrady. Qol dıirmenniń yrǵaǵyna qosylyp, yńyldap ándetip qoıady. Qol dıirmenniń biróńkeı gújili qyz ánin qaqshyp alyp estirtpeıdi.

Áıel oqys toqtap, kelsapqa súıenip tura qaldy da, qyzǵa shanshyla qarap, ámirli pishinmen:

— Beli qurǵyr úzilip barady... Myna ádire qalǵyrdy túıiser edi. Álgi kógermegir Jantas qaıda joǵalyp ketti? — dedi.

Qyz jasqana jaýap berdi:

— Oınap ketse kerek.

— Oıyny osylsyn, qara qaǵyndy kelgirdiń. Tura tur, jaıraǵyr, kelersiń. — Áıel kelsapty yrǵap-yrǵap jiberip, qaýyrt qımylǵa qaıta basty.

Biz ádeıi burylyp áıeldiń qasyna keldik. Onymen áýeli men amandastym. Shyramytyp turmyn. El jaılaýdaǵy kezde biren-saran kórgen sıaqtymyn.

— Kóńil-qaryń tıysh pa, Ulbosyn?! — Sámettiń elep amandasqanyna kóńildendi ǵoı deımin, kelsapqa súıenip tura qalǵan áıeldiń qara tory júzine qýanysh tolqyny qalqyp shyǵa keldi.

— Deniń saý ma, qaınym?

Ulbosyn kózine túsken bir shoq shashyn saýsaǵymen kımesheginiń mańdaıyna súńgitip jiberdi de, kelsapty tolǵaı yrǵap qoıdy.

Qarasam, qyz dıirmenin toqtatyp, bizdi syrttan baqylap tur eken.

— Beri kel, Saqysh! — Sámet qol bulǵap qyzdy shaqyrdy. — Sheshesinen aınymaǵan qara tory qyz jupyny kıiminen, un basqan keskin-túrinen qorynsa kerek, qyryn qarap turyp qaldy.

— Amandas aǵalaryńmen! — Qyz qolapaısyz burylyp, aıaǵyn sanap basyp, qasymyzǵa keldi.

Biz Saqyshpen amandasyp, bir-eki aýyz sóz qaǵystyq. Qyzdyń aýzynan «shúkir» degennen basqa lebiz shyqpady.

— Nurtaıdyń kim kóringenge saýdalap júrgen jesiri osy kisi.

— Solaı ma?

— Iá, qaraǵym! Kim kóringenge mazaq bolǵan sorlymyn. — Ulbosyn ishin kernegen qaıǵy-qasiretin bildirmeýge tyrysyp, eleýsiz muńaıa qaldy. Áıeldi maǵan tanystyrǵanda biteý jarasynyń aýzyn tyrnap alǵanyn endi sezip, ańdaýsyzda aýzynan ábes sóz shyǵyp ketkenine ókinse kerek, Sámet qıpaqtap maqtabiltege basty.

— Qaljyń ǵoı. Kóńilińe alma, jeńeshe!

— Qaıter deısiń, qaınym! — Áıel keýdesin qars aıyryp qatty kúrsindi. — Allanyń azabyna, adamnyń tálkegine úırengen bas qoı...

— Renjime, jeńeshe! Qaljyńdaımyn dep súrinip ketkenimdi qarashy.

Áıel sustana qaldy. Sámet pen sheshesiniń arasyndaǵy qolaısyz áńgimeni tyńdap turýǵa dáti shydamady ma, kim bilsin, qyz jalt berip, kıiz úıge kirip ketti. Ulbosyn qyzynyń ketýin kútip turǵandaı-aq, Sámetke shaǵyna sóıledi:

— Jetim-jesirge jaryq kún bar ma, qaınym? Joq, álde Nurtaıdyń qorlyq-zorlyǵynda ólemiz be? — Sóz saryny kúrdelenip barady.

— Neǵyl deısiń? — dep kaldy Sámet sekem alyp. — Basyńa jumaq ornat deısiń be?

Ulbosynnyń qaıǵy-sheri syrtqa tepti. Kúıine sóıledi:

— Tilińniń maıyn aǵyzba, qaınym! Jetim-jesirdi shyn aıasań, qutqar ana Nurtaıdyń mazaǵynan. Bıdaıyqtaı qýyryp óltirip barady, mútte. Qashanǵy shydaı beremin.

— Sabyr et, jeńeshe! — dedi Sámet kinály pishinmen, — bárin de retteımin.

— Áı, bilmeımin-aý, — dedi Ulbosyn túńilip, — jetim-jesirdi sender jarylqaǵansha, eshkiniń quıryǵy kókke, túıeniń quıryǵy jerge jeter.

— Nurtaıǵa tyıym salynady, — dedi Sámet sendire.

— Ol ıtke ne pále jýıtyn edi. Qudaıdyń da, mızamnyń da shamasy kelmeıdi oǵan. Aman bolsa, talaı adamnyń túbine jeter áli...

Áıel egilip, Nurtaıdyń keıingi kezdegi istegen qıanat-zorlyǵyn aıtyp berdi. Nurtaı bul kúnde Ulbosyndy óziniń jamaǵaıyny Dúısen degen shalǵa qatyn ústine alyp berem degendi shyǵarypty. Burnaǵy kúni jeti túnde Dúısendi ertip kelip, basyna áńgir taıaq oınatqan eken, áıel «baltalasań da kónbeımin» dep otyryp alypty.

— Nurtaıda qandy kegim bar meniń, — degende Ulbosynnyń kózi shatynap, beti qýaryp ketti.

— Qalaısha! — dedim.

Sámet jaılap uǵyndyryp berdi.

— Bul kisiniń qolynda bir inisi júretuǵyn... Jas ataýlynyń pysyǵy edi. Nurtaımen juldyzy qarsy edi. Kez-kelgen jerde betiń-júziń demeı ıt terisin basyna qaptaıtyn.

— Pysyqtyǵy túbine jetti ǵoı, — dep Ulbosyn kemseńdep jylap jiberdi.

— Kenjebek edi aty. Burnaǵy jyly qysta bir túnde ushty-kúıli ǵaıyp boldy. Qaıda ketkenin, óli-tirisin jan bilmeıdi. Sodan áli kúnge sheıin zym-zıa.

— Oıbaı-aý, Nurtaıdan keldi ǵoı onyń ajaly. Qurtqan sol soı. Ony ana Kúreńbaı tóbet te biledi, jasyrady. — Ulbosyn budan keıin inisiniń ólimi Nurtaıǵa baılanysty ekenin dáleldeıtin birneshe derek aıtyp, bizdi ılandyryp qoıdy.

Sonymen Kenjebektiń ólimi tekserýsiz, tergeýsiz qalypty. Nurtaıǵa tarpa bas salǵanda qylmysyn dirdektetip moınyna tóndirip turǵan kýási joq. Ulbosynnyń kúdik-kúmáni, qaıǵy-sheri ómir boıy tarqaıtyn emes. Nurtaı dese aza boıy tik turady eken. Sóıtip ishqusa bop júrgende Nurtaı Ulbosyndy óp-ótirik jaqyn tartyp, kim kóringenniń saýdasyna salyp júrgen kórinedi taǵy da. Ulbosyn osy muńyn aıtyp zarlaǵanda saı-súıegińdi syrqyratady.

— Osy muń-múddeńizdi tizip joǵarǵy oryndarǵa aryz berińiz, — dedim sózimdi shýmaqtap, — ózim jazyp bereıin.

Ulbosyn osy arada daǵdaryp qaldy. Aryzdy aıtqanda seskendi bilem, meniń betime baqshıa qaraı berdi. Ári-beriden keıin eki ushty yńǵaımen:

— Meniń qolymnan ne keledi deısiń, shyraǵym. Ózderiń birdeńe etip jeńip bermeseńder, — dedi.

— Amandyq bolsa jeńip beremiz, — dedi Sámet senimdi pishinmen.

— Ondaı atty kún bolsa...

— Bolady, kórersiń.

Ulbosynmen ázirge qoshtasyp ketip qaldyq.

— Iá, Sálken! — dedi Sámet abyrjyp, — kórdiń ǵoı el men jerdiń sıqyn. Osy qý mola syqyldy jer qalaısha túpkilikti qonys bolady, elge.

— Durys aıtasyz, — dedim onyń pikirin qostap, — Taqyrtóbe sizdiń elge túpkilikti qonys bola almaıdy...

15

Bir top adam eleń-alańnan turyp, salt atpen Kólbarshynǵa jol tarttyq. Meniń astymdaǵy esik pen tórdeı jaraý jıren qasqa aýyzdyǵymen alysyp, jarasymdy qamys qulaǵyn qaıshylap, tumsyǵymen jer súzedi. Aıaǵymnyń úshi qoldaýyna sál tıip ketse elikteı orǵı jóneledi. Meni shopaq qurly kórmeı, boı bermeı ala-ala jóneledi. Qurandy erdiń qaptalyna taqymymdy japsyra qysyp, aıaǵymdy úzeńgige shireı túsemin. Qyl tizgindi qymtap ustap, atty erkine jibermeı, irkip kelemin. Sámet jıyrma shaqty adamnan bas quraǵan toptyń aldynda, taıaq tastam jerde ozyq ketip barady. Astyndaǵy qaz moıyn, bóken san, temir qara kók or qoıandaı ytqyp-ytqyp ketedi. Qolyndaǵy quryqqa baılaǵan qyzyl jalaý tańerteńgi shaqtaǵy baıaý samalmen jazyla, qubyla jelbireıdi. Jaýǵa attanǵan qarýly atty áskerdeı qatar túzep, birde jortyp, birde saý jeldirtip kelemiz.

Kún sáskelikke kóterilgen kezde Kólbarshynnyń kúnbatys jelkesine taıandyq. Kóldiń soltústik jaǵyn aınala berip, aıań júriske saldyq., Shalqar kóldiń aınala qamys-quraǵy alashabyrlana tóńkerilip, aıdyny quddy ǵajaıyp aınadaı jarqyraıdy.

Sámet shamyrqanyp, daýystap jarlyq berdi:

— Osy araǵa bir azyraq toqtaıyq.

Sypsyń quıryq tarlan kókti tebinip qalyp, moınyn soza Sársenbaı Sámetke janasa berdi.

— Kólbarshynnyń kórkeıgenin, el qonyp, qala ornaǵanda kórersiń — dedi.

Basqalarymyz da Sámettiń eki jaǵyn qaptaldaı, qatarlasa qaldyq.

Sámet mıyǵynan kúldi. At ústinde alaqanymen kózin qalqalap turyp, kólge qarady.

— Iá! — dedi ol, — Kólbarshyn — taptyrmaıtyn kórkem jer!

İlgeri júrip kettik. Endi aýylǵa taqaı bergende manaǵydaı emes, bárimiz qatar túzep, qaz-qatar tizilip júrdik. Sámet ortada.

Nurtaı aýly kóldiń yq jaq betinde eken. Kóldiń teriskeı jaq búıirindegi qurdym tereń saıdan óttik.

Sámet qaıyrma barqyt jaǵaly bıazy shekpeniniń etegin qymtap, erge nyqtalyp otyrdy. Sol qolyndaǵy uzyn sapty jalaýyn kókke sermep qaldy.

— Káni! Bálem, Nurtaıdyń bir záresi ushsyn! Án shyrqan jibereıik! Men bastaıyn, sender qosylyńdar!

Kólbarshynnyń mańaıynan kóldeneń attyny júrgizbeıtin, bir tal shóbiniń basy synsa, ákesiniń quny ketkendeı kóretin Nurtaı endi qaıter eken? Top jınap tóbelese me, álde op-ońaı tize búge me? Osy oımen arpalysyp kele jatqan maǵan Sámettiń bul áreketin ishten unatpasam da, kóptiń aýqymyn buzbaıyn dep kótermelep jiberdim.

Siz bastap jiberińiz, biz qostaıyq!

Sámet daýysy baryldap, ile bastap jiberdi:

— Kel, qazaq kedeıler,

Uıymdas jalshymen,

Baılardy, moldany

Qoıdaı qý qamshymen...

Jubymyzdy jazbaı jele-jortyp kelip, attyń basyn Nurtaı úıine tiredik, Nurtaı aýlynyń qatyn-qalash, bala-shaǵasy bir jerde shoǵyrlanyp bizge qarap tur eken. Bizdi qıadan kórip dúrlikken syńaılary bar. Ashý, óshpendilik oty oınaǵan kózder óńmenimizden ótedi. Amandyq joq, tildesý joq, bizden qaradaı úrkip tur, bári. Bizdi alǵaly kelgen ajaldaı kóredi. Sámettiń: «Amansyńdar ma, el aman ba, jurt tıysh pa?» — degen sypaıy debizine bir qıqar kempir: «Aman bolmaǵanda jaý shapty ǵoı deısiń be?» — dep qısyq jaýap aıtty. Álgi basyna qoqyraıtyp kúndik oraǵan shubar kempirdiń kózi sharasynan shyǵyp barady.

— Nurtaı qaıda!, Shyqsyn, beri! — dedi Sámet daýystap.

Kóp ishinen Májiken sýyrylyp shyǵa kelip, Sámettiń qarsy aldyna qasqıyp tura qaldy. Tókpelep sóıleı bastady:

— Oǵan nege qumar boldyńdar? Saǵynyp keldińder me?

— Tildeseıik dep edik! — Sámet atynyń tizginin jınap ustap, Májikenge tesireıe qarady. Májiken bárimizdi oqty kózimen atyp turǵan qalpynda:

— Nurtaıda ákelerińniń quny bar ma? — dedi.

Bir top erkek pen áıel jarysa sóılep shýlap ketti:

— İrgemizdi túrip qoıyp, shaýyp alǵaly keldińder me, túge?

— Qudaı-aý, bul ne degen sumdyq?

— Úıleriń kúısin!..

— Qatyn-balalaryń ulardaı shýlasyn!

— Kórem degen qyzyǵyńdy kórme, Sámet!

— Jazalaryńdy qudaı tartqyzsyn!

— Nurtaı qaıda? Jerin berse qolynan, bermese jolynan alǵaly keldik. — Sámettiń myna sózine yzasy qaınap ketti ǵoı deımin, Májiken kózi alaryp, zirkildep qoıa berdi:

— Nurtaıdy izdeseń Atbasarǵa bar.

— Áı, Májiken! Sen ne tantyp tursyń!

— Senderdiń ústerińnen aryz aıtqaly ketti.

— Qıratyp alsyn. — Sámet typyrshyp turǵan qarakókti omyraýlatyp Májikenge kımeleı berdi.

— Egesten ne shyǵady. — Top ishinen bir qartań juqa sary kisi shashala sóıledi. — Jón sóılesseńdershi!

— Al, káni! — Meniń oń jaǵymda turǵan Elemes atynan qarǵyp tústi.

— Alystan at terletip izdep kelgen kisimiz úıde joq eken... Tipti jaqsy boldy.

— Osylarmen tájikelesip turamyz ba? İske kiriseıik!..

— Az sabyr et, Elemes, — dedi Sámet, — úlgirermiz!

Manadan beri ash qasqyrdaı qandy kózdenip, sazaryp turǵan Jetibaı qos judyryǵyn tastaı túıip alyp, kijinip shyǵa keldi.

— Senen-aq óletin boldyq qoı, qý jetim! — Jetibaı atynyń shoqtyǵyna qolyn artyp, sóz baǵyp turǵan Elemeske judyryǵyn tóndirip jetip bardy. Elemes onyń qolyn qaǵyp jiberdi de, jalma-jan atyna minip aldy. Bizdiń jigitter tus-tustan antalap, Jetibaıdy julmalaı bastap edi, ol qorǵanyp, aýyl adamdarynyń arasyna kirip ketti.

— Ne kerek ózderińe? — Eńgezerdeı ketik qara kempir bajyldap shyǵa keldi.

— Bádiǵul, sen tura tur! — Manaǵy qartań sary kisi, qolyndaǵy kúıeli kóseýin shoshańdatyp, Sámetke umytylǵan qara kempirdi ustaı alyp, keıin alyp ketti.

— Osylarmen shataqtasyp turamyz ba? — dedi Sámet atynyń basyn buryp. — Tartyńdar ilgeri!

— Iá, júreıik! — dedim eki jaǵymda tizilip turǵan joldastarǵa kóz tastap.

Biz tas-túıin bola qalyp, attarymyzdyń basyn shuǵyl buryp, aýlaqqa shoǵyrlanyp turyp qaldyq.

— Álgi zemlemerlerdiń kelmeı jatqanyn qarashy! — Sámet atynyń tizginin tejep qalyp, erdiń ústine qaqshıa kóterilip, Taqyrtóbe jaqqa kóz jiberdi.

— Aıtty, aıtpady, neǵyp óshigip jatyr bular? — Taqyrtóbe jaqqa qarap turdym. Kóz ushynda bir qaraıǵan kórindi.

— Áne, kele jatyr. Solar ǵoı, — dedi Elemes.

Jolsyzben tótelep júrip ketkenbiz. Eki zemlemer jer ólsheıtin qural-saımandaryn par at jekken kók arbaǵa tıep,, qosshylyqqa Bákibaıdy alyp, úlken qara jolmen jetýge tıisti bolatyn.

Aýylda Jetibaı men Májikennen basqa bas kóterer adam joq eken. Kempir-shal, bala-shaǵa degendeı. Olar qansha aıtqanmen, bizdiń dúmpýimizge tótep bere ala ma? Shoqtaı bop, únsiz melshıe qalypty. Solardyń arasynan Jetibaı men Májiken sytylyp shyqty. Sóılesetin yńǵaı kórsetip, bizge qaraı solbyraıyp kele jatyr. Ne aıtar eken bular? Qabaqtary qatyńqy. Kózderi kirbıip ketipti.

— Al, ne aıtasyńdar? — dep qaldy Sámet jaqyndap kele bergen ekeýine.

— Shyny, uqpaı qaldyq, — dedi Jetibaı sál shırap, — osy sender osynda ne alǵaly keldińder, tegi? Jer alamyz deısińder. Sonda osynsha jer senderdiń attaryńnyń saýyryna syıa ma?

Sámet jaýap berdi:

— Sen mundaı qıqarlyǵyńdy qoı, Jetibaı! Jerdi qalaı alýdyń. jónin senen suramaspyz.

Májiken sózge aralasty:

— Ne isteseńder de, jer ıesi kelgen soń isteńder... Ázirge eldiń záresin almaı qaıtyńdar!

— Solaı otta, osylaı kúıse! — Sámet atyn tebinip qaldy. Sámettiń sońyna erip, kóldiń kúnshyǵys betindegi jazyq dalaǵa keldik. Sámet atynan qarǵyp túsken boıda dereý qolyndaǵy Qyzyl jalaýdy tómpeshiktiń basyna jelbiretip shanshyp qoıdy.

Dala jym-jyrt. Sámet top ortasynda tur. Kóńildi kúpti qylǵan kúdikti oılardan arylǵandaı, sustana serpilip baryp, qyzyl jalaýdyń saıasynan aıbarly ún qatty:

— Nurtaı myqty bolsa, bizdiń osy jalaýymyzdy jyǵyp kórsinshi, káni! Jyǵa almaıdy.

— Jyǵa almaıdy! — dedik bárimiz ún qosyp. Oıdaǵy murat-arman, ashý-kek osy tóbeniń basyna shoǵyrlanyp jınalǵandaı, baıaý jelmen jelbiregen qyzyl jalaýdan kóz aıyrmaı az únsiz turyp qaldyq.

Sonda Sámet suıyq qara murtynyń astynan jymyń etip, bir túrli kemel pishinmen bizge qarap turyp:

— Baılarǵa óstip zorlyq qylmasaq, tóńkeris zańyn iske asyra almaımyz. Osynyń ózi jaqsy, — dedi. Biz ony únsiz quptadyq.

Kóp uzamaı zemlemerler men Bákibaı keldi.

Kól tarapynan esken qońyr salqyn jel boıdy. sergitip, kóńildi ashady. Aınala dala sup-sur. Jer betindegi ósimdik ataýly sarǵaıyp, júdeý tartqan. Jelmen japyryla maıysyp búrseń qaǵady. Ulan-ǵaıyr keń atyrapta jalǵyz-aq aıdyn shalqar kól ǵana óziniń tabıǵı kórkin bermegen. Kóz jasyndaı móldirep, synaptaı tolqyp jatyr. Sarabdal kúz kúniniń sarǵysh altyn sáýlesi kól betinde tolyqsyp, shar aınadaı jalt-jult oınaıdy. Qarakók buıra tolqyndar samarqaý tóńkerilip, dirildep kelip, jaıpaq jaǵaǵa jaılap soǵady.

Zemlemerler kele iske kiristi. Oraq muryn, jalbyr shash, shegir sary quldyrańdap, jer ólsheıtin arshyn taıaǵyn, dúrbi ornatqan mosysyn, basqa qural-saımandaryn saılap jatyr. Serigi odan góri jastaý. Jıyrma bester shamasynda. Jıren shashty, qus muryn, qyzyl bet jigit. Bu da anaǵan kómektesip, elpeń qaǵady. Kók arbada syńar túreńdi soqa bar eken. Bákibaı qasyna bir jigitti alyp, arbadaǵy zattardy birtindep jerge túsirip júr. Sámetten basqalarymyz olardyń qımyl-yńǵaılaryn baǵyp, anda-sanda ózara sóz qaǵysyp qoıyp, aınala atyrapqa ystyq, yntyq shyraımen qarap turmyz. Minip kelgen attarymyzdy qańtaryp tastap, bir jerge shoǵyrlana qaldyq.

— Káni! — Sámet kópshilikke jalpy sóz tastady. — Jegin biletin eki atty qazir myna soqaǵa jegip qoıyńdar! Zemlemerler jer ólshep bolysymen keleshek qalanyń ornyn kesemiz.

Bákibaı qamyt-saıman, qaıys delbege, postromka, bálegine sheıin saılap ákelgen eken. Jigitter osy qalaı degen eki jýas atty dereý jasaqtap, soqaǵa jegip qoıdy.

Zemlemerler, eń áýeli, bıik mosynyń basyna ornatqan shyny dúrbilerin eki jerge quryp, soǵan úńiledi de jıi-jıi oryn aýystyryp, áldeneni qaǵazǵa túrtip alady. Biz olardyń jumysyna bóget jasamaıyq dep turǵan ornymyzda qalyp qoıdyq. Zemlemerlerdiń dúrbige kádimgi fotografsha úńilip, dembe-dem ilgeri ketip bara jatqan shapshań qımyldaryn syrttan baqylap súısinip turmyz.

Zemlemerler álden ýaqytta jerdi dúrbimen qarap bolyp, mosylaryn arqalap qaıta oraldy. Kele top ishinen tórt áldi jigitti bólip alyp, qoldaryna temir kúrek ustatty. «Biz jer ólsheımiz, sender mejeniń ár jerine qada qaǵyp, belgi soǵasyńdar», — deıdi shegir sary. Jer qazatyn jigitterdi alyp zemlemerler taǵy da ketip qaldy.

Bul sapar biz de qarap turyp qalmaı zemlemerlerge ilesip kettik. Arbanyń qasynda Bákibaı men bir jigit qaldy. Bul bizdiń Nurtaıǵa jasaǵan alǵashqy eresen shabýylymyz bolady. Biz qazir keleshek qonystyń ornyn, mektep ornaıtyn alańdy belgileımiz. Aldymnan bir jańa dúnıeniń, janǵa jaıly ásem ómirdiń perdesi kenet ashyla qalǵandaı boldy, sonda. Bolashaq jańa aýyldyń sýretin, mekteptiń kórikti túr-tulǵasyn bar bolmysymen, súıkimdi symbatymen kózimniń aldyna keltirdim.

Zemlemerler jer ólsheýge shuǵyl kirisip ketti. Oraq muryn, shegir sarysy soltústik jaǵynan ońtústikke qaraı, al jasań jıren sary kúnshyǵys jaǵynan kúnbatysqa qaraı úshkil arshyn taıaǵyn qulashtap siltep ketip barady... Biz ekige bólinip zemlemerlerdiń sońynan kettik. Men bes-alty kisini bastap, shegir sary ketken jaqqa oıystym. Qalǵandarymyz Sámetke erip ketti. Eki zemlemer álgi jer qazýǵa bólingen tórt jigitti eki-ekiden ertip alyp ketken. Ár tusqa bir aıaldap kúrekpen jer qazdyryp belgi úıgizip barady. Árbir taıaq tastam jerde bir-bir tompaq qara úıindi qalyp jatyr. Sol eki arada Nurtaı aýlynyń bir top adamdaryn shubyrtyp Májiken men Jetibaı jetti. Arbanyń qasyna shoǵyrlanyp turyp qalǵanyn anadaı jerden kórdik. Áli de bolsa joǵarǵy ókimet oryndarynyń aldyna baryp qýynamyn, muń shaǵamyn dep dámelenip tura shapqan Nurtaıdyń júregin qýyrǵandaı boldy-aý myna shuǵyl áreketimiz. Oıbaılap jylaǵan áıelderdiń ashshy daýystary keledi qulaqqa. Áne, Jetibaılar bizge qaraı kele jatyr. Neǵylsa da aýyz ashpaı, áreketsiz qaldy demesin dep, Nurtaıǵa jeleý etkileri keletin shyǵar. Jetibaı, Májikender enteleı basyp, topty bastap keldi. Men bilsem, bular qoldarynan túk kelmese de doń-aıbat kórsetip, urys shyǵarǵaly kele jatyr. Iirilip qarap turmyz. Kele bersin. Kelgende ne qıratady deısiń. Jer-kóktegi bar páleni tilmen jaýǵyzar da keter.

— Áı, bul qaı basynǵandaryń? Jerdi nege búldiresińder? — dep Májiken kele bizge tıisti. Sámet bolsa, ekinshi toppen ana jıren sary zemlemerdiń qasynda. Mundaǵylardyń sózge ıe bolarlyq bas kótereri Elemes ekeýmiz. Birden qatty ketip, til tıgizsek alaı-túleı janjal shyǵady.

Májikenge jaýap bermeı, jańaǵy zildi sózin aıaqsyz qaldyrdyq. Olarǵa ergen adamdar manaǵy aýyldaǵydaı emes, basylyp, jýasyp qapty. Júzderinen ashý-yza lebi aıyǵypty. Myna tosyn iske tańyrqaǵan syńaılary bar. Jetibaı qas-qabaǵyn jıyryp, urty sýalyp, anadaı jerde manaýraı jelbiregen qyzyl jalaýǵa jıirkene qarady. Aýzyna kelgenin tantyp, bet aldy sóılep tur. Májiken jyn qaqqandaı qutyrynyp, eki kózi qantalap ketipti. Qol-eki tóbeleske dármeni joǵyn qaıtersiń, bu da jer-kóktegi sumdyq balaǵatty jaýǵyzyp, shetimizden sybap tur.

— Májiken, sen qysqart tilińdi! — dedim yzam kelip, — áıtpese shataq bolady.

— Ózderińe ne kerek? — dep, bir jaqtan Elemes dúrse qoıa berdi.

— Meıilderiń, jerdi jyrta berińder! Báribir bul jerdi ala almaısyńdar! — dep Jetibaı kisimsıdi.

— Kezinde kórermiz... — dedi Elemes.

— Kórsek kórermiz, — dedi Májiken Jetibaıdyń jańaǵy sózinen kúsh alyp.

Qolymyzdy bir-bir siltep ilgeri kete berdik. Jetibaılar qalshıyp turyp qaldy.

Biz Sámettermen túıistik. Soqa jekken attardy alyp Bákibaılar da keldi. Osy mezette belgiler ornatylyp, qala orny ólshenip te bolǵan eken. Shegir sary zemlemer soqashylarǵa ámir berdi:

— Biz aldaryńnan júrip otyramyz! Sender týra, ana balshyq úıilgen belgilerdiń baǵdarymen, ishki jaǵyn ala soqamen jyrtyńdar jerdi!

Májiken, Jetibaılar úrkerdeı shoqtanyp ortada áli tur. Olarmen isimiz bolǵan joq. Meıli tura bersin!

Sámet eselep ámir berdi:

— Salyńdar jerge soqany! Tereń jyrtyńdar!

— Áıt shúý, áıt shúý! — Bir jigit soqanyń tutqasyn ustap, endi bireýi soqany janasalap, qaıys delbegeni sirestire qaǵyp-qaǵyp jiberdi. Eki at jeńil jyljyp, soqany súıreı jóneldi. Jerdiń qara qyrtysy tomyryla tóńkerilip, baýyrdaı tilinip barady.

Bizder endi ortadaǵy qyzyl jalaýdyń qasyna shoǵyrlana jınalyp, jer jyrtqandardyń qyzyǵyna qarap turmyz. Ana Nurtaı aýylynan kelgen bes-alty adam laısań tasqyn kezinde alaqandaı aralda qalyp qoıǵan taǵylardaı kórindi meniń kózime.

Sámet soqashylarǵa daýystap tur:

— Tereńirek alyńdar! Eki aınalyp shyǵyńdar!

16

Arada birneshe kún ótti. Bir kún keshki apaq-sapaqta qasyna eki jigit joldas ertip, Sartaı kúıeý keldi degen habar dúńk ete qaldy. Kári de bolsa kúıeý aty bar ǵoı, atynan túsip, anadaı jerde aýlaqta turyp qalypty. Jalaqtap turǵan qyz-kelinshekter kúıeýdiń aldynan shyǵyp, atynyń shylbyryn ustap, qaltasyn aqtarypty. Kúıeý-qudalardy Toqsanbaıdyń Nurjan degen inisiniń otaýyna ákep túsiripti.

«Kúıeý keledi» degen jel-quıyn daqpyrtpen qaradaı áýligip júrgen qyz-kelinshek, bala-shaǵa, jel bas bozbalalar Nurjan úıine syımaı ketipti.

Qasyma Elemesti ertip qyz oınaqqa men de bardym. Jigitter bizdi iltıpatpen qarsy alyp, tórdegi syıly orynǵa otyrǵyzdy. Maqsatymyz kúıeýdi kórý. Qyz oınaqqa qatynasyp, kóppen birge kóńil kóterý. Bet aldy pysyqsynyp, teris sózge barmaıyq, oıynshy qyz-bozbalalardyń yńǵaıyna kónip, yrym-kádelerin jurt qatarly biz de atqarysaıyq dep aldyn ala pátýalasyp keldik. El adamdarynyń sózine qaraǵanda Jámı óziniń alarman kúıeýsymaǵyn osy ýaqytqa sheıin kórmegen eken ǵoı.

Sartaı kúıeý qońyr masatymen tystaǵan kóne pushpaq bórkin aq sheleı qaptaǵan oń kózine basa kıip, qara bujyr qalyń beti jybyrlap, keń tanaýy laqa balyqtyń jelbezegindeı jelbeńdep, oń jaqta melshıip otyr.

Kúıeý joldasynyń úlkeni qyryqtar shamasyndaǵy Bákir, suıyq qara murtyn sylap, bessandyra juqa saqalynan qolyn almaı, úlkendik saqtaýǵa tyrysyp otyrǵan qalpy bar. Al, kúıeýdiń ekinshi joldasy — úrgen qarynsha qopańdaǵan, sopaq bet, badyraq kóz, baýyrsaq muryn, súlik qara Mamyrbaı. Kúıeýdiń qaltasyn aqtaryp, jan-jaqtan julmalap jatqan qyz-kelinshekterdi tildep tastaǵysy kelgendeı, adyraıa qarap, qopańdap qoıady. İn aýzyndaǵy egeýquıryq tyshqansha jyltyńdap, kózi oınaqshyp, urynýǵa qara taba almaı, aýzyndaǵy nasybaıyn irgege shyrt-shyrt túkire beredi.

Dástúr boıynsha qyz oıynyn jaqyn-jýyq aǵaıyndarynyń biri alyp, qyz oınaq sol úıde ótkizilýi kerek edi. «Kúıeýdi eki-úsh kún aıaldatyp, sán-saltanat qurar jaıym joq, erteń-búrsigúni attandyramyn» dep, bul kádeni Toqsanbaıdyń ózi buzypty. Toqsanbaıdyń bul sekildi qyńyr áreketine ishinara narazylyq aıtqan biren-saran týystary sóz estip, jamanatty bolyp qalypty. «Jeteletip jiberetin mal emes qoı, eki-úsh kún aıaldasa bolmaı ma?» — dep qyzdyń jeńgeleri qynjylsa kerek. Apash-qupash uzatqaly jatqanyn Jibek jeńgesi Jámıge ádeıi baryp aıtqan eken, ol «meıilderi, maǵan dese qazir nege jóneltip jibermeıdi» dep, qabaǵyn shytyp qysqa qaıyrypty. Bul habardy álgi ázirde, osy úıge kelerde Elemeske bir qurbysy jetkizipti.

Anadaǵy ýáde boıynsha, Jámıdi qutqarý jolyn áli taýyp úlgergen joqpyz. Tipti ony aıtasyz, sol Jámı osy ýaqqa sheıin saýjoı mektebiniń esigin de ashqan joq. Áke-shesheniń etek-basty áýre-sarsańynan shyǵa almaı-aq qoıdy., Óstip sharasyzdyń kúninen qapa bop júrgende salyp uryp kúıeý jetip keldi. Endi ne amal isteımiz?

Qyz oınaqqa jınalatyn jastardyń kári kúıeýge degen kóńil kúıleri, kózqarastary qalaı bolar eken? Aralarynda Jámıdi aıap, jaqtaıtyndary bar ma? Álde qyz Sartaıǵa barsa, aspandaǵy aı men kúnge qoly jetetindeı kórip, onyń baılyǵyna táńirdeı tabynyp, oıyn-kúlki, dańǵazamen óte shyǵar ma eken bári? Osy bir syr-sıpatty qyz oınaq ústinde bilip alsaq.

Ortasyn moınaq peshpen bólgen keń úıde jigitter bir bólek, qyzdar bir bólek aınala tizilip otyrǵan. Eki jerge jaǵyp qoıǵan shólmekti aspaly shamnyń jaryǵy úı ishine birkelki mol túsip tur. Esikten jyltyńdap qaraǵan biren-saran balalardy estıar jigitter zekip ursyp shyǵaryp jiberdi.

Keıbir qýaqy pysyq jigitter sózden sóz shyǵaryp, qaqpaqyldap otyryp, qudalardy jylydaı qolǵa aldy. «Moıyndaryńa arqan salyp, tartamyz, bastaryńdy tómen qaratyp mátkege asyp qoıamyz» degen sıaqty ár túrli qystalań yrymdardy aıtyp, moıyn burǵyzbaı qoıdy.

— Bir jolǵa qudalarǵa men úshin tımeseńder qaıtedi? — dep tilek bildirip edim, syılas jigitter, qulaq qaqpaı meniń ótinishime kónip qaldy.

Elemes ekeýmiz tysqa shyǵyp, biraz jelpinip keldik.

Kúzgi jelsiz tymyq tún. Aspandy tutas búrkegen qara qoshqyl qalyń bult sáýle ataýlyny jalmap qoıǵandaı, jer dúnıe túnerip ketken.

Qyz oınaqqa jınalǵan jastar Saǵalbaı degen jigitti ortalarynan daıashy saılap, oıyndy bastap jiberdi. Eń áýeli, qudalardy, sodan keıin meni, aýyl jigitterin qyzdardyń arasyna otyrǵyzdy. Elemes ekeýmizdiń aramyzda Ulbıke degen ádemi qyz bar. Bul — Jámıdiń uzatylatyn toıyna alystan ádeıilep kelgen naǵashy jurtynyń qyzy. Etjendi, dóńgelek betti, qıǵash qara qasty tolyqsha qyz. Ázil-qaljyńǵa júırik eken, anaý-mynaýǵa boı berer emes.

Áýeli kezekpen óleń aıtqyzyp, jaqsy aıtqandaryn áskóterip, daýysy pás, ánge shorqaqtaryn zilsiz ajýalap qoıady.

Dýman-kúlki endi-endi qyza bastaǵanda tysta shartta-shurt janjal shyqty. «Toqsanbaıdyń shańyraǵyn ortasyna túsirmesem, kórersiń», — dep bireý alasuryp kijinip júr. «Ondaı kúsh saǵan qaıdan keldi, shirik neme», — deıdi bireý dáýirlep. «Qoı-qoılap» dabyrlasqan kóptiń shýy janjaldasqan jańaǵy ekeýdiń únin sý sepkendeı basyp tastady. «Ońbaǵan neme saǵan ne joq, bireýdi qurtyp jiberý seniń qolyńnan kele me? Qaraı gór bul sumnyń istep júrgenin», — dep bir qartań áıel bajyldaıdy. Qyz oınaqta otyrǵandar janjal kezinde bir aýyq órekpip qalyp, jym boldy. Keıbir jeńiltek jigitter tyshtalańdap tysqa shyǵyp ketken. Shamaly ýaqyttan keıin aıqaı-shý basylyp, tysqa shyǵyp ketken jigitter úıge sóıleı kirdi. «Álgi Májiken eken Toqańa til tıgizip júrgen...»

Májikenniń Toqsanbaıǵa qyjyly bar. Byltyr Nurtaı qıylyp suraǵan eken, Toqsanbaı qyzyn Májikenge bermepti. Teginde, kúıeý keldi degen soń shataq izdep ádeıi kelgen bolýy kerek. Aqyrynda, jek kórinishti bolyp taıyp turypty.

Án kezegi Elemeske kelgende kúlise sóılesip otyrǵandardyń úni óshti.

Eki qyzdyń arasynda qyzara bórtip otyrǵan Elemes daıashy usynǵan qara dombyrany alyp, ońtaılap otyrdy. Dombyranyń qulaǵyn syqyrlata burap-burap, pernelerine saýsaqtaryn júgirtip, qos ishekti orǵyta qaǵyp-qaǵyp jiberdi.

«Ana óleńdi aıt, myna bir ándi shyrqap jiber», dep jan-jaqtan qaýmalaǵanda, Elemes aqqýdaı suńqyldap qoıa berdi.

— Biz endi alǵa qaraı bastyq qadam,

Sıpatyn hatqa syımas aıtsam támam,

Qalqam-aý, nege sonsha zarlanasyń,

Elge alyp ketpes pe edim kelse shamam...

Án tyńdaýǵa kelip, aýyz úıdiń esiginen syǵalap qarap turǵan biren-saran kempir-shaldar men kekse áıelderdiń: «Jigit bolsa osyndaı bolsyn» desip, súısingen daýystary keldi qulaǵyma.

Elemes kómirdeı qara shashyn qapsyra sıpap, qıyǵy mol móldir qara kózi kúlimdep, qara tory dóńgelek júzi nurlanyp, kelesi ándi shyrqap jiberdi. Án arasynda az tynystap alyp, jaılap qaıta bastap ketedi.

— Endi aınalyp kelgenine qosh-aman bol, — dep qýlana qaljyńdap, dombyrany daıashy jigittiń qolyna ustatty.

— Ibáı-aý, álgi Májiken kelmeı ketti me? — dedi bosaǵa jaqta qyltyldap otyrǵan súlik qara kelinshek.

— Májiken degende jynyń bar-aý, Bádısha, — dedi ony erkin ıemdenip otyrǵan qysyq kóz qara jigit.

— Qoıshy, qaǵynǵyr, qaıdaǵy joqty aıtatynyń ne?! Meıli kelmese, jerge kirsin, maǵan dese.

— Májikenniń joǵy jaqsy. Ol kelse oıyńdy búldiredi, — dep qysyq kóz qara jigit kelinshektiń ıyǵyna qolyn artyp, mámlege keldi.

Ázilkesh kelinshekter yńǵaıyn taýyp Sartaı kúıeýge sóz tıgizip qoıady. Birinen soń biri umtylyp, aýzyn ashyrmaı, sózben sileıtip qoıdy. Sartaı osy sapar basyna taý qulap tússe de myńq etpeýge bekinip alǵandaı, meńireıip otyra berdi.

— Birdeńe deseıshi, jezde! — Kúıeýdiń oń jaǵynda ıyq qaǵysyp otyrǵan kesek deneli, bujyr qara qyz Sartaıdy búıirge túrtip qaldy. — Tiliń baılanyp qaldy ma?

Sartaı bujyr qara qyzǵa oqshyraıa qarap qoıdy. Dobaldaı qolymen sanyn mytyp jiberdi ǵoı deımin, qyz yrshyp tústi., Ósh alǵanyna kóńili kónshigendeı, tanaýyn shúıirip, yrjıa kúldi kúıeý. Qyz uıalǵanynan qyzarańdap tómen qarady.

— Ógizdeı óńkıgen neme, — dedi qyz aqyryn.

Sartaı teke saqalyn keńirdegine japsyra sıpady da, qyzǵa ejireıe qarady. Alara kúńk etti:

— Neǵylǵan kórgensizsiń óziń!

Qyzdy-qyzdy oıynmen meılinshe jeligip alǵan bozbalalar Sartaı men jańaǵy qyz arasyndaǵy bolmashy kirbeńge pálendeı mán bere qoıǵan joq.

Basqa jurt oıyn-saýyqqa kenelip, máz bop jatqanda keıbir jelbas bozbalalar qyzdarmen shúıirkelesip, syr aqtarysyp otyrǵan. Sátti jerdi jańa tapqandaı aýyzdary jabysyp, ámpeılese qalypty. Oıyn-saýyq joralǵysyn syltaýratyp, kúıeýleriniń úıde joǵyn paıdalanyp, jastyq dáýrenniń qyzyǵyna erkin batyp otyrǵan jeńiltek kelinshekter de bar.

Jylmaqaı Kúlken Boltaı deıtin boıdaq jigittiń qasyna otyryp alǵan. «Qolyńa nege ıe bolmaısyń, uıat emes pe?» dep, jorta qorynǵany ne kerek, beti qyzara bórtip jaınań qaǵady.

— Sen qalaı oılaısyń? — dedi Kúlken Boltaıǵa betin buryp, jurtqa estirte, — álgi Májiken búldiredi áli. Kúıeý-qudalardyń minip kelgen attaryn qurtyp jibermese neǵylsyn.

— Attary turmaq, ózderin qurtyp jiberse de, onda meniń ne jumysym bar?

— Qashan aıttyń deme, Boltaı! Osy Májiken bir shataqty shyǵarady.

Daıashy jigit: «Bir án salyp berińiz, lebizińizdi tyńdaıyq», — dep maǵan ótinish aıtty. Kópshiliktiń aýqymynan shyqpaı, qadarı-hal qońyr daýsyma salyp, bir jańa naqyshty án aıtyp berdim.

Qasymdaǵy Ulbıkemen jeńil ázil-qaljyń aıtysyp, ádep saqtap sypaıy otyr edim. Oıyn-saýyq barǵan saıyn qyza tústi. Árkim shúńkildesip, ózderimen ózderi bolyp suhbat quryp otyr.

Meni bir aýyr oı. basty. Sham jaryǵy álsiz. Úı ishi ala kóleńke búkil qazaq eliniń kómeski-kúńgirt eski ómiri osy úıde toǵysqandaı. Qyzdar ekeý-ekeý qosylyp án salady. Bilgen jigitter dombyra shertip, bilmegeni dombyrany jaı ustap otyryp óleń aıtady. Bár-báriniń de aıtatyny qaıdaǵy bir zar, muń, kúıinish áýenderi. Sol ánderdiń, sol óleńderdiń bári tek qana myna súımegen adamyna, kári shalǵa eriksiz tıgeli otyrǵan sorly Jámıge arnap aıtylyp jatqandaı. Túpsiz shyńyraýǵa túskendeı, alqymym keptelip, tynysym tarylyp ketti. Qınala kúrsindim. Meniń osy mezette shuǵyl paıda bolǵan qınalysymdy ańdap qalǵan Ulbıke kenet aýyryp qaldy dep oılasa kerek:

— Túsińiz buzylyp ketti ǵoı. Sizge ne boldy? — dedi.

— Jaı, ánsheıin.

Án kezegi, oń jaqtaǵy shaıy shymyldyqtyń ishinde, eki jeńgesiniń arasynda otyrǵan Jámıge jetti. Jámı otyrǵan jerge oıýly qara al tekemet, atlas kórpe tósepti. Ekige jaryp tógildire quryp qoıǵan jelbireýikti kúreń shaıy shymyldyq qol tıip ketse sýdyr-sýdyr etedi. Áredikte jeńgelerimen biren-saran sóz qaǵysyp, muńdy kúıde sulyq otyrǵan Jámı daıashy jigittiń sypaıy ótinishin birden qup ala qoımady. Basqa qyzdar óz qalaýymen ándi ekeý-ekeý qosylyp shyrqaǵan. Jámı sol jaǵynda otyrǵan Jibek jeńgesine kóziniń astymen muńdana qarap, báseń til qatty:

— Jeke aıtaıyn:

— Óziń bil!..

Uzatylatyn qyzdyń óz elindegi sońǵy lebizin tyńdaýǵa yntyq bolyp otyrǵan jastar asa bir ystyq shyraımen qaraı qalysty. Jámı az-kem kidirip qaldy da, tamaǵyn kenep, jan-jaǵyna qaranyp alyp, «Elim-aı» ánin syzyltyp bastap jiberdi.

— Aýylym qonǵan Esildiń aralyna-aı,

Teńim emes sol jaman baramyn ba-aı,

Elim-aı, elim-aı...

Teńim bolsa sol jaman, barmaımyn, dep-aı,

Saý basyma saqına salamyn ba-aı,

Elim-aı, elim-aı...

Jámıdiń ánge qosyp aıtqany baıaǵy zamannan beri qaraı muńdy qyzdardyń zar-shaǵymyndaı bolyp jalpaq elge tarap ketken áıgili óleń. Áıtse de, súımegen adamyna zorlyqpen amalsyz barǵaly otyrǵan sherli qyzdyń jaraly júregin jaryp shyqqan qasiret sazyndaı, zar áýenindeı uıyp tyńdaı qaldyq.

— Shyrqa, Jámı! Bul dáýren eki aınalyp kelmes saǵan!

Jámıdiń batyl áreketine aıyzy qanǵan Saǵalbaı daıashy kótermelep jiberdi.

— Aıta tús! — degen daýys shyqty ár jerden.

Jámıdiń Kelesi aıtqany Aqan seriniń «Qara torǵaıy».

— Keledi qara torǵaı qanat qaǵyp,

Astyna qanatynyń marjan taǵyp,

Birge ósken kishkentaıdan, beý qaraǵym,

Aıyryldym qapıada senen neǵyp.

Qara torǵaı,

Ushtyń zorǵa-aı

Beıshara, shyryldaısyń jerge qonbaı.

Jámı asyp ketken ánshi bolmasa da, qaıdaǵy bir zarly ánderdi kúńirene shyrqady. Beıne janyn jaılaǵan qaıǵy-qasiretin sońǵy ret shyǵarǵandaı, oń jaqta ótkizgen erkin jastyq shaǵymen osy saǵatta birjola qosh aıtysqandaı. Qurby-qurdas, zamandas qaýymnyń júregin eljiretip, enjar kóńilge ot tastady. Ár jerden kózderiniń jasyn syǵyp, qol oramaldarymen betin basqan qyzdar men kelinshekter kórinedi.

Kúıeýdiń joldastary: «Myna qyzdyń syńaıy jaman eken, barǵanymen de bizge ońaılyqpen adam bolmas», — dep, sary ýaıymǵa berilip ketkendeı, tómen qarap tymyraıa qalypty.

Jámıdiń muń-zaryn tanytyp, erkin án shyrqaǵany jaısyz tıdi bilem, Mamyrbaı aıaq astynan týlap, taqaý otyrǵan jigitterge sóz tıgizdi:

— Aq tilek ústinde otyrǵanda, qalyńdyǵymyzǵa qısyq-qyńyr óleń aıtqyzyp, bul qaı basynǵandaryń?

Oıyn-saýyqtyń shyrqy buzylmasyn degen bolar, Saǵalbaı Mamyrbaıǵa saldarly pishinmen jaýap aıtty:

— Bizde ondaı jaman oı bolǵan joq, quda! Bul óleńdi Jámı óz janynan shyǵaryp aıtyp otyrǵan joq qoı! Álmısaqtan beri kele jatqan eski óleń emes pe? Árkim bilgenin aıtady, onda turǵan ne bar? Túý, ózińiz qyzyq kisi ekensiz, quda!..

Mamyrbaı tez sabasyna túsip, tynshı qalyp edi, jas quda Bákir adýyndap qoıa berdi:

— Nemene, bizdi túk bilmeıtin mıǵula dep bilesińder me? Qasaqana aıtqyzyp otyrsyńdar. Áıtpese uıalmaı-qyzarmaı bizdiń aldymyzda nege taqyldaıdy?

— Shaıyrǵaldyń ne keregi bar.

— Oıyndy buzbańdar, — degen daýystar shyqty.

Saǵalbaı budan ári bóten sózge barmaı, jaırańdap «júzik tyqpaq» oıynyn jedeǵabyl bastap jiberdi.

— Júzik kimde? — dep suraıdy daıashy jigit árkimge tónip baryp. «Júzik pálenshede» dese-aq boldy, shıyrshyqtap esip alǵan shúberek. belbeýin kóstendetip, aty atalǵan adamnyń alaqanyn osyp-osyp jiberedi. «Júzik kúıeýde», «júzik úlken qudada», «júzik kishi qudada» dep árkimder tus-tustan qaqyldap, daıashyny ádeıi aıdap salyp jatyr. Kúıeý-qudalarǵa kelgende daıashy jigit belbeýin qymtyp ustap, alaqandaryna sileıte soǵyp-soǵyp jiberdi.

— Jónderińmen oınańdar, kimdi tálkek qylasyńdar? — Jas quda ashý shaqyra bastap edi, bozbalalar ony jan-jaqtan bastyrmalatyp, únin óshirip qoıdy. Sodan keıin daıashy jigit júzikti qasaqana tez taýyp alyp, kelesi oıyndy bastap jiberdi.

Buǵybaı, baltam tap, oramal tastamaq sekildi belgili oıyndarǵa uzaq aıaldamaı, tez-tez aınaldyryp óte shyqty. Qasyndaǵy jigitimen álsin-álsin sózge kelip qalyp, shataqtasyp otyrǵan kespeltek qara qyz qoıar da qoımaı jeńgesin alyp ketip qaldy. Beıbastaqtyq istedi, til tıgizdi dep, qasynda otyrǵan Sabyrbekti kinálap ketti. «Serkebaıdyń osy bir sholjyń qyzy ylǵıyna shataq shyǵaryp, barǵan jerin dúrliktiredi de júredi», — dep Saǵalbaı keıip, qolyn siltedi.

Tún ortasy aýyp barady. Oıynshylar jýyr mańda taraıtyn emes. Búgingi túndi Jámıge basy bútin qıǵandaı, oıyndy dýlatyp qyzdyra berdi.

— Bir tamasha oıyndy eskermeı kettiń, Saǵalbaı! — dedi yrǵaı moıyn, qońqaq muryn qyzyl jigit qýtyńdap.

— Qandaı oıyndy?

— Aýyzdan qant alysý bar ǵoı.

— Onyń keregi joq! — dedi ortada qalshıyp tura qalǵan Saǵalbaı, — ol oıyndy búginnen bastap jerge kómeıik. Birin-biri súısin, súımesin, qyz ben jigitti zorlap jaǵystyrý kelispeıdi. Jáne de bet aldy jalbańdap aýyzdan súıe berý uıat tipti...

Bireý kekete bastady.

— Óı, bilgishim-aı. Nesi bar eken?

— Sol qurǵyrdy qaıtesińder, Saǵalbaı durys aıtady! — dedi Elemes bir mezette.

Ári-beriden keıin oıyn báseńdep qaldy. Oıynshylar toqyrap, shetinen ydyraı bastady. Jámı shymyldyq ishinen Elemes ekeýmizge jaýtańdap qaraı berdi. Bizben tildesip qalǵysy kelgendeı, aıtatyn aqyrǵy sózi bardaı sezindim.

Keterde sypaıylyq saqtap áýeli qudalarmen, kúıeýmen qol alysyp, qosh aıtystym. Elemes meniń istegen joralǵymdy aınytpaı qaıtalady. Keterde Jámımen ázirge qoshtasyp, qol alystyq. Jámı meniń alaqanyma bir qaǵazdy qysa qoıdy. Jyp etkizip qoıyn qaltama tastap jiberdim. Osy qaǵazda bir tereń syr bar-aý, tegi. Oıynnan shyǵysymen Elemestiń úıine bardyq ta, sham jaǵyp, álgi Jámı bergen qaǵazdy oqydyq.

«Sálken aǵaı! Kiná mende. Aldyńyzda aıyptymyn. Aıtqan ýádemnen shyǵa almap edim. Endi, mine, mynadaı kúıge ushyrap otyrmyn. Qutqaryńyzdar myna tajaldan. Erteń Elemes menimen tildessin. J.»

— Qap, myna qyzdyń qorlyǵyn-aı, — dedi Elemes qynjylyp, — osy ýaqqa sheıin sózbuıdaǵa salyp, jany shyǵarǵa taıanǵanda esine túsken eken...

— Adasqan adamdy aıyptaýǵa bolmaıdy, — dedim Elemestiń betin túzep alaıyn degen oımen, — qaıtesiń, odan da sorlyny qutqarý jolyn qarastyraıyq.

— Osy Jámı taǵy da sózinde turmaı, taıqyp kete me dep qorqamyn.

— Meniń bilýimshe, dál osy sapar Jámı sózinde turar-aq. Áıtpese jas ómiri birjola qıylyp ketpeı me. Osyny oılap beıshara ketýge bel baılaǵan ǵoı deımin.

Elemestiń kúdigi áli tarqamaǵan eken. Jámıge onsha sene qoımaıtynyn ańǵartyp ótti.

— Kúni erteń, jeme-jemge kelgende ybyljyp aınyp ketpese.

— Sen bul kúdikti qoı deımin. Erteń bir qalt etkende Jámımen sóıles, ne oıy bar eken, bil.

— Siz aıtqan soń bolmas, bolmas, Baraıyn.

* * *

Tún. Aýyl-aýyldyń terezelerinde ottar sóngen. Menshikti qystaýlaryna jaıǵasqan qalyń el túngi beıqam tynyshtyq qushaǵyna kirgen.

Elemes ekeýmiz keńsede otyrmyz. Keńse Seńgirbaı aýylynyń Tereńsaı jaq shetinde. Berkimbaıdyń úıinde. Mana kúndiz Elemes ádeıi baryp Jámımen tildesip kelgen. Osy túnde Bákibaıdy qasyna qosyp berip, qalaǵa asyryp jibermekpiz. Jámı bizden osyny tilek etken. Týra ýezik atqarý komıtetiniń ózine baryp, basyna erik almaq. «Aqyr, tegi, qalada bireýge úı kútýshi bop jaldansam da endi qaıtyp úıimniń betin kórmes edim», — depti

Jámı. Meniń oıymsha, Jámı ázirinshe qalaǵa baryp, basyna erik ala bersin, alyp qashty shań-shuń aıaqsyǵanda ádeıi izdep baryp, eń bolmaǵanda, sondaǵy bir mektepke oqýǵa ornalastyrarmyn.

Sóıtip búgin túnde Toqsanbaıdy, onyń qyzyn alǵaly kelgen kúıeý-qudalardy totıtyp ketemiz. Jámıdiń jaı-japsaryn bilip kelýge Bákibaıdy jiberdik. Tez baryp kele qoıaıyn dep ketken

Bákibaı ushty-kúıdi joǵaldy. Buǵan ne boldy? Bákibaıdyń artynan Elemesti jibereıin dep oılap edim, onyń da qısynyn taba almadym.

— Sumdyq-aı! Jámıdi jyn soǵypty. — Bákibaı mańdaıynan sorǵalaǵan terdi sholaq qolymen sypyra súrtip, entigip tura qaldy. — Aýzynan aq kóbik aǵyp, talyp jatyr... Sheshesi basyn súıep jylap otyr. Aýyl adamdary jıylyp qalypty. Zárem zár túbine ketti.

— Jyndanypty?! — Elemes qaıtalap surady.

— Jyn soǵypty. Ótirik aıtyp tursam, ımanym buıyrmasyn. Osy, álgi ázirde aǵasynyń otaýynda jalǵyz otyr eken. Jeńgesi kelse, kógerip, sazaryp, talyp jatyr deıdi.

— Sumdyq bolǵan eken, — dedim yńǵaısyzdanyp, — qoı, basqa bir sebebi bar shyǵar!

— Onshasyn qaıdan bileıin, — dedi Bákibaı alaqtap.

— Qarakemerge dereý kisi jiberip, dáriger aldyramyz ba, qaıtemiz — dedim.

— Jo-joq, muǵalim! — Bákibaı basyn shaıqady. — Jyndanǵan kisige doǵdyr dym da isteı almaıdy.

Elemes beıtarap kúıde tómen qarap otyrǵan.

— Jaraıdy! — Qolymdy oqys siltep qaldym. — Sebebin keıin bile jatarmyz. Ázirge osy áńgimeni doǵara turaıyq.

— Sizderdi Toqsanbaı úıine alyp baraıyn ba? — Bákibaı jaltaqtap esikke qarady.

— Barǵanda oǵan ne isteımiz? — dedim.

Meniń Toqsanbaı úıine barýdan boı tartqandaǵy oıymdy uqty ma, álde barýǵa ózi de qorqyp otyr ma, onshasyn qaıdan bileıin, Elemes meni qostap:

— Barmaı-aq qoıaıyq, — dedi.

— Budan basqa aıtatyn ne habaryń bar? — Jámı jaıyna baılanysty áńgimeni budan ári órshitkim kelmeı, Bákibaıǵa sóz tastadym.

Qorqynyshty sezimnen shamaly arylyp, sabasyna túse bastaran Bákibaı bul sapar kóńildi yńǵaı kórsete:

— Seısenbektiń kelinshegi qolaqpandaı ul taýypty, búgin... Budan basqa dáneńe estigen joqpyn, — dedi.

— Kúljannyń ul tapqanyn bilemiz, — dedi Elemes nazyrqanǵan syńaımen. — Ana jaqtaǵy Nurtaılardan ne habaryń bar?

Bákibaıdyń júzi salqyn tartyp, renish reńi qalqyp shyǵa keldi.

— Kóresimdi ákemnen kóretin boldym, — dedi de, keýdesine uıalaǵan ashý-yzany ortaıtyp alǵysy kelgendeı aýyr kúrsindi.

— Ne bop qaldy? — Elemestiń bul tikshil suraǵy kóńilindegi kirbeńdi qaýzap jiberdi ǵoı deımin, Bákibaı surlanyp, salqyn shyraımen qarady bizge.

— Nurtaıdan ada-kúde bólinsin, elge kóship kelsin dep, keshe Kólbarshynǵa barǵan bireýden ákeme sálem aıtyp jibersem, jerden alyp, jerge salyp, ursyp jatyr deıdi. Áýeli óz kúnin kórip alsyn, menen aýlaq júrsin depti. Nurtaı sonyń basyn aınaldyryp qoıǵan ǵoı deımin.

Bir jaǵynan Jámı basyna túsken pále mazalap barady. Onyń ústine, Kúreńbaı men Bákibaı arasyndaǵy shımaı-shataqtyń tamyry tereńde jatqandaı seziledi. Áıtkenmen Bákibaıdy qur bet aldy jeliktirip jibermeıin degen oımen toqtaý aıttym:

— Ókpelegen shyǵar. Týlap-týlap basylar. Qaıda keter deısiń.

— Ákemniń syry ózime málim ǵoı, — dedi Bákibaı muńaıyp, — baryp turǵan qyńyr adam. Nurtaıdan ketse óletindeı kóredi. — Bákibaıdyń sózin Elemes ilip áketti.

— Kóńilińe kelse de aıtaıyn, seniń ákeń Nurtaıdyń qarǵyly tóbeti bolyp ketti.

Sársenbaı men Bilál bir adamdy súırep alyp kelgende sasyp qaldyq. Oń jaq bosaǵada uılyǵyp turmyz. Basynan baqaıyna sheıin aqpen oranǵan masqara adamdy dyryldatyp súırep ákelgen Bilál men Sársenbaıda ún joq. Masqara adam olardyń yńǵaıyna kónbeı, julqynyp, shalqaıyp keıin tartady. Bet-aýzy qazannyń túp kúıesindeı. Kózi jyltyraıdy. Tisteri aqsıyp, yqylyq atady.

— Aǵataılar-aý, mynalaryń ne pále? — dep qaldy Elemes.

Bákibaı meniń artymda tasalap turǵan. Júregime sumdyq qorqynysh kirdi. İshim muzdap ketti.

— Qoryqpańdar! — dedi Sársenbaı bizge nazar aýdaryp. — Bul kádimgi adam. Ózimizdiń Kúreńbaı.

— Kúreńbaı!

— Iá, Kúreńbaı! Dál ózi!..

Sársenbaıdyń bul sózinen kúsh alǵan bizder álgi masqara adamǵa jaqyndap, aınala qorshap tura qaldyq.

— Káni, Bákibaı! — dedi Bilál tistenip, — sypyr aljyǵan ákeńniń bet perdesin. Kórden tirilip shyqqan adam qandaı bolady eken, kóreıik.

Bilál men Sársenbaıdyń Kúreńbaıdy áshkereleı kelgen ashyq shyraılaryn kórgen soń júregim ornyna tústi. Kóz jiberip qarasam, Elemes pen Bákibaı bastapqy qorqynyshty qalyptarynan onsha aını qoımaǵan eken. Sener-senbesterin bilmeı, beıjaı kúıde únsiz-tilsiz qatyp qalypty.

— Bosat deımin! Qudaı úshin bosatyńdar! — Úıdiń ortasynda melshıip otyryp alǵan tiri arýaq qınala dybys shyǵardy. Ákesi ekenin daýysynan tanyǵan Bákibaı oǵan shúıilip kelip, ústindegi aq shúberegin jalma-jan sypyryp aldy. Kebinin sypyryp alǵanda bir qabat kóılek-shtanymen qalǵan Kúreńbaı sýyq sýǵa batyp shyqqandaı qalshyldap otyra ketti. Aqtyq ret raqym kútkendeı bárimizge jalbarynyp qaraıdy.

— Shóldedim... Bir jutym sý berińdershi?..

— Nurtaıyńa baryp qymyzǵa qanarsyń, — dedi Bilál sustanyp, — sýmen aýzyńdy bylǵamaı-aq qoı.

— Eldi ala taıdaı búldirip, seni munsha ne qara basty, kóktóbet! — Sársenbaı qos judyryǵyn tastaı túıip alyp, Kúreńbaıǵa tóne bergende, araǵa túse ketip, arashalap aldym.

— Oıbaı-aý, masqara-aý, mynaýyń ne sumdyq? — Bákibaı shyjalaqtap ákesin julqylaı bastap edi, anaý ún qatpaı, onyń qolyn qaǵyp jiberdi. Kelesi sátte Bákibaı shıyrshyq atyp turyp qaldy da, tisin shyqyrlatyp, basyn shaıqady.

— Átteń, ne kerek...

Tótennen paıda bolǵan shyrǵalań ýaqıǵanyń túpki sheshimin asyǵa kútip, tútigip turmyn. Júregimdi ystyq qan basyp, tynysym taryldy. Kúreńbaıdyń jer-jebirine jetip ursaıyn dep, oqtalyp edim, kómeıine qıyrshyq tas turyp qalǵandaı, únim shyqpady.

— Al sóıle! Bul istep júrgeniń ne masqara? — Elemes Kúreńbaıdyń betine ejireıe qarap, tónip bardy. Anaý tis jaryp úndegen joq. Mal urlap, kisi óltirip qolǵa túsken qandy balaq qaraqshydaı mysy quryp otyryp qaldy.

— Káni, sóıleńizder! — Bilál men Sársenbaıǵa suraýly keskinmen qaradym. — Bul kisimen qaı jerde kezdestińizder?

Qońyrqaı qysyq kóziniń qarashyǵyn tóńkerip, jeńiltek denesin qýnaq qozǵap, Sársenbaı sóılep ketti:

— Bilál ekeýmiz Baıjan aýlynan kele jatyr edik. Oıymyzda túk te joq. Qyrattyń ústindegi eski molanyń ishinen bir jylqy pyr etip osqyryp qaldy. Bul qaıdan júrgen jylqy boldy eken dep, seziktenip tura qaldym. — Qyz alyp qashaıyn dep júrgen bireý bolmasa neǵylsyn.

— Molada jasyrynyp jatqan ury bar shyǵar dep oıladym, — dedi Bilál láppaı tappaı. — Sonymen, ne kerek, álgi jylqy birdeńeden seskendi ǵoı deımin, úsh-tórt dúrkin ishin tartyp osqyryp qaldy. Osy mezette: «Tek, aramqatqyr!» — degen yzaly daýys shyqty moladan. Eleńdep turmyz. — Mynaý tanys daýys, — dedim Sársenbaıdyń qulaǵyna sybyrlap.

Alaburtyp Sársenbaı sózge aralasty:

— Kúreńbaı ekenin daýsynan tanı kettim.

Bilál taqat taýyp tura almaı, Sársenbaıdyń sózin bólip jiberdi:

— Qorqyp tursyń ba? — dedim myna sabazǵa. — Molaǵa kireıik. Bul anturǵan neǵyp júr munda? Qashan aıttyń deme, júrisi sýyq. «Áı, Kúreńbaı, shyq beri», — dep daýystap jiberdim. Ún joq. Tek álgi jylqynyń typyrshyǵan dúbiri keledi. Adam kórinbeıdi. Myna Sársenbaı baryp turǵan sý júrek eken, bireý jep qoıatyndaı sheginshekteı beredi. Aıaǵyn baspaıdy. Zyp berip molanyń esiginen kirip kettim. Janynyń táttisin qarashy, mynaý syrtta qalyp qoıdy. Oń jaq bosaǵada qańtarýly turǵan atqa kózim tústi. Nurtaıdyń kúreń qasqasy. «Kimsiń?» — dep aqyrdym, attyń ar jaǵynda buǵyp jatqan aq kıimdi adamǵa. Quddy ólik. Qozǵalmaıdy. Dál bókse tusynan teýip jiberdim. «Áı, Bilálmysyń, amanbysyń?» — degeni bar emes pe? Kúreńbaı! Syrtta qalǵan Sársenbaıdy shaqyrdym.

— Áı, qoryqpa, beri kel, ózimizdiń Kúreńbaı eken, molaǵa túnep jatqan.

— Rasynda da, zárem ushty. Biláldyń daýsy erkin shyqqanda baryp shamaly júregim daýalap, boı toqtatyp aldym da, molaǵa kirdim, — dep Sársenbaı qorqaqtyǵyn moıyndap qaldy. — Kúreńbaı-aý! Molada neǵyp júrsiń? — dep, maldas quryp otyrǵan aq kıimdi adamǵa til qattym.

— Uzyn sózdiń qysqasy, — dedi Bilál tolqynyp, — Kúreńbaıdy moladan sýyryp alyp, osynda ákeldik. Baıjan aýlyna ketip bara jatqanymyzda, ińir kezinde keńsede ot kórinip edi. Dáýde bolsa, muǵalim men Elemes keńsede otyrǵan shyǵar dedik te, óziniń shúberek belbeýimen aýzyn tumshalap Kúreńbaıdy alyp keldik.

Tuzaqqa túsken shymshyq torǵaıdaı búrisip otyrǵan Kúreńbaıdy aınala qorshap turmyz. Osy sátte Kúreńbaı meniń kózime kórden tirilip shyqqan «arýaqtaı» qorqynyshty da jeksuryn kórindi.

Kúreńbaıdyń jan terge túsken masqara keskinine tesile qarap turmyz. Qulaǵy tars bitip, jaǵy qarysyp qalǵandaı, jýyq mańda ún qatatyn túri joq. Sheke tamyrlary kógerip, kózi alaryp, kiriptar pishinmen jaltaq-jaltaq qaraıdy bizge.

— Keýdeńde janyń bar bolsa, sóıleseıshi! — dedim yzalanyp.

— Tartasyń sazaıyńdy. Kóresiń kóresińdi, — dedi yzaǵa býlyqqan Elemes.

— Mundaı bolaryn bilmedim ǵoı, — dedi Kúreńbaı kúıbeńdep.

— Saǵan bul masqarany istetip júrgen kim, sony aıtshy? — dedim máseleniń tótesine kóship.

— Shatastym, adastym, — dedi eki ezýinen aq kóbik aǵyp, kózi jasaýrap, qaljyrap otyrǵan Kúreńbaı. — Meni óltiremin dedi, pyshaq ala júgirdi, tirideı kórge kómemin dedi... Qashyp shyqtym.

— Bos bylshyldy qoı da, shynyńdy aıt! — dedi Bilál silkinip.

— «Sasqan úırek artymen súńgıdi» degen osy. Aspannan aıaǵyń salbyrap tússeń de jamsataıyn ba, ózińdi, — dep, bir jaǵynan Sársenbaı sózben tómpeshtep jatyr.

Kúreńbaı súıretile tura berip, etpettep jata ketti. Óksip jylap jatyr.

— Qudaı-aý, qandaı kúıge túsirdiń meni.

— Seniń búıtip áke bolǵanyń qurysyn. Qudaıyńmen qosa múrdem ket! — Bákibaı óksip jylap jatqan ákesin julmalap turǵyzyp aldy.

— Shynyn aıtpasa, — dedim zildenip, — qol-aıaǵyn baılaıyq ta, qazir qalaǵa jónelteıik.

— Maǵan ne iste deısińder? — Kúreńbaı shıraı qaldy.

— Jan kerek bolsa, shynyńdy aıtasyń, — dedi Elemes zirkildep.

Bizdiń shamaly báseńdep qalǵan túrimizdi dátke qýat kórdi ǵoı deımin, Kúreńbaı ıman tarazy qalypqa kelip, shynǵa kóshti:

— Óltirseńder de óz erikteriń... Shynymdy aıtaıyn. Toqsanbaıdyń qyzyn qorqyttym, talyp qaldy.

— Qara munyń istep júrgenin, — dedi Elemes tańdaıyn qaǵyp, — Qap, bálem.

— Men sizderge ara aǵaıyndyq aıtaıyn, — dedim Elemestiń sózin bólip.

— Aıtyńyz,— dedi Elemes quptap.

— Jan kerek bolsa, ómirden úmit qylsa, Kúreńbaı, eń áýeli, Nurtaıdan bólinip kelsin. Oǵan sheıin jabýly qazandy jabýly kúıinde qaldyra turaıyq.

— Bolsyn, sóıteıin, keleıin. — Kúreńbaı kózi shyradaı janyp, shırap ketti.

— Al týysqandar! — dedim, — bul áńgime osy arada qalsyn. Al, eger birde-bireýińizdiń aýyzdaryńyzdan shyǵatyn bolsa, ókpelemeısizder.

18

«Jámı jyndanypty!» — degen habar naızaǵaıdaı zymyraı dúıim elge tez tarady. Toqsanbaı sol kúni kúıeý-qudalardy eline qaıtaryp jiberipti. «Ázirge bara turyńdar, osy aýrýdan qyzymnyń jany qalsa, keıin habar aıtarmyn, kelersińder», — depti.

Jámıdiń kenetten aýyr naýqasqa ushyrap qalǵanyn el ár saqqa júgirtip, ótirigi, shyny aralas kópirme daqpyrtty sýdaı sapyryp júr. Ár qıly joramal, jortaqy ósektiń arasynan bir bulyńǵyr shyndyq bulttyń tasasyndaǵy kún sáýlesindeı bólek shyǵa beredi. «Jámı súımegen adamyna zorlap bermek bolǵan ákesiniń yzasyna shydaı almaı, jeti túnde úıinen qashyp bara jatqan jerinen ustalypty. Sodan bylaı óksim-óksim sóılep, sandyraqtaı bastapty».

Arada eki kún ótti. Jámı kúndiz-túni kóz ilmeı qınalyp jatyr. Toqsanbaı eldegi kózi qaraqty moldalar men táýipterdi ústi-ústine shaqyryp, em-dom istetip kórgen eken, solardyń eshqaısysynan qaıran bolmapty.

Toqsanbaı endi ábden toryǵyp, Tólek elindegi Jeńsikbaı baqsyǵa qos atpen kisi jibergen eken. Búgin-erteń keledi dep kútip otyrǵan kórinedi.

El aýzyna qaqpaq qoıýǵa bola ma, Elemes ekeýmizdiń anadaǵy bir túnde Jámımen kezdesip, sóıleskenimizdi bilip qoıǵan bireýler aǵash attyń basyna mingizip, ár túrli ósek taratyp júr. Toqsanbaıdyń qyzyn azǵyryp, jeliktirip júr deı me, ne kerek, áıteýir óńsheń jel aýyzdar bizdi kústanalap júrse kerek. Qyzdyń jyndaný sebebin el bir jaǵynan bizden kóredi.

Batqan kúnniń qubyla jaq kókjıekti alaýlatqan alqyzyl shapaǵy jyp-jylmaǵaı sóngen shaq. Kúndegi daǵdysymen el beıqam jym-jyrt. Kúndizgi tymyrsyq ystyqtan tıtyqtap qaljyraǵandaı, bir mezgil tynshyǵysy kelgendeı, bar tabıǵat qybyrsyz múlgı qalypty. İńir áletindegi salqyn jel qýań tartqan, júdeý ósimdik ataýlyny jaılap terbetedi.

Bulyńǵyr aspandaǵy juldyzdar búgin qashyqtan, seldirep ketken. Juqalań qońyr bulttardyń arasynan salqyn, samarqaý jyltyraıdy.

Baqsyǵa arnap bosatyp qoıǵan Toqsanbaı úıiniń aınalasy yǵy-jyǵy. Toqsanbaılar kóripkel úkili baqsyny qurmettep qarsy alyp, qonaqasyǵa marqa baǵylan soıyp tastapty.

Qaıtse de ázirge Kúreńbaıdyń syryn elge jarıa etpeımiz. Elemes, Bákibaı, Sársenbaı, Biláldan basqa jan bilmeıdi. Qaladan qaıtyp kelgen soń Sámetke ǵana aıtqanbyz. Keshe Sámet Bilál men Sársenbaıdy keńsege shaqyryp alyp, Kúreńbaı ýaqıǵasyn tisterińnen shyǵarsańdar, sot aldynda jaýapker bolasyńdar dep, qoldarynan til hat alyp, qatań eskertip jibergen.

Segiz kesse sirkedeı qan shyqpaıtyn topas ákeniń soraqy qylyǵyna ishim kúıedi. «Asyqpaı tura tur, Toqsanbaı, qybyńdy bir tabarmyz», — dep syrttan kijinemin. Áldebir jaqsylyqtyń sharapatynan maqrum qalǵandaı ishim qońyltaqsyp, aýyl keńes keńsesinde jalǵyz otyrmyn.

Der kezinde qımyldap qalý kerek. Jazataıym aıaǵymyzdy shalys bassaq, Jámıdiń jas ómiri birjola qıylyp ketkeli tur. Jeme-jemge kelgende bir qyzdy azaptan qutqaryp alýǵa shamamyz kelmese, shetimizden jiligi tatymaıtyn jasyq bolǵanymyz daǵy. Azamattyq ar-ujdanymyzǵa nuqsan kelmeı me? Ne amal isteımiz, qalaı qutqaramyz? İstiń bar tetigi osynda. Baqsynyń zikiri men silikpesinen Jámı ólip kete qoımas. Sámetpen taǵy da keńeseıin. Ne kerek, pushaıman boldym. Qalaı da baqsynyń aldamshy qylyǵyn el aldynda áshkerelep, masqaralaýymyz kerek. Baqsy qyryq kún, qyryq tún sarnasa da, onysynan túk ónbeıdi. «Qolyńda qubylanamań bolmasa, ormanǵa barma» degen naqyl eske tústi. Meniń qolymdaǵy qubylanamam Sovet túzilisi, arqa súıer asqar belim Komýnıs partıasy. Endeshe neden qorynamyn? Eski ádet-ǵuryptyń zalaldy kórinisterine kem-kemnen shabýyl jasaı bersek, ýly aram shópterdi bir-birlep julyp tastap, onyń ornyna hosh ıisti gúl eksek...

İńir kezinde keńsede bas qosaıyq degen ýádemiz bar edi, Elemes Sámetten buryn keldi. Sámet keshigip kelmeı jatyr. Bir sharýasy bolyp kidirip qalǵan shyǵar.

Elemes apaq-sapaqta maǵan bıazy shekpen, kúldári belbeý, qońyr eltiri bórik, kebis-mási, keń teri shalbar ákep berdi. Bul kıimderdi qaıdan alǵanyn qazbalap suraǵan joqpyn. Yrǵalyp-jyrǵalyp otyratyn ýaqyt qaıda, jalma-jan sheshindim de, Elemes ákep bergen qazaqy kıimderdi tez kıip aldym. Sóıtip, aýyldyń qatarly sary kidir adamy bolyp shyǵa keldim.

Entige kirgen Sámet ózgerip kıinip alǵan meni kórgende sekem alyp turyp qaldy.

— Bátir-aý, myna kıimińe jol bolsyn? — Sámet kózi jaınap, betime tańdana qarady.

— Baqsyǵa kómekshi bolaıyn dep edim.

— Aıtpasań da bilip turmyn. Zikirge jınalǵan jurttyń arasyna bildirmeı kirip keteıin deısiń ǵoı.

— Bizdiń Sákeń adamnyń oıyndaǵysyn aıtpaı tabady, — dep Elemes ony qolpashtap jatyr.

— Oıymnyń dál ústinen tústińiz, — dedim shynǵa kóship ómirimde baqsynyń betin kórgen jan emes edim, qyzyqtaryn kóreıinshi bir!..

— Baıqa! — dedi Sámet aldyn ala saqtandyryp, — Báleket bilip qoıyp, jazym ǵyp júrmesin ózińdi.

— Baqsy maǵan ne ister deısiń, táıiri.

— Siraǵysyn aıtam. Kim biledi, noıys neme, yzalanyp zıandap júrmese degenim ǵoı.

Elemes tolqýly eken. Qansha degenmen Sámet pen Elemes eskilikten áli qol úze qoımaǵan aýyl adamdary emes pe, baqsydan seskenetin qalyptaryn osy arada sezdirip aldy. Sóz tyıyldy.

Aýyl-aýyldyń syrtyn aınalyp ótip, Toqsanbaı úıine bettep kele jatyrmyz.

Jolshybaı myqtap sóz baılastyq. Sámet pen Elemes zikirdi qyzyq kórip kelgen bala-shaǵa, jigit-jelenderge aralasyp, syrtta eleýsiz turyp qalatyn boldy. Men qarbalasta zikirshilerge aralasyp, Toqsanbaı úıine kirip ketpekpin.

Aıtqandaı-aq, Toqsanbaı úıine bildirmeı kirip, jıyn-topyr zikirshilerge aralasyp kettim. Tórgi úıge eki jerge shólmekti aspaly sham ilip qoıypty. Jınalǵan jurt ún-túnsiz otyryp jatyr. Árkim ózimen ózi bolyp, tis jaryp úndemeı tymyraıa qalysty. Qońyr eltiri bórikti kózime basa kıip, qımaly bıazy shekpenniń jaǵasyn jelkeme kótere túsip, qara kóleńke bosaǵa jaqqa otyra kettim. Keń úıdiń ishine bir japyraq buıym qoımaı jınap alypty. Esikten tórge sheıin alasha, tekemet tósep tastapty. Jámıdi úıdiń ortasyna sulatyp, tósekke jatqyzyp qoıypty. Ári-beriden keıin baqsyny ertip Toqsanbaı keldi. Otyrǵan qyryq shaqty adam oryndarynan dúrlige turyp, baqsyǵa bas ıip tájim etti. Basqalar ne istese bárin de aınytpaı qaıtaladym. Baqsyny tór jaqqa ótkizip jiberdik te, úsh qatar bop, alqa-qotan otyra qaldyq.

Baqsy juqa óńdi, alasa boıly, qus tumsyq, qara sur kisi eken. Jylmaǵaı kóse. Ústindegi kıimi de bir josyq. Kesteli qyzyl kózel mási, jeńil kebis, aıyr balaq qara shalbar, qysqa jeń, sholaq etek qara shapan, qara taqıa kıipti. Kıim kıisi moldalarǵa uqsaıdy. Aq daby keń kóıleginiń tik jaǵasyn aǵytyp qoıypty. Tiktep qaraǵanda kózi óńmenińnen ótedi. Kóz ilespeıtin shapshańdyqpen Jámıdiń bas jaǵyna sharta júginip otyra qaldy. Aýyzdaryna tas salǵandaı sazaryp otyrǵan adamdardyń júzderinde úreı bar. Artqy, úshinshi lektiń bosaǵa jaq shetinde otyrmyn.

Baqsy qobyzynyń ysqyshyn qyl ústine ersili-qarsyly júgirtip, biraz jelpinip aldy da, qyryldap, úırenshikti bádigin bastap jiberdi. Kári qobyz quddy adamsha sóılep ketti. Kúzgi shaqta aspan keńistigine shyrqap shyǵyp alyp, jyly jaqqa údere jol tartqan úıirli tyrnanyń muńdy tyraýyndaı, syńsyp bastalǵan áýen kem-kemnen kúsheıip, syńqyldap ketti. Qobyz kúıi bir mezet quıqyljyp tómen sorǵalap, jer baýyrlap sarnaıdy da, endi birde shıyrshyq atyp aspanǵa áýelep ketedi. Baqsynyń názik saýsaqtary etikshiniń bizindeı sýmańdap, qobyzdyń qyldyryqtaı moınyna qaraı oıysyp ketkende, kúı saryny býlyǵa qalady. Qaqpaǵyna qaraı kilt shegingen sátinde ańyraı jóneledi. Kúıine kelgen kári qobyzdan shyqqan alýan naqysh shartarapqa atoı salady. Birese áýelep ushqan tyrna bolyp tyraýlasa, birese aıdyn kólde taranǵan aqqýdaı suńqyldaıdy. Endi birde alystap bara jatqan bir top qazdaı qańqyldaıdy. Taǵy bir sátte botasy ólgen boz ingendeı bozdap ketedi. Tyńdaǵan jannyń kóńilin bosatyp, egile eńireıdi. Bir aýyq tasyǵan ózendeı gúrildep baryp, baıaýlap tyna qalady. Názik saýsaqtar ersili-qarsyly oınaq salǵanda kári qobyz yshqyna yńyranady.

Baqsy eki kózin tars jumyp alyp, qobyzyn ańyratyp otyr. Ómir tirliktiń bar tetigi osy qarshadaı qara sur baqsynyń qolynda turǵandaı-aq, zikirshiler onyń qan-sólsiz qýshyq betine telmire qaraıdy. Baqsy bir zamatta qaımyjyqtaı aýzyn keń ashyp, sırek bitken usaq tisterin janǵa tıe shyqyrlatyp, selkildep basyn shaıqady. Zikirshilerdi basy bútin baýrap alǵysy kelgendeı, kózin aqshańdatyp, shıqyldaı berdi. Kóziniń qarashyǵyn oınaqshytyp, ǵajap shapshańdyqpen úsh-tórt márte shyr kóbelek aınalyp tústi de, ah uryp qınalyp jatqan Jámıge tóndi.

Shapalaqpen jaryna osyp-osyp jiberdi. Áýpildep túregelip, qolyndaǵy qobyzyn bet aldy laqtyryp jiberdi. Qol basyndaı toqpaqty jerden ala salyp, siresip, shalqaıa tura qaldy da, óz keýdesin yshqyna soǵyp-soǵyp jiberdi. Sálden keıin qoltoqpaqty laqtyryp tastaı berdi. Jerden qobyzyn alyp, ony bar pármenimen kókke sermep laqtyryp jiberdi. Zyrlaı usha túsip, tómen quldyraǵan qobyzdy jerge túsirmeı qaǵyp aldy.,Sharta júginip otyra qalyp, qobyzǵa qosylyp sarnaı bastady baqsy:

— Jyn atasy Kózbembet, e-e-eý,

Batyrym Shoılan jyldam jet, áı,

Alladan bolsyn keremet, ý-ý-aý,

Biz qylaıyq qyzmet...

Baqsynyń áýezesine erip jappaı sarnap kettik.

— Subyhan alla!

— Subyhan alla!

— Láhıláha ıllalla!

— Láhıláha ıllalla!

— Muhammadı-rasýlalla!

Ári-beri zikir salyp basyla bergenimizde, baqsy dik etip ortamyzǵa tura qaldy da, bet-aýzyn qısańdatyp, yshqynyp aıqaı saldy:

— Aq sóıleńder, jamaǵat! Aram oıly adamdy tappaı qoıman sirá da... Zıandasty asharmyn, zaharymdy shasharmyn.

Taǵy da jabyla shýlap kettik.

— Astaǵpyralla, astaǵpyralla!

Baqsy qobyzyn oınatyp, taǵy da sarnap ketti:

— Kerbalaq atty er, Shoılan

Shaqyrǵanda, kel, Shoılan,

Abyroı maǵan ber, Shoılan!

Shaqyrǵanda kelmeseń,

Abyroıdy bermeseń,

Basar meni sher, Shoılan...

— Suhban alla aıtyńdar!..

Baqsy tepsinip baryp, qobyzymen Jámıdi jasqap-jasqap jiberdi. Qyzdyń boıyna uıalaǵan jyn-shaıtan ataýlyny úrkitip jibergisi kelgendeı, baqyryp aıbar kórsetti. Qıqyldap-shıqyldap, ǵaıyptaǵy pirlerine uran saldy. Baqsy ataýlynyń «kıeli atasy» Qoılybaıdyń atyn atap, zarlap ketti:

— Jelmaıamen jarysqan,

Jyn-shaıtanmen alysqan,

Tulpardan qobyz ozdyrǵan,

Zıandasty tozdyrǵan,

Darhan babam Qoılybaı,

Medet ber, maǵan bir óziń.

Baqsy osyny aıtyp, Jámıdi bileginen shap berip ustap súırep turǵyzyp aldy. Ortadaǵy ashyq jerge shyr kóbelek aınaldyryp júgirtip áketti.

— Oına, oına! — dep qaqsaıdy baqsy.

Jámı baqsynyń yńǵaıyna kónip, aq kóıleginiń uzyn etegi kóleńdep, aınala dedektep bezip júr. Bir mezette baqsy Jámıdi tósegine qulatyp tastady da, qobyzyn kókke sermep, sekirip bılep ketti.

Yńqyly jıilep, dóńbekship jatqan Jámı bir kezde jylamsyrap álsiz til qatty:

— Sý! — Onyń ótinishine qulaq asqan jan bolǵan joq. Qybyr etse, baqsynyń pirlerin úrkitip jiberetindeı, tas-túıin bop qatyp qalǵan.

Baqsy qobyzyn ári-beri bezildetip, sarnap aldy da, ornynan atyp turyp, esik jaqqa umtyldy. Qol bulǵap áldekimdi shaqyrady. Esik aldynda qalta qarap tura qaldy da, kózin alartyp, tamaǵynan basyr bolǵandaı, qyryldap sóıledi:

— Keldi, áni er Shoılan,

Kele jatyr Kózbembet,

— Subhan alla aıtyńdar.

Jol berińder, halaıyq,

Pirlerdi qarsy alaıyq,

Zıandasqa oıran salaıyq...

Jarylyp jol bosattyq. Baqsy jantalasyp esikke jetip bardy. Basyn bulǵańdatyp, qolyn erbeńdetip, ezýinen aq kóbigi burqyrap, kózi aqshańdap kilt toqtaı qaldy da, bebeý qaǵyp qaıtyp keldi.

Sabyrly qalpymdy saqtaýǵa qanshama tyryssam da, baqsynyń áseri maǵan da tımeı qoıǵan joq. Júregim qobaljyp, mazam ketti. Qorqynysh, ashý-yza aralasqanda aqyl-esiń kúńgirt tartyp, jar basynda qalt-qult etip turǵandaı, bir qaterli kúıge túsesiń.

Baqsy Jámıdi julqylap-julqylap, eki úsh dúrkin tómpeshtep aldy da, «áýpirim, áýpirim!» — dep, taǵy da baqyldap ketti.

Jámı dóńbekship, yshqyna sóılep jatyr. Qara kózi ot shashyp, álsiz kúbirleıdi.

— Ólemin... óldim. Sámet aǵaı qaıda? Muǵalim nege kelmeıdi?.. — Shashy dýdyrap, basy jastyqtan túsip ketti. Kózine áldebir sumdyq elestegendeı, aýnaı berip, betin basty.

Býlyǵyp kettim. Jazylar ma eken sorly? Qutylar ma eken osy naýqastan? Átteń dúnıe-aı, álde osylaı armanda ólip kete me? Ystyq júregim sýynyp, tula boıym tastaı qatyp, julyn-tutamdy ashý-yza búristirip áketip barady. Sóıtkenshe bolǵan joq, baqsy qobyzyn bezildetip, qaıta sarnap ketti:

— Aınalaıyn aq mergen,

İzdegende tap kelgen,

Kerege boıly jylanmen

Keselin munyń tap mergen.

Jańadan shyqqan jas perim,

Arystandaı ash beliń,

Jyn dese jaınap qutyrǵan,

Júregi qara tas, bórim,

Azý tisi aqsıǵan,

Aınalaıyn aq býram,

Jerdi tusap, jyndy qý,

Jelkildep kókte aq shýdań.

— Keldi, mine, Kózbembet, keldi, áne er Shoılan! Ashyńdar joldy, ashyńdar!

Zikirshiler tastaı qatyp turyp qaldy. Jeńsikbaıdyń pirleri saý etip úıge kirip kelgendeı, esik jaqqa úrpıe qarasty, bári. Qan tamyrlary men júrekteriniń soǵýy baıaýlap, býyndary talmaýsyrap, dármensiz kúıge túskendeı.

— Tarańdar, nemenege tańyrqap tursyńdar, túge! — Tystan Sámettiń óktem daýsy qulaǵyma shalyndy. — Al ne turys bar, jigitter, kirińder úıge...

Bes-alty jigit saý etip kirip keldi. Aldarynda — Bákibaı. Zikirshiler úreılenip qaraı qalǵanda, baqsy kózi alaqtap, búkshıip otyra ketti. Jigitter apyryp-japyryp umtyla bergende, baqsy ornynan atyp turyp, olardyń aldynda kese-kóldeneń turyp qaldy. Baqsy jan dármen julqynyp, aldyńǵy Bákibaıǵa jarmasyp edi, Bákibaı ony tóbege bir qoıyp murttaı ushyrdy. Qolyndaǵy qobyzyn tartyp alyp, tabanyna basyp, ortasynan qaq bólip, aýyz úıge atyp jiberdi. Myna oqys árekettiń qalaı bastalyp, qalaı óristep kele jatqanyn qapelimde paıymdaı almaı esteri ketken zikirshiler qýyrshaqtaı siresip, ár jerde qalshıyp turyp qalypty.

— Tarańdar, ketińder! — Sámet esikten enteleı kirip kelip, shamyrqanyp aıqaı saldy. Záresi ushqan zikirshiler Sámetke lám-mım degen joq. İnnen shyqqan sýyrdaı súmireıip, birtindep úıden shyǵa bastady. Ýaqıǵanyń túpki mánisin endi ǵana ańǵarǵan Toqsanbaı bet aldy oıbaılap, bajyldap júr.

Kóptiń dúrmegimen tysqa shyqtym. Tórt jigit Jámıdi tósegimen qosa kóterip alyp shyǵyp, qos at jekken tarantas arbanyń qorabyna alyp urdy. Álgideı bolǵan joq, Jámıdiń sheshesi Syndybala qarańǵy túndi basyna kóterip, shetimizden sybap, jer-kóktegi qarǵysty jaýǵyzyp jatyr.

Sonda Sámet turyp, jamyraǵan kópten daýsyn asyra:

— Baqsy tutqynǵa alyndy. Jaýabyn ózim beremin! Al jónelińder, Elemes, Bákibaı! — dedi.

Jurt ań-tań. Shaptyǵyp Sámetke til tıgizgen biren-saran áıelder de ári-beriden keıin basylyp qaldy.

Tań bozaryp atyp keledi. Bákibaı qozlaǵa qondy.

Janjal shyǵyp ketip, shımaı-shataqqa kezdesip qalamyz ba, qaıtemiz dep kúdiktenip turmyn. Bir jaqsy jeri, qarańǵyda kóp ishinen meni eshkim tanyǵan joq.

Sámettiń bul shuǵyl áreketi kóńilime pálendeı qonyp turǵan joq. Kúni buryn aqyldasyp almaı, noıys qımylǵa basqany nesi eken? Tyńǵylyqty sheshim degen osyndaı bola ma? Aıtpaı, dáneńe etpeı, osy istep júrgeniń ne, ózińniń deýge batylym barmady. Zikirshilerge aralasqanda baqsynyń bar pále-sumdyǵyn bilip alaıyn, kúni erteń el arasynda júrgizetin úgit-nasıhatyma tıek eteıin degen edim. Sámet menimen aqyldaspaı, óz bilgenimen osyndaı ushqary qımylǵa barady degen oı bolǵan joq-ty mende. Ári oılap, beri oılap, aqyrynda, ishteı kónip qaldym. Meıli, osylaı-aq bolsyn. Qaıtsek te Jámıdi qutqarsaq bolǵany da.

Sámet shamyrqanyp ámir berdi:

— Kelgen pálesi bolsa ózim-aq kórip alaıyn. Káni, tartyńdar, qalaǵa!

Elemes Sámettiń osyny aıtýyn kútip turǵandaı-aq, arbada sulap jatqan Jámıdiń qasyna otyryp aldy. Qozlada qoqıyp otyrǵan Bákibaı shirene shalqaıyp, delbegeni sirestire qaǵyp qalǵanda, aýyzdyǵymen alysyp, typyrshyp turǵan qos at tarantasty qalbaǵaı oınatyp ala jóneldi.

Qatyn-qalash, shal-shaýqandar oıbaıyn salyp qala berdi. Shyǵys kókjıekten raýandap tań atyp kele jatyr. Kúldirlep aýyldan uzaı bergen tarantas sálden keıin kózden ǵaıyp boldy. Sámet ekeýmiz kóp ishinen sytylyp shyǵyp, óz jónimizge kettik...

19

Sáskelikte kóterilgen kún sáýlesi alty qanat aq úıdiń jarym-jartylaı ashyp qoıǵan túndiginen mol túsip tur. Tań sáriden turyp, qara maldary men qoılaryn órgizip, bıe baılaǵanda basy-qasynda bolyp kelgen Nurtaı qaımaq quıǵan kúreń shaıǵa qanyp aldy da, bala jiberip Kúreńbaıdy shaqyrtty.

Tor aldynda mamyq jastyqqa kómile shyntaqtap, oń jambasymen qyryn jatqan Nurtaı Kúreńbaı kelgende basyn kóterip aldy. Jyly shyraımen taqyl-tuqyl amandyq aıtysyp, úzdige sóılep ketti:

— Túriń kelispeı tur ǵoı, bir jeriń aýyryp júr me?

— Ázirge denim saý, — dep kúńk etti Kúreńbaı.

— Taqyrtóbe jaqqa baryp kelgeli túsiń qashyp, kúısiz júrsiń... Áı, bilmeımin-aý, — dedi anaý jaısyz qozǵalaqtap.

— Keýdeme shanshý qadalyp júrgeni, — deı saldy Kúreńbaı óp-ótirik.

Kúreńbaıdyń burnaǵy kúni Taqyrtóbede qolǵa túsip arandap qalǵanyn Nurtaı bilmeıtin. «Ne bitirip qaıttyń, barǵan sharýańdy tyndyrdyń ba?» — dep suraǵanda: «Bári de oryndaldy, tapsyrǵan sharýańyzdy tap-tuınaqtaı tyndyryp keldim», — dep, qysqa jaýap bergen.

Kúreńbaıdy qarsy aldyna jaqyn otyrǵyzyp, áýeli «Taqyrtóbe» jaqtan tyńnan ne habar bar?» — dep shyjymdap syr tartty. Árneniń basyn bir shalyp, kór-jerdi suraǵyshtap, qýtyńdap otyr edi. Kúreńbaı onyń sózin nemquraıdy tyńdady. Nurtaı jyldyrmalatyp otyryp, bir kezde maqsatty áńgimesin qozǵady.

— Ádeıi senip tapsyrǵan sharýamdy jerine jetkize oryndap kelgenińe bıhısap razymyn. Bireý-mireýdiń kózine túsip qalyp, mert bola ma, qaıtedi dep ishken asym boıyma taramap edi. Aman kelgenińdi kórgende baryp júregim ornyna tústi... Jaraısyń, jaraısyń! Jigit ekensiń. Jolyńda júk qaldyrmaıtyn nar ekensiń.

Kúreńbaı túsin sýytyp, bar ashý-yzasyn qabaǵyna jınap, kenet ózgerte qaldy. Jan bop jaralǵaly kózge shalynbaǵan bir aıbat tanytyp, qatal sıpatqa aýysty.

— Sizge istegen aqyrǵy jaqsylyǵym osy bolar, — dedi Kúreńbaı dúmpý kórsetip.

Nurtaı beti qyzara qalyp, obaǵan kóziniń tıtimdeı qarashyǵyn oınaqshytyp, Kúreńbaıdyń óńmeninen ótkize qarady. Burynǵydaı yǵyna jyǵyla ketpeı, oqys ózgere qalǵan qatal keıpinen sekem alyp:

— Nege olaı deısiń? Alla taǵala, qalǵan ǵumyrymyzda násip bolashaq jaqsylyqtardy birge kerýge jazsyn, — dedi.

— Jeter tálkegiń, jeter! — dedi Kúreńbaı onan saıyn betine yzǵar jınap. — Nurtaıdy zildi sózben osylaı bir nuqyp aldy da, qolymen jasqap turyp, sózin jalǵap jiberdi: — Baıaǵydan bergi istegen bar jaqsylyǵyńdy óziń qaıtyp al da, zábir-qıanatyńdy arqalatyp jiber!

— Jazǵan-aı, jónińmen jazǵyrsań etti, tap osy arada kinálasýdyń ne keregi bar? — Qapelimde tý syrtynan bireý keldekpen soǵyp jibergendeı muqalyp qaldy.

— Jaman da bolsa balam ǵoı. Ketemin Bákibaıyma, elge baramyn.

— Iapyraı! — dedi Nurtaı kirpishe jıyrylyp, — myna sóz qaıdan shyqty?

— Bul sóz myna menen shyqty... — Kúreńbaı suq saýsaǵymen keýdesin túrtip, kókiregin kerip shalqaıa tústi.

— Sen osyny shyn aıtyp otyrsyń ba? — Nurtaı sylbyr kúımen moınyn bir qylqyń etkizdi.

— Shyn aıtpaǵanda senimen qaljyńdasyp tur ǵoı deısiń be...

— Men saǵan qatyn áperip, enshi berip, bólek úı ǵyp shyǵaraıyn dep júrsem. Bas joq-kóz joq ketem degeniń qalaı, bátir-aý!

Kúreńbaı tamyry kógere adyraıǵan som bilegin sybanyp shimirikpeı:

— Baıaǵydan bergi jarylqaǵanyń da jeter, endigi jaqsylyǵyńnyń keregi joq maǵan.

— Jaraıdy! Óz aldyńa tútin tútetip, úı bolam degeniń teris emes, — dedi Nurtaı jyndy kisishe ersi kúlimsirep. — Al, biraq birjola bólinip ketem degenińdi quptamaımyn. Til alsań, úıirińnen aıyrylma.

Kúreńbaı juqalań qara qasyn jıyryp, myǵym daýyspen:

— Jas bolsa kelip qaldy. Qalǵan az ómirimdi jalǵyz balamnyń qolynda ótkizeıin, — dedi.

— Adasyp otyrsyń, Kúreńbaı! Áli de bolsa oılan! Menen bólinip ketkende ne barqadar tabasyń!

— Adassam kóppen birge adasaıyn. Bel baıladym osyǵan.

— Aldyńa bir qarasań, artyńa bes qaraıtyn saq kisi ediń. Azǵyndardyń qarmaǵyna qalaı túsip qalyp júrsiń? Ashýyńnyń arynyn bas ta, aıańdap aqylyńa tús! Ara-tura ókpe-panań bolsa da, kegiń joq edi. Tereń oılanyp alyp, dál shesh! Qyzdyrmanyń qyzyl tiline erme, Kúreńbaı!

Kúreńbaı tereń sezimmen tebirene:

— Erteń jaǵama jarmasady eken dep qoryqpaı-aq qoı, — dedi.

— Otyz jyl otandasyp, bir adamdaı bolyp ketip ediń. Bólinip ketkeniń estir qulaqtan uıat bolady. Eń bolmasa, bıylsha shydashy, Kúreńbaı! — Nurtaı osyny aıtyp tynystap aldy da, dám-tuz, tilek-bata, ata-baba, salt-sana týrasynan sóz qozǵap, shyǵanǵa shyǵyp ketti.

— Arǵy-bergini qazbaı-aq qoı! — Kúreńbaı keń balaq teri shalbarynyń yshqyryn kóterip quntyńdap túregeldi. — Ákesi ólgendi de estirtedi. Ne deseń o de, kúrkemdi jalǵyz sıyryma tıep alamyn da, ketemin qazir...

— Bul qalaı boldy, bul qalaı boldy? — deı berdi Nurtaı shapanynyń etegin qymtaı túsip.

— Qanjyǵańa baılap júrgen jantorsyǵyń emespin ǵoı men.

Eki sóz joq mende. Ketemin! — Aldy-artyna qaramaı shyǵa jóneldi.

Nurtaı sazaryp otyryp qaldy.

20

Nurtaı ile-shala úıinen shyqsa, Kúreńbaı qurym kúrkesin apyl-qupyl jyǵyp jatyr eken. Kúreńbaıdyń aıaq astynan apyr-topyr bola qalǵan oqys áreketin kórgen aýyl adamdary jan-jaqtan antalap jınalyp qalǵan.

Kólbarshyn alaby kenet tebirenip, tolqyp ketkendeı. Salqyn tartqan sarabdal kúz kúni samarqaý jyljyp qara kók munar basqan kókjıekten joǵary asyp, aspan shoqtyǵyna órmelep barady. Jyńǵyl, qamys-quraǵy týyryla jaıqalǵan aıdyn shalqar kóldiń yq jaǵyna alqa-qotan qonystap otyrǵan eki aýyl júdeý. Kól jaǵasyna taıaý tórt jerdegi uzyn jelige qaraılap, bytyraı jaıylyp júrgen úıir-úıir jylqy, kúnshyǵys betkeıdegi qyrańda top-tobymen óristegen marqa buzaýlar, qozy-laqtar bolmasa aýyl mańynda basy artyq mal kórinbeıdi.

Alasa boıly qartań áıel qolyndaǵy urshyǵyn jol-jónekeı ıirgen boıymen kelip tura qalyp, betin jyrtyp, aýzyn sylp etkizdi: «Sumdyq-aý, myna Kúreńbaıǵa ne bolǵan, is-mis joq qaıda ketkeli jatyr!» Teke saqal, qatqan qara shal baqshıa alaqanyn jaıyp: «Bar bol, bar bolǵyr! Munyń ne?» — dep Kúreńbaıǵa janasa berdi. Kúreńbaı azyn-aýlaq shoqpyttary men qazan-aıaqtaryn jınastyryp býyp-túıip aldy.

— Bátir-aý, mynaǵan ne bolǵan? — dep Nurtaıdyń báıbishesi Bádiǵul túıeniń jarty etindeı bolyp, qorbańdap kelip barqyldaı sóıledi. Nurtaı qara taıaǵyna ıile taıanyp, Kúreńbaıdyń aldynda búkshıip tura qaldy. Kúreńbaıdyń manaǵy jaǵymsyz áńgimesin jaı qoqan-loqy dep bilse kerek, onyń shynaıy murat-maqsatyna endi kózi jetkendeı urty sýalyp, daǵdaryp turǵanda, bir búıirden Jetibaı sýmańdap jetip kelip, áı-túıge qaramaı Kúreńbaıǵa aýyz saldy:

— Ýa, baıeke, kósh kólikti bolsyn! Qaı jerdegi jaılaýyńa kóshkeli jatyrsyń?

Kúreńbaı qurym-shoqpyttaryn jerge qoıa salǵan, Jetibaıdy oqty kózimen atyp:

— Kók maısaly keń jaılaýyma kósheıin dep jatyrmyn! — dedi.

— Saǵan ne boldy, qara basqyr! — Májikenniń sheshesi Janbala kempir shúńirek kózinen sorasy aǵyp, aryq qoıdaı búrseńdep qaldy.

— Qaljyń óz aldyna, — dedi Jetibaı aqylyna túskendeı bolyp, — baıǵus-aý, rasynda, qańǵalaqtap qaıda barmaqsyń?

— Mende seniń ne jumysyń bar! — Kúreńbaı Jetibaıdyń aldyna siresip tura qaldy.

Jetibaı ántek yńǵaısyzdanyp, jasqana qarady. Eki qolynyń saýsaqtaryn qaıshy aıqastyryp, qur bet aldy syrtyldata berdi. Bet-aýzyn qısańdatyp, daǵdaryp tur.

Qazirgi Kúreńbaı kúni keshege sheıin Nurtaıdyń aıbynynan yǵyp, ámirin buljytpaı oryndaı beretin Kúreńbaı sıaqty emes. Iesiniń buıdaly taılaǵyndaı elpeń qaǵatyn kónbis sıpatynan belkúlli aınyp, jańa bir qaısar minez tapqandaı.

— O, jasaǵan! — Nurtaı taıaǵyn shoshań etkizip, kúńirene sóıledi. — Qoıannyń kójegi qusap ár butanyń túbine bytyrap ketemiz be osylaı?!

Aǵasynyń aýyr kúızelisi kóńiline jaqpaı qaldy ǵoı deımin. Jetibaı bireý shymshyp alǵandaı tyrjyńdap:

— Aǵa, siz joqty aıtady ekensiz. Kúreńbaı ketse yrysym kemip qalat dep qorqasyz ba? — dedi.

— Jap aýzyńdy, zántalaq!..

Sol eki arada Kúreńbaı shoqpyttaryn eki býdaǵa bólip, qyl arqanmen býyp, sıyryna artýǵa yńǵaılap qoıdy. Aınala qorshap turǵan aýyl adamdarynyń aragidik ashshy qańqýyna des berer emes.

Bir surlanyp, bir qyzaryp, berekesi qashyp turǵan Nurtaı jeme-jemge kelgende, Kúreńbaıdyń oqys qımylynan arty qıyn shyrǵalań istiń nyshanyn kórgendeı, tútep ketti. Jıi kúrsinip, kózi jypylyq qaǵady. Kúreńbaıdy burynǵydaı yqtyryp, qorqytyp toqtatýǵa dármen qaıda. Áıtkenmen onyń myna oıda joqta paıda bolǵan qatal minezi, tapa tal túste silkinip kete bastaǵany janyna batyp ketken sıaqty. Baıaǵydan beri ashsa aıasynda, jumsa judyryǵynda bolyp, jel qýǵan qańbaqtaı qaıda aıdasa sonda kete beretin Kúreńbaı qazirgi sátte onyń kózine tordy buzyp shyqqan ash arystandaı kórindi.

— Barǵanda qysqy baspanań da joq, osy kúzdiń sýyǵynda jyrtyq lashyqpen ne kún kóresiń? — Nurtaı Kúreńbaıǵa telmire qarap, birtaban jaqyndaı tústi. — Búginshe aıaldashy, tym qurmasa, azyn-aýlaq enshi bólip bereıin.

— Bir mezgil til alsaıshy, myna túrińmen qaıda barasyń, el-jurttan uıat emes pe? — Jetibaı Nurtaıdyń jańaǵy at ótti qolqa sózin eselep jiberdi.

— Tarańdar, túge, baryńdar? — Beıbereket daýryǵyp bara jatqan kári-jasqa aqyryp, taıaǵymen jasqap qýyp jiberdi Nurtaı.

Elge ádeıi kóshken soń adam sıaqty azyn-aýlaq qara-quramen qompıyp barǵanyn Kúreńbaı ishteı jek kórgen joq. Nurtaıdyń ózi bilip bólip beretin mal-múlki bolsa, azyrqanbaı alyp ketkisi keldi. Jantaq múıiz qara ala sıyrǵa tıep yńǵaılap qoıǵan kákir-shúkir nárselerin, kúrkesiniń qurymy men shańyraǵyn qatarlap bir jerge úıip qoıdy.

— Jaraıdy, búginshe toqtasam toqtaıyn, — Kúreńbaı raıdan qaıtyp Nurtaıǵa bet burdy. — Sizden bir tilegim bar: Myna Jetibaı maǵan tıise bermesin. Endi qaıtyp, aýzyn ashsa týra qol jumsaımyn! Murnyn buzamyn!

— Jetibaıdyń jarasy jeńil ǵoı. — Nurtaı ernin jymyrap, kózin alartyp, Jetibaıǵa sustana qarady: — Zántalaq, sen jaıyńa júr. Kúreńbaı ekeýmizdiń aramyzǵa qystyrylma. Buǵan bir aýyz jaman sóz aıtsań bar ǵoı, menen jaqsylyq kútpe!

Nurtaıdyń op-ońaı jeńilip qalǵan solqyldaq túrin kórgen Jetibaı retin taýyp ony shaǵyp aldy:

— Kúreńbaıda alty alasy, bes beresim joq meniń. Sizdiń namysyńyz ǵoı jyrtyp júrgenim, — degende, «boldy, sóz bittini» ısharatpen uqtyryp, taıaǵyn siltep kaldy Nurtaı.

Kúreńbaı «as pandy alaqandaı, jerdi tebingideı etken» qatal raıynan qaıtyp, ımantarazy qalypqa keldi. Qapteser tyshqandaı jyltyńdap turǵan Jetibaı shimirikpeı Nurtaıǵa sóz tıgizdi:

— Ketem degen kisini nesine jolynan qaldyrasyz? Barsyn; sapary oń bolsyn, — dedi.

Ómirinde basynan sóz asyryp kórmegen Nurtaı, Jetibaıǵa jekirip tastady:

— Saǵan qalǵan sóz joq, zántalaq! Aýlaq júr. Bar, úıińe bar. Aqylyń basyńnan asyp bara jatsa, atqa min, el bıle!..

Jetibaı aýzyna qum quıylyp, solbyraıyp tura jóneldi.

21

Kúreńbaı býynshaq-túıinshekterin astyna tósep, jastanyp, kúrkesiniń eski jurtyna jatyp qaldy. Nurtaıdyń bizdiń úıge raqattanyp qonyp shyq degenine kónbegen. İńir shaıyna shaqyrǵanda da barmaı, Jaýbasar úıinen bir tostaǵan aıran iship, jatyp qaldy.

Tún salqyn. Aspan ala bulttanyp, kól jaqtan sýyq jel soǵyp tur. Bulyńǵyr túnde tabıǵı túsi ózgerip, qara qoshqyldanyp tolqyp jatqan aıdyn kól-yq jaǵynan qaraǵanda shetsiz-sheksiz aspan keńistigimen tutasyp kórinedi. Oqta-sanda kólden sympyldap ushqan belgisiz qustar, qoryqtaǵy baqalardyń beımaza baq-baqpaǵy sergek jatqan Kúreńbaıdy mazalaı túsedi. Kópke sheıin kózi ilinbedi. Áldebir buldyr oılar aldy-artyn orap alyp, basy meń-zeń boldy. Eki jaq jambasyna kezek aýnap túsip, jaısyz jatyr.

Endi kóp keshikpeı tań atady, jer betine jaryq sáýle túsedi, alaýlap kún shyǵady. Buıyrsa, Kúreńbaı Taqyrtóbege jol tartady. Bákibaıymen qaýyshyp, kózaıym bolady. Muǵalimge, Sámetke jáne basqa jandarǵa aǵynan jarylyp syr aıtady. Sóıtip tapa tal túste joldan adasyp, saz balshyqqa belsheden batqan aýyr kúnásin jýatyn bolady. Ondaǵy el-jurt ne der eken? Azar bolsa Nurtaımen arazdasyp kelipti der. Meıli, aıta bersin.

Kúreńbaı eleń-alańnan turyp, saqadaı saılanyp aldy da, synyq múıiz qara ala sıyrǵa bas jip taǵyp, onyń qyzyl qasqa buzaýyn qasyna ákep qoıdy.

Osy kezde qolyna jez quman ustap Nurtaı tysqa shyqty. Dáret alyp bolǵasyn anadaı jerden qol bulǵap Kúreńbaıdy shaqyryp aldy.

— Jylqynyń babyn biletin naǵyz jylqyshy atanyń ózi ediń, — dep qynjyla sóz bastady, — jazǵy jaıylymyn, qysqy tebinin kózińniń qyrymen tanıtyn ediń. Bir mondybasty jaldap alarmyn-aý... úıreniskenshe ne zaman. Amalym bar ma, qaıteıin. Ólimge de kónedi kisi. Mezgili jetkende bastan jaq ta aıyrylady. Ámıshá, aqyry qaıyrly bolsyn. Alla taǵala saǵan uzaq ǵumyr bersin, baqytqa jetkizsin. Biz ózińe maǵlum bolǵan sebeppen amaldap Kólbarshynda qystap qalatyn boldyq qoı. Úsh-tórt úıimiz eki daıar qoraǵa bólinip qystap shyǵamyz. Qalǵandary kelesi aptada Taqyrtóbedegi qystaýlaryna kóship barady. Bir kún dámdes bolǵanǵa qyryq kún sálem demeı me. Senimen bizdiń dámdes bolǵan kúnderimizdi hısapqa alsaq, san jetpeıdi.

Kúreńbaı kóńil jyqpas pishinmen:

— Qudaı saqtasyn, sizdi nege umytaıyn, — dedi.

Nurtaı súńgip shyqqan úırekteı moınyn bir qylqyń etkizip, keshirim suraǵandaı:

— Kóp bermedi dep ókpeleme. Bólip qoıǵan az ǵana enshim bar edi, azsynbaı ala ket, — dedi.

Kúreńbaı anaý ne aıtsa da qostap, quptaı bereıin degen baılamǵa bekinip aldy.

— Ne berseńiz de rızamyn.

— Alla taǵala ár pándásine taýfyq bersin. Dúnıe shirkin kimge joldas bolar deısiń. — Kúbirlep arabsha sóılep ketti: — «Ýaddúnıa jıpatýn, ýa talabýn kálbýn». — Aıtyp turǵan baldyr-batpaǵyna Kúreńbaı pálendeı mán bere qoımasa da, ózi ile qazaqsha maǵynasyn qosa túsindirdi. — «Dúnıe degen bir boq, ony qýynyp, izdegen adam ashqaraq ıtpen barabar», — deıdi arabtar, — men sony aıtyp turmyn, — dedi.

— Men dúnıe qýyp, baıýdy kózdep júrgen adam emespin ǵoı, — dedi Kúreńbaı kirbeń alyp.

— Siraǵysyn aıtam... Ár nársege qanaǵat qylmaq kerek.

Tebirengen tereń oıdy áreń tejep turyp, Kúreńbaı:

— Erterek attanaıyn, júreıin, — dedi.

— Nárselerińdi mynaǵan tıep al. — Nurtaı bir búıirde turǵan eski jadaǵaı tarantasty taıaǵymen nusqady. — Ana turǵan ógizdi jek! — Osy arbada baılaýly turǵan qısyq múıiz qońyr ógizge kóz jiberdi. — Bir kesek kıizge kórpe-jastyq, bir alasha býdyryp qoıdym, arbańa salyp al.- Daýystap áıeline ámir berdi, — Áı, Bádiǵul, ana, Kúreńbaıǵa beretin nárselerińdi ákpelshi beri!..

Kúreńbaı «ózim baraıyn», — dep jyljı jónelgende, qıralańdap úıden shyǵa kelgen Bádiǵul atyrynyp:

— Kerek bolsa, ózi alyp kelsin, — dedi.

Qazdańdaı basyp úıine qaraı jónelgen Nurtaıdyń sońynan Kúreńbaı selqos erip ketti. Nurtaıdyń úıine jaqyndaı bergende Kúreńbaıdyń denesine diril kirip, mańdaıynan ystyq ter burq etti. Bádiǵulǵa ún qatpaı del-sal kúıde turyp qaldy. Baı adamnyń qolynan sadaqa alǵaly turǵan qaıyrshydaı sezindi ózin. Artyna shuǵyl aınalyp, kelgen izimen ketip qalǵysy keldi. «Múlkiń de, egiziń de ózińe», — dep baz keshkisi keldi. «Óziń bir bolmaǵan toń moıyn adam ekensiń. Alyp ket dep jik-japar bolyp turǵanda bergenin ala bermeısiń be? Neń ketip barady. Dushpannan túk tartsań da olja emes pe?» — dep kókirek túkpirinen bir daýys sańqyldap tur.

Tyshqanmen arbasqan júndes mysyqsha kúrjıip, alqa-salqa bop turǵan Bádiǵul tesile:

— Dám-tuzymyzǵa túkirip ketip bara jatqan kisige osynsha jaǵynyp, ne kún týdy saǵan, — dedi.

— Bylshyldama!  — Nurtaı taıaǵymen jasqap qalyp, aıbar kórsetip edi, Bádiǵul odan beter adýyndap ketti:

— Aıtpady deme. Túbińe osy Kúreńbaı jetedi áli. Oıbaı-aý, bul tegin ketip bara jatyr deısiń be!

— Qur bet aldy sóıleı bermeseıshi, báıbishe! Kúreńbaıda seniń neń bar? Joly ońǵarylsyn, qaıda júrse de aman bolsyn.

Bádiǵul sóılegen boıymen shatqaıaqtap úıge kirip ketti.

Aýyl adamdary jınalyp kelýge Nurtaıdan bata almaı, ár jerden, úı-úıdiń aldynan baspalap qarap tur. Kúreńbaıdyń endigi qımylyn aýlaqtan baqylaýǵa pátýalasqan sıaqty. Buryn shóptiń basy qımyldasa ot alyp qashyp, lypyldap turatyn Jetibaı da búgin úıinen shyqpaı qoıdy. Kim biledi, «janyń shyqsyn, ólmeseń órem qap!» dep Nurtaıdy tabalap jatqan shyǵar. Májiken úıde joq.

Kúreńbaı bosaǵada teńkıip jatqan aq kıizdi oń ıyǵyna salyp alyp, Nurtaı bergen tarantasqa aparyp salyp qoıdy. Qısyq múıiz qońyr ógizdi tarantasqa jekti de, kúrkesiniń jurtyna aparyp, býynshaq-túıinshekterin dereý tıep, sıyryn arbanyń artyna tirkep qoıdy.

Bádiǵul úıinen shyǵa kelip, týyrlyqqa arqasyn japsyryp, baqshıyp qarap tur. Nurtaı eńkeńdeı basyp, taıaǵymen jerdi shekip keldi de, ógizdiń bas jibin ońtaılap ustap, endi júrgeli turǵan Kúreńbaıdyń ıyǵyna qolyn artyp, qıyla:

— Saparyń oń bolsyn, Kúreńbaı! Aqyrǵy tilegimdi aıtyp qalaıyn. Ózińnen basqa janǵa sezdirmegen qupıa syrlarym bar edi. Aýzyńa berik bolǵaısyń, — dedi.

Kúreńbaı quptaǵan bolyp bas ızedi. Qońyr ógizdi jetelep, ilgeri jyljyp jónele berdi. Nurtaı qarasy úzilgenshe Kúreńbaıdyń artynan baqshıyp qarap turdy...

* * *

Kúreńbaıdyń bizge baıandap bergen áńgimesi osymen aıaqtala bergende, Sámet, Elemes, Bákibaı bar, úsheýmiz endi Jámıdiń oıda joqta dertti bop qalýyna sebep bolǵan shyrǵalań jaıdy bilýge asyǵyp sony aıtýyn ótindik...

22

Kúreńbaı jylqy kúzetinen kelip, bıe baılap bolǵan soń kúrkesinde qannen-qapersiz uıyqtap jatyr edi. Bireý búıirge túrtip oıatty. Shoshyp oıana kelse, yrjıa kúlip, qasynda Májiken tur eken.

— Jaı ma? — dedi Kúreńbaı uıqyly kózin ýqalap.

— Kókem saǵan kelip ketsin dep jatyr

— Uıqymdy qandyryp keıinirek barsam qaıtedi? — Narazy pishinmen, kerile esinedi Kúreńbaı.

— Júrseıshi... Tez kelsin dep jatyr.

— Paı-paı, ne bop qaldy? Júre ber, qazir kıinip baraıyn.

«Asyǵys shaqyratyn qandaı tyǵyz sharýasy bar eken?» — dep oılady Kúreńbaı. — Uıqymdy buzyp, berekemdi ketirgenin qarashy álgi qyrsyqty shoshqanyń».

Keıingi kezde Nurtaı Kúreńbaıdy ózgeshe syılaǵyshtap, jyly ushyraıtyn bolǵan. Buryn synyqtan syltaý taýyp, oq jylandaı ysqyra keletin Nurtaı bul kúnde Kúreńbaımen shúıirkelese sóılesetin. Apyl-qupyl kıinip jatqan sátinde Kúreńbaı Nurtaıdyń keıingi kezdegi oqys ózgergen osy qubylmaly minezine oı júgirtip edi, biraq onyń da ushyǵyna shyǵa almady.

«Meıli, ne de bolsa bara kóreıin». — Qolyn úmitsiz siltep, Nurtaıdyń úıine keldi.

— Shaqyrǵan ekensiz? — Tór aldynda qalshıyp otyrǵan Nurtaıǵa keziniń astymen qarap, ámir kútip tura qaldy.

— Sende pálendeı bóten sharýam joq. — Tot shalǵan kóne mys ispetti usaq tisterin kórsete, solǵyn shyraımen kúńk etti Nurtaı.

Nurtaıdyń ımantarazy yńǵaıyn kórip, kóńili demdegen Kúreńbaı endigi aıtaryn sabyrmen kútti.

— Otyr, Kúreńbaıym! — Qolyn shoshaıtyp óziniń oń jaǵynan oryn nusqady. — Alla taǵala ámısha rahym etsin. Anadaǵy tótenshe naýqastan qulan-taza arylǵanyńa qısapsyz shatpyn. — Mekirenip Kúreńbaıdyń basynan baqaıyna sheıin sholyp ótti. — Basqa tepse ketpeıtin yrysymsyń ǵoı.

Kúreńbaı Nurtaı nusqaǵan qadirli orynǵa otyrýǵa batyly barmaı, qarsy aldyna bir tizerlep otyra ketti.

— Naqa, jaı shaqyrǵan joq shyǵarsyz?

— Qapelimde ne bop qaldy deısiń, — dedi Nurtaı qýtyńdap, — uıqyń buzyldy ǵoı. Boıyń sergisin, shıdiń ishindegi tegeneden qymyz quıyp ish! Maǵan da quıyp ber!

Kúreńbaı qyzyl-sary órnekti bıik shıdiń ishine qurdaı jorǵalap kirdi de, dáý sary ala aıaqqa shúpildete qymyz quıyp alyp, Nurtaıǵa ákep berdi. Shaǵyndaý qońyr aıaqqa toltyryp ózine qymyz quıyp aldy. Oń jaqtaǵy jasaýly aǵash kereýettiń aldyna otyra qalyp, syzdyqtap qymyz ishe bastady. Eki kózi Nurtaıda. Ne aıtar eken?

— Qymyzǵa bir hos táýir ediń ǵoı. Nege shabandap otyrsyń? — dedi Nurtaı kóziniń suǵyn qadap. — İship qoı. Qanbasań, taǵy da quıyp ish.

Kúreńbaı qymyzdy sarqyp ishti de, aıaqty jerge qoıa salyp, eki alaqanyn birdeı jaıyp bata qaıyrdy.

— Alla ákbar!

Oǵan ilese Nurtaı da qolyn jaıyp, betin sıpady:

— Tilegiń qabyl bolsyn!..

Nurtaı úı ishin kózimen aınala tintip shyqty da, ushatyn kúshigendeı qomdanyp, qoqıyp otyrdy.

— Álgi nánjaýǵyr kempirdiń kelmeı jatqanyn qarashy. Kesheden qalǵan jyly-jumsaq birdeńesi bolsa jep keter ediń.

— Sharýańyzdy aıta otyryńyz...

— Ássabyr arrahman, bessabyr asshaıtan, Az ǵana taǵat ete tur, Kúreńbaıym. — Eki ıyǵy búlkildep, bet-aýzy jybyrlap, bar denesimen tutas qozǵaldy.

Nurtaı qurmaldyqqa shalynatyn kók toqtydaı sileıe qalyp, ishi-baýyryn qaıǵy-qasiret jaılap jatqandaı ah ura kúrsindi.

— Tyrnaqtaı jazyǵym bolsa, qylsha moınym talsha demes pe edim. — Nurtaıdyń daýsyna diril kirdi. — Ósektep, jamandyqqa ushyratyp, osynsha jasqa kelgenshe estip kórmegen sózimdi estirtti, bular. Bul ne degen masqara! Kózimdi baqyraıtyp qoıyp, jerimizdi alamyz deıdi túge. O, padısha huda, bádbahyttarǵa mynda qabaqat ǵalamatyńdy jiber! Tas tóbelerinen jasyl túsir! — Eki alaqanyn teris jaıyp, bádduǵa oqydy. Jany shyǵarmanǵa taqap qalǵandaı, býlyǵyp otyryp qaldy.

Kúreńbaıdyń kóńiline kúdik kirdi. «Bul kók urǵan nege munsha kúızelip otyr? Jerin alsa qaıteıin? Onda meniń ne sharýam bar?

Ne aıtpaq oıy bar eken? Kámónesterden Bákibaıdy bólip al, jónge sal demek bolady ǵoı, sirá...»

Nurtaı kúıis qaıyrǵan sıyrdaı yńyranyp, kúńirene sózin jalǵady:

— «Toryqqan adam melshıgen qara tasqa da jalbarynady» degen eken, baqı dúnıeden máńgilik jaı tapqan ata-babalarymyz... — Etegi tizesine túsken daby kóıleginiń qolbyraǵan jeńin shyntaǵyna jetkize túrip qoıdy. — Bilemin... Sen tastaı qatyp qalǵan meıirbansyz adam emessiń, Kúreńbaıym. Dám-tuzymyz aralasqaly bıǵaını otyz jyldan asty. Sodan beri qyldaı qıanatyńdy kórgen joqpyn...

Otyz jyldan beri zaıa ketken eńbeginiń mol esesin qaıyratyn enshi bólip berýge shaqyrǵandaı-aq, egile emirenip, sózin tyıyp tastady.

Nurtaıdyń osy shuǵyl ózgerisine qaıran qalǵan Kúreńbaı, endi qaıter eken dep, kelesi áreketin asyǵa kútip otyr edi, anaý qas-qabaǵy jadyrap, tanaýynyń astynan myrs etti:

— Taqa sarańdyǵyń ustap ketpese, senen bir qolqa suraǵaly otyrmyn, Kúreńbaıym!

— Surańyz! Boıymda sizdiń kádeńizge jaraıtyn birdeńe bolsa, aıaımyn ba?

— Qolqanyń da qolqasy bolady ǵoı. Men seniń ar-namysyńa, qaıratyńa qolqa salǵaly otyrmyn. Meselimdi qaıyrmassyń.

Kúreńbaı Nurtaıdyń myna tuspalyna ishteı qynjylyp, túıligip qalsa da, bastalǵan súreńsiz áńgimeniń arty nemen tynar eken, qaı jerge aparyp soǵar eken, bilip alaıyn degen maqsatpen yńǵaıyna kóshe berdi.

— Bul tuspalyńyz neniń jóni, neniń ańǵary? Ashyńqyrap aıtyńyzshy, Nureke?

— Qumarta tyńdar qulaq bolsa, aıtatyn syrym da kóp, muńym da kóp...

Mine, qyzyq. Osy ant atqan ne dep otyr ózi? Nege ashyp aıtpaıdy? Ne bolsa da aqyryna sheıin shydap tyńdaıyn.

— Aıta berińiz, qulaǵym sizde...

— Aýzyń sarań edi, Kúreńbaıym! — Bir qupıa syr aıtqysy keletinin ańǵartyp, sál kidirip qaldy. — İshke syr saqtaýdyń ózi zor óner, kim kóringenniń qolynan kele bermeıtin abzal qasıet degen ǵaqlıa bar arab jurtynda...

Oı shegine jete almaı, ár tarapqa aýytqyp otyrǵan Kúreńbaı órekpip:

— Syryńyzdy syrtqa shashyp, sizdi uıatqa qaldyrǵan jerim joq edi ǵoı, — dedi.

— Siraǵysyn aıtam. Obalyń neshik, ondaı pasyq minezińdi kórgen joqpyn. Saǵan zárredeı qastyq oılasam, bir allaǵa tapsyr. Pánde bolǵasyn, hatalaspaı turmaıdy, Keı-keıde ózimsinip tilim tıse, ǵafý ótinemin. Dúnıedegi saǵan istegen qıanatymdy qıamet-mahsharǵa arqalap ketpespin.

Otyz jyldan bergi sansyz jábir-japalar, tushshy etke tıgen ashshy taıaqtar, ar-namysqa nuqsan keltirgen nebir qylmys, qıanattar Kúreńbaıdyń kókeıine tastaı ornap qalǵan-dy. Jastaý kezinde kórgen qıanatynyń kóbisin jipke tize bermeı, jurtqa syrtyn qampıtyp júre beretin. Bertin kelgende, jasy elýden asyp, shar tartyp, saqal-shashyna aýyr beınettiń qalyń qyraýy túse bastaǵanda Nurtaıdyń ashshy tili qıt etse júregine tikendeı qadala ketetin. Kóbine-kóp zyǵyrdany qaınap, ishteı tynatyn. Ásirese keıingi jyldarda, istigi ushyna shyqqan bir tózimsiz sátterde Nurtaıdyń betinen alyp, shaq ete qalǵan kezderi de bolǵan.

Endi, mine, Nurtaı Kúreńbaı aldyndaǵy aýyr qylmysyn moıyndaý, kózi tirisinde keshirim suraǵysy kelgen yńǵaıyn tanytyp otyr.

— Fanı dúnıe kimge tulǵa bolady deısiń, Kúreńbaı! — Nurtaı keýdesin kere qatty kúrsindi. — Tirlikte bir-birimizdi qadirlep, syılasyp ótkenimiz abzal.

«Myna baıǵus keshikpeı óletin shyǵar, — dep oılady Kúreńbaı, — táýbaǵa kelipti ǵoı ózi».

— «Ańdysqan aýyl bolmaıdy, eseptesken dos bolmaıdy» degen bar ǵoı, Nureke, — dedi Kúreńbaı, — osy arada kinálaspaı-aq qoıaıyq.

— Kinálasýdyń jóni bir basqa. Tirlikte keshirim suraý paıǵambar joly, bir allanyń buıryǵy.

— Álpetińizde keıistik bar. Nege osynsha qınaldyńyz, nege munsha nalydyńyz?

— Meniń bar halym saǵan maǵlum ǵoı, Kúreńbaı? — Anaý, qabaǵyna uıalaǵan qaıǵy bultyn sypyryp tastaǵysy kelgendeı oń alaqanyn jaıyp jiberip, kóziniń quıryǵynan bastap, keńsirigin qosa qapsyra sıpady, — Jer astynda buǵyp jatqan jaýym kóbeıdi, basqan izimdi ańdıdy. Osyǵan qaıǵyramyn.

Dál osy arada aıtyp. otyrǵan jaýlarynyń kim ekenin baıyptaı almaǵan Kúreńbaı rıasyz kóńilden bir sóz aıtyp qaldy:

— Sizden baq-talaıy asqan kim bar bul elde?! Jaý degen ne sizge? Tyıym salmaısyz ba, sazaıyn tartqyzbaısyz ba?

— Osy bastan ishine túıip al, Kúreńbaıym! — dep túpki maqsatynyń ańǵaryna qaraı jaqyndaı tústi Nurtaı. — Kámónester aldyńa mal salyp, basyńa úı tigip bermeıdi. Kedeı-jalshyǵa teńdik tıdi eken dep bet aldy áýlikkennen basqa bitireri joq olardyń.

— Jalǵyz balamdy bólip áketken joq pa solar. — Kúreńbaı ózin kópten mazalap júrgen bir qytymyr jaıdy osy arada irikpeı aıtyp saldy.

— Báse, sony aıtsaıshy! O zaman da,bu zaman, ákeden balanyń bólinip ketkenin kim kórgen? Bu da bolsa zamanaqyr pyshany. «Qıly-qıly zaman bolar, qaraǵaı basyn shortan shalar» degen raýaıat buljymaı kelip tur! Óńsheń bádbahyttar qazirgi kúnde balańdy ákeden bólip alyp azǵyndyq jolǵa túsirse, kúnderdiń kúninde jurttyń qoıynyndaǵy qatynyn tartyp alady áli. Kóziń jamandyq kórmesin. Osy sózime baq, Kúreńbaıym! Aıtqanyń aýmaı keldi dersiń...

Kúreńbaıdyń kókiregine jyly lep kirdi. Onyń ber jaǵynda, Nurtaıdyń túpkilikti syr-sıpatyn aıqynyraq bilip alǵysy kelip:

— Sol kámónesterińizge men de qatty narazy bop júrmin, — dedi.

— Bek jaqsy, bek jaqsy... — Kúreńbaıdyń qybyn tapqanyna kóńili kónshigen Nurtaı áńgimesin soza tústi. — Seniń Bákibaıyń kámónesterge erip, múttáıim buzylyp kete me solaı? Shybyndap, shybyndap, jeligi basylǵanda qaıta aınalyp keler me eken? Áı, bilmeımin-aý sıqy jaman. Jurtqa qaıtqan qyzyl kóz buzaý sıaqty ǵoı ol. Qaıtaryp alý qıyn bolar, sirá. Ylaıym seniń atalyq qaryzyń ursyn, ony. — Bet-aýzy jybyrlap, eki urty shuqyraıa búlkildep, Kúreńbaıǵa qaraı tizesimen jyljyp otyrdy. — Ia hannan, ıa mannan! Kárim alla, óziń mádet ber!..

Bákibaı jaıynan sóz qozǵalǵanda Kúreńbaıdyń ishine ot tústi. Ol shyndap ta balasyna qatty narazy bolyp júrgen. Nákibaıdyń jalshylyqtan baz keship, aýyl keńeske shabarman bolǵanyn unatpaıtyn. Odan da basqalar qatarly kisi esiginde júrip, az da bolsa mal tapqanyn táýir kóretin. Osy oımen qatty aıtyp urysqanda Bákibaı qasaryp kónbeı qoıǵan.

Oıly pishinde túnerip otyrǵan Nurtaı bir mezgilde qabaǵy jadyrap, kóńildene:

— Hasyl kálam, maqsatty sharýamdy aıtar aldynda, saǵan bir jaqsylyq habar jetkizeıin, — dedi.

— Qandaı habar?

— Ulbosyndy aqyry kóndirdim... Kóp jyl dámdes bolǵan Kúreńbaıǵa tımeseń, eki dúnıede rıza emesttin, bádduǵa oqımyn, teris batamdy beremin dedim. Nesin jasyraıyn, bir jaǵynan kúsh kórsetip, qorqyttym da. Áıel zaty osal halyq qoı, moıyn bura almady.

Kúreńbaıdyń esine Ulbosyn jaıy tústi. Nurtaıdy saǵalap kóship kelip, eki-úsh jyldan beri qońsy qonyp otyrǵan Berkimbaı degen kisi byltyr súzekten qaıtys bolǵan. Artynda qyryqtan asqan Ulbosyn degen áıeli, eresek qyzy, on eki jasar uly qalǵan. Berkimbaı jeńil úıir jylqysy, bes-alty sıyr, otyz shamaly qoı-eshki tuıaǵy bar dóńgelek sharýa bolatyn. Túbi Aqan-Borlyq boıyndaǵy jaýlybaı qaraýyl eken. Tuqym qýyp kelgende Nurtaıǵa alysyraqtan qosylatyn jıendigi bolsa kerek. Ulbosyn bylaıynsha jas óńin bermegen, júris-turysy pysyq, óz sharýasyna myǵym, bir kórmege bádendi áıel.

Kúreńbaıdyń Ulbosynnan kóńili baryn Nurtaı biletin. Burnaǵy jyly Nurtaıdyń asaý bıesi teýip, basy jarylyp qansyrap ólgen áıeli Kenjeqyzdyń jylyn ótkizgennen keıin Kúreńbaı el arasynan áıel qarastyrǵanda laıyqty adam kezdese qoımaǵan. Lajy taýsylyp dalbasalap júrgende Ulbosyn jesir qaldy.

Kúreńbaı boıy atan túıedeı, kesek deneli, qara tory kisi. Alpysty qýsyrsa da, jas óńdi, kóziniń oty qaıtpaǵan. Myǵym álpetine qaraǵanda qyryqtan jańa asqan jigit derlik. Ulbosyn Kúreńbaıdy onsha shet kóre qoımasa da, qulaqkesti qul atanǵan joq-jitikke basyn baılaǵysy kelmeı, retim kelmeıdi dep birden meselin qaıtaryp tastaǵan. Kómeski tartyp, umyt bop bara jatqan osy úmit-muratyn Nurtaı qaıta jańǵyrtty. Rıasyz kóńilden tilektestik bildirip, keleshektegi baq-talaıyna dáneker bolǵysy keledi.

— Qalǵan ǵumyryńda raqat kór! — dep qoıdy Nurtaı, — dúnıeden kisi esiginde ótýdi alla taǵala laýhyl mahfýzda mańdaıyńa jazyp qoıǵan joq shyǵar.

Kúreńbaı kóńildenip jymyń etti.

— Aýzyńyzǵa maı. Aıtqanyńyz kelsin.

— Ras aıtam. Biraq... — Nurtaı ar jaǵyn ishke búgip, ańtarylyp qaldy. Kúreńbaıdyń júregi tómen tartyp, kókiregine áldenendeı kúdik-kúmán lebi shymyrlap kire bastap edi.

— Aıta bermeısiz be?..

Nurtaı ońtaıly qolyn aıqastyryp keýdesine qoıdy. Ǵaıyptaǵy táńirge jalbarynǵan pendedeı dármensiz alaqanyn jaıdy. Jasyq shyqty sózderi.

— Men saǵan, lákın, pálendeı qıyn soqpaıtyn bir is tapsyrýǵa nıet etip edim... Ana Toqsanbaı qyzyn erteń uzatqaly jatyr deıdi. Óziń bilesiń, eki jyldaı sóılesip, bizdiń Májikenge suraǵanymdy mańaıyna darytpaı, qalyń maldy kóp bergen aıdaladaǵy bir shalǵa atastyryp qoıdy. Kúıeýi keshe kelipti. Pátshaǵar, júrek jutqan neme me ózi. Jap-jas qyzdy alam deýge uıalmas pa kisi degen. Ia hannan, mundaı da túısiksiz adam bola beredi eken. Taǵy da bir qyzyq jaǵdaı bolǵaly jatsa kerek. Sámet pen muǵalim Toqsanbaıdyń qyzyn kúıeýinen qaǵyp alyp, qalaǵa alyp qashamyz dep aıtady deıdi.

— Muny kimnen estidińiz? — dep surady Kúreńbaı tyqyrshyp.

— Muny kim aıtqanyn qaıtesiń. Keıin bile jatarsyń. Osy qyzdy alýǵa kelgen kúıeýine de, alyp qashamyz dep jatqan Sámetterge de buıyrtpaı, úp degizeıik.

— Quramaı qaptyrǵyńyz kele me?

— Álbáttá... Tap solaı. — Nurtaı osy mezette Kúreńbaıdyń qobaljýly betine synaı, barlaı qarap otyrdy. — Nemene, unatpaı otyrsyń ba? Nege tymyraıa qaldyń?

— Neǵyl deısiz? Toqsanbaıdyń qyzyn óltir deısiz be?

— Jo-joq, qudaı saqtasyn. Onyń basqa amaly bar. Op-ońaı tipti. Ústińe kebin kıip, betińe shıki ókpe baılap barasyń da, jatqan jerinde qyzdy tarpa bas salasyń...

Júregin qobaljytqan qaýip-qaterden aryla almaı júni jyǵylyp júdeı qalǵan Kúreńbaı:

— Qolǵa túsip qalsam, sý túbine ketem ǵoı, — dedi.

— Qoryqpa, Kúreńbaı! Inshalla, aman-esen kelersiń. Men seniń aqyl-aılańa, qaıratyńa kámil senbesem mundaı sharýa tapsyrmaǵan bolar edim.

Taqyrtóbede osy sharýaǵa dáneker bolatyn Nurtaıdyń senimdi adamy bar. Ol — óziniń nemere qaryndasy Jibek. Ol Toqsanbaıdyń úlken balasy Seıitqazynyń kelinshegi. Májikenge tımediń dep, Jibektiń Jámıge degen qyjyly bar eken. Seıtqazynyń otaýy Toqsanbaı úıimen irgeles, bir qorada. Jibek esebin taýyp, Jámıdi óz otaýyna ońasha jatqyzatyn bolypty. Kúıeý kelgeli ábigerge túsip, ábden sharshap júrgen Jámı tósekke basy tıisimen es-túsin bilmeı qatyp qalady. Sol mezette Jibek taıyp turady da, Toqsanbaı úıiniń sharýa jabdyǵymen aınalysady. Uzatylatyn qyzdyń jasaý-múlikterin ázirlesedi. Seıtqazy úıde joq. Shubardan aǵash ákeletin kirekeshterdi bastap ketkenine bir aıdan asyp barady.

Kúreńbaı qyr basyndaǵy molaǵa atyn baılap tastap Toqsanbaı úıiniń irgesindegi jyrada jata qaldy. Jibek sol jerge kelip Kúreńbaıǵa habar berdi. Kúreńbaı jalma-jan aq kebin kıip, qara eltiri jalbyr tymaǵyn aınaldyryp kıip, betine shıki ókpe baılap alyp, onyń bir shetin tistegen boıymen baryp Toqsanbaı qorasynyń ashyq japsarynan qarǵyp ishke tústi de, jymyp Seıtqazynyń otaýyna kirip ketti.

Eki ashpaly aq shymyldyqtyń bas jaǵynda, júktiń ústinde balaýyz sham syqsıyp janyp tur eken. Jámı qannen-qapersiz uıyqtap jatyr. Kúreńbaı entelep baryp, qyzdy búıirge túrtip oıatyp aldy. Qyz uıqyly kózimen esh nárseniń parqyn aıyra almaı, meń-zeń bop otyrǵanda Kúreńbaı ony bas saldy. Áldenendeı sumdyq dybys shyǵaryp, shıqyldap, qylǵyna kúbirlep, julqylaı bastady. Osy mezette Jámı qulyndaǵy daýysy quraqqa shyǵyp, jan túrshiktire bir shyńǵyryp qaldy da, sylq etip qulaı ketti. Kúreńbaı ata jóneldi.

23

Jámı aýrýhanada. Sámet Jeńsikbaı baqsyny úsh kún úı tutqynynda ustap, budan bylaı bul jalǵan kásipten baz keshemin degizip, qolynan tilhat alyp bosatyp qoıa bergen. Toqsanbaı qasyna áıelin ertip, Atbasarǵa baryp qaıtqan eken: «Qyzynyń beti beri qarady, endi az kúnde qulan-taza saýyǵyp shyǵady», — dep, emshi dáriger jaqsylyq habar aıtypty. Qansha jylaǵanmen áke-sheshesin qyzyna kezdestirmepti. Teginde, Jámı dárigerlermen kúni buryn kelisip, ákem men sheshem izdep kelse jibermeńder, kirgizbeńder degen bolar. Toqsanbaı bireýge jazdyryp hat jibergen eken, oǵan Jámı qysqa jaýap beripti.

Qylyshyn súıretip qys keldi. Qar eki jaýyp, kún sýytqan. Nurtaı Kólbarshyndaǵy qorasyna qystap qaldy.

Oktábr aıynyń on besi. Kún jalǵan aıaz. Esten ketpeıtin eleýli kún. Búgin mektepte oqý bastaımyn. Kóktemdeı kórikti, jastyq dáýrenniń alǵashqy qyzyq lázzatyndaı tátti kún.

Sámet Qyzyljarda ashylǵan alty aılyq kýrste oqyp jatyr. Onyń ornyna bolystyq atqarý komıteti ýaqytsha Elemesti taǵaıyndaǵan. Kúreńbaıdy qaldyramyz degenimizge rızalyq bermegen. Elemes toraǵa men hatshynyń mindetin qosa atqaryp jatyr.

Qoıar da qoımaı júrip, Jámıdi Orynbordaǵy bir jyldyq áıelder kýrsine jiberttik. Toqsanbaı attana shaýyp, qalaǵa áldeneshe ret barǵanymen, eshkimnen medet ala almaı, qyzyn kóndire almaı qaıtqan. Ábden silesi qatyp, sharshaǵan soń, ózi de endi boı salyp qýynýdy qoıǵan-dy. Buryn kúıinishti bolyp, ashynyp, ashyq qımyldap júrgender bul kezde bir shama jýasyp, jatyp atar, búkpe hareketke aýysqan.

Kúreńbaı bizge bar syryn aqtarǵan-dy. «Aldyńa kelse atańnyń qunyn kesh» degen emes pe, biz onyń ótkendegi qate-kemshiligin betine baspaı, keshirim jasadyq.

Tań sáriden turyp, mekteptiń ishi-syrtyn muqıat kórip shyqtym. El ortasynan kesimdi aqy tóleıtin bolyp Dosymbek deıtin áldi sharýanyń «qorjyn úı» atalatyn úsh bólmeli keń kirpish úıin jaldap aldyq. Tórgi bólmesi men otaý bólmesi asty-ústin taqtaılaǵan, keń eki terezeli, tóbesi bıik. Qoraǵa shyǵar esigi ortadaǵy jupyny shaǵyn bólmede. Aýyz úıdiń edenine jarym-jartylap bıik sáki ornatqan. Ortadaǵy kire beris bólmeniń kúnshyǵys jaǵyndaǵy «otaý úı» tórgi bólmege qaraǵanda sál kishirekteý bolǵanymen, salyný tártibi, asty-ústi, terezesi dál sondaı.

İshi-syrtyn aqtatyp, jańa tereze ornatyp, peshterin qaıtadan yqshamdap salǵyzdyq. Ortadaǵy aýyz bólmeniń sákisin alyp tastadyq ta, kıim ilgish, qol jýǵysh ornattyq. Eldegi iske ońtaıly úlken-kishiniń basyn qosyp, mektepti eki aptada jóndep aldyq.

Jıyrma shaqty parta men jazý-syzý taqtasyn ýezik oqý bólimi arqyly Atbasardan baryp aldyq. Ázime arnap tórt sıraqty bıik stol, toqal otyrǵysh istettim. Qol basyndaı qońyraý, aq borǵa sheıin saılap aldym.

«Atanyń ekken aǵashy urpaqqa saıa bolar» degen eken ata-babalarymyz. Mektebimiz keıingi jas urpaqqa arnap ekken saıaly ormandaı kórindi maǵan. Aqylmen is qylyp, alǵashqy maqsatymyzǵa jetkendeı boldyq.

Oqýǵa keletin balalardyń aýyl moldasynan shamaly oqyǵan, álim-berim hat tanıtyndaryn ekinshi klasqa, oqýǵa jańa keletin jasańdaryn birinshi klasqa bóldim.

Mektebimiz qalyń eldiń ıen ortasynda. Samsaǵan bes terezesi kún jaqqa qaraıdy. Aldyndaǵy qorasy soltústik jaǵynda.

Taqtaı qaqpanyń mańdaıyna jińishke shyrsha shegeletip qyzyl jalaý ildirip qoıdym. Bul balalardy oqýǵa shaqyratyn belgim.

Qaǵazdarymdy rettep, tysqa shyqsam, bir top bala mekteptiń qorasynda jınalyp tur eken. Balalar kıizden, shúberekten jalǵaǵan ala-qula kitap dorbalaryn moıyndaryna asyp, ilip alar táýir kıimderin kıip, árqaısysy óz álinshe boı túzep kelipti. Olardyń arasynda jalbyr tondy, jaman tymaqty kúısiz balalar da júr.

Balalar kelgen betterinde mektepke birden kire qoımaı, qoraǵa ıirilip turyp qaldy. Meni kórgende kóbisi qymsynyp shetke qaraı oıysty. Ásirese úsh kishkentaı qyz bala shoǵyr toptan bólinip shyǵyp, betterin basyp teris aınalyp ketti. Balalardyń arasynan ózimizge tanys Jeldibaı shaldyń kenjesi Aqmyrzaǵa kózim tústi. Ol ústine úr jańa aq ton, basyna shoshaq tóbeli sur eltiri qulaqshyn kıip kelipti. Meniń «kirińder!» deýim-aq muń eken, Aqmyrza balalardy bastap, mektepke aldymen kirdi. Syrt kıimderin sheshindirip, orta bólmedegi aǵash kıim ilgishke ilgizip qoıdym.

Aqmyrza basqalardan buryn sheshinip, tonyn ilip úlgirdi de, maǵan jaqyndap kele berip, kilt toqtap qaldy. Maǵan birdeńe aıtqysy kelip turǵan syńaıyn baıqap qaldym.

— Oqýǵa keldiń be? — Yp-ystyq qońyrqaı mańdaıynan sıpap, arqaǵa qaqtym.

— Iá, aǵa, oqýǵa keldim, ákem jiberdi! — Aqmyrza ózimsingen pishinmen erkin sóıledi.

— Jaraıdy, jigit ekensiń! Al balalar, tórgi úıge kirip, bir partaǵa eki-ekiden bólinip otyra qalyńdar. — Qazdyń balapanyndaı shúpirlep, tórgi bólmege kirip, ár partaǵa bólinip otyra kaldy. Jalma-jan sanap edim, birinshi klasqa jıyrma alty bala kelgen eken. Ekinshi klasqa jazylǵan 15 bala oqýǵa tústen keıin keledi...

Qaz-qatar montıyp otyrǵan kishkentaı oqýshylarym meniń kózime aqqýdyń kógildirindeı kórindi. Aldy on eki, on úshke kelgen, arty segiz, toǵyz jastaǵy búldirshinderdiń asyl arman, tátti úmit nyshanyn tanytqan shadyman júzderine suqtana qaraı berdim.

Balalar tyna qaldy. Móldiregen jaýdyr kózderde tasqyndy qýanysh oty jaınaıdy. Júregim alyp-ushyp, tolqyp kettim. Alqa-qotan otyrǵan qalyń kóptiń aldyna ómirinde birinshi ret shyǵyp sóz sóılegeli turǵan jas jigittiń kóńil kúıine oı júgirtińizshi! «Qısynyn keltirip durys sóılep shyǵa alam ba, álde sózimniń bir jerinen jańylyp qalyp, jurt aldynda uıatqa batam ba?» — Osyndaı tolqymaly oı onyń ózek-qolqasyn jaryp ótip, júregi maı ishkendeı qobaljyp ketpeı me? Oqý bastalar aldyndaǵy sanaýly mınýtterde meń dál osyndaı aýmaly-tókpeli kúıdi bastan keshirdim.

— Balalar! — dedim daýysymdy qatty shyǵaryp. — Oqý bastalar aldynda senderdi qýanyshty júrekten quttyqtaımyn! Alǵashqy qadamdaryń qaıyrly bolsyn!..

Ómirdegi bar ıgi jaqsylyqty menen kútkendeı, baq-talaılarynyń kilti meniń qolymda turǵandaı, maǵan telmire qaraı qaldy bári.

Aldyńǵy eki qatar partanyń oń jaǵyndaǵysynda, ishkeri otyrǵan Aqmyrza elden ala-bóten qozǵalaqtap, basqa balalarǵa qaraǵanda tym sergek. Dóńgelek tarǵaq beti gúl-gúl jaınap, qıyqty qara kózi móldirep, qaıqy bitken ústińgi erni ashylyp, ózgeshe bir ystyq shyraımen kúlimsireı qaraıdy maǵan.

Aqmyrza meniń aldymda stolda jatqan dápterler men qaryndashtardy kózimen iship-jep barady. «Dápterleri, qaryndashtary netken ádemi edi, muǵalim aǵaı maǵan bulardyń qaısysyn berer eken? — Qarashyǵy qımylsyz toqtap qalǵan móldir qara kózinen men osy bir yntyq sezimdi aıqyn kórip otyrmyn. «Muǵalim aǵaı, qaryndash, dápterińizdi tezirek berińizshi!» — dep erkelep suraǵysy keletin sıaqty. «Qoı, asyǵystyq isteýge bolmaıdy. Qaraǵym, Aqmyrza-aý, men seni adam bolatyn aqyldy bala dep júrsem, óziń bir qańbaqtaı ushyp turǵan jeńiltek ekensiń ǵoı dep, muǵalim keıip qalar». — Kim biledi, osy sátte osyny oılap otyrǵan shyǵar.

Balalardy kózben aınala sholyp ettim. Tizim dápterine bir qarap aldym da, ile-shala ornymnan turyp, salmaqpen sóılep kettim:

— Men qazir senderdi tizim boıynsha túgendeımin. Attaryń atalǵanda «men» dep qysqa jaýap berińder.

Jaılap túgendeı bastadym.

— Aldońǵaruly Muqataı!

— Men! — degen názik daýys shyqty.

— Ázimbaıuly Jumataı!

— Aıtbaıqyzy Bıbijamal!

— Qosaıuly Kenjebek!

— Qarasaıuly Kámel!

— Rahymjanqyzy Kúlán!

Ár jerden «men!» — degen daýystar qońyraýdaı syldyrap shyqty. Qaısybireýleri lyp etip túregelip un qatsa, endi bireýleri otyrǵan jerinde «men!» — dep taqyldaıdy. Tizim kezegi Aqmyrzaǵa jetkende, ol kóz ilespeıtin shapshańdyqpen dik etip tura qalyp, «men!» — degende bólme ishi jańǵyryǵyp ketti. Áldeneshe Aqmyrzalar ózderiniń ómirde barlyǵyn málimdep, jarysa suńqyldap turǵandaı.

— Otyr, Aqmyrza! — Qolymdy kóterip ısharat bildirdim.

— Balalar, sender bizdiń Aqmyrzany bilesińder ǵoı, — dedim az tynystap alǵannan keıin, — bul jigit osy mektepti óz qolymen jóndesti ǵoı... — Aqmyrza keýdesin kóterip, kúpildep maqtanyp otyrǵanyn baıqap qaldym. Maqtanatyn reti bar: osy mektepti jóndegen kezde, kúzdiń sýyq kúnderinde atpen balshyq aıdap, kirpish quıysty, eki aıaq arbaǵa kespek tıep alyp, qudyqtan sý tasydy.

Aqmyrza oqýdan keıin júgirgen boıymen úıine barady. «Qalaı Aqtaı, oqýlaryń bastaldy ma? Muǵalim saǵan búgin qandaı sabaq oqytty?» — dep suraıdy ákesi. Aqmyrza maqtanyp búgin mektepte kórgen qyzyqtaryn, oqyǵan sabaǵyn aıtyp beredi. Jeldibaı sonda Aqmyrzany qapsyra qushaqtap alyp, betinen súıip: «Oqýyńdy jaqsy oqy, qulynym! Adam bol!» — deıdi. Ájesi qalbalaqtap: «Ómir jasyń uzaq bolsyn, qarǵam, uzaǵynan súıindirsin!» — deıdi de, tapqan-taıanǵan dámdi asyn Aqmyrzanyń aýzyna tosady. Qazirgi sátte osy bir tátti sezim balanyń tıtimdeı júregin baýrap alǵanyn bilip otyrmyn.

— Balalar! — dedim daýysymdy sozyp, — oqýymyzdy bastaıyq. — Júregim tolqynyp, býyn-býynyma diril kirdi. Qylqan keskendeı jas balalarǵa súısine qarap, únsiz turyp qaldym. Baıaǵydan beri osy bir «bastaıyq» degen sózdi aıtar sátime jetý jolynda ómir keshirip kelgendeı, shynaıy tirligimniń darbazasyn jańa ǵana erkin ashyp kirgendeı bir ǵajap sezimge bólenip, boıym balqyp ketti.

— Balalar! Sender Lenındi bilesińder me? — dedim bir mezette daýysymdy náshtep.

— Bilemiz, bilemiz! — Qosarlana, jarysa shýlap qoıa berdi bar bala.

— Búkil jer júzi eńbekshileriniń dana kósemi Lenınniń esimimen bastaıyq alǵashqy sabaǵymyzdy!

— Jaraıdy! — Balalar gýlep ketti.

Júregimniń alasapyrap tolqynyn áreń basyp, sabama tústim. Stolda jatqan qyzyl saqtıan tysty qalyń kitapty qolyma aldym. Bul Lenınniń tańdamaly shyǵarmalary edi. Kitaptyń birinshi betin ashyp, Lenınniń sýretin balalarǵa qaratyp ustap turdym.

— Mynaý —Lenın.

— Lenın, Lenın! — balalar jappaı dý ete qaldy.

Kitapty jaýyp stolǵa qoıdym. Tunyq oıly, pák nıetti balalar kók órim tal shybyqtaı burylyp, meniń aýzyma qaraıdy. Jaýdyraǵan kózderi qushtar sezimniń aınasyndaı, muńsyz bet ajarlary qýanyshty.

— Uly kósemimiz Lenın jasasyn! dep, barlyǵyń qosylyp aıtyńdarshy!

— Uly kósemimiz Lenın jasasyn! — Keń bólmeniń ishi kúmbirlep ketti.

Ár balanyń aty-jónin, oqıtyn klasyn kúni buryn syrtyna jazyp qoıǵan dápterlerdi, túbine aq qańyltyrmen qaptaǵan óshirgishi bar ár túrli qaryndashtardy úsh-úshten úlestirip berdim.

Qoldaryna ádemi qaryndash, dápter tıgen soń balalar jaınańdap, bir jasap qaldy. Biri artyq, biri kem emes. Sonda da árkim óz qaryndashyn, óz dápterin basqalardikinen erekshe jaqsy dep oılaıtyn bolsa kerek, birine-biri maqtana kórsetedi. Keıbireýleri menen alǵan úsh birdeı dápteri men úsh qaryndashyn joǵary kóterip ustap, ózderinen qashyqtaý otyrǵan bir balalarǵa anadaıdan kórsetip jatyr.

— Muǵalim aǵaı! — Dápterleri men qaryndashtaryn keýdesine qysyp ustap, nur jaınap otyrǵan Aqmyrza qulshyna til qatty. — Kitap bermeısiz be?

— Áýeli álippeni úırenip aldyńdar! Kitapty sodan keıin beremin.

Bir kesek bordy oń qolyma qysyp ustap, tórgi qabyrǵaǵa ilingen qara taqtaǵa bardym. «A» árpiniń tańbasyn jazdym. Sonyń artynsha árip tańbasy men dybystyń aıyrmasyn uǵyndyrdym. Ár balanyń qasyna baryp, partada otyrý, qaryndash ustaý, dápter syzyqtaryna áripti qalaı jazý tártibin túsindirdim.

— «A» árpiniń tańbasyn dápterlerińniń bir jolyna toltyryp jazyńdarshy!

Balalar qunjyńdap jaza bastady. Parta-partany aralap júrip árqaısysynyń jazǵan áripterin muqıat kórip shyqtym. Aqmyrzanyń taıaqtaı sereıtip jazǵan jýan áripteri dápter jolynyń syzyǵynan shyǵyp, qısaıyp ketken eken.

— Káne, Aqmyrza! — dedim stoldyń sol jaq búıirine tura qalyp, — jańaǵy úırengen árpińdi qara taqtaǵa jazshy! —Aqmyrza qara taqtaǵa birden shyǵa qoımaı, ornynda qıpaqtap turyp qaldy. Bar bala ózine qadala qaraı qalǵan soń, samarqaý júrip kelip, bordy meniń qolymnan aldy da, sylbyr jaza bastady... «A» árpiniń arabsha tańbasy qara taqtanyń betine jypyrlap tolyp ketti. Jazǵan áripterin shúberekpen súrtip tastady da, izinshe ornyna baryp otyrdy.

— Aqmyrza jaqsy jazdy ǵoı, — dedim ádeıi kóńilin aýlaǵym kelip.

— Jaqsy jazdy! — desti balalar shýlap. Birneshe balany kezekpen qara taqtaǵa shyǵaryp, «A» árpin jazdyrdym. Qara taqtanyń betinde qujynap turǵan áripterdi kórgenimde meni aýyzben aıtyp jetkize almaıtyn bir ǵajap sezim bılep áketti. Jas balalar ebeteısiz názik qolymen jazylǵan árip tańbalary maǵan úlken ómirdiń shyńyna alyp shyǵatyn baspaldaqtaı kórindi.

— Balalar! — dedim stoldyń shetine qolymdy tirep tura qalyp, — jańa óleń biletinderiń qoldaryńdy kóterińdershi!

Aldymen Aqmyrza qolyn kóterdi. Ár jerden samsap kóterilgen qoldaryn sanap edim, 7 bala jańa óleń biletin bolyp shyqty.

— Jaraıdy, qoldaryńdy túsirińder! Káni, Aqmyrza, balalardyń aldyna shyǵyp, biletin óleńińdi bizge aıtyp bershi!..

Aqmyrza shıraq qımyldap, adymdaı basyp, qara taqtanyń aldyna keldi de, qazdıyp tura qaldy.

— Áneýgúni mektep jumysynda júrgende Elemes aǵa bir óleń úıretip edi, sony aıtyp bereıin.

— Aıta ǵoı!

Aqmyrza keýdesin kerip, basyn shalqaıta ustap, tura qaldy da, óleńdi bastap jiberdi:

— Jańa batyr jas qazaq,

Eńbekshi tap ulany.

Baı, myrzaǵa qas qazaq,

Jalpy teńdik urany...

— Aıta bereıin be? — Jaltaqtap maǵan bir, balalarǵa bir qarady.

— Aıta ber! — dedim.

— Jetkinshegim, jas batyr,

Marks, Lenın — uranyń,

Umtylyp alǵa bas, batyr,

Barlyq óner quralyń...

— Jigit ekensiń, Aqmyrza! — dedim arqasynan qaǵyp, — ornyńa baryp otyra ǵoı.

Aqmyrza alshańdaı basyp, ornyna baryp otyrdy.

— Jańaǵy aıtqanyń kimniń óleńi, bilesiń be, Aqmyrza?

Aqmyrza basyn shaıqady.

— Bul óleńdi Sáken Seıfýllın degen aǵalaryń jazǵan, balalar! Bilip alyńdar!..

— Sáken Seıfýllın!

— Sáken Seıfýllın! — Balalar taǵy da gýlep ketti.

Gazetterden, kitaptardan ákeleri, aǵalary úıretken ár alýan jańa óleńderdi biletin bes-alty balany alǵa shyǵardym. Olar ózderi biletin óleńderdi aıtyp berdi.

— Jaqsy oqysańdar senderge talaı-talaı tamasha óleńder úıretemin. Eń aldymen, jańaǵy Aqmyrza aıtqan «Jas qazaq» óleńin báriń úırenip alyńdar! Erteńgi sabaǵymyzdyń sońynda qosylyp aıtatyn bolyńdar!

— Úırenemiz.

— Úırenemiz.

— Qosylyp aıtamyz.

— Endeshe osy óleńdi men senderge qazir birneshe ret qaıtalap aıtyp bereıin. Zeıin qoıyp tyńdap otyryńdar!

Balalar tyna qaldy. Men «Jas qazaqtyń» ár sózin, ár jolyn jiktep, jeti-segiz ret qaıtalap aıtyp berdim. Úırenip aldyq degen birneshe balaǵa aıtqyzyp kórdim. Shala biletinderi jaqsy biletin balalardan úırenip keletin boldy.

Sabaqtyń sońynda tártip, tazalyq jaıyn, dápterler men qaryndashtardy kútip ustaý qajettigin aıttym.

Mektebimiz tabıǵı qalpynan zoraıyp, molaıyp ketkendeı. Jas órenderdi jańa kúnge, jaqsy zamanǵa shaqyryp turǵandaı. Kópshilik qaýymnyń birlik-yntymaǵymen mektepke aınalyp, kórikti sıpatqa ıe bolǵan shaǵyn úıge jas ómirdiń, jańa dúnıeniń nusqasy ornaǵandaı.

— Tarańdar! Erteń mekteptiń mańdaıyna qyzyl jalaý kóterilisimen oqýǵa keshikpeı kelińder!..

24

Aıtqandaı-aq, Kúreńbaı óz aldyna tútin tútetip, óz betimen kún kóre bastady. Bákibaı bolsa, burynǵy qalpymen aýyldyq keńestiń shabarmany. Bir jaǵynan saýjoı mektebinde oqyp, saýatyn ashty.

Burnaǵy jyly áıeli qaıtys bolǵanda Kúreńbaı Jaqybaı degen kenje balasyn alystaǵy naǵashylaryna aparyp tastaǵan eken. Taqyrtóbege kóship kelip, ornalasysymen ádeıi ózi baryp, Jaqybaıdy naǵashysynan alyp kelgen. Jurttyń balalary qatarly oqýǵa bergen.

Kúreńbaı Nurtaı qorasynyń janyna shymnan soqqan, ańǵal-sańǵal jer úıinde turatyn. Syǵyraıǵan jalǵyz terezeden túsken kún jaryǵy jartymsyz. Úı ishi kúndizdiń ózinde kúńgirt tartyp turady. Terezeniń áldeqashan synyp qalǵan tómengi kózin qoıdyń qarynymen jamap qoıǵan. Ony shynymen jamap alaıyn degen oı Kúreńbaıda bolǵan joq-ty. Úı ishindegi ilip alar táýir múlki anada Nurtaı bergen bir kesek aq kıizben kónetoz alasha, Jantaq múıiz qońyr ógiz, synyq múıiz qara sıyr aıaq aýzyndaı kúrke qorada baılaýly. Sıyrynyń bıylǵy buzaýymen úsh qarasy bar. Az ǵana malyn kópteı kórip kóńilge toq sanaıdy.

Jıyrma tórtinshi jyldyń qysy osylaı ótip jatty.

Kúreńbaı bir kúni úıine asa qýanyshty qaıtty. Aýyl eńbekshileriniń jalpy jınalysy oǵan zor senim bildirip, kedeı-jalshylar komıtetiniń bastyǵy ǵyp saılady.

Oktábr revolúsıasy jetinshi jylǵa aıaq basty. Ókimet kedeı-jalshylardy baýyryna tartyp, qanatynyń astyna jınaı bastady. Osy maqsatpen jer-jerlerde kedeı-jalshylar komıtetin uıymdastyrdy. Mine, bizdiń Kúreńbaı osyndaı komıtettiń bastyǵy bop saılandy. Ol ómirinde birinshi ret quldyq qamytyn sypyryp tastap, endi ózi el basqaratyn boldy. Bul mindetti qaıtse durys atqarady? El senimin qaıtse aqtap shyǵady? Nurtaıdyń ázázil tiline erip, aıaq astynan istegen aýyr qylmysyn qalaı jýady? Osy jaıdy tereń oılanyp alyp, bilek sybanyp iske kirisý kerek.

Asyǵa basyp, tolqyna úıine kirse, Jaqybaı mektepten áli qaıtpaǵan eken. Qap, Jaqyshtyń kelmeı jatqanyn qarashy! Qýanyshymdy bildirip, bir jasap qalar edim. Bákibaı da búgin úıde joq. Sámetke erip, aýyldardy aralap ketken.

Kúreńbaı terezeniń erneýine jaqyn otyra qalyp, eki julyǵy túsip qalǵan eski etigin jamaýǵa kirisip ketti. Kedeı adamnyń ýaqyty altynnan da qymbat. Tyqyl-taıań sharýańdy qystyń qysqa kúninde tyndyryp tastamasań, túnde otyrýǵa jaryq qaıda?

Qansha otyrǵanymen etik jamaýǵa moıny jar bermeı-aı qoıdy... İsi ónbedi. Júregin kernep bara jatqan zor qýanysh alańdata berdi. Tysqa qulaq túrdi. Qardy syqyrlatyp, shapshań basyp Jaqybaı kele jatqan joq pa eken. Jamap otyrǵan etigin jınap qoıdy. Terezeniń shańytqan boz qyraýyn lebimen úrlep, túıeniń kózindeı jerin móldiretip tazartyp aldy.

— Al qyzyl kórinedi qashqan túlki,

Jigittiń qaıda qalmas jıǵan múlki,

Bıikke oıda turyp qol sozamyn,

Bolsyn dep shirkin kóńil kóterińki.

Shıyrshyq qarǵa aıaǵyn tyq-tyq basyp bireý kele jatyr. Lezdiń arasynda jaqyndap kelip qaldy. Esik ashyldy. Jaqybaı bir qora sýyqty úıge ala kirdi.

Ózin úlken bastyq saılaǵanyn balasyna qalaı aıtýdyń jónin Kúreńbaı kúni buryn jete oılanyp alǵan. Aıtýǵa ońtaılanyp, aýzyn asha berip edi, Jaqybaı aldynan kes-kestep sóıletpeı qoıdy.

— Qoıa tur, áke! Qoıa tur deımin! — Anaý alqynyp kelgen boıda moınyndaǵy kıiz dorbasyn aǵytyp alyp, jerge qoıdy. Ústindegi shekpen kúpisi men basyndaǵy kúreń eltiri jalbaǵaı tymaǵyn sheship, olardy bir jerge tastaı saldy. Sóıtti de kitap dorbany aqtara bastady.

— Oqýdy kóbeıttiń be, Jaqyp? — dedi ákesi eljirep.

— Qoıa tur, áke! Keıin aıtamyn, — dedi Jaqybaı mańǵazdanyp.

— Jaraıdy endeshe. Qazir kóje jylytyp bereıin...

— Bir shege taýyp bershi, áke? — dedi Jaqybaı ákesine jaqyndap kelip:

— Joq shegeni qaıdan alaıyn, — dedi ákesi bolmashy renjip qalyp.

— Endeshe bir aǵashtyń juqa synyǵyn taýyp bershi! «Ne bop qaldy eken!» — dep oılady Kúreńbaı ishteı tolǵanyp. Aǵashtyń qatty synyǵyn ákep berdi. Onyń nege keregin bilgenshe jany baıyz tappaı, tynyshy ketip tur. Balasynyń jaıdarman álpetine qaraǵanda, pálendeı qystalań bola qoımaǵan sıaqty. Úlkendik qalpyn saqtap, qashan balasy ózi aıtqansha, shydaýǵa bekindi. «Qaıdaǵy joq birdeńege máz-meıram bop qýanady da júredi ylǵı, — dep oılady Kúreńbaı. — Mektepke baryp, oqý oqyp júrse de, áli baıaǵy qalpy, basynda tınaqtaı aqyl joq...»

Aǵashtyń synyǵyn qazyq sıaqtandyryp ákesine jondyryp aldy Jaqybaı. Ony ózi aınaldyryp kórip, minsiz bolǵanyna qýanyp tur.

— Kózińdi myqtap jumshy, áke! — dedi Jaqybaı qýlana kúlimsirep.

— Mynaý ne deıdi! Ákeńmen jasyrynbaq oınaıyn dep júrsiń be, óziń?

— Ras aıtam, jumshy kózińdi!

— Kúreńbaı balasynyń kóńilin jyqqysy kelmeı, ile kózin tars jumyp aldy.

— Teris qarap otyr!

— Tipti qalasań, teris qarap, buǵyp jatyp qalaıyn.

— Sóıt...

Kúreńbaı osy arada balamen bala bolyp, qorbańdap teris qarady da, kózin tars jumyp alǵan boıymen etpetinen jata qaldy.

— Endi qashan?

— Ashpa kózińdi, teris qarap jata ber! — degen Jaqybaıdyń daýysyn estidi Kúreńbaı. Bir mezette bala ákesine suńqyldap:

— Ash kózińdi! Kór, mine, bizdiń úıge kim kelgenin! Bizdiń úıge Lenın keldi! — dedi.

— Balam-aý, saǵan ne bolǵan? Nege aldaısyń ákeńdi? Uıat emes pe? — dep sóılegen boıymen Kúreńbaı kózin ashty. Ań-tań bop jan-jaǵyna qarady.

Tómengi kózderin qoıdyń qarynymen jamaǵan, syǵyraıǵan joǵarǵy kishkene kózderinen mardymsyz jaryq túsip turǵan syqsıma terezege súzile qarady. Qaıran bop turyp qaldy. Kelesi sátte moınyn buryp, tórgi qabyrǵaǵa kóz qıyǵyn tastady. Aıaǵyn bir basyp, eki basyp, aqyryn jaqyndap baryp, tańdanyp qarap turdy.

Kúreńbaı Lenın esimin burynnan biletin. Ár kezde estigeni bar. Lenın onyń uǵymynda búkil álemde teńdesi joq uly adam, kedeı-jalshylardyń dosy. Kúreńbaı Nurtaıdan bólinip shyqqannan beri óziniń budan bylaıǵy bar murat-maqsatyn, úmit-armanyn osy uly adamnyń esimimen tyǵyz baılanystyryp júretin. Lenın qandaı adam? Onyń keskin-kelbeti qandaı? Anada bir kúni Elemes Kúreńbaıǵa eski gazetten bir sýret kórsetken. Gazet tozyp qalǵan eken. Ajyrata almaǵan. Qaraı, qaraı kózi talyp, aqyrynda anyqtap kóre almaı qoıǵan. Sondaǵy kórgen kómeski sýretten bar este qalǵany: bıik mańdaıy, sál qysyqtaý kelgen kózderi ǵana.

Endi, mine, dıdary qysqy kúnniń mardymsyz sáýlesimen jarqyrap Kúreńbaı úıiniń tórinde otyr. Uly adam Kúreńbaıǵa týra qaraıdy. Bolmashy jymıyp: «Halyń qalaı, kedeıkomnyń bastyǵy? Baılardy jeńip shyǵamyz ba?» — dep til qatqandaı bolady.

Dál gazettegideı. Bıik mańdaıy, sál qysyqtaý kózi sondaǵy kórgen sýrettegisinen aınymaıdy. Endi Kúreńbaı onyń búkil bet beınesinen bizdiń qazaqqa uqsastyq izdep, úńile qaldy. Kóziniń qıyǵy mol eken! Osy úlken kisiniń boıynda qazaqtyń bir tamshy Kany bar sekildi kórindi oǵan. Bárinen de buryn bir ǵajaby — uly adamnyń júzinde tákapparlyqtyń tıtimdeı nyshany joq. Rasynda da Lenın Kúreńbaıdyń ıt baılasa turǵysyz alasa úıine jerkenbeı kirip, hal-jaıyn surap, jyly lebiz bildirip turǵan sıaqty. Aqyly álemnen asqan kemeńger kisi ǵoı, tegi. Kózderi netken qyraǵy! Erninde, mıyǵynda meıirbandy, marhabatty kúlki bar. Dos, dos! Úlken dos, uly mártebeli dos!

Kúreńbaı sýretten kózin almaı, baıaý sóılep tur:

— Osyndaı eken ǵoı! Myń jyl jasasyn! Órkeni óssin! Dúnıeniń bar jaqsylyǵy osy kisige ornasyn!.. Álden ýaqytta Kúreńbaı balasyna nazar aýdaryp, asa bir meıirimdi shyraımen til qatty:

— Qaıdan aldyń? Kim berdi saǵan?

— Jaqsy oqyǵany úshin muǵalim aǵaı syılyqqa berdi.

— Syılyqqa berdi dediń be?

— Iá, áke, muǵalim syılyqqa berdi. Oqýyń kóbeıgende Lenınniń kitabyn beremin deıdi.

— Óskende sen Lenınniń kitaptaryn oqısyń, á? — dedi Kúreńbaı tańdanýy men súıinishi aralas bir erekshe pishinmen.

— Bizge oqy dep Lenınniń ózi aıtypty ǵoı.

— Solaı ma? Balalardy oqyt dep osy kisi aıtyp pa?

— Muǵalim aıtady. Lenın oqy dep úsh ret aıtqan deıdi. Bylaı bolypty. Lenınniń aldyna kóp-kóp jastar jınalyp barsa kerek. Sonda Lenın olarǵa: «Senderdiń mindetteriń — oqý, oqý jáne oqý» degen eken deıdi muǵalim.

Kúreńbaı Lenın sýretine betin taqap turyp, eki qolyn keýdesine aıqastyryp ustap, bir túrli múláıim pishinde sóılep ketti.

— Joldas Lenın! Meniń ulym Jaqybaı oqý oqyp, úlken kámónes bop shyǵady. — Úsh márte basyn ıip tájim etti. Balasyna betin buryp, sózin jalǵap jiberdi. — Búgin qaı kún?

— Sársenbi! — dedi Jaqybaı ile.

— Báse! Sátti kún eken ǵoı. Sen ne bildiń? Meni kedeıler komıtetiniń bastyǵyna saılady. Bul da Lenınniń ámirimen bolǵan is! — Kúreńbaı qurmet kórsetken pishinmen sýretten kóz almaı qarap turdy. — Endi men Nurtaıǵa bas ımeımin. Tiline ermeımin. Baılarǵa tipti de jalynbaımyn. Jeter tálkegi! Qorǵaýshymyz bar bizdiń. Men ázir namaıy qarańǵy adammyn. Biraq keńes ókimeti ornaǵaly bergi alty jylda ómirimde kórip-bilmegen jańalyqtardy bildim. Al balam, sen bolsań, on eki jastasyń. Biraq menen anaǵurlym kóp bilesiń! Biz aq pen qarany, dos pen qasty aıyra biletin boldyq. Demek, qalaı ómir súrýdi, ne isteýdi de úırendik. Átteń ne kerek, qoly qurǵyr hat bilmeıdi. Ár nárseniń parqyn aıyra bilý úshin qaǵaz tanymasań bolmaıdy, tegi... — Jaqybaıǵa jaqyndap kelip, ústindegi jeńsiz kamzol tonyn sheship tastady. — Ystyqtap kettim!..

— Men saǵan hat tanytaıyn, — dedi Jaqybaı úzdigip. — Men bar ǵoı, áke, oqý quralyn oqıtyn boldym, azdap jazamyn da.

— Maqul, káni, balam, sen óziń bilgen oqýyńdy maǵan birte-birte úıretshi. Hat bilmesem, qyzmetti qalaı atqaramyn?

Kúreńbaı men Jaqybaı tekemetke etpettep jata qaldy. Jaqybaı oqý quralynyń betin ashty. Kıiz dorbadan dápterin alyp, onyń betterine samsap tizilip turǵan árip tańbalaryn, jeke sózderdi ákesine oqyp berdi. Sálden keıin birneshe áripten qurap sóz jazdy.

— Ne dep jazdyń? Oqyshy!

— Tyńda! Oqıyn. «Biz endi qul bolmaımyz. Biz endi qul emespiz». — Sodan keıin bala dápterdiń bir jolyna «Muny jazǵan Jaqybaı Kúreńbaıuly» dep jazdy. Ákesine muny da oqyp berdi.

— Iá, endi biz baılarǵa kiriptar bolmaımyz! — Kúreńbaı tikenekteı qatqyl alaqanymen balasynyń ystyq mańdaıyn sıpady. Dápter betindegi qısyq túsken jazýlarǵa súısine qarady.

Tańǵajaıyp iske tap bolǵandaı tereń sezimmen tolqyna tebirenip ketti Kúreńbaı.

Áke men bala osylaısha uzaq otyrdy. Kúreńbaı dápterdegi tańbalardy da, oımen joramaldap, kóńiline toqı berdi, toqı berdi.

Kesh boldy. Shyraǵdan shamnyń kúńgirt jaryǵymen Lenınnen kóz almaı únsiz uzaq otyrdy Kúreńbaı. Erteń qaıtse de kerosın ishim taýyp alý kerek. Terezeniń synǵan kózderin shynymen jamap alsa qandaı jaqsy bolar edi.

Jaqybaı úıdiń tórinde sabaǵyn oqyp otyr. Terezeden jel gýlep tur. Kún kenet bulttanyp, jaıaý borasyn júre bastaǵan. Tún ortasyna taıap qaldy.

Esikti julqyp ashyp, entigip Nurtaı kirip keldi. Adymdaı basyp, ash bórideı jalaqtap kelip, úı ortasynda qalshıyp turyp qaldy. Ústindegi qorbıǵan qasqyr ishiginiń jaǵasyn keıin qaıyryp qoıyp, elire sóıledi:

— Jetisken ekensiń! Tasyǵan ekensiń! Qandy shelek!

— Sen ne aıtyp tursyń? — dedi Kúreńbaı silkine túregelip.

— Sen opasyz ekensiń! Zulym ekensiń!

— Túsinbeımin... Aljyǵanbysyń óziń?

— Basyńdy qaǵyp alaıyn ba, zántalaq!.. — Nurtaı siltideı tundy.

— Ońaılyqpen men saǵan basymdy keskizem be? — Kúreńbaı eki attap, eki attap, judyryǵyn túıip tur. Anaý qarý qylsa, qylqıtyp soǵyp jiberýge ázir tur.

— Seni dám-tuzym ursyn! — Nurtaı tisi-tisine tımeı saqyldap ketti.

— Dám-tuzyńdy basyńa ezip jaq.

Nurtaı osy mezette sál báseńdep qalǵandaı boldy.

— Aıtpaımyn dep ant bergeniń qaıda?

— Neni?

— Hazovty jasyrdy, Ulbosynnyń inisin óltirdi dep ústimnen aryz beripsiń ǵoı... — Ájim torlaǵan qara sur júzine ashý-yzanyń yzǵary oınap shyǵa keldi.

Jaqybaı seskenip, buryshqa baryp buǵyp otyra qaldy. Nurtaıdyń tentek minezin, qıt etse qol jumsaıtynyn ol biledi. Kúreńbaıdyń Nurtaı aldynda qorqyp-pysyp júretini de oǵan málim. Biraq bul sapar ákesi Nurtaıdan taıynbady. Á dese, má dep aldynda qasqıyp turyp aldy. Tipti judyryq jumsaýǵa da ázir tur.

— Maǵan nege osynsha zirkildeısiń? — dedi Kúreńbaı yzǵarly pishinmen túıilip. — Men burynǵy ynjyq Kúreńbaı emespin. Bilip qoı! Kedeıkomnyń bastyǵymyn men!

— Qolyń jetken eken? Komıtetińmen qosa qurtaıyn kózińdi. Ala jyǵylaıyn. — Nurtaıdyń kózi tórde ilýli turǵan sýretke tústi. Aýzyna aq ıt kirip, qara ıt shyǵyp, Kúreńbaıdy sógip tastady.

— Mynaýyń ne taǵy da? — Nurtaı sus kórsetip, qytymyrla sóıledi. Kúreńbaıǵa asqan meıirimdi qabaqpen, ystyq shyraımen qarap otyrǵan sýretke tura umtyldy. — Basyńdaǵy myna úıiń meniki ekenin bilemisiń sen. Bosat shapshań úıimdi. Jaman da bolsa, meniń malyma salynǵan úıdiń qabyrǵasyna sýret ilip, masqaralaı almaımyn. — Nurtaı sýretti julyp almaq bolyp qolyn soza bergende, qas qaǵymda bir malaǵan bastalyp ketti. Jaqybaı tyshqanǵa bas salǵan mysyqsha atylyp kelip, Nurtaıdyń qolyn shap berip ustaı aldy. Nurtaı qapelimde balanyń oqys qımylynan taılyǵyp, keıin sheginip ketti.

— Myna similtir nemeniń istep júrgen qylyǵyn kórdiń be? — dep Kúreńbaıdy tildep tur. Álgi ázirde ne isterin bilmeı tartynshaqtap turyp qalǵan Kúreńbaı ashýly arystandaı shıyrshyq atyp bar pármenim umtylyp kelip Nurtaıdyń aldyna qasqaıyp tura qaldy:

— Shyq úıimnen! Ket janyńnyń barynda.

Nurtaı bulqan-talqan bop sóılegen boıymen kijinip shyǵa jóneldi.

Ári-beriden keıin Nurtaı solbyraıyp, terezeniń aldynan ótin bara jatty. Kútpegen jerden kezdesken shyrǵalań ýaqıǵadan qatty tebirenip, ashý-yzaǵa býlyqqan Kúreńbaı álden ýaqytta sabasyna túsip, Jaqybaıǵa baıaý til qatty:

— Eger men násip bolyp, Lenındi kórsem, Nurtaıdyń esiginde qansha kúrek tozdyrǵanymdy, qansha qysqy túndi aıdalada uıqysyz ótkizgenimdi aıtar edim...

Jaqybaı únsiz turyp qaldy. Júregi ornyna túsip, saldarly qalypqa aýysqan Kúreńbaı balasyna:

— Balam, endi jatpaı-turmaı bir jóni túzý úı taýyp alyp, soǵan kósheıik. Lenınniń sýretin ilip qoıýǵa bizdiń myna úıimiz qolaısyz ǵoı, — dedi.

Jaqybaı únsiz quptap, bas ızedi.

— Jat, uıyqta qulynym! Men de uıyqtaıyn. Erteńnen bastap Nurtaıdyń izine shyraq alyp túsermin...

* * *

Bul áńgimeni keıin Kúreńbaıdyń óz aýzynan estip, dápterime jazyp qoıdym.

25

Eki arada biraz aılar ótti. Kóktem shyqty. Qystan kúısiz shyqqan el mımyrttap, Qamsaqty kólindegi jaılaýyna kóshti.

Oqýyn bitirip, Sámet te elge oralǵan. Burynǵy qyzmetine qaıta kirisken. Nurtaılar áli Kólbarshyndaǵy qystaýyna uzap kóshpeı, sol jerge tuspa-tus Egindikól degen jerge qonypty.

Nurtaıdy kinálaýǵa bir syltaý tabyldy. Byqsyǵan shala qaıta tutandy. Hazovtyń bar bále-sumdyǵyn, qaı jerde qashyn júrgenin Nurtaı biledi. Onyń túp qazyǵy — Nurtaı... Egerde jatpaı-turmaı Hazovty áshkerelep, ashyp bermesek, shoqpardyń basy ózimizdiń mańdaıymyzǵa sart ete qalýy kádik.

Bolys ortalyǵyna baryp, qaıtyp kele jatyrmyn. Qasymda Elemes bar. Salt mingen attarymyzdy saý jeldirip, jortyp kelemiz. Elemes atynyń júrisin kenet irkip, qulan búlkekke basty. Men de onyń yńǵaıyna baǵyp, atymnyń tizginin tejep ustap, qatarlasa júrip kelemin.

Jasqanshaqtyǵymnan qorlyqty. kórdim-aý, áıtpese... — dep aýyr kúrsindi Elemes.

— Mánisin aıtshy? — dep eleńdeı qaldym.

Elemes jańa kórgendeı maǵan tańyrqaı qarap qoıyp:

— Sizge bir syr aıtaıyn, — dedi.

— Aıt, tyńdaıyn...

İle bastap jiberdi.

— Bir tyǵyz jumys bolyp qalsa, el jatyp, tynyshtyq arpaǵan shaqta, keńsede ońasha otyryp tyndyryp tastaıtyn ádetim bar. Sámet aǵaı búgin qalaıda bitirip qoı dep, ádeıi tapsyryp ketken tyǵyz-taıań qatynas qaǵazdy jazyp tastaǵaly el jatqan kezde keńsege keldim. Túndikten mol kirgen salqyn samalǵa boıym sergip, kókiregim shaıdaı ashylyp ketti.

Sergek otyrmyn. Buryn bolyp kórmegen bir tasqyndy sezim bılep aldy. Aragidik tysta qybyr etken bolmashy sybdyrǵa qulaq túremin. Salqyn samal molyraq kirsin dep úıdiń esigin jarym-jartylap ashyp qoıdym. Birazdan keıin shamaly boı jazyp keleıin dep tysqa shyqtym. Moınymdy sozyp aspanǵa qarap turdym. Aınalada qybyr etken tirshilik belgisi bilinbeıdi. Tuńǵıyq qara kók aspan aıasyndaǵy seldir juldyzdar qıan alystaǵy ottaı sıqyrlana jyltyldaıdy. Álden ýaqytta qaıtyp kelip qaǵaz jazýǵa úrtis kiristim. Hat-qalamǵa jattyǵyp qalǵan ońtaıly saýsaqtarym qaǵaz betine erkin júıtkip júre berdi.

Keıingi kezde jazý-syzýǵa tóselip alǵanmyn. Buryn ár sózge, ár sóılemge bir qadalyp, jazǵanymnan óshirip tastaýym kóp bolatyn. Qaı jerinen jańylyp kettim eken dep dúdámaldana beretinmin. Bir jazǵanymdy áldeneshe qaıtara oqyp shyǵatynmyn. Eki-úsh dúrkin jóndep jazǵan qaǵazym kóńilime pálendeı qona qoımasa, erinbeı-jalyqpaı qaıta kóshirip jazatynmyn.

Jýyqta ótkizilgen shańyraq sanaǵynda mal jasyrǵan baılardyń ústinen bolystyq atqarý komıtetine joldanatyn qupıa málimdeme edi onym. Nurtaı, Kenjeqara, Elýbaı qatarly iri baılardyń sanaqtan jasyryp qalǵan maldaryn túlik-túlikke bólip jazdym.

Qaǵazdy shamnyń shólmegine jaqyn ustap kórip turmyn. Kúlgin tústi kók sıamen marjandaı tizip túsirgen árip tańbalary beıne bir aq jibek mataǵa shekken kesteniń ásem órnegi sıaqty. Málimdeme qaǵazdyń tómengi jaǵyna badyraıtyp jazǵan «Aýyldyq keńestiń tóraǵasy S.Tomaıuly, hatshysy E.Tólemisuly» degen jazýlar osy sapar taǵy da maqtanysh sezimimdi tasqyndatyp jiberdi.

Budan buryn ár alýan máseleler jaıynda jıi-jıi jazylyp júrgen talaı qaǵazdardyń aıaǵyna dál osylaı qol qoıatynbyz. Nelikten ekenin qaıdam, myna qaǵazǵa qoıǵan qolymyz ózgeshe bir sıpat taýyp, júregime ystyq sezildi.

Bul kúnde men qanaty qatpaǵan sary úrpek balapandaı jas emespin. Ortan qoldaı jigitpin. Ózim quralpy jas jigitterge eliktep, kóńilim súıgen qyzdarǵa birneshe hat jazyp ta kórgenmin. Osydan eki-úsh jyl buryn qyzdarǵa jazǵan hattarym: «Ǵızzatlý, ýa hurmatlý, qadirden kórgýshi qurbym...» degen sekildi ala-shubar sózdermen bastalatyn. Al, endi bertin kelgende, qyzdarǵa jazǵan hattarymnyń jón-josyǵy túbirimen ózgerip ketti. «Abzal qurbym pálenshe, saǵan júregimniń tuńǵıyq tereńinen qaınap shyqqan jalyndy sálemimmen qatar súıispenshilik sezimimdi bildiremin...» degen sıaqty názik kóńil kúıinen bastaımyn da, qaı-qaıdaǵy ádemi teńeýlerdi ústi-ústine tókpelep jiberemin.

Sizge muny maqtanyp aıtyp otyr eken dep oılap qalmańyz. Talaptanyp óse bastaǵanymyzdy, oıda turyp, bıikke qol sermegenimdi bildireıin degen oımen ádeıi aıtamyn. Áıtpese qur maqtannan ne shyǵady deısiz.

Erteń tańerteń keńsege kelisimen myna jazǵan qaǵazymdy Sámet aǵaı shuqshıyp kóredi.

— Káni, ne dep jazdyń, Elemes? Oqyp kórshi! — deıdi ol sonda. Tamaǵymdy kenep alyp, daýysymdy sozyp, náshine keltire oqı bastaımyn. Sámet aǵaı shıbarqyt qońyr beshpentiniń omyraý qaltasynan dobaldaı qyzyl qaryndashyn jalma-jan sýyryp alyp, qaǵazǵa tóndirip aparady da, shoshyp ketkendeı selk etip, qaryndashty keıin tartyp ala qoıady.

— Jetimegim, sen, myna qaǵazyńdy qaıta oqyp bershi! Bir jerinen shatasyp ketken joqsyń ba? Sastabymyzben ushyp túspeımiz be? — dep shyndap kúdik aıtady. Hat tanymasa da, qaǵazdy kózine taqap ustap, aýzyn jybyrlatyp oqyǵan bolady. Maǵan eki-úsh márte oqytyp alady da, durystyǵyna ábden kózi jetkende baryp, qonjıtyp qol qoıady. Sámet aǵaıdyń qol qoıysy elden ala-bóten. «Sát» degen sóz quraıtyn arabsha úsh áripti mińgestirip tizedi de, olardyń aınalasyn shyǵyrshyq tańbamen qorshap qoıady. Óziniń sózimen aıtqanda, «bir jaqqa qashyp ketpesteı etip, kisendep tastaıdy».

— Qoldy óstip qıyndatyp qoımasań, — deıdi Sámet aǵaı meni árdaıym saqtandyryp, — bir qýlar podlok jasap, tyrapaı asyrady. Ámse saq bolǵan jaqsy...

Sámet aǵaıǵa eliktep keıingi kezde men de qolymdy qıyndatyp qoıatyn boldym.

Úıge qaıtaıyn dep qaǵazdarymdy jınastyra bastadym.

Elemestiń syryn manadan beri uıyp tyńdap edim. Sharyqtaý shegine jetkenshe dátim shydamaı:

— Sózińniń shyraıy jańa kirip kele jatyr, aıta ber, — dedim.

— Men sizge ishimde júrgen bir qupıa syrymdy aıtqaly otyrmyn, — dedi Elemes osy arada.

— Senseń, dos sanasań aıt, — dedim.

— Bul ýaqıǵa siz kelerden bir aıdaı buryn bolyp edi, — dep bir toqtady.

— Iá, sonymen...

— Sol kúni keshke taman qaladan bir jigit kelip, ony Dosym deıtin baıshikeshtiń úıine túsirgenbiz. (Sámet aǵaı aýyldyq keńestiń bir tyǵyz sharýasymen keshe Sarshakól qoǵamyna ketken). Sol jigit beıýaqta keńsege jetip keldi. Sypaıy amandasyp, aty-jónin aıtty. Sóıtip Qozybaǵarov. Ýezen kelgen tergeýshi.

Beıtanys adamnyń josyǵyna baǵyp, toń-torys syńaımen sarabdal sóılesti. Maǵan kóziniń astymen qarap qoıyp, ár sózin aýzynan syzdyqtatyp shyǵarady.

Aldynda jatqan qalyń sur papkasyn tez-tez aqtardy da, syndarly shyraımen:

— Osy bastan eskertip qoıaıyn. Ekeýmizdiń aramyzda aıtylǵan áńgimeni tisińizden shyǵarýshy bolmańyz, — dedi.

Únsiz bas ızedim. Anaý kún ilgeri ázirlep qoıǵan tergeý protokolyna qolymdy qoıdyryp aldy.

— Egor Hazov degen kisini bilesiz be? — dep surady sálden keıin túsin sýytyp.

Tergeýshiniń tutqıyl suraǵy júregime tikenekteı qadaldy. Menen jaýap kútip bedireıe qaldy. Hazovtyń jeksuryn beınesi qumyraǵa salǵan kólbaqadaı bulqynyp, kózimniń aldyna kelip tura qaldy. «Ańǵal aqymaqtyń kebin kıgiń kelmese, kazirgi jaǵdaıdy durys paıymda, — deıdi kókiregimniń túkpirinen sampyldaǵan bir daýys. — Hazov jaıynan bar bilgenińdi tergeýshige qaldyrmaı aıtyp ber». Neden bastarymdy bilmeı daǵdaryp otyrǵanymda, tergeýshi maǵan qozǵaý salyp jibergisi kelgendeı:

— Hazov jaıynan bilgenińizdi erkin aıtyp berińiz! — dedi.

Kúńgirt tartyp, toza bastaǵan kóne derekter betindegi tozańyn súrtip alǵan qara tastyń jazýyndaı ańdyzdap shyǵa keldi.

— Aıtaıyn, — dedim bekem syńaımen. Tergeýshiden sóz tostym.

— Aıta berińiz!

Ádepkide aýzyma sóz túspeı, ańtarylyp otyryp qaldym. Oılanyp alsyn deı me, kim bilsin, tergeýshi bol-boldyń astyna ala qoımady.

— Mine qyzyq, Hazovtyń menimen qandaı baılanysy bar?

— Qysylmańyz, aıta berińiz? — dedi tergeýshi keń tanaýynan dem alyp, — men sizden jaýapkershilik retinde surap otyrǵan joqpyn. Saspańyz...

Kóńilime túıtkil kirdi. Bergen jaýabymnan shatasyp qalyp, masqara bolmasam neǵylsyn. Tergeýshiniń qatyńqy qas-qabaǵyna emen-jarqyn jyly lep júgirgendeı boldy. Ar jaǵynda maǵan degen zili joq sıaqty.

— Hazovtyń dáýiri júrip turǵan kezde jas edim. Keıin ara-tura estigenim bolmasa, tolyq bilmeımin...

— Bilgenińizdi aıtyp berseńiz, maǵan so da jetip jatyr.

— Qup bolady.

— «Kórdim degen kóp sóz, kórmedim degen bir sóz», — dep, bilgenin jasyryp, muz qara kók tanyp ketetinder de bolady. — Synaı kúlimsirep tyna qaldy tergeýshi.

— Hazov degenińiz beti-júzin kórgen adamym emes. Áıtkenmen, estigen-bilgenimdi túgel aıtyp bereıin.

Qansha degenmen kúmándanyp otyrmyn, kim biledi, áldebir qýlar meni surqıa qashqynmen baılanystyryp, ústimnen shaǵym berdi me eken? Tolqýly kúıimdi kórgen tergeýshi aldyndaǵy qaǵazdaryn jınastyryp qoıdy da, meni aldarqatqysy kelgendeı, jymyń etti. Shapshań qımyldap ornynan kóterildi. Bastapqy kezdegi resmı qalpynan tez aınydy. Menimen til tabysyn, uǵynysqysy kelgendeı jaqyndap kelip:

— Qysylmańyz! Bilgenińizdi aıtyp berińiz? — dedi.

Qozybaǵarovtyń jumsarǵan raıyn kórgen soń shamaly erkindep qaldym.

— Hazov týrasyndaǵy tergeýińizdi menen bastaǵanyńyzǵa túsinbeı otyrmyn, joldas Qozybaǵarov! Osyny bilgim keledi...

— Men sizge mana atap eskerttim ǵoı, — degende tergeýshiniń úni qatal shyqty. — Sizden men jaýapker retinde jaýap alym otyrǵan joqpyn... Egerde shynyn aıtpaı, ótirik málimet berse, jaı kýániń jaýapkerge aınalyp ketýi ońaı ekenin esińizge salyn qoıaıyn.

— Ol ne degenińiz? Bar bilgenimdi aıtyp bereıin, — dep quldyq uryp, quldyrańdaı qalyp edim, tergeýshi meni maqsatty sharýasynyń yńǵaıyna qaraı ıkemdep jiberdi.

— Qorqatyn túgi de joq... Osy eldiń bir senimdi aq júrek jigiti bolǵandyǵyńyzdan, birsypyra jaılardy sizden anyqtap bilip alǵym kelip edi.

Qozybaǵarovtyń bul sózine senbedim. Meni utylap, aldymnan tosqaýyl quryp otyrǵandaı kórindi.

— Neden qorqaıyn, — dedim tutana bastaǵan namys otym órshitpeýge tyrysyp, — Hazovpen tınaqtaı baılanysym bolmasa ony jasyrmasam...

— Joldas Tólemisov! — Bul sapar tergeýshiniń daýsy tym zildi shyqty. — Men sizben myrshym oınaıyn dep otyrǵan joqpyn... Sóz buıdaǵa salmaı, shynyńyzdy aıtyńyz!..

Hazov — Marınovka qalasynyń zıaly kazak-orysy. Bizdiń Amantaı bolysynda on bes jyl udaıy volosnoı ýpravıtel bolǵan Sekeman shonjarda tilmash bolǵan. Sekeman revolúsıa aldynda óz ajalynan ólgen. Bolystyqty Janabaıdyń Baımyrzasy alǵanda, Hazov bizdiń elden ketip, kórshiles Atabaı bolysyna tilmash bolypty.

Atbasar ýezinde aqtar ústemdik quryp turǵan kezde Hazov Marınovkada aýdandyq mılısıa bastyǵy bolyp, mańaıdaǵy eldi bir shybyqpen aıdap, qyryp-joıyp, qan-josasyn shyǵarǵan.

Marınovkamen aralas-qoralas elder Hazov jaıynan qıly-qıly qaýeset aıtatyn. Marınovka partızandarynyń on toǵyzynshy jylǵy kóterilisin kúshpen basýda jan sala áreket istegen. Aqtardyń myń san qarýly jasaǵyn basqaryp, kóterilisshi sharýalardyń qanyn sýdaı aǵyzǵan. Bólshevıkterge tilektes bolǵan talaı adamdarǵa jurt aldynda dúre soǵyp, birsypyrasyn óz qolynan atyp óltirgen.

Hazovtyń oıdaǵy orys, qyrdaǵy qazaq eńbekshilerine kórsetken zábir-qıanatyn, revolúsıaǵa qarsy soıqandy qylmystaryn óz bilgenimshe kelistirip aıtyp berdim.

Hazovtyń óli-tirisinen ne habaryńyz bar? — dep surady tergeýshi tótennen.

Hazovtyń óli-tirisin shyndap ta bilmeıtin edim. Eldiń alypqashty qaýesetine sensek, basym kópshiligi ony óldige sanaıdy da, deıdi bireýler Qorǵaljyn jaqta balyqshy bop jasyrynyp júrgen degendi aıtady. Biraq bir pálege ushyrap qalarmyn dep muny aıtpadym.

Hazov on toǵyzynshy jyldyń kúzinde ushty-kúıdi joǵalypty ǵoı... Revolúsıa sotynyń úkimimen atylyp ketti me, álde amaldap bir jerde qashyp júr me, onshasyn bile almadym.

Tergeýshiniń sharasynan shyqqan ótkir qara kózi óńmenimnen ótip barady: «Dos pen qasty ajyrata almaıtyn, hosh ıisti gúl men ýly aram shóptiń sasyq ısin bir-birinen aıyra bilmeıtin ashyq aýyz ekensiń», — dep kinálap turǵandaı.

— Eger Hazov tiri bolsa?.. — Tergeýshiniń qatyńqy qabaǵynan mysqyldy kúlki kórindi.

— Tiri júrse ustap alyp qurtyp jiberý kerek emes pe?..

— Elderińizdiń mańaıynda jasyrynyp júrgen qaýipti jaýdy qalaı bilmeı qaldyńyzdar?

Tuıyqqa tirelip qaldym.

— Joǵalyp ketken Hazovty taýyp bersem, ne der edińiz? — Tergeýshi ernin jymyryp, mysqyldy pishinmen jymyń etti.

— Ony biz naǵyp bilmeı júrmiz? — dedim sasqanymnan.

— Qyraǵylyqtaryńyz nashar bolǵany ǵoı.

Hazov qylmysynyń bar aýyrtpalyǵy meniń basyma túskendeı-aq denem aýyr tartyp, del-sal boldym. Ańqam keýip, ernim kebersidi.

Degbirsiz túr-turpatymdy kórip, budan ári janyn qınaı bermeıin dedi me, áldeqashan qazbalap tergeı bergenmen ezi biletin derekterine qosatyn jańalyǵym joǵyna kózi jetti me, tergeýshi istiń aıqyn ańǵaryna tústi.

— Kózderińizdiń aldynda júrgen qorqaý qasqyrdy kórmeı, jaraly qala jazdapsyzdar!

Zyǵyrdanym qaınap, namysym keldi. Tergeýshiden uıalǵanymnan, ne aıtarǵa bilmeı daǵdaryp qaldym. Aıtty aıtpady, jar astynda buǵyp jatqan qaterli jaýdy osy ýaqqa sheıin qalaı sezbeı júrdik eken?

— Siz jas adamsyz ǵoı. — Tergeýshi meniń kinámdy biraz jeńildetkisi kelgendeı ımantarazy qalypqa tústi. — Osyndaǵy bas kóterer azamat Sámet Tomaıulynyń ashyq aýyzdyǵyna qaıranmyn...

— Eldi tasqaıaqtaı qaǵystyratyn pysyq kisi edi. Osy tusta naǵyp bosańdyq istegenin...

— Basynyń amandyǵyn kózdegen ǵoı, tegi. — Tergeýshi suraýly kóz qaraspen sóz salmaǵyn maǵan tastady.

— Pálen dep kesip aıta almaımyn...

— Jaraıdy, joldas Tólemisov! İstiń jaıyn anyqtańqyrap alaıyn. Hazov jaıynda el ne aıtady? Ara-tura qulaǵyńyzǵa shalynǵan joq pa?

— Hazovtyń jańaǵy aıtylǵan qylmys-qıanatynan basqa túk te estigen joqpyn.

— Jańaǵy aıtqan jaýaptaryńyzǵa qosatyn derekterińiz joq pa? — dep surady tergeýshi, — oılansańyz qaıtedi?

— Joq, — dedim.

— Osy máselege Nurtaıdyń qandaı baılanysy bar? Bul jóninde ne bilesiz?

Qara basyp kúmiljip qaldym. Bastan qulaq sadaǵa dedim de, Nurtaıǵa shyq jýytpadym. Nurtaı Hazovpen baılanysty degen sóz mıyma qonbaıdy dep otyryp aldym. Jatqan jylannyń quıryǵyn baspaıyn dep, túlki bultaqqa saldym.

— Osy aıtqanyńyzǵa ázirinshe sene turaıyn. — Qozybaǵarov tereń syryn ishine búkkendeı tymyraıa qaldy. — Men qazir Nurtaıdan jaýap alamyn. Siz ishinde bolyńyz. Otyryńyz.

Nurtaı búkshıip kelip taıaǵyna taıanyp tura qalyp, tergeýshimen bıazy amandasty:

— Deniń saý ma, shyraǵym!

— SH-shúkir. — Tergeýshi ernin jybyrlatty. — Otyryńyz! — Stoldyń aldyndaǵy toqal oryndyqty nusqady. Nurtaı qos qoldap ustaǵan taıaǵyn jerge nyq tirep, stoldyń bir jaq shetine janasa, esikke betin bere bir qyryn otyrdy. Qozybaǵarov qaǵazyna úńildi. Nurtaı tergeýshiniń túr-tulǵasyn urlana barlap aldy da, «túsiń sýyq eken, jópshendilikpen ýysyma túse qoımassyń» degendeı, qabaǵyn qars jaýyp túnere qaldy.

Tergeýshi ortasynan qaq bólip, qulaq shekesiniń ústin bastyra qarsy qaıyrǵan kómir qara shashyn alaqanymen sıpap, jóndep qoıdy. Qıyǵy mol ótkir qara kózi qaısar minezin tanytqandaı Kezdik pyshaqtyń jetesindeı qyrly keńsiriginiń oń jaǵyndaǵy tıtimdeı qara meńi susty aq sur júzine jarasa qalypty. Tik jaǵaly qara shuǵa beshpenti, torsyq jambas jasyl shalbary sholaq qonyshty kózel etigi, belin qynaı býynǵan jez toǵaly, jalpaq, bylǵary belbeýi tolyqsha belin tyrsyldata qysyp, shymyr denesin shırata túskendeı.

Tergeýshi zańnyń resmı tártibi boıynsha, áýeli Nurtaıdyń aty-jónin, ultyn, jasyn, bilim dárejesin surap jazyp aldy. Birneshe janama suraq berip, olarǵa oraı Nurtaıdyń bergen jaýabyn tergeý protokolyna túrtip aldy. Ótirik aıtyp, jalǵan málimet berseń, qylmysyńa qylmys jamalady dep, aldyn ala myqtap eskertip, tergeý protokolynyń birinshi betine qol qoıdyrdy.

— Siz birsypyra jasqa kelip qalǵan adamsyz, onyń ústine ǵulama moldasyz. Taǵy da eskertemin: shynyńyzdy aıtpasańyz, qylmysyńyzdy aýyrlatyp alasyz.

Nurtaı ejelgi tomyryq minezine basyp, salǵan jerden kúrt ketti:

— Tergeýge alatyn men ne qylmys isteppin? Áýeli, jónińdi aıtyp óltirshi! — Eki beti kúıdirgen qyshtaı qyzara qaldy. Endigi sátte júzi surlana qalyp, tergeýshige suqtana qarady.

— Op-ońaı qutylyp ketem degen pikirdi basyńyzdan shyǵaryp tastańyz. — Oń qol Jaǵynda teńkıip jatqan jyltyr qara portfelden sýyryp alǵan qaǵazyn oń alaqanymen basyp, Nurtaıǵa tesile qarady tergeýshi.

— Múbárák alla!

— Jaqsy! — Portfelden jáne bir qaǵazdy sýyryp aldy tergeýshi. — Myna másele jóninde ne aıtasyz? Ótken qystaǵy aýyldyq keńes saılaýynda Ótkelbaı Jamansaryuly degen týysqanyńyzdy tizimge engizip, bir qaýym saılaýshylarǵa para berip, bireýlerin qorqytyp, daýys jınapsyz. Saılaý ústinde qıan-keski tóbeles shyǵaryp, Jaqan Sarmanuly, Maqambet Turalyuly deıtin kedeılerdi soqqyǵa jyqqyzypsyz. Ótkelbaıǵa qarsy daýys bergen kedeıler Janaqmet Jamantik qulynyń, Sekeı Qarajanulynyń sútteı uıyp otyrǵan áıelderin sizdiń sózińizge erip tórkinderi shyǵaryp alypty...

— Eldiń jamanaty aldymen maǵan keledi. Ótkelbaıdyń maǵan týys ekeni ras. Lákın, aýylnaı saılaýynda ony sharǵa túsirýge men eshkimdi zorlaǵan joqpyn. Qoly hat biletin pysyq jigit dep, onyń atyn ataǵan osyndaǵy kópshilik qaýym. Saılaý ústinde kim janjal shyǵarǵanyn, osy eldiń kez kelgen adamynan surasańyz rasyn aıtady. Bir-birimen shekisip qalyp júrgen kedeılerdiń ózderi bolatuǵyn.

— Siz shyndyqtan jaltaryp kettińiz.

— İstemegen qylmysty istedim dep qalaı aıtaıyn?

— Túptep kelgende, qylmysyńyzdy moıyndaısyz. Odan da osy bastan shynyńyzdy aıtyp, kináńyzdy moıyndańyz, aqsaqal...

— Shylǵı ótirik. Jala, jala!.. Aýzyna kelgenin tantyp aryz bergen adamnyń aty-jónin aıtsańyz eken?

— Onyń sizge ne qajeti bar? — Tergeýshi mysqyldy pishinmen jymyń etti. Nurtaı óndirshegi búlkildep, jan dármen:

— Aryz ıesiniń aty-jónin aıtpasańyz, onda jaýap berýden bas tartamyn, — dedi.

Tergeýshi salqyn qandy pishinmen otyryp-aq Nurtaıdy toıtaryp tastady:

— Siz bet aldy baıbalamdy qoıyp, meniń suraqtaryma durys jaýap berińiz!

Attyǵa sóz, jaıaýǵa jol bermeıtin shylbyr qashaǵan Nurtaı dál osy sapar qaljaýrap qalǵan eken. Tic jaryp úndemeı, qara terge malshynyp, ólip otyr.

— Ólip qalǵan Hazovty qalaı tiriltip aldyńyz? Sony aıtyńyzshy!

— Astaǵpyralla! — Nurtaı shypjyńdap qaldy. — Bul ne degen sumdyq?

— Qylmysty isteý ońaı bolǵanymen, moıyndaý qıyn, árıne!

Tergeýshi Hazov jaıyna baılanysty máseleni tereńnen qozǵady. Naqtyly derekter keltirip, Hazovty Nurtaıdyń qalaı jasyryp saqtap kelgenin bultartpaı aıtyp berdi. Anaý azar da bezer bop aıaǵyna otyrǵyzbady.

Tergeýshi qaǵazyna úńile bergende, Nurtaı tuqyra tómen qarap, oıǵa ketti. Sózge aralaspaı tym-tyrys otyrmyn. Tergeýshi meni osynda nege otyrǵyzyp qoıdy? Onyń bul áreketinde sirá bir tereń syr bar. Sókti, balaǵattady dep Nurtaı jala jaýyp júrer, álde Nurtaıdan para alyp aqtap jiberdi dep, bireý bolmasa bireý pále salar degen kúdigi bar ma, kim bilsin.

— Iman júzdi bala ekensiń, shyraǵym...

— Bos sózdi qoıyńyz! Ózińizge tikeleı qatysy bar is týrasynda naqtyly jaýap berińiz.

— «Ittiń aýzy jese de qan, jemese de qan» degenniń keri ǵoı, bul! Mal urlap, kisi óltirgen aıybym joq edi. Ǵaıbatshyl bireýlerdiń jalasyna bola nahaq kúıip ketem be? — Jeńimen kózin súrtip, taıaǵymen jer shuqyp, bedireıip otyra berdi.

— Hazovty tórt jyldan beri jasyryp kelgenińizdi moıyndaısyz ba?

Nurtaı sútten aqpyn, sýdan tazamyn dep jyǵyla tandy. Hazovty jasyryp, asyrap-saqtap kelgenin birneshe naqtyly dáleldermen tóndirse de, boıyna darytpady. Tergeýshi aldynda miz qaqpaı otyryp aldy. Hazovpen tóńkeristen buryn shamaly tanystyǵym bolǵany ras, sonshalyqty ishek-qarynymyz aralasqan dos emes-tuǵynbyz dep jyldyrmalatyp bara jatyr edi. Tergeýshi onyń aldy-artyn orap, naqtyly derekterdi taǵy da moınyna tóndirip qoıdy. Opyq jep qınalyp otyrmyn. Baǵana Hazovtyń Nurtaımen tıtimdeı baılanysy joq dep nege aıttym eken.

— Osy syryńdy budan buryn nege aıtpadyń? — dep kirbeńdep, qadala qaldym.

— Aýzyńnan shyǵarsań sottaımyn dep, shegelep ketti ǵoı, sol tergeýshi. Áıtpese...

— Qyzyq eken!

— Seni kýá esebinde keıin shaqyramyz. Soǵan sheıin jan adamǵa aıtýshy bolma dep, qolymnan tilhat alǵan.

— Shaqyrdy ma?

— Qaıdan shaqyrsyn. Ózi ushty-kúıdi habarsyz ketti.

— Seniń bir tebirenetin keziń kelgen eken, osy jaılardy taısalmaı aıtýyń kerek...

— Qorqatyn túgim de joq, aıtamyn. Sol Qozybaǵarov Atbasarda áli tergeýshi eken ǵoı. Keıin bilsem, qany shyǵyp turǵan baı balasy eken. Báse, Nurtaıdyń isin jym-jylas jaýyp jibergeni tegin emes qoı. Anturǵan áýelde tek meniń kózimshe óp-ótirik qatal bolǵanyn kórmeımisiń.

— Ol Qozybaǵarovyńdy men de bilemin. Áli de bolsa aýzyńa berik bol. Nurtaı qulasa, Qozybaǵarovtardyń talaıyn birge ala jyǵylady.

Elemes ótken iske ókingen pishinmen únsiz oıǵa ketti.

26

Nurtaı abaqtyǵa tústi. Kúreńbaıǵa istetken sumdyǵy bar,onyń ústine Hazov qashqyndy jasyryp, panalatqan kinásy bar, qyl moınyna buǵalyq túsip, tońqalań asty. Tergeýde kim kóringendi bylǵap jatsa kerek. Kóbine-kóp Sámetke tisin qaıraýly deıdi. Oǵan myń túrli pále jaýǵyzypty.

Nurtaı ýaqıǵasynan el qatty dúrligip qalǵan. Jetibaı bastaǵan bas kóterer týystary Nurtaıǵa azyq aparyp berip, bir ıa aǵynan ony tez bosatyp alý qamyn qarastyryp, taban aýdarmaı qalada jatyr.

Arada bir aı ótti.

Kólbarshyn basyna mektep sala bastaǵanymyzǵa tórt kún. Mektepti kóldiń yq jaq qabaǵyna taıaý jazyqqa, byltyr kúzde zemlemerler kesip bergen jerge salyp jatyrmyz. Ýezik oqý bólimi arnaıy jasatyp bergen joba boıynsha mektep úıi tórt bólmeli bolady. Mundaı úlken úı búkil bir bolys elde buryn bolǵan emes.

Áýeli mektepti salyp alyp, sodan keıin aldymen kedeı sharýalardy Taqyrtóbeden Kólbarshynǵa kóshirmek oıymyz bar. Kóshemiz dep ázirge kóńil bildirgen — 55 úı. Olarǵa qora-qopsy, úı-jaı salyp alýǵa úkimet tarapynan uzaq merzimdi qaryz aqsha beriletin bolǵan. Ózderi qalap, óz kúshterimen qystaý salamyz deıtin qyryq shaqty orta kúıli sharýalar jáne bar. Jalpy el-qaýymnyń aýqymyna erip, jurt qatarly Kólbarshyn basyna kóship ornyǵýǵa kóńil bildirgen otyz úı baılardyń da betin qaqqan joqpyz. Sonda ázirshe Taqyrtóbede otyryp qalýǵa bekem bel baılaǵan jıyrma baı men qyryq úıli kedeıler qalyp otyr.

Mektep aınalasynda qaptap júrgen adamdar dabyrlasa sóılesip, qaýyrt qımylǵa basyp jatyr.

Búkil qaýym bolyp jappaı jumylǵan mundaı ıgilikti isti Taqyrtóbe eli ómir boıy kórgen emes-ti.

Jumysty Sámet ózi basqaryp júr. Elge saba-saba qymyz jınatyp, ortadan kúnde eki qoı soıǵyzyp, tamaqty bir jerden bergizip turmyz. Óńkeı qarýly jigitter mektepti bes kúnde dendep eńserip tastady.

Mektep úıiniń qabyrǵasy belýardan asyp, ájeptáýir bıiktep qalǵan. Álekedeı jalańdaǵan qyryq shaqty adamnyń pármendi qımylyna kóziń men kóńiliń toıǵandaı. Ár jerge tekshelep úıgen kirpish lezde oısyrap, orny úńireıip qalyp jatyr. Jerden ápergen kirpishti úıshi sheberler dembe-dem qaǵyp alady da, shelektegi saz balshyqpen shylap óbistire qoıady.

Ózara báseke-jarysqa túskendeı, márege buryn jetýge asyqqandaı pármendi qarqynmen qaýyrt qımyldaıdy. Bir shette tomaǵa tuıyq qarap turǵan uzyntura qara sur jigitke kózi túsip ketken Sámet qasyna jetip baryp, sóz tıgizdi:

— Boldyryp qalǵan attaı nege sileıip tursyń, Serkebaı? Kún jaýmaı sý bolyp, saǵan ne kórindi anturǵan!

— Aıaǵyma kirpish túsip ketip... — Jigit kinály pishinmen tómen qarady.

— Jigit jalqaý bolsa, istegen jumysy selkeý bolady, árıne! — Onyń qataryndaǵy bir jigit sózge kılige ketti.

Álgi jigittiń saıqy mazaǵy shymbaıyna batyp ketti bilem, uzyntura burtıa kúńkildep oqshaý shyqty da, tizesin qushaqtap sileıip otyryp aldy. Ońtústik jaq qabyrǵanyń orta tusynda, joǵaryda kirpish qalap jatqan shoqsha saqaldy, juqa óńdi, shymyr deneli alasa sary shaldyń qımylyna kóz ilespeıdi. Ústindegi teri keýdeshesinde qyzyl araı kún sáýlesi oınaıdy. Keń jaǵaly aq kóıleginiń jeńin syptyǵyrlap shyntaǵynan joǵary asyra túrim alypty. Qolynyń bulshyq etteri qozǵalǵan saıyn torsıa bultyldap, shıyrshyq atady. Bul mektep salý jumysyna óz yqtıarymen jazylǵan úıshi sheber Sársenbaı.

— Kún batqansha taǵy da bir ret qalap shyǵaıyq! Bol, bol! — deıdi Sársenbaı tómendegi jigitterge. Qońyrqaı qysyq kózderi jaınap, qýtyń-qýtyń etedi. Tizesine túsken qońyr shekpen aljapqyshyna jabysqan saýys balshyqty qolymen úgip-úgip jibergende, saý etip jerge túsip jatyr. Basyndaǵy syrma qara taqıasy uıysyp qalǵan qalyń shash sıaqty.

— Sárseke-aý, sharshadyńyz ǵoı, jerge túsip, bir mezgil tynystap alsańyzshy! — dedim qasyna jaqyndap baryp.

Sársenbaı kúlim kóziniń qıyǵymen qarap, bir túrli ish tartqan álpetpen jymıa:

— Áýeli mektebimizdi salyp bitireıikshi! — Tynyǵarmyz sodan keıin. Muǵalim, qaraǵym, tómendegi jigitterge aıtshy, balshyqtary keýip ketipti! Kirpishke juqpaı jatyr. Sýmen shylap, eselep bersinshi!

— Jaraıdy, aıtaıyn.

Mekteptiń soltústik jaq tusynan bireýdiń kirbiń daýsy shyqty.

— Qyrsyz anturǵan, kúrektiń sabyn syndyryp alǵany nesi, áı! Aýyrdyń astymen, jeńildiń ústimen qımyldaısyń?

— Mektepti durystap salyp alsaq, abyroıyna báriń de ortaqsyńdar! Qımyldańdar, jigitter!..

— Oı, erim-aı, búgin tipti údep kettiń ǵoı. Jaraısyń!

Mektep irgesiniń aınalasyna, ár jerge taý-taý bop úıilgen kirpish, syrǵaýyl, bórene, taqtaı, qańyltyrdan ıne shanshar jer joq. Mekteptiń ońtústik búıirinde on bes-jıyrma qadamdaı aýlaqta úsh adam qalyń taqtaıdy úrdis súrgilep jatyr. Olardyń oń jaǵyn ala, jýan dóńbekten mátke shaýyp jatqan ekeýdiń baltalary kún sáýlesimen jarq-jurq etedi. Qaǵazdaı aq jańqalar keýdemde úıilip qalyp jatyr. Bularǵa taqaý eki kisi esik jaqtaýlaryn óbistirip, tikesinen turǵyzyp qoıyp, eki jaǵynan ustap turyp, aınaldyra kórip tur.

— Áıbát boldy! — Qoıý qara murtty, dorba saqal qartań kisi jaqtaýǵa eńsesin sala úńiledi.

— Tabaldyryǵy men mańdaıshasy ántek dórekileý bolǵan ba, qalaı? — deıdi kesek deneli, badyraq kóz jigit.

— Áp bárekeldi, kóziń jiti jassyń ǵoı, baıqap qalǵanyń jaqsy boldy! Muǵalim men Sámet aldynda, sirá, uıatqa bata jazdappyz ǵoı! — Shaldaý kisi esiktiń ol jer, bu jerine kóz júgirtip kórip jatyr.

— Kópshilik qaýymnyń ıgilikti jumysyna júrdim-bardym qaraýǵa bolmaıdy. Beıseke, — deıdi jigit, oń jaǵyna basyn qyńyraıtyp. — Minsiz bolǵany jaqsy.

Kóldiń soltústik jaǵyn aınalyp, bir salt atty quıǵytyp shaýyp kele jatyr.

— Astyna mingeni Báıkenniń kúreńqasqasy ǵoı, júrisi sýyt... Bul kim boldy eken? — Joǵaryda turǵan Sársenbaı alaqanymen mańdaıyn qalqalap, kele jatqan salt attyǵa qaraı qalypty. Áne-mine degenshe oqtaýdaı jup-jumyr kúreń qasqasyn qara terge sabyltyp Bákibaı týra Sámet ekeýmizge jetip keldi. Ol keshe bolys ortalyǵyna qaǵaz áketken. Bákibaı atynan qarǵyp túsip, bizben qol ustasyp amandasty. Bir gazetti qaltasynan alyp maǵan ustata berdi.

— Osy gazettiń ishinde qyzyq-tamasha bar, oqyńyz!

— Al oqyp kóreıik.

Gýbernıalyq «Bostandyq týy»gazetiniń jýyrda shyqqan bir sany eken. Gazettiń úshinshi betindegi «jer-jerden» dep iri árippen basqan jazýǵa kózim tústi. Onyń astyndaǵy «Zor talap, ıgi maqsat» degen habardy sholaq qolymen túrtip kórsetti Bákibaı.

Sámet quldyq uryp:

— Oqyshy, tez oqyshy, ne depti gazetiń? — dep tur.

Daýysymdy shyǵaryp oqı bastadym: «Atbasar ýezindegi Amantaı .bolysy 6-sandy aýyldyq keńeske qarasty Taqyrtóbe eliniń kedeı-jalshylary kúsh biriktirip, Kólbarshyn degen jerge qonystanyp jatyr. Aldymen ortalarynan záýlim mektep salýǵa shuǵyl kiristi.

Bulardyń alǵan jeri sol eldiń ataqty baıy, ári moldasy Nurtaı Bekeı balasynyń qonysy bolatuǵyn. Eńbekshi baýyrlarymyzdyń alǵashqy qadamdary qaıyrly bolsyn. Kózdegen maqsattaryna tez jetýlerine tilektespiz. Shyntaı Muqauly».

— Osynyń ózi jaqsy, maqtapty ǵoı, — degende Sámettiń óńi qulpyryp ketti.

Kún batýǵa taıanǵanda qurylysshylar qımyldy ústi-ústine údetip, jumysty óndirip tastady.

Basyna aq oramal baılaǵan, ústine jyrym-jyrym qońyr kóılek-stany bar, at jaqty, sıdam qara bala alty qanat kıiz úıdiń aýmaǵyndaı shuqyrdy sypsyń quıryq kók atpen shyr aınalyp, balshyq aıdap júr. Sý kóp quıylǵandyqtan mıdaı ezilip, ıi qanyp qalǵan qara qoshqyl laı balshyqta at tuıaǵy shólmekten zordyń kúshimen atylyp shyqqan tyǵyndaı kúmpildeıdi.

Dabyrlaǵan kóp adamnyń daýysy, jumys isteı júrip, ándetken sergek jastardyń maıda qońyr áýezderi keledi. Barsha eldiń tegeýirindi kúsh-qýaty, asqaq áni men ásem jyry osy jerde toǵysqandaı.

— Kún keshkirip qaldy ǵoı, atyńdy shapshańyraq aıda bala! — Temir kúrektiń sabyna salmaǵyn sala búkshıip, shuńqyrǵa úńilip turǵan uzyn boıly, qartań qara kisi at ústindegi qarshadaı qara balaǵa buıyra sóılep jatyr.

— Aramqatqyr, boldyryp qaldy, aıaǵyn baspaıdy, ata!

Álgi kisi temir kúregin laı balshyqqa tez-tez boılatyp jiberip, aralastyra bastady.

— O nesi, janýardyń álden boldyryp qalǵany.

— Toqtasaq qaıtedi, ata? Sharshadym, basym aýyrdy! — bala atty sıpaı qamshylap, qara kisige jalynǵan pishinmen qarady.

— Erinshektigiń ustady ma, saıtan bala? Qarańǵy túskenshe toqtamaımyz. Astyndaǵy kesek balshyqtary ábden ezilip, aralasqansha aıdaı beremiz.

Boldyryp qalǵan kók at búıirin soǵyp, táltirektep basady aıaǵyn. Bala tirsegi tilim-tilim etjeńdi aıaǵyn úzeńgige shirene túsip, kelte sapty qamshysymen atynyń jambasyna osyp-osyp jiberdi.

Sámet qaýyrt qımylǵa basqan kópshilikke súısine qarap tur.

— Ázirge qarqyndary jaman emes! Endi eń kóp degende on shaqty kúnde mektebimizdi muntazdaı ǵyp salyp bitiremiz! — dedi.

— Iá, Sáke! — dedim qostap. — Bitiremiz!

— Sonan keıin úı-qora sala bastaımyz!

— Birte-birte bári de túgendeledi.

Sámet kóńildenip, mıyǵynan kúldi.

27

Mektebimizdi áıbáttap salyp aldyq. Kóptesip, kólemdesip, Sársenbaı, Bilál, Báshim jáne basqa kedeıler kúsh biriktirip, Kólbarshyn basyna qora-qopsy ornatty. Osynda on shaqty úı-qoranyń basy kórinip qaldy. Bu da bolsa keleshek jańa qonystyń uıtqysyndaı kórindi, bizge.

Sámet ekeýmizdi qalaǵa shaqyrǵan buıryq keldi.

Sámet ekeýmizdiń Atbasarǵa kelgenimizge úsh kún. Búgin erte turdym. Eleń-alańda páterimnen shyǵyp, qalanyń kúnshyǵys jaq irgesindegi Jabaı ózenine qaraı tarttym. Jańa shyǵyp kele jatqan kúnniń shanshyla taramdanǵan qyzyl araı sáýlesi ózen betinde oınaıdy. Ár jeri úńireıe opyrylyp qalǵan bıik jardyń túıetaıly qabaǵyna tóngen bir qabat, eki qabat ala-qula bórene, kirpish úılerdiń terezeleri kún kózine ustaǵan aınadaı jarqyldaıdy.

Jalǵyz-jarym sıyrlaryn qaqpalap, jetelep, qala syrtyna tabynǵa qosýǵa apara jatqan áıelder tańerteńgi tymyq aýada sampyldaı sóılesedi.

Bas-aıaǵy bir-aq ýys shaǵyn qala baıaý jyljyp, kóterilip kele jatqan kúnniń qyzyl-jalqyn shuǵylasyna malynyp qubyla jarqyraıdy. Turqy uzyn bolǵanymen, kóldeneńi úsh júz metrdeı alańda tórt kúmbezdi záýlim kók shirkeýdiń kreseri móldir aspan aıasynda altyndaı jaltyldaıdy.

Qalanyń ońtústik-batys jaq shetindegi meshit ejelgi islám dininiń túz qalasyndaǵy senimdi qaraýylyndaı oqshaý melshıe qalypty. Qanyq boıaýly jasyl munaranyń ushar basyndaǵy qola aıshyǵy sapsyz qol oraq ispetti.

Qala baılarynyń jasyl, qyzyl tóbeli eki qabatty bıik aǵash úıleri ár alýan yǵy-jyǵy úılerden boılary asyp, ár jerden botaly túıedeı arbıyp kórinedi.

Qalalyq baqty kókteı ótip kelip, jardyń qabaǵyna otyra kettim. Osy jerde kezdeseıik dep Sámet ekeýmiz keshe sóz baılasqanbyz. Ońasha keńesip alatyn tyǵyz-taıań sharýamyz bar...

Jadaý júzimdi aınadaı jarqyraǵan tunyq ózenge tóndirip tomsara qaldym. Basyńqy kóńil kúıimniń elesin Jabaı ózeniniń erteńgilik shaqtaǵy móldir sýynan kórgim kelgendeı, kóz aıyrmaımyn.

Kók shuǵa pıdjagymnyń qoıyn qaltasynan bir paraq qaǵaz alyp, oqı bastadym. Jazǵan kisiniń aty-jóni kórsetilmegen domalaq hatty keshe bireý páterime ákelip tastap ketipti. Osy hatty qaıta oqydym; «Aıshýaqtyń alańǵasary, — dep bastalypty hat sózi,-jalǵyzyńnan jaıraıtyn keziń jaqyndady. Kebinińdi qamdaı ber. Barǵan elińe lań saldyń. Sámet degen bir qýǵa erip, istemegen sumdyǵyń, shyǵarmaǵan páleń qalǵan joq. Eldiń berekesin ketirip, mazasyn aldyń. Osy qylmystaryń aıaqsyz qalady eken dep oılama. Sazaıyńdy tartasyń. Áli de bolsa oılan. Jan kerek bolsa, muǵalimdikten bezip, esiń barda elińdi tap. Egerde kózjumbaıǵa salyp, raıdan qaıtpasań, táýbaǵa kelmeseń, qurısyń, sý túbine ketesiń...»

«Bulary bos qoqan-loqy ǵoı, — dep oıladym, — qorqytyp-úrkitip qolǵa ońaı túsirip almaqshy bolady. Ottaı bersin...»

Baılardyń soıylyn soǵatyn óńkeı sumdar, Nurtaıdyń abaqtyǵa túskenine namystanyp, jetse malymyz, jetpese basymyz, qalaı da tutqynnan shyǵaryp alamyz dep jantalasyp jatsa kerek. Nurtaıdyń nemere qaryndasyn alǵan kúıeýi Qanaı Qabanbaev degen qý jigit, ýezik jer-sý bóliminde qyzmet isteıdi. Osy anturǵan namysqa qyzyp, bizdiń syrtymyzdan neshe túrli pále qarastyryp júr deıdi. Qanaıdyń jaı-japsary bizge aıdan aıqyn. Ulytaýdaǵy asqan baı adamnyń balasy. Esebin taýyp burnaǵy jyly ýezik mekemege jaýapty qyzmetke ornalasyp alǵan. Myna qubyjyq hatty osylardyń jyrtysyn jyrtatyn bir qý jazǵan bolar...

Atbasarǵa kelgennen bergi jerde oılap qarasam, elde sál aǵat ketken ekenmin. Azýly baılardyń daý-damaıynan, qıan-keski janjalynan aýlaq bolaıyn dep, Hazov oqıǵasyn der kezinde ashyp bermedim. Ótken iske ókingennen ne paıda. Aldaǵy jaqsy kúnderdi ańsaımyn, kóńildiń daýalar shaǵyn yntyǵa kútemin. Keler mezgildiń maǵan arnap tartar asyl syıy bar ma, nemese arylmaıtyn qyrsyq-sor ákele jatyr ma?

Qalada Sámet ekeýmizge qyryn qaraýshylar kóbeıgenin de bilemin. Osy bir shálkem-shalys jaıtqa oı jiberdim, kóńilimdegi qaýip-qater bultyn serpip tastap, nar táýekelge bel baıladym.

Sámetti bir saǵat kúttim. Uzaq otyryp ishim pysty. Kele qoımaǵan soń páterime qaıtyp kettim. Páter úıime jete bergenimde Sámet aldymnan shyqty.

— Sizdi ózen jaǵasynda kóp kúttim, nege kelmedińiz? — Sámettiń abyrjyǵan bet ajaryn baıqap qaldym.

— Masqara boldym, Sálken, — dedi surlanyp turǵan Sámet. — Ózimiz elden minip kelgen eki atty ótken túnde qoradan aldyrdym.

— Qalada mundaı aldy-jutty joq edi ǵoı.

— Oıymda túk te joq. Naýaǵa jem saldyryp, qoraǵa baılap qoıyp edim. Erteńgisin alagóbede tursam, ornyn sıpap qaldym.

— Mynaý sumdyq eken! — Qobaljyp turǵanymdy sezdirmeýge tyrystym.

Tápeltek qaqpanyń bosaǵasyna, tas qoranyń irgesine japsyra ornatqan taqtaı oryndyqqa qatar otyra qaldyq. «Elden minip kelgen attaryn ózderi qurtyp jiberdi dep jala japqysy keletin shyǵar?» Bul oıymdy Sámetke bildirgen joqpyn.

Sámet meniń pishinime qarap otyryp:

— Meniń bilýimshe, attardy aldyryp otyrǵan solar, — dedi.

— Kimderdi aıtasyz?

— Qabanbaevtardy aıtam...

— Ylaıym, bar qyrsyq osy attarmen birge ketsin.

«Domalaq hat» jaıyn ázirshe Sámetke aıtpaı tura turaıyn.

Lýka-Belash kóshesiniń bazar alańyna jetip, biter jerinde túrme bar. Soǵan irgeles turatyn, usaq-túıek saýdageri Ǵaınolla deıtin tatardyń úıinde turatynmyn. Sámet Ábjan degen qasapshy týysqanynyń úıine túsken.

Ǵaınollamen burynnan kóje tamyrlyǵym bolýshy edi. Ana qyldary qalada júrgen kezimde bul úıge kelip-ketip júretinmin. Qashan kelsem de qushaǵyn jaıyp, qurmettep qarsy alatyn. Taqyrtóbe eline muǵalim bop barǵaly beri eki-úsh dúrkin qalaǵa kelip qaıtqanymda, udaıy osy kisiniń úıinde jatqanym bar. Úı ıesi pálen dep mezireti bildirmese de, menen páter aqy, as-sý shyǵynyn dámete qoımasa da, óz biligimmen syı-saýqat, azdy-kópti aqsha berip ketetinmin. Meniń osy sekildi iltıpatyma, dostyq yqylasyma dán razy bolǵan Ǵaınolla men onyń áıeli Meńsulý apaı «qalaǵa kelgenińde basqa úıge tússeń ókpeleımiz» dep eskertip qoıatyn.

Ǵaınolla qaladaǵy usaq saýdagerlerdiń arasyndaǵy eń bir kúıkisi. Jyl saıyn jer aıaǵy keńip, jaz shyǵysymen shatyrly tarantas arbasyna tor sholaq atyn jegip alyp, qyrdaǵy qazaq elderine usaq-túıek nárse qydyrtyp satatyn. El adamdary ony «Baqalshy Ǵaınolla» dep ataıtyn. Sońǵy jylda saýda-sattyǵy qojyrap qalyp, bıyl ǵana shamaly jal bite bastapty. Eki bólmeli alasa aǵash úıi, aıaq aýzyndaı shaǵyn tas qorasy bar. Qalaǵa kelgen qyr qazaqtaryn páterge túsirip, jyl saıyn ıýl aıynda ótetin Atbasar jármeńkesi kezinde shala baıyp qalady. Ǵaınollada atymen bala joq. Ǵumar degen jalǵyz balasy on tórtinshi jylǵy soǵysta habar-osharsyz joǵalyp ketipti.

Ońashalyǵyna qyzyǵyp, bul sapar Sámetten bólinip, osy úıge páterge tústim.

Ǵaınolla Sámet ekeýmizdi kórgennen-aq qalyń qabaǵyn qars jaýyp, tunjyrap tómen qaraı berdi. Meńsulý apaı aýyz úıde kúıbeńdep sharýa istep júr. Bizdi jyly shyraımen qarsy alyp, Sámetpen jarqyldap amandasty.

Ǵaınolla Sámetti kisi keldi eken-aý dep elegen joq. Bergen sálemin selqos qabyldap, toń-torys kúıde tórgi úıdiń terezesiniń erneýine betin bere, arqaly oryndyqqa salmaǵyn sala otyra qalyp, qol basyndaı esepshotty syrtyldatyp qaǵa bastady. Shala kúıgen teriniń júni taqylettes kúrek saqaly shoshańdap, ózinen-ózi kúbirlep sóılep otyr.

— Háziretińizge maǵlum bolsa... ýtyz dáftár úshár tıinnán týqsan tıin býla.

Tereze aldyndaǵy abajadaı sary ala ábdireniń ústinde qatar otyrmyz. Ara-tura bizge kóziniń qyrymen qarap qoıyp, esepshotty ersili-qarsyly syrtyldatyp, tıyn sanaýdan bir tanbady Ǵaınolla.

— Jigirmi dıstá ıná, bısh tıinnán bir sým bola...

Ǵaınollanyń syńaıyn baǵyp otyryp ishim pysty. Sámet qyl ústinde otyrǵandaı qolpyldap, búıirime túrtip, qulaǵyma sybyrlap:

— Urysqan kisishe otyra beremiz be? — dedi.

— Shaı bolsa, tez iship keter edik, ábzı... — Ǵaınollaǵa sypaıy til qattym.

— Kelmegen soń, qaramaı iship qoıyp edik, qaıta qaınatpasa. — Ǵaınolla tómen qaraǵan kúıinde kúńk etti. Esepshotyn terezege qoıa salyp, aýyz úıge shyǵyp ketti.

— Ǵaınolla kesheden beri sabynsha buzyldy, — dedim Sámetke jaltaq-jaltaq qarap,-ne oıy baryn qaıdan bileıin, maǵan salqyn qaraı bastady.

— Meıli, saǵan odan keler-keteri joq qoı.

— Dushpandardyń otyna maı quıyp júrmese.

Sámet oılanyp qaldy: «Ondaı ishmerez adam sıaqty emes edi ǵoı. Shyraıy ózgerip, syrttaýyna qaraǵanda, dushpandarymyzben aýyz jalasyp, bizdi ishten shalǵaly júrmese neǵylsyn? Olaı bolǵanda, qaıta túlkishe jylmańdap, syryn bildirmese kerek edi ǵoı?».

— Sámettiń tolqýly pishininen men osy eki ushty oı nyshanyn uqtym.

— Osy úıden ketseıshi! Búginnen bastap meniń páterime shyq, ketkenshe birge bolaıyq...

Ǵaınollanyń qyrǵı-qabaq álpetin kórip, Sámet qaradaı shydamsyzdanyp otyr. Sámet aıtty eken dep, bas joq, kóz joq, túk sebepsiz ketip qalýdyń jóni kele qoımas.

— Taǵy da birdi-ekili kún baıqaıyn. Tipti bolmaı bara jatsa, ketýim ońaı ǵoı...

— Myna ant atqannyń túri jaman eken. Jóndilikpen shaı berer deımisiń... Júr, meniń páterime baraıyq.

— Meńsulý apaı shaı qaınatyp jatqan bolý kerek. İship ketińiz...

Ashyq turǵan eki terezeden salqyn samal esedi. Kósheniń arǵy betindegi kók shatyrly, jasyl sharbaqty alasa aǵash úıde bir jas jigit garmonyn bezildetip, án shyrqap jatyr. Uıyp tyńdaı qaldyq.

— Ásh tárázáń jılák bırám,

Jıláktán qaıtyp kılám,

Sıniń nýrly ıýzlárińni

Mın qashan qaıtyp kýrám?

Garmon sazy bir mezgilde baıaýlap baryp, kilt basyla qaldy.

Meńsulý apaıdyń tátti toqash, shek-shekeı, órik-meıizdi tógip, áıbáttap jasap bergen qoıý shaıyn qanyp ishtik.

Sámet óz páterine ketip qaldy. Tysqa shyǵyp kóshede biraz boı jazyp keldim de, bir saǵattaı jatyp tynystap aldym. İńir kezinde Sámettiń páterine baryp qaıttym.

Jatýǵa yńǵaılanyp otyrmyn. Ǵaınolla qolyna jez quman ustap, kamzolshań tysqa shyǵyp ketip edi.

— Kimsiń? — degen Ǵaınollanyń daýysy shyqty.

— Ashyńyz! — dep bireý qaqpany urǵylap jatyr.

— Kimsiń?

Ashyq terezeden basymdy suǵyp, bildirmeı qarap turmyn.

— Qylmys zertteý bóliminen kelip turmyz, — dep jatyr ekeýdiń biri zirkildep.

— Pjaltı! — Ǵaınolla báseń daýyspen ún qatty. — Kirińizder.

Jalma-jan aýyz úıge shyqtym. Ortadaǵy eki ashpaly esiktiń aldyna qalshıyp turyp qaldym. Qylmys zertteý bóliminiń adamdary jeti túnde bul úıge nege keldi? Sóıtkenshe bolǵan joq eki adamdy Ǵaınolla bastap úıge alyp keldi.

Ózderine tańyrqaı qaraı qalǵan Meńsulýmen qysqa-qysqa amandasyp, aýyz úıde sál kirip qalyp edi, Ǵaınolla saqaly shoshańdap, shegir kók kóziniń qarashyǵy oınaqshyp, tórgi bólmeniń esigin ashty.

— Rahım ıtigiz!

Belderine nagan baılaǵan eki qazaq jigitimen qosarlanyp tórgi úıge kirdim. Bosaǵada turyp qaldym.

Qolaǵashtaı ımek murnynyń astyna bir shoq murt qoıǵan, uzyn boıly súlik qarany tanı kettim, — qylmys zertteý bóliminde isteıtin — Áben Azynabaev. Qasyndaǵysy orta boıly, qalyń bet, jasańdaý qara, beıtanys adam.

Áben bir urtynda maıy, bir urtynda qany bar zulymnyń ózi. Qanaı Qabanbaevtyń jezdesi. Osy qyzmetine Qanaıdyń qoldaýymen qoly jetken. Qyzmet babyn paıdalanyp, oıda orys, qyrda qazaq eńbekshilerin qan qaqsatqan aty shýly ala aıaq. Bireýdiń túımedeı qylmysyn túıedeı esirip, oń jambasyna dep kelgenderden para alyp dándegen jemqor. Áben beıýaqta bul úıge tegin keldi deımisiń. Basyma neshe túrli sumdyq oılar úımeleı qaldy.

Áben meni oqty kózimen ata, sustana qarady. Til qatpaı surlanyp turyp qaldy. Qasyndaǵy jigit onyń áýezesine erip, tis jaryp úndemeı, oń jaǵynda sulyq tur.

— Tórletińizder! — Bir sumdyqpen kelgenderin sezsem de, syr bermeı iltıpat kórsetken boldym. Ózim tórge qaraı ozyp kettim. Áben bir taban alǵa shyqty da, maǵan ejireıe qarap turyp, zirkildeı sóıledi:

— Qolymyzda resmı ruqsat qaǵazymyz bar. Osy úıdi tintemiz. Káni, iske kiriseıik. — Qasyndaǵy joldasyna moıyn burdy. — Zeken, davaı, tinteıik! — Belin jalpaq bylǵary belbeýmen qynaı býynǵan sur gımnasterkasynyń omyraý qaltasynan bir japyraq qaǵazdy sýyryp alyp, maǵan usyndy. Qaǵazdy únsiz oqydym. İshim álem-jálem bop, ábdirege otyra kettim: «Osy ruqsat qaǵazdy usynýshy Á.Azynabaev, Z.Boltaev - Atbasar ýe zdik ákimshilik bóliminiń qylmysty isterdi zertteýshi agentteri. Bularǵa belgili bir qylmysty ashatyn aıǵaqty derekterdi aıqyndap alý Maqsatynda, Atbasar qalasy Lýka-Belash kóshesindegi 3-úıde turýshy Ǵaınolla Ǵubaıdollaevtyń páterin tintýge ruqsat berildi.

Ýezik Ákimshilik bóliminiń

nachalnıgi —

Ýezik prokýror —

Qoıǵan qoldaryn tanı almadym. Qaǵazdy Ábenge qaıtyp berdim.

— Tintýge qandaı dálelderińiz bar? — Daýsym tolqyndap shyqty. — Ne maqsatpen tintesizder? Bilýge bola ma?

— Men saǵan qazir túsinik bermeımin. Tintýdiń nátıjesinen kóre jatarsyń, — dedi Áben keketindi pishinmen.

Oń qolymnyń judyryǵyn túıip alyp, Ábendi perip jiberýge ońtaılanyp, shıryǵa túregeldim. Qanyma qaraıyp kettim.

— Laı sýdan balyq aýlaıyn degen ekensiń. Qarmaǵyń maıysyp, qur qol qaıtyp júrersiń...

— Aýzyn qý shóppen súrtip turǵanyn qarashy. — Áben muqata mysqyldady. — Sámet Tomaıulynyń baılardan paraǵa alǵan asyl múlikterin osy úıge ákelip tyqtyryp qoıasyń da, endi túk kórmegendeı bola qalasyń, á!

— Arandataıyn degen ekensińder! — dedim ashýǵa býlyǵyp, — aqqa qara jaǵa almaısyńdar... Túbinde bizge qazǵan orlaryńa ózderiń túsesińder.

— Jap aýzyńdy! — Áben qalshyldap maǵan umtyla berip, seskengendeı keıin sheginip ketti.

Tórgi bólmeniń esigin jartylaı ashyp qoıyp, baspalap tyń tyńdap turǵan Ǵaınolla men Meńsulýǵa kózim tústi.

— Oı-oı-oı, miskin malaı harab boldy bıt! — Meńsulý maǵan aıanysh bildirip, estirte sóılep tur.

Sálden keıin kóńilim shamaly ornyǵyp, basyma tónip turǵan páleniń yńǵaıyn topshylap aldym. Men kelip túsken kúnniń erteńine tótennen paıda bolǵan shatynaýyq úlken sary ala ábdireniń jumbaqty syry bar-aý, tegi. Sodan beri maǵan jatar oryn bolǵan bul ábdirege táý basta pálendeı kóńil bále qoımap edim. Kóldeneń tabystan túsken basy artyq aqshaǵa dúkennen satyp alǵan kálipki múlikke sanap edim.

— Meıilderiń, tintińder. Eger osy úıden bir japyraq múlik taýyp alsańdar. — Aıtýyn aıtsam da bul jazyqsyzǵa jala jabýǵa ábden kánigi bolyp alǵan zymıandardyń tosqaýyly ǵoı degen oı kókiregime tastaı túıile qaldy.

— Aıǵaqty zat tabylmasa, jónimizge kete beremiz ǵoı, — dedi Áben syzdanyp. — Úıdiń ıesin, áıelin shaqyr, Zeken!

Boltaev aýyz úıge baryp, Ǵaınolla men Meńsulýdy shaqyryp ákeldi. — Ǵaınolla kózi alaqtap, tyshqan ańdyǵan mysyqsha aıaǵyn ańdap basyp, tórgi úıge qoryna kirdi. Qýshyq ıegine japsyryp qoıǵan jabaǵy ispetti teke saqalyn byrtyq saýsaqtarymen keńirdegine japsyra ýmajdap qoıyp, múláıimsip:

— Húkýmat zakýny bıt, qarshy harakát ıtárgá ıaramı shýl... Qaraǵyz... — dedi.

Áben Ǵaınollaǵa qatal eskertý aıtty:

—Tabylǵan múlikterge ótirik ıelik etseńiz, nemese zań ornynyń áreketine qarsy kelseńiz, jaýapker bolasyz, parashyl qylmyskerlermen birdeı sotqa tartylasyz.

— Myna Sálken Aıshýaqov mıniń dýs kishim, — dedi Ǵaınolla, — zınhar húkýmat zakýnyna mýafık býlmaǵan ishká mın barmım.

Áben oń qolynyń suq saýsaǵyn shoshańdatyp, Ǵaınollaǵa aıbar kórsetti:

— Egerde dosyńyzǵa buryp, ótirik kýálik berseńiz bizge ókpeleýshi bolmańyz. Qylmyskerlermen birge ketesiz.

Meńsulý kózi jasaýrap, kelgen jigitterge qarǵanyp jatyr.

— Sender áldeneni sóılep tursyńdar... Ollahı, bizdiń úıde eshkimniń tyqqyzyp qoıǵan bir japyraq múlki joq. Zınhap...- Ǵaınolla ony aýyzǵa qaǵyp sóıletpeı qoıdy.

— Jaıyńa tur, qarshyq, tintsin, qarasyn.

— Ábdireńizdi shapshań ashyp berińiz! — Áben kemseńdep turǵan Meńsulýǵa buıyra sóıledi.

— Hudaıym! — Meńsulý jylamsyrap ábdirege qaraı aıaq basty. — Áshkishi ıýqtyr munysynyń. Bul ábdireni álde nındı qazaqlar ýzim úıdá ıýq ýaqytta kıtirip qýıǵan...

Ǵaınolla ym qaǵyp, qolyn sozyp ábdireniń astyńǵy jaǵyn nusqap kórsetti.

Áben men Zeken ábdireni kóterip, astynan eki kilt alyp shyqty.

Áben meniń kórpe-jastyǵymdy qobyratyp laqtyryp tastady da, ábdireni ashyp, ishindegi múlikterdi birtindep ala bastady.

— Mynaý kimdiki? — Shıyrshyqtalǵan shymqaı qyzyl kilemdi sýyryp aldy.

— Álbátte, shýl Sámet Tomaevniki! — Ǵaınolla qıpaqtap tómen qarady.

— Mynaý da soniki me? — Áben jasyl maýytymen tystalǵan janat ishikti joǵary kóterip ustap turdy.

— Áıá, bý da shýniki.

— Myna saǵat kimdiki? — Altyn baýly, qaqpaqty altyn saǵatty Ǵaınollanyń kózine taqap alyp bardy.

— Ishanyǵyz mınniń súzimá, hámmásin shýshi kishilár tyqqyzyp qoıǵyzǵan. Bilázigi taǵyn da bar, — dep ábdireniń túbinen altyn bilezikti alyp berdi.

— Osylaı ez maltańdy. — Yzaǵa býlyǵyp edenge túkirip tastadym. — Tyqqyzyp qoıǵan múlikteriń azyraq bolǵan eken, — dedim Ábenge tesile qarap.

— Qysqart tilińdi!.. — Áben ashýǵa basty.— Osy tintýde tabylǵan múlikter Sámet Tomaıulyniki ekenin siz rastaısyz ba? — dep surady Boltaev menen.

— Ony menen nesine suraısyz? — Ystyq demimdi ishime tartyp, jigittiń betine tesireıe qarap turdym.

— Harap, harap! — dep ún salǵan boıymen Meńsulý aýyz úıge shyǵyp ketti.

— Zeken, sen qyzyq ekensiń, — dedi Áben zildenip, — ońaılyqpen moıyndaı ma bul?

— Tapqan múlikterińdi alyp kete bermeısińder me? — Esik jaqqa qolymdy siltedim.

— Senen aqyl suramaspyz, — dedi Áben keketip.

— Máımóńkelemeı týrasyn aıtaıyn, — dedim qaınaǵan yzaǵa býlyǵyp turǵan boıymda. — Bularyń baryp turǵan zulymdyq.

— Sýǵa ketip bara jatyp tal qarmap tursyń ǵoı? — Áben qolyn silkip qaldy. — Káne, ne turys bar, jaz protokolyńdy, Zeken!

Boltaev tórdegi dóńgelek stolǵa otyra qalyp, tintý protokolyn jazyp, ponátoı retinde Ǵaınollaǵa qol qoıǵyzyp aldy.

«Sálken Aıshýaqov arqyly Ǵaınolla Ǵubaıdollaevtyń úıine tyqqyzyp qoıǵan Sámet Tomaıulynyń tómendegi múlikteri aıǵaqty zat esebinde tintýde taýyp alyndy...»

— Basqa jerge tyqtyryp qoıǵan múlikteri bar bolsa, bilseńiz ony da aıtyńyz. Bile týra jasyrsańyz, túbinde jaýapty bolasyz, — dep Azynabaev Ǵaınollaǵa qadaldy. Eki bólmesin, qorasyn, saraıyn túk qaldyrmaı tintip shyqty. Aqyrynda qaladan esh jaqqa ketpeımin, shaqyrǵan ýaqytta keshikpeı kelip, tıisti kýálik beremin, búgingi bergen jaýabymnan tanbaımyn degizip, kúni buryn daıarlap qoıǵan qolhatqa Ǵaınollanyń qolyn qoıǵyzyp aldy.

Tintý protokolynyń aıaǵyna qolyńdy qoı dep maǵan buıyryp edi, bas tarttym. Ári aıtyp, beri aıtyp kóndire almaǵan soń, qol qoıýdan bas tartty, zań ornynyń ókilderine qarsylyq kórsetti dep akt jasap aldy.

Osydan keıin Áben men Zeken qaladan rýqsatsyz ketip qalmaýǵa, shaqyrǵan mezgilde tergeý ornyna keshikpeı kelýge mindettimin dep qolyńnan tilhat ber dep edi, odan da bas tarttym.

— Egerde jón biletin adam bolsań, senimen basqasha sóılesken bolar edim, — dedim Ábenge qolymdy siltep, — senen ne úmit, ne qaıyr. Bara ber, bar, qırat, joı, qolyńnan kelse...

İshte óshpendilik qaınady. Kózim qaraýytyp, úı ishin qara kóleńke japty. Áben keterinde tisin shyqyrlatyp, maǵan aıbat shekti:

— Qaladan ruqsatsyz ketip qalma!

28

Sámet jalamen ustalǵaly bir jeti ótti. Qalada Sámet jaıynda ótirigi, shyny aralas san qıly qaýeset tarady. Bireýler — jaqyn arada sottaıyn dep jatyr eken» dese, endi bireýler — «birneshe jyl boıyna Hazovty tyǵyp ustaǵan Qorǵaljyndaǵy Ahmetjan baıdan paraǵa múlik aldy degen aıyby moınyna qoıylmapty, bosaıtyn bolypty», — dep jaqsy lepes aıtady.

Tús kezinde Sámetke tamaq aparyp berip, álgi ázirde Ábjan úıine qaıta oralyp edim. Qymyz quıyp aparǵan torsyqtyń tyǵynyna bir japyraq qaǵaz orap jiberipti. «Sálken, men úshin ýaıym jeme. Aqty-qaramdy aıyratyn ádil adamdar tabylar. Tıisti jerlermen sóıles. Aıanba. Shyndyǵyn aıtyp aryz jaz. Qapyda dushpandardyń qurǵan toryna túsip qalyp júrme, bekem bol, adaldyǵyńa senemin», — dep jazypty.

Hatty oqyǵanda kóńilim bosady.

Álden ýaqytta talyp uıyqtap ketippin. Shoshyp oıana kelsem úı ishi kúńgirt tartyp qalǵan eken. Úı adamdary keshki sharýa qamymen tysta júrse kerek. Del-sal kúıde, jetilik shamdy jaǵyp, tórgi bólmeniń ortasyna qurýly qazaqy dóńgelek stolǵa qoıdym. Stolǵa oń shyntaǵymdy tósep otyra kettim.

Hazovty jasyrdy, el arasynda búlik salyp, úkimettiń kúndelikti saıası isterine qarsylyq istedi degen aıyp taǵylyp, úsh aı tutqynda jatqan Nurtaı keshe sopań etip abaqtydan shyǵa keldi. Nurtaı abaqtydan shyǵysymen týra aýylyna jónelmeı, qalada kidirip qalypty. Quryqqa syryq jalǵap, nede bolsa Sámet ekeýmizdi bir jaıly ǵyp ketem dep aıtady degen sybys bar.

Aýyz úıdiń esiginen jarysa sóıleı kirgen bireýler oıymdy bólip jiberdi.

Eki adam kirip keldi. Tórgi úıdiń esiginiń aldynda ańtarylyp turyp qaldym.

Kelgender — bizdiń eldiń belgili shonjarlary Bójen men Jumataı. Saptama etikterin esik aldyna sýyryp tastaı berip, tórge kıimsheń otyra ketti. Ekeýi menimen jarysa amandasty. Nemquraıdy ún qattym. Tórgi bólmeniń oń jaq bosaǵasyna arqamdy japsyrǵan kúıimde tura berdim.

«Deniń saý ma, Sálken? Nege sonsha júdegensiń?» degen sıaqty suraqtary aıaqsyz qaldy.

Bójen bólmeniń ishin kózimen aınala tintip ótti de, Jumataıdy búıirge túrtip, maǵan ádeıi estirte: «Aıshýaqtyń myna balasyna ne bolǵan, nege úndemeıdi?» — dedi.

«Aldyn ala oılanyp aıtylǵan sóz utymdy bolady» degen naqyl kele qaldy basyma. Bójen men Jumataıdyń ne maqsatpen kelgenin ishim sezip tur. Tastaı bekinip aldym. Oraıy kelse aıtatyn kesimdi jaýaptarymdy saılap qoıdym.

İstik muryn, qysyq kóz, shıkil sary, mol deneli Bójen yńyranyp otyryp sóz bastady:

— Sálken shyraǵym, biz saǵan keldik! Áýeli júz kórisip amandasaıyq dep keldik. Az ǵana sharýamyz da bar edi.

— Sharýalaryńyzdy aıta otyryńyzdar!

— El-jurtyńdy umyttyń, ata-babańnyń arýaǵyn syılamadyń. — Bójen ókpe-naz aıta bastaǵanda, Jumataı oljadan qur qalyp bara jatqandaı jutqynshaǵy búlkildep, onyń sózin kıip áketti:

— Elinen, halqynan bezip, arýaq attaǵan jigit eki dúnıede ońbaıdy, shyraǵym Sálken! Atandaı atymyz, tulpardaı dúbirimiz bar, bir taıpa eldiń aqsaqaly edik. Bir qıyn istiń túıinin sheship alǵaly kelip otyrmyz. — Endigisin aıt degendeı Bójenge ıek qaqty.

— Maǵan neǵyl deısizder?

Bójen eki ıininen dem alyp, baqshıa qarady.

— Ákeń Aıshýaq marqum qoı aýzynan shóp almaıtyn jýas adam edi. Ákeńe tartqan birtoǵa aqyldy bala ediń. «Zamanyń qalaı bolsa, bórkińdi solaı kı» depti ǵoı burynǵylar. At jalyn tartyp minip, sanaly azamat bolǵanyńa qýanyshtymyz. Qoıymyzdy qurttap, aıran-shalabymyzdy urttap, qyrda beıqam jatqan qazaq edik. Aramyzǵa jaryqshaq tústi. Bul da bolsa bir allanyń buıryǵymen bolyp jatqan is shyǵar. Qala menen dalanyń ıgi jaqsylary keńesip, Jumataı ekeýmizdi saǵan jiberdi, Sálken qaraǵym!

— Qolqalaryńyz bolsa surańyzdar.

— Biz saǵan búkil eldiń duǵaı sálemin alyp keldik. Saǵymyzdy syndyrmas, sózimizdi jerge tastamas, syılar, dep aldyńa ádeıi kelip otyrmyz.

— Jassyń ǵoı, et qyzýmen bilmeı júrgen shyǵarsyń! — Bójen maǵan kóziniń astymen qarady. — Aqylyńa tús, esińdi jına, úıirińdi tap.

— Sálken qaraǵym, aıaǵyń taldy ǵoı! — dedi Jumataı ezeýrep, — otyrshy!

Kóz tartar bir japyraq asyl buıymy joq tar bólmeniń oń jaq qabyrǵasyndaǵy alasa temir kereýettiń erneýine qalaı bolsa solaı otyra kettim.

— Sálken, sen nege qısyq sóıleısiń? — Bójen ıyǵyn qomdap kóterilip qoıdy.

— Qısyq sóılep men sizderge ne dedim?

— Shyraǵym, kóz qarasyń kelispeıdi. Sóz sarynyńda kereǵarlyq bar ǵoı. — Jumataı júzine yzǵar júgirip, yrsyldaı qozǵalyp, qybyjyqtap qaldy.

Bójen osy eki arada oıyndaǵy murat-maqsatyn bir júıege salyp, tynysy keńeıip qalǵandaı, sóz kezegin qaǵyp áketti:

— Biz saǵan qatar jatqan eki bolys eldiń sózin ustap kelip otyrmyz. Daýdyń kilti seniń qolyńda. Imandaı syrymyz bul. Eliń úshin, myna biz úshin qı bir joldasyńdy.

— Shirenbe, Sálken, shirenbe! — Jumataı kózi alaryp ashý shyǵardy. — Myń jerden kámónes bolsań da el-jurtyńnan bezip kete almaısyń.

Úlkendi syılaý, aǵaıyn týysqandy renjitpeý atam zamannan kele jatqan dástúr ekenin, kim kóringenniń áýenine erip, kópe-kórineý joldan taıý sharıǵat raýaıatyna, el saltyna qaıshy qylyq ekenin Bójen qısyndyryp aıtyp kórip edi, des bermeı, qasaryp otyryp aldym.

— Senip júrgen azamatyń isti bolyp qalypty. Endi qaıtyp jaryq dúnıege shyǵýy ekitalaı kórinedi. Jany qysylǵanda kimdi kim aıaıtyn edi. Seni de sotqa iliktirip ákete me dep qaýiptenemiz. Álgi Hazov degen aqtyń atamanyn jasyrǵan baıdan para alǵany moınyna qoıylypty... Paraǵa Sálken de ortaq edi dep bylshyldaıdy deıdi.

Bójenniń jańaǵy sózin eseleı túskisi kelgendeı Jumataı ilip áketti:

— Adaspa, Sálken! Óz basyńnyń amandyǵyn oıla. Sámet seni aıamaıdy.

— Aıttym ǵoı, — dedim tiksinip, — meni shirigen bir jumyrtqaǵa sanańdar da, sanattan shyǵaryp-aq tastańdar.

— Osynsha nege qyrsyqtyń, shyraǵym? — dedi Jumataı qıylyp.

— Men elden áldeqashan ketken adammyn, — dedim onan saıyn qatýlanyp, — maǵan bola qyzyl maı bolmaı-aq qoıyńyzdar.

— Aıtpady deme... Keıin ókinesiń. Qosaq arasynda bos ketesiń. Eki ottyń arasynda bosqa kúıip ketesiń.

— Maǵan jandaryńyz ashymaı-aq qoısyn.

— Mynaý báleket ońýdan ketken eken, — dedi Bójen siltideı tunyp. — Keteıik... Budan ne úmit, ne qaıyr!

— Adaspa, Sálken! Jyndy torǵaısha torǵa óziń baryp túsesiń be? — dedi Jumataı nalyp, — bile-bilseń, bıik jardyń qabaǵynda qalt-qult etip tursyń.

Ólimtikke aýyz salǵan ashqaraq tóbetteı kújireıip otyrǵan Bójen men Jumataı osy sátte kózime jyrtqyshtaı kórindi. Qaı-qaıdaǵy bylapyt sózderdi jaýdyryp, balaǵattap qýyp shyǵaıyn dep bir turdym da, uıat saqtap boı tarttym.

Jypylyq qaǵyp sónýge shaq turǵan shamnyń kerosınin shaıqap-shaıqap jiberip, biltesin shyǵaryp, jóndep qoıdym. Mazdap janǵan shamnyń jaryǵy úı ishine molyraq tústi.

— Múddeli sózderińdi aıtyp boldyńdar ma? — dedim tiksinip.

— Ne aıtaıyq, sóz bitti. — Jumataı qońqaq murnyn qos-qosynan tartyp, jabyrqaı sóıledi. — Oılan áli de bolsa, keıin opyq jep júrersiń. Aıtpady deme... Sámetpen birge quryp ketesiń.

— Úlken basymyzdy kishireıtip aldyńa kelgende bir aýyz jyly sózińdi qımadyń ǵoı, — dedi Bójen zildenip, — ar-uıattan birjola bezgen ekensiń, Sálken!

— Ar-uıattan attap ótip, balanyń isin istep otyrǵan ózderiń ǵoı, — dep ekeýine tiksine qaradym. — Qaıtalap aıtaıyn, men úshin bosqa aramter bolmaı-aq qoıyńdar.

— Oıpyr-aı, Sálken qaraǵym-aı, múttem shyǵannan shyǵyp ketken ekensiń. — Bójen burtańdap, ebeteısiz qozǵaldy. — Bolmasa, júr, keteıik, Jumataı!

— Joldaryńyz bolsyn, bara berińizder!..

29

Sámet abaqtyǵa túskeli aıdan asty. Áneýgide Sámettiń páterinen aldyrǵan eki at ushty-kúıli quryp ketti. «Baıtal túgil bas qaıǵy» bolyp, joǵalǵan attardy qýdalap izdegen de joqpyz.

Nurtaıdy uzaq merzimdi kepildikke bosatypty desedi. Ant-sý iship, qoldarynan kepildik qaǵaz berip, Qanaı Qabanbaev pen qalanyń belgili saýdageri Tileýbek Joldybaev shyǵaryp alǵan kórinedi. Nurtaı abaqtydan shyqqan soń elge birden attanyp ketpeı, qaladaǵy páterinde shirenip jatyp alypty. Kórdik degen qala turǵyndarynyń aıtýyna qaraǵanda, Nurtaı kótermege shaldyqqan eshkideı ımıip, betiniń nury qashyp, meılinshe júdep shyǵypty.

Taban aýdarmaı qalada jatyrmyn. Sámettiń isi bir jaıly bolǵansha ketpeýge bel baıladym. Elge bir senimdi adam jiberip, Kúreńbaıdy qalaǵa shaqyrtyp aldym. Jatqan páterim Káribaı degen qasapshy shaldyń úıi, qalanyń ońtústik jaq shetinde, Oktábr kóshesinde.

Kúreńbaı salyp uryp, eleń-alańda jetip keldi. Jibergen adamyma erip kelipti. Ol Kúreńbaıdy meniń páterime ákeldi de, ile ketip qaldy.

Kúreńbaı kóńildi keldi. Qyzara bórtip, mıyǵynan kúledi. Bizdiń munda isti bop qalyp, basymyzǵa taýdaı pále túsip jatqanymen isi joq. Jarqyn qabaqpen, jadyraı sóıledi:

— Keldim, jettim, Sálken! Berdibaıdyń bes teńgesindeı sart ete qaldym!

Kúreńbaıdyń tasqyndy kóńil kúıin buzbaıyn degen oımen, onyń yńǵaıyna kóshtim.

— Áttegen-aı, myna sóz qaıdan shyqty deıtin edi, bizdiń eldiń Tolysbaı degen bir qýaqy shaly.

Kúreńbaı sırek bitken qara murtynyń kelte sýaǵaryn shikireıte qaıyryp, ájimdi jazyq mańdaıyna móldirep shyǵa kelgen terdi shekpeniniń jeńimen sypyra bir súrtip qoıyp, tórge shyǵyp jaılanyp otyrdy.

— Berdibaıdyń bes teńgesi jaıyndaǵy qaljyń áńgimeni, Sálken, sen bilesiń be? — dep surady.

— Bilgende qandaı! — dedim birden sendire, — sizdiń eldiń Berdibaı degen bir sýaıt shaly shyǵarypty ǵoı. «Byltyr Moınaq qalasyna bazarshylap bara jatqanymda qaltamdaǵy bes teńge aqshamdy jolshybaı joǵaltyp alyp edim. Arada bir jyl ótkende, byltyrǵy joǵalǵan bes teńgem dál sol kúni, sol jerde murnymnyń ústine sart ete qaldy. Buıyrǵan malǵa daýa joq, qaltama súńgitip jiberdim», — depti ǵoı.

— Estigen ekensiń ǵoı. Dál solaı!..

Kúreńbaıdyń ómir boıy Atbasarǵa kelip turǵany osy eken. Bas-aıaǵy bir-aq ýys, kórik deıtin kórki joq, jupyny qala oǵan ertegilerde kóp aıtylatyn perilerdiń altyn shaharyndaı kórinipti. «Keremet qala eken, úıler ne degen tamasha, qyzyl-jasyl boıaýlary kózińdi taldyrady», — dep, qalaǵa qaıran qaldy. Kelgen betinde balasha qýanǵany da osydan eken.

El jaıyn táptishtep surap, Sámettiń jaǵdaıyn aıtyp, biraz otyryp qaldyq. Kúreńbaıdyń oıynsha, bul ýaqıǵa surapyl daýyl artynan shelektep quıa salyp, lezde basyla qalatyn nóser jaýynmen teń. «Az kúndik ótkinshi bále-sumdyq qoı» degenine qaraǵanda, osylaı oılaıtyn sıaqty.

— Toqsanbaıdyń qyzynan ne habar bar? — dep surady Kúreńbaı.

— Orynborda oqyp jatyr ǵoı, — dedim, — oqýynyń bitýine endi bes-alty aı qaldy.

Osy mezette Kúreńbaı aýyr kúná arqalaǵan qylmysker jandaı maıyrylyp, kibirtiktep qaldy. Moınyn bulǵaqtatyp, tistene basyn shaıqady. Sálden keıin esile sóılep ketti:

— Jámıge istegen aýyr qylmysym ishimde shemen bop qatyp jatyr. Aman kóriser kún bolsa, aıaǵyna jyǵylyp, keshirimin alar edim.

— Jón, jón!..

— Men bir nárse oılap júrmin, — dedi Kúreńbaı qymsyna sóılep, — túbinde Jámı qus bop seniń qolyńa qonsa deımin...

— Tirlik bolsa qus tabylar, — dedim etek-jeńimdi molyraq jaıyp, — kimniń qolyna qonsa da áýeli oqyp adam bop kelsinshi.

Kúreńbaı áýelgi pikirinen tanbady:

— Seniń oǵan eńbegiń kóp sińdi. Teginde, jek kórmeıtin de shyǵarsyń.

— Jámıden keshe hat alyp edim, sizge sony oqyp bereıin!

— Oqyshy, oqyshy!

Jámı Orynbordan maǵan ýezik oqý bóliminiń adresine hat jazypty. Keshe alǵamyn. Osy hatty Kúreńbaıǵa oqyp berdim:

«Asa qurmetti Sálken aǵa! Aldymen sizge óz halymnan habar bereıin., Ólkelik áıelder kýrsynda oqyp júrmin. Oqý merzimi bir jyl. Oqýymyz kóńildi. Saıası saýat, ana tili, esep, geografıa sabaqtary júredi. Tyrysyp oqyp jatyrmyn. Sizdiń sońǵy jazǵan hatyńyzdy keshe aldym. Qatty qýanyp qaldym. Sámet aǵaıǵa, Elemeske jáne eldegi suraǵan jannyń bárine menen sálem aıtyńyz.

Meni qurýly tordan qutqaryp, erkindik alyp bergenińiz úshin Sizge, Sámet aǵaǵa, Elemeske dán rızamyn.

Oqýdy bitirgen soń Atbasarǵa qaıtyp kel dep jazypsyz. Ushqan uıama qaıta oralmaǵanda qaıda ketem. Taǵy da bir oıǵa ketip júrmin. Bir jyldyq oqý ne bolady. Oqı tússem, qandaı jaqsy bolar edi. Aqylyńyzdy aıtyp hat jazyńyz. Eldiń hal-jaǵdaıyn jazyńyz.

Jámı,

1924 jyl 15 ıýn».

Sámet jaıyna qaıta oralyp, ekeýmiz uzaq-sonar keńeske túsip kettik.

Sámetti úsh ret tergepti. Ondaǵy taǵylǵan kinásy baıaǵy Hazov jaıy. Onyń bar jalasyn Nurtaılar ózderiniń ejelgi jaýy Berdiqojanyń Ahmetjanyna jaýypty. Ahmetjanda Nurtaıdyń qandy kegi bar. Ana jyly eki úıir jylqysyn urlatyp alyp, teńdik bermeı sińirip ketken Ahmetjan Qorǵaljyn eliniń iri baıy, ári birneshe jyl bolystyq quryp, aqyrynda tóńkeris aldyndaǵy bir partıaly saılaýda túsip qalǵan. Bir jaǵynan yǵaı men syǵaı bir top jigit ustap, kúni búginge sheıin at jeter jerdegi elderdiń jylqysyn qýdyryp alady. Nurtaılardyń aıtýyna qaraǵanda, Hazovty osy Ahmetjan jasyryp kelipti. Qyr sońyna túsip, bilip qalǵan Sámetke aýyz bastyryq para beripti. Byltyr kúzde Hazovty Ahmetjan Aqmeshit jaǵyna asyryp jiberipti. Sámetke taǵylǵan kiná jalǵyz Hazov pen Ahmetjan sharýasy emes eken: eldegi baılardan para aldy, momyn sharýalarǵa qıanat istedi, keıbir qylmystylardy sotqa bermeı saqtap qaldy degen sıaqty shatty-butty aıyptardy jipke tizip, ústi-ústine eselep jatsa kerek.

— Meniń oıymsha, Nurtaı osal jaý emes, — dedim aldaǵy qaýip-qaterdi ańǵartyp, — onyń tamyry tereńde jatyr.

— Tamyry tereńde jatpaq turǵaı, jeti qabat jerdiń astynda jatsa da, túbirimen sýyryp tastarmyz buıyrsa! Men solaı oılaımyn.

— Ylaıym, aıtqanyńyz kelsin, aýzyńyzǵa maı!

Kúreńbaı qımaly shekpenin julqyna sheship tastady. Kúreske túsetin túıe palýandaı alaqanyna túkirip, belsenip otyr.

— Tiktim basymdy osy jolǵa! Aıanar janym qalǵan joq. Ashyp berem kúmánin, áshkereleımin bar qylmysyn! — Qabaǵyn túıip, qoly dirildep, maǵan týra qarady. Baıqaımyn, jańaǵy shuǵyl sheshimine oraı menen jaýap kútip otyr.

— Meılinshe yzalanyp kelgen ekensiz, Kúreke! — dedim.

— «Adasqannyń aıyby joq, qaıtyp úıirin tapqan soń» degen maqal bar ǵoı. Úıirimdi taptym, qara-qura úı boldym. Durys-aq! Al endi, týra joldan adasyp, qolymmen istegen masqara qylmysymdy jýmasam, adam bolǵanyma qara jer!

Nurtaıdyń tereń tamyryn endi qaıtyp órbimeıtin etip sýyryp tastaýdyń qandaı ádis-aılasy bar? Sámetti birjola aqtap alýdyń joly qandaı! «Ǵaınolla shynyn aıtsa, jaqsy bolar edi, qansha ıt bolsa da, ólerin biletin shyǵar», — degenimde; «Gáp jalǵyz Nurtaıda ǵana emes, onyń tý syrtynda talaı qorqaýlar samsap turǵan joq pa?» — dep, Kúreńbaı oıynda júrgen kúdigin aıtty. «Eń myqty kýási Ǵaınolla bolsa, onyń da qaýqary belgili», — dep bir senimdi jaıdy ańǵartyp óttim.

— «Sóz sózden shyǵady, sóılemese qaıdan shyǵady», — dep máteldep ketti Kúreńbaı. — Qalada da, dalada da jeksuryndar kóp eken. Sol kók soqqandar ǵoı eldi ala taıdaı búldirip, ońaı olja taýyp júrgen.

— Siz aıtqan sumyraılardyń eń bir dókeıi Qabanbaıdyń Qanaıy desem, oǵan ne der edińiz?

— Sen Qabanbaevty aıtasyń! — Sál bógelip qaldy. — Odan da zorlary bar! Qabanbaev ber jaǵyndaǵy shybysh balapany ǵoı. Meniń bilýimshe, dáý kúshigenderi ana jaqta! — Suq saýsaǵyn shoshaıtyp tereze jaqty nusqady.

— Qaı jaqty aıtasyz?

— Ana Orynbor, Qyzyljarlaryńda da súıenishim kóp dep ylǵı kúpsip otyratyn Nurtaı.

— Ádilin aıtyp, aqty-qarany aıyratyn adamdar da bar shyǵar? — degenimde, Kúreńbaı elegizip, terezege qarady.

— Aryz jazdyń ba? Ulyqtarmen sóılestiń be?

— Sóılestim. Bar jaǵdaıdy qaldyrmaı jazyp, aryz aparyp berdim. Sizdi kýáǵa saldym!

— Jaqsy bolǵan eken! Meniń bilýimshe, ókimet bizdi jaqtaıdy. Zulymdardyń kómeıine qum quıady áli.

— Sol bir qaıyrly shaqqa jetkenshe qıyn bolyp tur-aý.

Kúreńbaı shamyrqanyp, shanshyla sóıledi:

— Senderdi kóre almaǵan kóp dushpannyń kózi shyqsyn!

— Birjola quryp ketsin deseńizshi!

— Osy shataqtyń bári Nurtaıdyń jeri men Toqsanbaıdyń qyzynan shyqty ǵoı. — Kúreńbaı kúrsinip, kústi jalpaq alaqanymen betin sıpady.

— Biz bel býyp, aıqasqa túskende jaýymyzdyń kúshi men aılasyn bilgenbiz.

— Árıne! Saıyp kelgende, ótiriktiń quıryǵy sholtań etip úziledi de, adaldyq jeńedi!

— Men buǵan senemin!

— Men buǵan ımanymdaı senemin!

— Siz osy úıde bola turyńyz! Men bir jerge baryp keleıin. Saǵat onǵa shaqyryp edi.

Saǵatyma qarap edim, onǵa 15 mınýt qalǵan eken.

— Bes mınýt qalǵanda shyqsam dál baramyn! — Saǵatymnyń qaqpaǵyn syrt etkizip jaýyp, qaltama salyp qoıdym. — Al, kettim! Buıyrsa osy joly birtalaı sharýany tyndyryp keletin shyǵarmyn.

— Kim shaqyryp edi? — dep surady Kúreńbaı qobaljyp.

— CHEKA shaqyryp edi!

Kúreńbaı yńyldap oılanyp qaldy.

— CHEKA! Iá, jańa esime tústi. Álgi ókimetke qarsy kontrlardyń kózin qurtatyn keńse me?

— Iá, sol keńseniń bastyǵy shaqyrǵan.

— Meni de shaqyrdy ma?

— Qajet bolsa shaqyrar. Teginde, sizden ýezik tergeýshi jaýap alatyn bolar. Asyqpaı, saspaı Nurtaıdyń qylmystaryn oıyńyzǵa toqı berińiz!

— Toqıtyn dáneńesi de joq, — dedi Kúreńbaı quldyrańdap. — Bári de kókiregimde saırap tur. Hazovty jasyryp saqtaǵanyn, byltyr Syr boıyna asyryp jibergenin, Ulbosynnyń inisin burnaǵy jyly qysta óltirip, Esildiń sýatyna tastap jibergenin, ne kerek, qylmystaryn túk qaldyrmaı túgel aıtyp beremin! Anada ózderińe aıtyp edim ǵoı, sol Kenjebek baıǵustyń Nurtaıǵa istegen qyldaı qıanaty joq edi. Bir qatty tili tıgende, sen Hazov kontrdy tyǵyp otyrsyń, ókimetke baryp aıtamyn degeni úshin kózin qurtty ǵoı. Ah, naısap, túbine jetti ǵoı talaıdyń.

— Osy aıtyp otyrǵandaryńyzdyń bárin aryzǵa jazdym!

— Qaldyrmaı jazdyń ba?

— Jazdym.

— Men bilsem, Nurtaıdyń áýselesin op-ońaı basamyz. Basqa qylmystary óz aldyna, kontrdy qorǵaǵan, kisi óltirgen qylmysy bir basyn joıýǵa jetip jatyr! Bar, bar, qaraǵym! Jolyń bolsyn!..

30

Sáske tús kezi. Qala ishi yǵy-jyǵy qaptaǵan adam. Bireý-mireýdiń kózine túsip qalmaıyn dep, ózen jaqtaǵy shetki sholaq kóshemen aınalyp bardym.

Ýezik Tótenshe komısıanyń taıaýda kelgen jańa bastyǵy Ivan Petrovıch Zarýbın kabınetinde jalǵyz otyr eken. Daǵaradaı keń bólme. Jaltyraýyq sary syrly edenge masa taıǵanap jyǵylǵandaı. Bólmede basy artyq bir nárse joq.

Tórgi qabyrǵada Dzerjınskııdiń áskerı kıimmen túsken portreti ilýli tur. Onyń mańdaı aldynda ústine shymqaı qyzyl shuǵa japqan, aldyńǵy erneýine jaqyndatyp qońyr mármár sıa saýyt ábzáli qoıylǵan úlken stol. Zarýbın meni kórgen jerden lyp etip túregelip, aldymnan shyǵyp qarsy aldy.

— Sálemetsiz ba, joldas Aıshýaqov! — dep qolyn usyndy.

Júregim sýyldap, seskenip turmyn. «Otyryńyz!» — dep, jazý stolynyń aldyndaǵy arqaly jumsaq oryndyqty nusqady. Ún-túnsiz otyra kettim. Zarýbın óz ornyna baryp otyrdy. Júrek toqtatyp, kózimniń qyrymen Zarýbınge qaradym. Qońqaq muryndy, tik qabaqty, mańdaıy kere-qarys, saqal-murty jyp-jylmaǵaı. Shyqshyty shyǵyńqy, sopaq aq sur júzinde aıbat bar. Jas shamasy kóp bolsa qyryqtyń ústinde bolar dep shamalaımyn.

— Halyńyz qalaı? Kóńilińiz hosh pa?

— Hal sháp, kóńil jaqsy, joldas Zarýbın!

— Sharýalaryńyz onsha mándi emes kórinedi ǵoı! Bizdiń oryssha aıtqanda, shlápiniń ishinde bolsa kerek!

Boıymdy bekitip alyp, jańaǵy tuspalyna sáıkes jaýap aıttym:

— Durys aıtasyz, joldas Zarýbın! Bizdiń sharýamyz qazaqsha aıtqanda, bir tarynyń qaýyzyna syıyp ketti!

Tik jaǵaly sur shuǵa beshpentiniń joǵarǵy eki jez túımesin aǵytyp, úrpıgen buıra sary shashyn kúrekteı jalpaq alaqanymen jatqyza sıpap, az-kem otyrdy da, synaǵan keıippen:

— Bir tarynyń qaýyzyna op-ońaı syıyp ketkenderińiz, bir esepten qolaısyz bolǵan eken! — dedi.

Tuıyqqa tirelip, únsiz otyryp qaldym. Meniń daǵdaryp qalǵan kúısiz qalpymdy kórgen Zarýbın álgi synshyl syńaıynan tez aınyp, bastaǵan sóziniń arqaýyn túıip tastady:

— Negizgi másele jaıyn keıinirek sóılesermiz. Shamaly pikir alysyp, syrlasaıyqshy!

«Shamaly pikir alysyp, syrlasaıyqshy!» — deıdi. Osy sózinde bir úlken mán bar. El jaǵdaıyn surap, ótken-ketken isterdi qazbalap, meni synaǵysy keletin shyǵar?.. Osy oımen zárem ketip, sasyp otyrǵanda Zarýbın kóz janarynda kúlki oınap, báseń daýyspen:

— Joldas Aıshýaqov! Qabaǵyńyzdy ashyp, kóńildi otyrsańyzshy! — dedi.

Yńǵaısyzdanyp qaldym. Únim jasyq shyqty:

— Jaı ǵoı, ásheıin...

Eńbekshi halyqtyń ómirindegi zor jańalyq bolyp otyrǵan mádenıet, eldiń soǵystan kúızelip qalǵan sharýashylyǵyn shuǵyl qalpyna keltirý mindetterin qozǵap, jeldeı esip ketti. Bul rette Lenınniń sózderinen naqtyly mysaldar keltirip, tartymdy pikir aıtty.

— Bizdiń jigitter sizden jáne basqa tıisti kisilerden jaýap alǵan bolar, — dedi Zarýbın áńgimesiniń sarynyn kilt ózgertip. — Soǵan qosatyn jańa derekterińiz bolmasa, bylaıynsha keńeseıik, syrlasaıyq!

İshki saraıym shaıdaı ashylyp, tynysym keńeıip sala berdi.

— Maqul! — dedim.

Meniń oı órisimdi, bilimimdi barlap bilgisi keldi ǵoı deımin, sóz arasynda keıbir saıası máselelerdi de janap ótti. Qazaq áıelderiniń bas bostandyǵy, ámeńgerlik, el arasyndaǵy urlyq, barymta syqyldy jaǵymsyz ádetterdi eske túsirip, qynjylyp basyn shaıqady. Eńbekshi el ómirine emen-jarqyn ene bastaǵan jańalyqtardy birte-birte órkendete berý kerektigin, jol-jónekeı kezdesetin kóldeneń qıyndyqtar men shargez qyrsyqtardy baısaldylyqpen joıa berý qajettigin aıtty.

— Ekkenińe, sepkenińe máz bolyp, qol qýsyryp qarap otyrsań, baptap kútpeseń, egin shyqpaı qalady. Kútimsiz, bapsyz eginge qurt-qumyrsqa, baqa-shaıan, aram shóp úıir keledi. Eńbekshi el ómirine ene bastaǵan mádenıet jańalyǵy da osy egin ispettes. Kóktep kele jatqan mádenıetti jelge, kúnge tıgizbeı órkendete berý kerek! El ishinde revolúsıa zańyn buljytpaı iske asyrý úshin qas qaqpaıtyn qyraǵy kóz, qajymas qaırat kerek! Siz bilesiz be? Kún jańa shyqqan kezde jer betinde kóleńke mol bolady. Kún birte-birte joǵary kóterilgen saıyn kóleńke basy qysqaryp, bara-bara joıylyp ketedi.

Zarýbınniń astarly sózine túsine qoıyp, ile jaýap berdim.

— Durys aıtasyz, joldas Zarýbın! Qazirgi ómirimizdiń kem-ketigi tolyp jatyr áli!

Zarýbın Taqyrtóbe eliniń jaı-japsaryna qanyq eken. İshteı qaıran qalyp otyrmyn.

Zarýbın bir keleli pikir aıtqysy keletin syńaımen kózin tóńkerip, maǵan nazar aýdardy.

— Shyndyq kózge ınedeı qadalady, — dep bastap, bir esepten bizdi kinálaǵaly otyrǵanyn aldyn ala ańǵartty da, aqylǵa bitken úlken kókshil kóziniń qarashyǵyn tóńkerip, meniń keskin-kelbetimdi sholyp ótti. — Sizder aǵattyq istep alǵan ekensizder! Et-qyzýymen qatelesipsizder.

Saýsaqtarymdy bet aldy syrtyldatyp, tómen qaradym. Zarýbınniń sońǵy kiná sózine berer jaýabymnyń qısynyn taba almaı, qıpaqtap otyrǵan kúıimde:

— Durys aıtasyz! — dedim.

Zarýbın kóterińki resmı qalypty qalamaıtyn, kishipeıil adamnyń jón-josyǵymen, jarqyldap sóıledi. Retti jerinde de bóten-bastaq sóz qospaı, kóbinese maquldap bas ızeı berdim. Oıymdaǵy ókinishterimdi, Sámettiń dushpandardyń pále-jalasynan kórgen qysastyǵyn aıtyp, keń pikirleskim kelse de, mazasyn alyp qaıtem, mán-jaıdy ózi de biletin kórinedi ǵoı degen oıǵa saıyp, retti jerinde qysqa-qysqa jaýap aıtýmen boldym.

— Endigári aıaǵymyzdy ańdap basatyn boldyq... Az kúngi kórgen qysastyǵymyz talaı jylǵa jetetin ómir ǵylymyn úıretti, joldas Zarýbın!..

— Meniń oıymsha! — Ivan Petrovıch keleli oıdyń bet asharyndaı bolǵan eki sóziniń ár árpine sheıin nyqtap aıtty. — Siz oqyǵan, ómir kórgen sanaly jigitsiz! Jaýdy aıaımyn dep azdap jaralanyp qaldyńyzdar!

Aqtalǵym kelip, syltaý aıta bastap edim, Zarýbın onyma mán bere qoımaı, áńgimeni negizgi maqsattyń arqasyna qaraı beıimdep jiberdi.

— Adasqanymyz ras, — dedim tómenshektenip, — jańa jolǵa eski súrleýmen baryp túsemiz ǵoı degen oıymyz aǵat eken...

— Týra joldan sál shyǵyp ketipsizder, — dep eleýli qate-kemshilikterimizdi atap-atap aıtty. Elde Sámettiń kóbinese tik ketkenin, orynsyz jerde dinge, baılarǵa shuǵyl qarsy kele bergenin biledi eken.

— Talaı ǵasyrdan beri tastaı ornap qalǵan dindi, halyqtyń qanyna sińgen ádet-ǵurypty birden joıyp jiberýge bolmaıdy.

Zarýbınniń ádil synyna qarsy daý aıta almadym.

— Shala saýatty adamnyń oıy qansha degenmen taıyz bolady ǵoı, — dep, bar kinány Sámettiń bilimsizdigine aýdarmaq bolyp edim, Zarýbın bul jeleýime de oryndy jaýap aıtyp, shyrmap tastady.

— Menen ne tilegińiz bar? Aıtyńyzshy! — dedi.

— Bar tilegimizdi aryzymda kórsetip edim, oǵan qosarym joq, — dedim.

Umytqan bir mańyzdy máselesi kenet esine túskendeı selt etip, maǵan tik qarap, shapshań sóıledi:

— Álgi, Kedeıkomnyń bastyǵy Kúreńbaı degen shalyńyzdyń kúıi qalaı?

— Kúıi jaqsy! Ózi osy qalada!

— Teginde, baılardyń aldamshy sózine eremin dep shatasyp baryp, keıin opyq jegen, bylaıynsha aıtqanda, shekesine taǵdyrdyń taıaǵy tıgen adam tez túzeledi.

— Ras, Kúreńbaı tez túzelip ketti. Nurtaıdyń irik-shirik qylmystaryn ashyp berdi.

— Ol kisiniń ótkendegi qate-kemshilikterin betine basa bermeı, mápelep ustańyzdar! Tipti, qyzyq bolsyn, kúsh salyp jeke oqytyp, hat tanytyńyz!

— Osy tilekti ózi de aıtyp edi, — dedim.

— Endi eń mańyzdy máselege kósheıik, — dedi Zarýbın resmı pishinmen. — Qońyraý soǵyp kómekshi jigitin shaqyryp aldy. — Qabanbaevty jiberińiz! Joldas Aıshýaqov siz qozǵalmaı otyra berińiz!

Sálden keıin ústine juqa qońyr kostúm kıgen, basynda ózbeki ala taqıasy bar, orta boıly qara sur jigit kirip keldi.

Ivan Petrovıch ornynan turyp, oǵan qolyn usyndy. Kabanbaev sýǵa malshynyp shyqqan egeý quıryq tyshqandaı búrisip, júdeı qalypty. At jaqty, qaǵilez qara sur beti jybyrlap qyl ústinde otyrǵandaı qylpyldaı bastady. «Mynaý pále munda neǵyp otyr?» degendeı, kúdiktene qarady maǵan. Qabanbaevty meniń ornyma otyrǵyzdy. Men bir búıirdegi oryndyqqa otyrdym.

— Men sizben myna Aıshýaqov joldastyń kózinshe sóılesemin... Bul kisimen tanys bolarsyz?

Qanaı quptap bas ızedi. Maǵan kóziniń suǵyn qadap otyr. Zarýbın Qabanbaevqa tiksine qarap otyryp, sózin jalǵap jiberdi:

— Káni, Qabanbaev! Syrlasaıyq! Shynyńyzdy aıtarsyz dep senemin sizge!

— Keshirersiz! Myna sózińizdi uqpaı qaldym, — dedi Qabanbaev kóńilinde tıtimdeı aqaýy joq adal adamnyń keıpine kirip. — Ashyńqyrap aıtsańyz eken?

— Meniń adam tanıtynym shyn bolsa, siz túbiri shirip, qaýsaǵan aǵashtyń butaǵysyz! — Ivan Petrovıch sustana qaldy. Qabanbaev tútige tómen qarap, eki-úsh mınýtteı únsiz otyrdy. Álden ýaqytta shoshyǵandaı silkine basyn kóterip aldy da, Ivan Petrovıchtiń betine týra qarap, taısalmaı sóılep ketti:

— Shirigen aǵashtyń butaǵy bolsam, nege kesip tastamaısyzdar?.. Ómirge kereksiz ondaı adamdy osy kúnge sheıin nege aman qoıdyńyzdar!..

— Áńgimeniń beti qaı jaqqa aýyp bara jatqanyn sezemin, — dedi de, Zarýbın qyrandaı shúıile túregelip, ersili-qarsyly júre bastady. Adymdaı attap, kózine túse bergen mańdaı shashyn serpip tastap, zirkildep sóılep júr. Jýantyq moınynyń tamyrlary kógere bileýlenip ketipti.

— Revolúsıa zańy balanyń oıynshyǵy emes, Qabanbaev!.. Tozǵan kezde laqtyryp tastap, jańasymen almastyra qoıatyn qol oramal da emes. Ar-ujdandy, zańdy saýdaǵa salyp jaman úırengensińder ábden! Mundaı qylyqtaryńyz iske aspaıdy! Bilip qoıyńyz!

— Olaı deıtin bolsańyzdar, aıybymdy moınyma qoıyp, revolúsıa zańy boıynsha qatal jaýapqa tartyńyzdar!

— Sizdiń bar pále-sumdyǵyńyzdy dál búgin qoparaıyn degen oıym joq edi. — Ivan Petrovıch eki qolyn artyna ustap, Qabanbaevtyń qarsy aldyna kelip qasqaıyp turyp qaldy. — Otty ózińiz bastyńyz. Asyqpasańyz bul tilegińizdi de oryndarmyz! Eńbekshi eldi ishten úńgip júrgenderińizdi biz bilmeıdi ǵoı dep oılaısyz ba? Úshkir biz qap túbinde jatpas bolar!

Osy mezette Qabanbaev jantalasyp salǵylasa bastady:

— «Bas kesse de, til kespek joq» deıdi bizdiń qazaq! Meni ne sebepten zábirleısiz? Ashyp aıtyńyz!.. — dedi qanyn ishine tartyp surlanyp.

Ivan Petrovıch mysqyldy pishinmen myrs-myrs kúlip, Qabanbaevtyń jańaǵy ilgeshek sózine oraı jaýap aıtty:

— Sonyń kerisinshe bolyp júrmesin, kógershinim! Bas kesilmes-aý! Revolúsıa dushpandarynyń jyryn jyrlap saırap júrgen qyrshańqy tilderdiń qyrqylatyny aqıqat!

Qabanbaev jeńer aqynǵa bir sóz aıtyp saldy:

— Men qandaı jaýdyń jyryn jyrlappyn? Eger, tıisti kýálar men naqtyly derekter arqyly qylmysymdy moınyma qoısańyzdar, maǵan jalǵyz oqtaryńyz jalynsyn! Bolmasa, jazyqsyz jazǵyrmańyz! Mende de ar-ujdan bar.

— Ar-ujdan deısiz! — Zarýbın ornyna baryp otyrdy. — Osy qasıetti sózge qalaı aýzyńyz barady?

Zarýbın alystan sermep, qıadan oraǵytyp, Qanaıdyń aýyr kinálaryn moınyna tóndirdi. Ýezik jer-sý mekemesinde jaýapty qyzmette otyryp alyp, eldegi baılarmen jeń ushynan jalǵasatynyn, qaı-qaıdaǵy qylmysker sumdardan para alyp, qorǵap qalǵanyn naqty derektermen júıelep aıtyp berdi. Bir ǵajaby, Nurtaı jaıynan bir aýyz sóz aıtqan joq. Meniń asyǵa kútip otyrǵanym osy bir qıyn sharýa edi. Zarýbın odan kópe-kórineý attap ótip, Qanaıdyń tipti men bilmeıtin basqa qylmystaryn áshkerelep ketti.

Qanaı qaıdaǵy bir qısynsyz dálelder aıtyp, aqtalmaq bolyp edi, Zarýbın ony qıa bastyrmaı shyrmap tastady:

— Siz, Rázan áıelderiniń myljyń sózimen jem demeńiz meni! Shynyńyzdy aıtyńyz! Nurtaıdy túrmeden bosatqanyńyzdy moıyndaısyz ba? Bul bir! Ekinshi — adal komýnıserge jala jaýyp, revolúsıa zańyna qaıshy áreket istegenińiz jóninde ne aıtasyz? Basqa sharýany kezinde kóre jatarmyz. — Bul aıtyp otyrǵany Qabanbaevtyń san qylmysynyń bir bólshegi ǵana ekenin ańǵartty.

— Bul aıtqandaryńyz jóninde qazir jaýap bere almaımyn, — dedi Qabanbaev, — aq edim, beıkúná edim dermin, oǵan siz báribir ılanbaısyz.

— Joq, kógershinim, munyńyz bos sandyraq! Revolúsıa zańyna, eńbekshi halyqtyń bostandyq múddesine qaıshy keletin iske ne sebepten aralastyńyz? Sony aıtyńyzshy?

— Sonda meni revolúsıanyń qas jaýy degińiz kele me? — dedi Qabanbaev ar-namysyna ot túskendeı shybjyńdap.

— Atbasar ýeziniń qaı shuqyrynda qandaı ıt ólip jatqany da málim bizge.

— Maǵan mundaı aýyr kúná taǵýǵa qandaı naqtyly dálelderińiz bar?

— Budan basqa aıtaryńyz bar ma? — Zarýbın qaryndashymen stoldy tyqyldatty.

— Kinámdi moınyma qoısańyzdar eken. Kim bolsa da shyndyqqa júginedi ǵoı.

Zarýbın aldynda jatqan qyzyl tysty juqa papkany aqtaryp, tórt búkteýli qaǵazdy jaılap sýyryp aldy.

— Minekeı, sizdiń Orynbordaǵy dosyńyzǵa jazǵan sálem hatyńyz! Ne jazǵanyńyz esińizde bar shyǵar?

Qabanbaev sazara qaldy. Birdeńe aıtaıyn dep oqtalyp edi, aýzyna sóz túspeı, kózi baqyraıyp otyrǵan kúıi, kóterińki etti moınyn áreń buryp, Zarýbınge qyryndap qaraǵanda, jaıshylyqta jóndi bilinbeıtin jutqynshaǵy ózektene búlkildedi.

— Umytqan shyǵarsyz, esińizge salaıyn, tyńdańyz! — Zarýbın oryssha jazylǵan hatty oqı bastady: — Qurmetti dosym Orazaly! — dep bastalypty hat. — Tamaqtyń toqtyǵyna, kıim-keshektiń bútindigine máz bolyp, japan túzdegi kishkene qalada qalqaqtap júrip jatyrmyn. Qala turmysynda, el ómirinde aıta qalǵandaı ózgeris joq. Iá, qandaı ózgeris bolsyn. Aǵynsyz qara sýdaı tunyp jatyrmyz dep te aıta almaımyn. Jańalyqtardyń birazyn budan burynǵy hatymda jazǵan edim. Oǵan qosymsha aıtaıyn degenim Nurtaı aqsaqaldyń jaıy. Qartaıǵan shaǵynda abaqtyda shiriteıin be, isi qısyq bolsa da, ebin taýyp sharýasyn rettep jiberdim. Ózińe málim, óńkeı qýlar Nurtaıdy qurtyp jiberýge kúsh salyp baǵyp edi. Qolymnan kelip turǵanda aıanyp qalaıyn ba, sopań etkizip shyńyraýdan shyǵaryp aldym. Men bolmaǵanda, birjola quryp ketetin edi. Áıteýir, kúsh salyp, qutqaryp jiberdim. Búkil elge lań salǵan Sámet Tomaevty tıisti jerine attandyrǵanbyz. Anyqtap aıtqanda, qylmysyna qylmys qosyp abaqtyǵa japtyrdym. Eldegi daý-damaıdyń shyǵýyna sebepshi bolyp, búkil jurtty shýlatqan Toqsanbaıqyzy Orynbordaǵy áıelder kýrsynda oqyp júr. Óziń bilesiń, men bireýdiń tálkegine kónbeıtin bir bet adammyn ǵoı. Toqsanbaı asyp ketken baı kisi emes. Shyndyǵynda kún kórgishi ózine mol jetetin orta kúıli sharýa. Áıtkenmen, onyń qyzyn Orynbordan taıdyrý kerek. Baıdyń qyzy dep ústinen domalaq qaǵaz túsirsem, saýdasy tez bitip jatyr. Sondaı bir qaǵazdy sen de túrte sal.

Dalaǵa ishki jaqtan bir «kári qyran» ushyp keldi. Shalqar kólde saırańdaǵan erkin qustardyń shetinen topshysyn qıyp jaıratyp tastaı ma degen qaýpimiz bar. Qyzyljar qalasyndaǵy dosym Marǵaskın Mahmetten keshe hat aldym. «Asa saq bolyńdar, baıqaýsyzda «kári qyrannyń» sheńgeline ilinip qalyp júrmeńder», — deıdi.

Óziń bilesiń, Taqyrtóbe elinde Sálken Aıshýaqov deıin bir jarymes muǵalim bar ǵoı. Sámet Tomaevty abaqtydan qutqaryp alam dep qazir alasuryp, qalada shabýyldap júr. Endigi kezek soniki. Buıyrsa, ony da qalpaqtaı túsiretin shyǵarmyz. Sen de qamsyz bolma. Olardyń aryzdary gýbernıadan asyp, Orynborǵa da jeter. Ondaǵy zań oryndarynda sybaılas adamdaryń bolsa kerek edi ǵoı. Ar jaǵyn aıtpasam da túsinersiń...

Amantaı qalasynyń ajaldan qutylyp ketken sary orysy bar edi ǵoı. Ony Qorǵaljyndaǵy Ahmetjan baıǵa qolbala ǵyp bergenbiz. Músápirdiń obal-jazyǵy sonyń moınynda bolady. (Ne týraly aıtyp otyrǵanymdy túsinersiń! Budan burynǵy hatta anyq aıtylǵan!)... Dosyń Qanaı. 1924 jyl, 25 ıýn».

— Osy hat jóninde ne aıtasyz? — dep zildene surady Zarýbın. — Fakt degenimiz — qyńyr nárse, qansha jaltarǵanyńmen, bultartpaıdy, kógershinim! — Hatty tórt búktep papkasyna salyp qoıdy.

Qabanbaev sot úkimin tyńdap turǵan aıypkerdeı, qanyn ishine tartyp, ashý-yzasyn talaqtaı sazarǵan betine jıyp, únsiz qatyp qaldy.

Qabanbaevqa naızadaı qadalǵan jaısyz áńgimeni uzaqqa sozǵysy kelmegen Ivan Petrovıch:

— Sizben sóz bitti! Myqty bolsańyz kári qyrannyń sheńgelinen qutylyp kórińiz! — dep susty pishinmen sózin túıdi.

Ivan Petrovıch túregeldi. Syrly edenge tyq-tyq basyp baryp, kabınetiniń sol jaq búıirindegi jasyl perdeni jalma-jan ashyp jiberdi. Perdeniń ar jaǵyndaǵy esik ashyq tur eken. Ivan Petrovıch esikke tóne túsip:

— Shyǵyńyz, beri kelińiz! — dep sóz qatyp edi, aıaǵyn sozalańdap basyp, jasqana jyljyp, Sámet shyǵa keldi. Zarýbın oǵan tereze jaqtaǵy oqshaý turǵan oryndyqty nusqady. Sámet samarqaý pishinmen oryndyqqa sylq etip otyra ketti. Zarýbın óziniń ornyna baryp otyryp, stoldaǵy qaǵazdaryn, qalam-qaryndashtaryn jıystyra bastady.

Qanaı Sámetti kórgende qaqpanǵa túsken sýyrdaı baqshıyp, beti qýara qaldy. Kózi Sámetti tesip barady. Men bul ǵajaıyp ózgeriske qaıran qalyp, únsiz otyra berdim. Sámettiń qan-sóli ketip júdegen surqaı júzine suqtana qaradym.

Zarýbın asa bir ınabatty qıapatpen Sámetke kóz tastap:

— Qalaı, joldas Tomaev? Jalǵyz otyryp zerigip ketken joqsyz ba? — dedi.

— Nege zerigeıin! — dedi Sámet baıaý únmen.

Zarýbın jymıa kúlip:

— Bizdiń ne aıtqanymyzdy, qandaı máselelerdiń betin ashyp alǵanymyzdy tyńdap otyrǵan bolarsyz? — dedi.

Sámet synyq shyraımen qysqa jaýyp aıtty:

— Ózińizdiń ámirińizge sáıkes tyńdadym, bárine de qandym.

— Bilgenińiz jaqsy! «Kári qyrannyń» osyndaı aıla-tásili de bolady, — dep bir jumbaq jaıtty ańǵartty Zarýbın.

Qanaı quty qashyp, júregi qum bolyp, sileıip otyr. Men bolsam, bir keremet jaqsy shaqtyń, qaıyrly jaz kúniniń jaqyndap kele jatqanyn sezip, ishteı tolqynyp otyrmyn.

Bárimiz endi Zarýbın joldastyń aýzyna qaradyq. Ne aıtar eken? Ol túsin sýytyp, kókshil kózinen yzǵar shashyp Qabanbaevqa qarady. Sálden keıin túıligip, ornynan kóterildi. Eki qolyn alǵa sozyp turyp, óktem sóıledi:

— Joldas Tomaev! Joldas Aıshýaqov! Sizder bara berińizder! Alańsyz qyzmetterińizge kirisińizder. Al, Qabanbaev, siz jáne sizdiń sybaılastaryńyz bizdiń astyńǵy úıimizde jatqan revolúsıa dushpany Egor Hazovpen qaýyshasyzdar!..

Sámet ekeýmiz bir-birimizge jymyńdaı qarastyq. Qabanbaev tóbesinen jaı túskendeı betin basyp, buǵa berdi.

Zarýbın joldas jazý stolynyń sol jaq shetine shyǵyp, tórdegi Dzerjınskııdiń portretine qarap, siresip turyp qaldy. «Ámirińizdi buljytpaı oryndadym, Felıks Edmýndovıch! Endi ne buıyrasyz?! — dep turǵandaı onyń otty kózderi.

Men ishimnen: «Qaıyrly jaz, qaıyrly jaz!» — deı berdim.

---