InfoHub Logo

Joldastar!

Men 3-4 kúnnen beri sóılegen keıbir joldastardyń keıbir sózderi týraly sóılemekpin. 3-4 kúnnen beri osynda hár túrli máselelerde ár túrli pikirler aıtyldy. Men sol túrli máselelerdegi túrli pikirlerdiń meniń oıymsha durys-teristigi týraly aıtatyn bolǵandyqtan sózderim shashyrańqy bolady. Jáne ýaqyt az bolǵandyqtan sózderim qysqa-qysqa bolady, ony keshirersizder.

Sóz sóılegen joldastardyń túrli pikirleri týraly sóıleýden buryn tek bir ǵana aıtatyn sózim — sóılegen joldastardyń jalpy tony, jalpy sóz sóıleý ádeti týraly.

Joldastardyń keıbireýleri sóılegen sózin, aıtqan pikirin tek óz pikiri qyla sóıledi. Mine bul óz pikirine ózi syn kózimen baıqap qaraǵandyqtyń belgisi ǵoı deımin. Bul burynǵydan kóri ilgeri basqandyq belgisi. Mundaı óz bilimin ózi ólshep sóıleýshilik bizdiń Qazaqstanda az kezdesetin ádet edi. Joldastardyń keıbireýleriniń osyndaı óz bilimine ózi syn kózimen qaraı bastap, óz bilimin ózi salmaqtap ólsheı sóıleýi — bizde shyn bilimniń ne ekenin jurttyń bile bastaǵanynyń belgisi ǵoı deımin. Óz bilimine ózi syn kózimen qaraı sóıleýshilikti men, mysaly Sábıttiń, Raqym Ýálıahmetulynyń, Másálimulynyń jáne biraz joldastardyń sózderinen kórdim.

Al ekinshi bir joldastar baıaǵy ózderiniń az sholaq bilimderimen aıtqan pikirleri qatesiz pikir sıaqty qyla sóıleýden áli de ilgeri basa almaǵandyqtaryn kórsetedi. Mundaı joldastardyń jalpy sóılegen sózderiniń tondaryna, ún túrlerine qarasańyz — ózderiniń az saıaz, sholaq pikirlerin jurtqa zań qyla sóıleýshilik bolyp turady.

Mundaı joldastar ózderiniń saıaz, sholaq pikirlerin ortadoksıa qyla sóıleıdi. Árıne bul bilim, mádenıet maıdanynda ilgeri basqandyq belgisi emes, mundaı ádet áli de saıaz jatqan, áli de sholaq jatqan nadandyqtyń belgisi.

Osyndaı óz sózin zań sıaqty qyla sóıleý, óziniń az bilimin ortadoksıa, qatesiz bátýa qyla sóıleý birneshe joldastardyń ún ekpinderinen, tondarynan kórinedi. Bul minez ásirese Batalov joldastan kórindi. Áli de bizdiń joldastar óz bilimderine ózderi syn kózimen qarańqyraýy kerek qoı deımin. Al endi keı joldastardyń túrli sózderine keleıik.

1. Jantileýulynyń sózi týraly

Qazaq tilin mensinbeýshilik

Eń aldymen Jantileýulynyń bir sózi týraly aıtaıyq. Bul kisi: «Qazaq óleńderi bolmaǵandyqtan, qazaq balalary lajsyz orys óleńderin úırenip, aıtyp jyrlaıdy» dedi. Meniń bilýimshe bul sóz qate aıtylǵan sóz. Qazaq balalaryna ıaǵnı jas pıonerlerge arnalyp jazylǵan bizdiń jaqsy óleńderimiz joqtyń qasy ekeni ras. Biraq, qazaq balalarynyń tek oryssha óleń aıtyp, qazaqsha óleńderdi bilmeıtin sebepteriniń negizi joldas Jantileýov aıtqandaı emes, odan basqa. Birinshi, Qazaq balalary (ásirese qaladaǵy balalar) kúnbe-kún orys balalarymen oınaıdy.

Solarǵa aralasyp júredi. Sondyqtan orys balalarynyń óleńderin úırenedi. Bul jaman emes. Bizge qazaq tilimen birge orys tili de qajet. Orys proletarıatynyń basshylyǵymen Oktábr tóńkerisin jasap, mádenıettiń ilgeri saıasatyna aıaq basyp otyrmyz. Bul rettegi qazaq balalarynyń óz tilimen birge oryssha úırenip, oryssha óleń aıtýlaryn men durys nárse dep bilem.

Al qazaq balalarynyń qazaqsha óleń aıtpaı tek ǵana oryssha óleń aıtýynyń ekinshi sebebi bar. Ol qazaq tilin mensinbeýshilik sebebinen týyp otyrǵan nárse. Aldymen qazaq tilin mensinbeıtin patsha zamanynyń masqara tárbıesinen arshylyp kete almaı júrgen qazaqtyń shala oqyǵan, saıaz bilimdi ıntellıgensıasymaqtary.

Mine bulardyń balalary qazaqsha óleń aıtý bylaı tursyn, qazaqsha bir aýyz sóz bilmeıdi. Men mysal keltireıin. Byltyr osy taý etegindegi «Kamenskıı plas» deıtin qýrortta boldym. On shaqty qazaq oqyǵansymaqtary bala-shaǵalarymen sol qýrortta jatady eken. Meniń úıimniń syrtynda suńqyldatyp birneshe balalar oryssha án salyp, oryssha óleń aıtyp otyrdy. Tysqa shyǵyp qarasam Qasabolatulynyń balalary men birneshe qazaq ıntellentsymaqtarynyń balalary eken. Qastaryna baryp «Balalar, qazaqsha óleń bilesinder me?» dep edim, qazaqsha tildiń ózin jóndi bilmeıdi eken.

Sodan keıin qalada bir kúni esik aldynda tur edim, úıdiń buryshyn aınalyp 4 — 5 bala-shaǵa keldi. Bireýi bizben kórshiles qazaqtyń 7-8 jasar búırek bet, shot mańdaı qara qyzy, ózgeleri orys balalary eken. Orys balalary álgi qazaq qyzynan bir sózdiń qazaqshasyn surady. Qazaq qyzy orysshalap «qoıyńdarshy, men qazaqsha bilmeımin!» dedi. Súıtti de álgi qara qyz «jaqsy aıtqam joq pa?» degendeı maqtanǵan shyraımen maǵan qarady...

Birde Karl Marks kóshesimen tómen júrip kele jatyr edim, teatrdan tómengi buryshtaǵy aq úıdiń qaqpa bosaǵasyndaǵy sákide 2 — 3 qazaq balalary otyr eken. Balalarynyń bir eresekteýi (bul da 7-8 degi bala) túregep, KazPI jaqtan kele jatqan, portfel ustaǵan 2-3 qazaq jigitiniń bireýine orysshalap: «Áke, esikte qulyp tur. Apam bazarǵa ketse kerek!..» deıdi... («Papa, na dveráh zamok vısıt. Mama navernoe na bazar ýshla!) Men bularǵa qarap, shydaı almaı qatty kúlip turdym.

Mine qazaq balalarynyń qazaqsha sóılemeıtini kóp. Bulardyń ákeleri oqyǵansymaqtaý. Qazaq tilin mensinbegen bolady!..

Balalaryna qazaq tilin mensinbeýdi úıretedi. Súıtedi de kerekti jerinde, ózderi bir nany kóbirek jerge qyzmetke kirgisi kelip barǵanda demagogıaǵa basady: «Qazaqtandyrý kerek!.. Jergiliktendirý kerek!.. Biz, qazaq, dep keýdesymaǵyn deldıtedi.

Tipti Nekolaıdyń eski sasyq tárbıesinen qalǵan nashar qulyqty bilimi saıaz oqyǵansymaqtardy bylaı qoıǵanda, tipti osy qazaq ádebıetshileriniń birinshi sezinde otyrǵan adamdardyń balalary túgel qazaqsha bile me eken... Men túgel qazaqsha biledi dep aıta almaımyn... Qane, qaısyńyz aıtasyzdar, balalarymyz tolyq qazaqsha sóıleıdi dep? Al sizder qazaqtyń ádebıet tilin jasaımyz dep aıtatyn adamdarymyzsyzdar ǵoı!..

Mine joldastar, jaı solaı! Qazaq balalary Qazaqsha án men qazaq óleńderin aıtpaýlary tek qazaqsha jaqsy óleń joqtyqtan ǵana emes, oǵan álgideı birneshe sebepter bar. Ol sebepterdiń bireýleri durystyqtan shyqqan bolsa, ekinshi bireýleri álgideı eski patshalyqtyń shirik tárbıesiniń qaldyqtarynyń jetekteýimen shyqqan sebepter.

Orys tili bizge kerek, qajet til. Orys tili Oktábr tóńkerisinde basshy bolǵan orys proletarıatynyń tili. Lenın tili. Ony úırený kerek. Al onymen birge ázir bul dáýirde bizge, qazaqtarǵa qazaq tili de kerek. Balalarymyz aldymen qazaq tilin bilý kerek! Balalaryna áke-shesheleri aldymen Qazaq tilin úıretýleri kerek. Al qazaq tilin mensinbeıtin oqyǵansymaqtardyń úıinde qazaq tilin mensinbeı jurt aldynda demagogıaǵa basyp «qazaq ádebıetin jasaý kerek» degen sózderi eshkimge ótimdi bolmaıdy!..

2. İlıas Jansúgirulynyń sózderi týraly

Ádebıet-mádenıetimizdiń eski muralary týraly, jáne til týraly

Endi joldas İlıas Jansúgirulynyń baıandamasy týraly. Men İlıastyń baıandamasyna túgelimen qosylamyn. Ádebıetimizdiń sapasy nashar degen sóz meniń de aıtyp júrgen sózim. Ózimiz sıaqty avtonomıaly respýblıqalardan mádenıet-ádebıet retinde biz kóp keıin qaldyq dep men áneýgi gazetke bergen sózimde aıtqam. Keıin qalǵanda san jaǵynan góri sapa jaǵynan keıin qalyp otyrmyz.

İlıastyń baıandamasynyń men tek bir-eki jerin ashyńqyrap ketkim keledi. Ol mynalar: İlıas aıtady: «bizde tóńkeristen buryn Mirjaqyptyń «Baqytsyz Jamalynan» basqa qara sózben jazylǵan shyǵarmalar joq edi» deıdi. Meniń aıtatynym: bizde tóńkeristen buryn Mirjaqyptyń «Baqytsyz Jamal» atty romanynan basqa da qara sózben jazylǵan romandar, áńgimeler bar edi. Mysaly Aspandıar Kópeıulynyń jazǵan «Qalyń mal» degen romany bar edi. Muqametsálim Káshimov jazǵan «Muńly Marıa» degen romany bar edi. Jáne basqalar da bar edi. Biz eski muraǵa shyn kózben qarap, túgel bilip, búgingi sosıaldy qurylys sýretin salýmen, tolyq tulǵasyn kórsetýmen sosıaldyq realızmdi qoldanamyz. Sondyqtan eski ádebıetimizdi túgel bilýimiz kerek deımin.

Onan soń İlıas joldas til kemistigin aıtty. Keıbireýlerdiń jańa sóz kirgizemin dep tildi búldiretinin aıtty. Árıne bul durys pikir. Biraq, qazaq tili áli kedeıleý til. Keıde qıaldaǵy, oıyńdaǵy sózińdi tolyq aıta almaısyń, til jetpeıdi. Sóz jetpeıdi. Men byltyr birde baýda turyp, baýdaǵy neshe túrli gúlderdiń ádemi sulý túrlerin, olardyń neshe túrli ádemi jupar ıisterin aıtaıyn dep tolyq aıta almadym. Kóńilimde saırap tur, biraq til jetpeıdi... Ótirik pe osy?.. Qaısyńnyń tilderiń jetedi, aıtyńdarshy!.. Mine sondyqtan keıbir jańa sózderdi kórinisimen mańdaıǵa urmaý kerek... Keıbir jańa sózder, jańa sóz qurylystary oryndy aıtylsa jurtqa sińip te ketýi múmkin. Qajet bolǵan jańa sózdi halyq sózinen taýyp alý kerek. Árıne jańa sóz kirgizgende, jańa sóılem kirgizgende óte qatty baıqap, mańyzdap, salmaqtap alý kerek.

Tóńkeristiń bas kezinde alashordadan shyqqan jazýshylar sentralnyı degen sózdi kindik dep qazaqshylap jazyp júrdi. «Predsedatel» degen sózdi «basshy», «basy» dep jazyp júrdi. Men osyndaı sózder týraly maqala jazyp, «sentralnyı» degen sózdi kindik deýdi laıyq kórmeı «ortalyq» dep alaıyq dedim. «Basshy», «basy» degen sózdi — «tóraǵa» dep alaıyq dedim. Birazdan soń osy sózder jurtqa sińip ketti. Mine sondyqtan keıbir kerekti jańa sózdi, jańa sóılemderdi shyǵysymen mandaıǵa urmaý kerek. Mysaly, İlıas durys emes dep aıtqan «tushshy shyraı» degen sıaqty sóz baılamdary jurtqa sińip te ketýi múmkin.

Jáne İlıas keıbir aqyndarda kóp kez keletin, bir qatar sózderdiń basqy dybystaryn ylǵı bir dybyspen bastastyryp aıtýdyń durys, durys emesin aıtty. Shynynda ondaı ádis qazaqtyń eski aýyz ádebıetinde kóp kez keletin jáıt. Mysaly «Jatqanǵa jan jýymaıdy, júrgenge jórgem iligedi» degen maqaldaǵy sózderdiń basqy dybystary ylǵı «j»-men qazaq ádebıetinde kegi kezdesedi, biraq, onda bul tásil mólsherimen istelgen bolady. Al qazirgi aqyndardyń óleń jazýshy, maqala jazýshylardyń keıbireýleri munyń mólsherin bilmeı, dámin ketirip júr. Sorpaǵa tuzdy mólsherin bilip salsa tuz sorpanyń dámin keltiredi, artyq salsań sorpany ishe almaısyń. Shaıǵa salǵan sheker de sondaı...

Sonan soń joldas İlıas, «bizde aýyz ádebıetten basqa Kórkem óner murasy (mysaly, sýret, keste, órnek, oıý sıaqty ónerler) joqtyń qasynda, aýyz ádebıetimiz baı» dedi. Bizdiń aýyz ádebıetimiz baılaý ekeni ras. Sonan soń keste, órnek, oıý sıaqty Kórkem óner muralary da bizde az emes. Biraq, olardy jóndep jınaǵan oryn joq. Mysaly, kilem túrleri, shym-shı túrleri, neshe túrli qoshqar múıiz kesteler, kúmis órnekter, súıek aǵash, shuǵa oıýshylar sıaqty ónerler bizde az emes, bizdiń mýzeıler, túrli ınstıtýttar olardy bilip, jınaı alǵan joq. Aýyz ádebıetimizdiń ózin de jóndep jınap alǵanymyz joq.

3. Qabyluly joldastyń sózderi týraly

Endi Qabyluly joldastyń sózderiniń bir-eki jerleri týraly bir-eki sóz aıtaıyn.

Sultanmahmut Toraıǵyrdyń aqyn ekendigi týraly

Qabyluly joldas Sultanmahmut Toraıǵyruly demokratıashyl jazýshy edi deıdi. Meniń qaraýymsha bul baǵa durys emes. Sultanmahmut negizinde alashordashyl jazýshy. Onyń eń kúshti jazylǵan «Alash týy astynda kún sóngenshe sónbeımiz» degen óleńi «Alashordanyń» uran óleńi bolǵan. Demokrat degender kóbinese onyń «Kedeı» degen óleńin ala júgiredi. Biraq ol óleńdi qansha ala júgirgenmen ol óleń tóńkerisshil óleń emes. Kedeı degen sózi «alashordanyń» kósem jazýshysy Mirjaqyp ta aıtqan. Al bárinen de artyq qylyp, kedeı degen óleńdi Shortanbaı da aıtqan. Tipti kedeı, paqyr, múskin degen óleńder XI ǵasyrda bolǵan belgili áýlıe aqyn Ahmet Iassaýıde de aıtylǵan, — onymen olardy tóńkeriske beıim demokrat aqyndar deýge bolmas.

Sákenniń ádebıet aıtystaryna buryn kóp qat ysyńqyramaǵany nesi?

Onan soń Qabyluly joldas men týraly aıtty. «Sáken ádebıet týraly aıtystarǵa qatyspaı júrdi... Munysy Qazaqstandaǵy bólshevık basshylyǵyna qarsylyq» dedi. Solaı dedi de Qabyluly joldas álgi Qazaqstandaǵy bolǵan bólshevık basshylyǵyn mynadaı dep sıpattady: «burynǵy Goloshekın bastaǵan basshylyq ózara syndy tunshyqtyrdy. Pikir aıtýshylyqqa jol bermedi, is basyna óz adamdaryn qoıýmen boldy» dedi. Qabyluly joldastyń osy eki sózi bir-birimen qaıshylaý deımin! Shyn bólshevıktik basshylyq sol Qabyluly aıtqandaı bolsa, tek júrgen kisi qansha aıypty bola qalady eken?.. Mine osy aralaryna men túsine almadym.

Qabyluly joldasta qansha fılosof bolǵanmen oılanbaı aıta salatyn, oılanbaı jaza salatyn ádet keıde kórinip qalady. Qabyluly joldas endi aıtyp otyr: «Sáken qazir jańa basshylyqtyń zamanynda da burynǵydaı ádebıet aıtystaryna qatyspasa jańa basshylyqqa narazy bolǵandyǵy bolar edi» dep otyr: Al olaı bolsa keshegi sózińizge men túsine almaǵan ekem. Biraq joldas Qabyluly, bizdiń Qazaqstandaǵy jańa jolbasshylyq pen eski jolbasshylyqtyń aıyrmasy búkil Qazaqstanǵa áshkerelep, ózge Qazaqtardan góri burynyraq, qattyraq aıtqan sıaqty edim...

4. Joldas Orynbek Bekulynyń sózderi týraly

Endi Orynbek Bekulynyń sózderine keleıik.

«Aıman-SHolpan» men «Taltańbaı tártibi» týraly

Orynbek aıtty: «Aıman-SHolpan» eskilikti bizdiń kózqaraspen sýretteıdi» dedi. Orynbektiń munysy tym ústirt aıtylǵan sóz ǵoı deımin. Mundaǵy barlyq «bizdiń kózqaras» delinetin nárse Kótibardy kúlki qylyp sýretteý. Meniń oıymsha jalǵyz onymen «Aıman-SHolpan» «bizdiń kózqaraspen» jazylǵan pesa bola almaıdy. Kótibardy kúlki qyp sýretteýdiń ózi de jurtty nandyrarlyqtaı qylyp sýrettelinbegen. Bul týraly Battalov joldastyń sózine kelgende men tolyǵyraq aıtarmyn...

Onan soń Orynbek te, Muhtar da jáne birsypyralar da Beıimbettiń «Taltańbaıyn» «tóńkeris» dramasynyń belsendiliginiń biri» dedi. Meniń qaraýymsha «Taltańbaı» beldi drama emes, álgi aıtqandaı, jurtty nandyra almaıtyn, ushqary, saıaz jazylǵan drama. Beıimbettiń, «Maıdanyn» beldi drama deýge bolady. «Taltańbaı» nasharlaý, úırenshikteý, ońaılaý, arzandaý nárse. Oılap qarańyz. Kolhoz basqarmasynyń tóraǵasynyń túıirdeı aqyly joq kelinshegi jurttyń bárin bılep áketedi. Kolhoz bastyǵy — baıy da odan asa almaıdy. Aýdannan kelgen ýákil de sol kelinshekpen bolady. Eger júrgizýshi de, burynǵy aýatkom bastyqtary da bári de sol aqymaq kelinshekke kelip jyǵylyp júrgen bolady... Basqa sýretteri de osy sıaqty arzan ǵana jasalǵan sýretter.

Teatrǵa kelýshiler týraly...

Nadan qýyrshaq, maqaý jastar týraly

Onan soń Orynbektiń «Teatrǵa kelgen jurt oınalǵan nársege túsinbeıdi» degeni aıtarlyq sóz. Teatrdyń aldyńǵy qatarynda fılosoftar otyrsa, artqy qatarynda aýyldan kelgender, oqýshylar otyrsa, al ekinshi-besinshi qatarlarynda álgi aýyldan kelip, keshegi úrpek, seldir qasyn búgin jylmıtyńqyrap, qarala bet-aýzyn jaman qýyrshaqqa boıaǵan, aýatkomderdi baǵyndyryp júrgen aqyly shybyshtyń aqylyndaı kelinshekter de otyrady. Mine oınalyp jatqan pesa bul halyqtyń hár qaısysyna ár túrli kórinýge tıis. Naýryzbaı kempirdiń shashyn kesip tepkilep jatsa álgi aqyly shybyshtyń aqylyndaı maqaýlardyń áıel-erkekteri qol shapalaqtaıdy. Jáne bular kúlmeıtin jerde saqyldap kúledi. Otqa jyǵylyp kúıip jatqan jandy kórip eki sanyn shalaqtap, qýanyp sekirgen sasyq «jyndyǵa» qol shapalaqtaıdy. Teatrǵa kelgen jurttyń osyndaılary da bolatyny ras. Al Biraq teatr muny eske alý kerek. Osylardy tezinen tárbıeleýge shuǵyldaný kerek. Teatr basshylary konferensıalar shaqyryp, álgideı maqaýlyqty joıý retinde baıandamalar jasaý kerek. Teatrdy tek «Oıyn úı» dep uǵynatyn qazaqtyń topas maqaý áıel-erkekterine teatrdyń ne ekenin túsindirý kerek. Teatrǵa kelip otyryp-qaıtý tártipterin úıretý kerek. Teatr qyz oınaq úıi emes ekenin túsindirý kerek. Teatr úlgi alatyn, bilim alatyn, tárbıe alatyn sana-sezim mektebi ekenin túsindirý kerek.

Ońdaı bolý úshin aldymen teatrdyń ózi jáne artıser tolyp jatqan oǵash kemshilikterin joıýlary kerek. Ol kemshilikterdi joıý úshin, ondaı jurtqa tárbıe beretin sana-sezimniń zor mektebi bolý úshin aldymen teatrdyń ózi, óziniń ne ekenin aıqyndap, tanytýy kerek. Teatrdyń ózi shyn tárbıe orny ekenin myqtap kórsetýi kerek. Artıserdiń ózderi Kórkem enerdiń ne ekenin aıqyndap bilýleri kerek. Artısik qyzmettiń ne ekenin anyqtap bilýleri kerek. Artıser tárbıeniń sulýlyǵynyń kórneki úlgisi ekenin kórsetýleri kerek.

«Han Kene» týraly

Onan soń Orynbek «Sákenniń «Han Kene» týraly aıtqan sózindegi kempir týraly, kúı týraly aıtqanyna qosylmaımyz» deıdi. Árıne qosylatyn bolsa teatr olaı istemes edi. Meniń «Han kene» týraly jazǵan maqalamdaǵy pikirlerimniń durys emes ekenin eshkim dáleldeı alǵan joq sıaqty áli. Ondaǵy sózderimdi bul arada men qaıtalaı aıtyp jatýǵa ýaqyt joq.

5. Joddas Muhtar Áýezulynyń sózderi týraly

Endi Muhtardyń keıbir sózderine keleıik.

Dramatýrgıa retinde ózge ulttardan biz keıin jatqan joqpyz ba, mýzyka retinde de keıin emespiz be?

Muhtar «ózge buratana ulttardan bizdiń dramatýrgıamyz keıin qalǵan joq» deıdi. Bul ólsheýsiz aıtylǵan sóz. Biz ózge ulttardyń kóbinen mádenıet retinde artta qalǵandy dramatýrgıa retinen de kórip jatyrmyz. Men Ázirbaıjan, Armenıa, Grýzıa, Ýkraınalardy tipti bylaı qoıa turaıyn, mysal úshin, tatar men ózbek elderin alaıyn.

Tatar dramatýrgıasy mýzykaly án-kúıli teatr jasady. Birneshe mýzykashylaryn shyǵaryp otyr. Saıdashev degen mýzykashi Tatar respýblıkasynyń jumsaýymen qazir Italıa elinde qazirgi dúnıe júzindegi mýzykanyń eń joǵarǵy satylarynyń tehnıkasyn úırenip jatyr. Jáne esterińizde bolsyn, bul qazirgi Almatydaǵy tolyp jatqan «Komvýz teatrdaı» emes. Bular shyn mýzykashylar. Almatyda «kompozıtor» degen arzan ataq kóbeıip barady... Kompozıtor dep biz Bethovendi, Shopendi, Glınkany, Chaıkovskııdi jáne solardaı jan sezim, qıal, sanalaryn, mýzyka kúı muhıttaryn qozǵaǵan, mýzykanyń bıik túrlerine shyqqan adamdardy aıtýshy edik. Tym bolmasa Yqylas sıaqty, Aqan sıaqty, Ybyraı sıaqty, Daıyrbaı sıaqty sana-sezimderin, jan qıaldaryn ózderinshe kúı teńizinde shomyltyp, án-kúı shyǵarǵan adamdardy aıtar edik. Al Almaty qazir kompozıtor degen attyń mánisin arzandatyp otyr...

Al, tatar dramatýrgıasynda júzdegen pesa kitaptar bar. Júzdegen iri artıseri bar. Tek teatr kitaptaryn jazatyn ondaǵan iri jazýshylary bar... Mine bizde osyndaı ma?.. Bizde sypaıylap aıtqanda budan góri tómendeý-aý deımin.

Teatr kitaptaryn jazatyn ysylǵan jazýshylarymyz Muhtar men Beıimbet. Artıspin dep júrgenderdiń kóbi artısiktiń ne ekenin anyqtap bilmeıdi. Biletindigin kórsete almaıdy. Ysylǵan artıserimiz Elýbaı, Serke, Qapan, Qalıbek, Qanabek, Qurmanbek, Málıke, Kúlásh (segiz-aq) jáne bulardyń ózinde de tolyp jatqan oǵash kemistikteri bar.

Jańada ashylǵan mýzykaly teatrdaǵy artıserdiń daýystary ózimizdiń eski aǵash dombyradan asa almaıdy. Bylaıynsha aıtqańda, daýystary kómeılerinen shyǵady. Shyn, naǵyz keń daýysty artıs bolarlyq adamdar áli de teatrǵa shyqpaı jatyr. «Pálen kompozıtor», «túlen kompozıtor» degen jalǵan ataq bar. Biraq shyn mýzykashymyz áli de joq. Mine óstip otyryp maqtanýǵa bola ma?.. Bolmaıdy-aý deımin.

Biz keıipkerlerdi tolyq sýretteı alamyz ba?

Muhtar aıtady: «bizde jaman adamdardy tolyq sýretteıdi, jaqsy keıipkerlerdi tolyq sýretteı almaıdy» deıdi. Meniń qaraýymsha, bizde jaman keıipkerlerdi de tolyq sýretteı almaıdy. Mysaly: Oblomov, Hlástakov, Grýdnıskıı, Chehovtyn «7-shi Ivany» sıaqty keıipkerler bizde bar ma? ...Joq pa! Al osyndaı jaman adamdar Qazaqta joq pa! Qazaqta bar, biraq bulardyń tolyq keıip sýretteri ádebıetimizde, teatr kitaptarymyzda áli de joq...

Bizde shynynda sóz az, is kóp pe?

Onan soń Muhtar «Býrjýazıashyl pesalarda sóz kóp bolady. Bizde qazir sóz az bolýy kerek» deıdi. Bul durys-aq, biraq, is júzinde bizde sóz kóp qoı deımin. Bizde keıde osy qaıda barsań da aǵyp turǵan sóz bolmaı ma?.. Rasynda sózdi azaıtyp, isti kóbeıtý kerek ekenin bilýimiz kerek.

6. Jubanov joldastyń sózi

Bizde shyn jazýshylyqtyń, shyn aqyndyqtyń shyn maǵynasyn biletinder kóp pe? Keıbireýler áıteýir kúısep jaza bermeı me?

Jubanov joldas sóılegen sózinde Roman Rollannyń «Bir nárseni jazýǵa shabytyń kelgende ǵana jazý kerek» degen sózin keltirdi. Bul sózdi jaqynda Klerın joldas ta aıtqan. «Jazǵyń kelmegende jazbaǵanyń artyq» degen ol. Osy sózdi esten shyǵarmaý árkimge de zıan bolmas edi. Bizdiń jazýshylarymyz áıteýir jazý kerek dep, nemese men de jazaıyn dep eshbir tolǵaýsyz jaza bergendikten ádebıetimizdiń sapasy tómendep ketip otyr. Endi budan bylaı mundaılarǵa jol bermeý kerek. Ásirese búıtý úshin bizdiń redaktorlarymyz shyn zor bilimdi, shyn mádenıetti jáne ádebıet sharttaryn, ádebıet zańdaryn tolyq biletin adamdardan bolý kerek. Áıtpese tez arada túzelmeıdi...

7. Tarıhı pesalar «Aıman-SHolpan» men «Han Kene» týraly

Batalov joldas aıtty: «ertede bolǵan iri adamdardy syqaq qylyp kórsetýge bolmaıdy — deıdi bireýler. Olaı deý jat pikir bolady»... dedi. Batalov joldas pen Sábıt joldas ekeýi kóp sóıleýdi táýir kóredi. Biraq Sábıt kóp sóılegende baıandamasynyń qushaǵyna kóp nárselerdi alýǵa tyrysady. Al Batalov joldas, álgi aıtqanyndaı, daýsyz sózderdi qaıta-qaıta aıtýmen sózderin kóbeıtip áýre bolady. Batalov joldas eki kún sóılegende álgi sózdi qaıta-qaıta aıtty. Bilmeımin, «syqaq jazbaý kerek» degen sózdi bul sıeze, nemese budan burynǵy aıtystarda men estigen joqpyn dedi. Batalovtyń ne týraly aıtyp otyrǵanyna men túsinbedim. Biraq, Batalov joldas álgi sózderdi «Han Kene» men «Aıman-SHolpan» pesalarymen baılanystyryp aıta berdi. «Han Keneniń» biz kórgen qalpynda oınalýyna tıý salynǵanyna narazy sıaqty sóıledi. «Aıman-SHolpandy» bireýlerden qorǵaǵan sıaqty sóıledi.

Al áńgime «Han Kene» men «Aıman-SHolpanda» bolsa bul týraly biz endeshe bul arada taǵy da bir-eki aýyz sóz aıtaıyq.

«Han Keneniń» biz kórgen qalpynda oınalýyna tıý salynǵany durys boldy ǵoı deımin. Men «Han Keneniń» ol túrinde teatrda oınalýynyń qate ekenin onyń eń alǵash kórsetilgen kúnderinde-aq ashyq aıtqamyn. Men ol týraly jazǵan maqalamda aıtqam. «Han Keneniń» eń alǵash kórsetilgeninde Batalov joldas ta bolǵan. Biraq ol «Han Kene» teris pesa bolyp shyqty degen pikirdi ol kúnde aıtyp shyǵa qoıǵanyn men estı alǵam joq edim. »

Al «Aıman-SHolpanǵa» kelsek, bul pesada syqaq bolyp sýrettelgen adam jalǵyz ǵana Kótibar batyr. Álgi Batalov joldastyń manaǵy «ertede bolǵan iri adamdardy syqaq qylyp sýretteý jaramaıdy deıdi keıbireýler» degeni osy Kótibar batyr týraly bolsa, meniń bul arada aıtatyn bir sózim bar. İs tek soǵan ǵana qalsa, batyrlardy syqaq qylyp sýretteýge, árıne, eshkimde qarsy emes.

Biraq «Han Kenemen» bir qarsańda shyqqan «Aıman-SHolpandaǵy» syqaq bolyp sýrettelgen Kótibar týraly meniń aıtatyn bir ǵana sózim mynaý: Kenesary-Naýryzbaı handyq qurdyq dep Orta júz qazaqtaryna ótip, Kishi júz qazaqtaryna sóz salǵanda Kótibar batyrdyń rýyna da barǵan. Kótibar batyrdyń rýy Kenesary-Naýryzbaıǵa qosylmaǵan soń Naýryzbaı Kótibardyń aýyldaryn shabýǵa attanyp barǵanda, Kótibar batyrdyń aýyly, rýy Naýryzbaımen soǵysyp, Naýryzbaıdy naızalap jeńip qashyrǵan. Bul Kenesary qolyna, Naýryzbaıǵa úlken min, úlken kemshilik namys bolǵan. Mine, osy oqıǵa úshin Han Kene, Naýryzbaılardy arman qylatyn Qazaq ultshyldary Kótibar rýynyń moınyna, Kótibar batyr aýylyna kóshpes kúná júkteıtin. Bul bir, ekinshi Kótibardyń balasy Eset jáne bir balasy Beket ekeýi óz rýynan myń jarym jigit ertip, shabýyl jasap, sol zamandaǵy kishkene han bolyp otyrǵan Arystan tóreni shaýyp óltirgen. Bul eki. Jáne patsha úkimetiniń jibergen otrádymen soǵysyp, ol otrádty da qýalaǵan.

Sondyqtan «Han Kene» men «Aıman-SHolpan» bir qarasanda jazylyp teatrǵa qoıylǵanda Kótibar batyr syqaq bolyp sýrettelip, hannyń tuqymdary Kenesary-Naýryzbaı er, batyr bolyp sýrettelgeni álgi Kene han-Naýryzbaılardy arman qylatyn ultshyldardyń janyna jaǵatyn nárse bolyp ta shyǵýy múmkin ǵoı deımin. Mine, bul jaıtty, árıne, Batalov joldas sıaqty qazaq tarıhyn bilmeıtin, qazaq ádebıetimen jete tanys emes joldastar bilmeıdi de tek jalpy jurtqa belgili sarynǵa jabady.

Biraq bir jaman jeri keıbireýler bilmegenin bilmeımin demeıdi... Batalov joldas ol jaıdy bilmeıdi de, «ertede bolǵan iri adamdardy syqaq qylmaý kerek dep aıtady bireýler» deıdi. Jalpy úıdep eshkim aıtpaıtyn bolar, joldas, biraq tek Kótibar men Han Kene-Naýryzbaıdy qatar kórsetkende álgideı jaqtaryn da eske alý kerek bolady. Syqaq qylǵanda meniń oıymsha Kótibar men han Kene-Naýryzbaılardy qatar kórsetkendeı, Kótibardan burynyraq Han Kene men Naýryzbaıdy syqaq qylyp sýretteý durysyraq bolar edi...

Olaı bolsa Han Kene men Naýryzbaıdy batyr, er qylyp sýrettep, Naýryzbaıdy naızalap qýǵan, Arystan handy aq almaspen shaýyp óltirgen, patsha úkimetiniń otrádyn qýalaǵan Kótibar batyrdy, onyń balalary Eset, Beketterdi syqaq qylyp kórsetkenge aldymen kim yrza bolyp qol shapalaqtaıtynyn qazaq teatry men qazaq Narkomprosy oılaý kerek edi... Al bilmeı, bilem degen adamdarǵa muny oıla, oılama dep aıtýǵa da bolmaıdy.

«Kókserek» týraly

Onan soń óziniń sózinde Batalov joldas Muhtardyń «Kókserek» degen áńgimesindegi aıtylǵan qasqyr — Kókserek adamǵa mysal qylynyp jazylǵan nárse emes, ol naǵyz qasqyr» dedi. Batalov joldas orynsyz jerde Muhtardy qorǵaımyn dep Muhtarǵa tastaı zıan qylyp sóılegen sıaqty boldy. Qazaq ádebıetin jazylýynsha oqı bilmegen joldastar qansha degenmen sol qazaq ádebıetin jazýynsha oqı bilgen ádebıetshilerden artyq bile almaıdy. Muny sol qazaq ádebıetin oqı bilmegen Batalov sıaqty joldastar tym bolmasa anda-sanda esterine alyp qoıýlary kerek edi.

Biz Muhtardyń, Maǵjannyń, Mirjaqyptyń, Baıtursynovtyń, Júsipbektiń, Sultanmahmuttyń qaı ýaqytta qalaı jazǵanyn bilemiz. Bulardyń jazyp, baspa júzine shyǵarǵan sózderin bizdiń oqymaǵanymyz joq shyǵar. Sondyqtan Mirjaqyptyń «Arystan men Surǵylt andary», Baıtursynovtyń «Ala qoılary», Abaıdyń «Búrkit pen qarǵasy», Maǵjannyń «Mysyq pen tyshqan ertegisi» ne ekenin bilemiz. Solarmen birge Muhtardyń «Kókseregi» qaı ýaqytta jazylǵanyn jáne ne ekenin biz bilemiz. Maǵjan sovet zamanynda jumbaqqa kirip, óziniń jazǵan «Qanyshbaıynda» Qanyshbaıdy qara qurt shaǵyp óltirgenin «Shyn ertegisinde» mysyq pen tyshqandary, Iran ertegisinde «Juldyz habaryn» jazǵan kezinde Muhtardyń «Kókseregi» shyqqan. Álgi jumbaqty áńgimelerinde Maǵjan Oktábr revolúsıasyna qarsy mysaldar keltirip jazsa, Muhtar «Kóksereginde» ınternasıonaldyq pikirge qarsy mysal jazady.

Árıne, ádebıettegi sýrettelgen áńgimege kirgen haıýannyń bári birdeı ne bir adamǵa, ne bir pikirge mysal bolyp sýrettelgen bolmaıdy. Biraq mysal bolyp sýretteletinderi de bolady. Mysal, Týrgenovtiń «Shortovqanovyndaǵy» kók atty men bir nársege mysal dep aıta almaımyn. Ony naǵyz at dep bilemin. Al ol naǵyz attyń ózi eken dep jáne meniń «Qyzyl atym» naǵyz attyń ózi eken dep keıbir jazýshylardyń sýrettegen keıbir haıýandarynyń bárinde naǵyz sol haıýandardyń ózderi ǵana bola bere me eken?.. Bárin biryńǵaı qaraýymyzdy eshkim de durys dep aıta almaıtyn shyǵar.

Muhtardyń «Kóksereginiń» qysqasha mazmuny mynadaı. Bir qazaq balasy bir qasqyrdyń bóltirigin asyraıdy. Asyrap ıt qylmaq bolady. Atyn «Kókserek» qoıady. Qasqyr kúshigi ósip er jetken soń asyraǵan qazaǵyna úıir bolyp úırenbeıdi, qaıta jaý bolyp qashyp, qasqyrlarǵa qosylyp, qasqyr bolyp ketedi. Qasqyrlarǵa qosylyp alǵan soń «Kókserek» aýylǵa shapqanda ózge qasqyrlardan kóri qattyraq, basymyraq shabady. Kókserek ózge qasqyrlardan góri eldi qatty bóriktiredi. Sonan soń Qazaqtar qýalap júrip Kókserekti óltirip tynyshtanady... Mine, ángimeniń mazmuny osy.

Batalov joldas aıtady: «Muhtar asyraǵan qasqyr turmysyn, asyrandy qasqyrdyń qulqyn kórip bilgendikten ǵana jazyp otyr» deıdi. Batalovtyń munysy tek kúlerlik sóz. Bul qazaq turmysynyń ıisin de bilmegendiktiń kúlki keltirerlik dáleli. Qazaq turmysyn bilmeı «bilgen» Batalov sıaqty joldastardyń esinde bolsyn. Qora kúzetetin ıt qylam dep qazaq eshýaqytta qasqyr kúshigin asyraǵan emes... Ondaı asyrandy qasqyrdy Muhtardyń kórdim degenine eshbir qazaq nanbaıdy. Muhtardyń sózi tek ertegi ǵana. Ertegi bolǵanda ınternasıonaldyq tárbıege qarsy mysal qylǵan «ertegi».

Osy áńgimeni kez kelgen qazaqqa oqyńyzdar da osynda ne ǵıbrat shyǵady dep surańyzshy! Burynǵylar aıtqan: «ár nárse jynysyna tartady... kápirden joldasyń bolsa qoınyńda qara baltań bolsyn» degen... mysaly, orys-orys, qazaq-qazaq demese bárimiz de Muhtardyń «Kókseregi» týraly Batalovqa qosylaıyq. Mine, Muhtardyń «Kókserek» ertegisi osyndaı ǵıbrat shyǵaratyn ertek.

Múmkin Muhtar «Kókseregin» jazǵanda oqyǵan Qazaq mundaı mán beredi dep oılamaǵan da shyǵar, biraq oqyǵan qazaq «Kókserekten» álgideı mán shyǵarady. Muhtar «Han Keneni» jazǵanda da teris pikirmen jazbaǵan. Biraq kórgende biz «Han Kenege» ózimizdiń túsinýimizshe baǵa bergen joqpyz ba?.. Bul sıeze budan kóp buryn jazylǵan Muhtar sovet jolyna shyqpaı júrgende jazylǵan Muhtardyń «Kókseregi» týraly eshkim eshteme degen joq edi. Batalov joldas basqa sóz taba almaǵandaı bul sıeze qozǵalmaǵan «Kókserekti» qozǵaǵan soń men bul sózdi aıtyp turmyn. Bylaısha aıtqanda, Batalov joldas Muhtarǵa aıýsha kómek kórsetti.

Qazaq tilin, qazaq ádebıetin, qazaq tarıhyn bilmeı, bilem deýshilik

Munyń bári de qazaq ádebıetin, qazaq tilin bilmegendiktiń saldary. Jáne bilmeıtindigin bilmegendiktiń saldary. Bilmeıtin nárseni bilemdeýshilik qytyq keltiretin nárse... Bilmegen nárseni bilem deý shiliktiń bir jaq sebebi nadandyqtan shyqsa, ekinshi jaq sebepteri ıaǵnı Qazaq tilin bilmeı, qazaq ádebıeti tarıhyn jáne jalpy qazaq mádenıeti tarıhyn bilem deý shiliktiń ekinshi jaq sebepteri uly orysshyldyqtan týady ǵoı deımin. «E-e, bularda biz bilmegen ne bar? Biz bildik desek onyń qate dep aıtarlyq kisi bar deısiń be? Bularǵa biz de profesor...» degen pikirden shyǵady ǵoı deımin.

Sondyqtan osy sezge arnap shyǵarǵan sıaqty Batalov joldas pen Sılchenko joldastyń «Qazaq aýyz ádebıeti men jazba ádebıeti» týraly jazǵan kitapshasynyń ishinde tolyp jatqan qate, tolyp jatqan bylyqtar bar kórinedi. Men bul kitapshany túgel oqyp shyqqam joq áli. Kitapshanyń ár jerin ashyp oqysań-aq toly jatqan qatege ushyraı ketesiń. Mysaly, bir jerinde Jaqan Syzdyquly, Ǵabıt Músirepuly jáne bireýlerdi jalshylardan, batyraqtardan shyqqan edi depti. Bir jerinde meni kóp jazady depti. Al shynynda meni jurt kóp jazbaısyń dep kinálaıtyn edi. Meniń jazǵan shyǵarmalarymnyń ishinde eń teris pikirli shyǵarmam dep biletinim «Azıa» degen óleńim. Ony Sákenniń jaqsy óleńderiniń biri depti. Bir jerinde ánshi artıs Ámire Qashaýbaevty óleń shyǵarǵysh dep qoıypty. Bir jerinde Kenesary kedeılerdiń kósemi bolmaǵanmen, feodal tilegin iske asyratyn han bolǵanmen, qazaq halqynyń kópshiligi onyń sońynan erdi depti. Bir jerinde «Qyssa», «hıkaıalardy» Shortanbaıdan buryn jazylǵan qylyp qoıypty. Bir jerinde Altynsaryuly Ybraıdy halyqqa qyzmet qylmaǵan sıaqty qylady da, Abaıdy «óz halqyna qyzmet qyla bildi» deıdi. Kitapshasynyń bir jerinde Naýryzbaı men Abaıdy zamandas qylyp qoıady. Qysqasy, osyndaı bylyqtar tolyp jatyr... Mine osynyń bári qazaq tilin, qazaq ádebıetin bilmegendiktiń saldary. Pantýhın kitabynyń kemshiliginiń kóbi sodan jáne «Altyn Altaı» degen kitabyndaǵy kemshiliktiń kóbi sodan ǵoı deımin. Batalov joldas bilgisi kelse, qazaq tilin, qazaq ádebıetin biler edi. Úıtkeni ol Qazaqstanda óstip, sovet úkimeti ornaǵaly Qazaqstanda qyzmet qylyp kele jatqan adam.

«Qazaq tilin, Qazaq ádebıetin bilmediń» dep men Batalov joldasty kinálamaımyn. Úıtkeni ózine jaılylaý oryn kózdegende «qazaqylandyrý, jergiliktendirý» dep aýyzdaryn qıǵashtaıtyn qazaqtyń keıbir oqyǵansymaqtarynyń ózderi mensinbeıtin Qazaq tilin, qazaqtyń keıbir boıanǵan áıelderi mensinbegen qazaq tilin buryn qazaq tilin bilmegen adamdarǵa japsyrýdyń shaıyty shamaly kórinedi.

Syndaǵy sumyraılar, nadandyq ádetter

Rasynda, syn kórkem ádebıettiń ózinen de sulý, jáne onan da tereń bolý kerek. Plehanov ta solaı bolý kerek degen. Al bizdiń syn dep jazylyp júrgen sózderimizdiń saıazdyǵy, ýaqshyldyǵy bylaı tursyn, turpatynyń sumyraılyǵy bylaı tursyn, bizdiń «syn» dep jazylyp júrgen sózderimizde de haıýandyq, jıirkenish jyrtqyshtyq dáýirlerinen úzilmeı kele jatqan sumpaıy ádetter kóp. Mysaly bizde «synaý» degen uǵynysty «soıý» degen uǵynyspen birdeı sóıleıdi. «Pálendi synaımyn» deýdiń ornyna, «pálendi soıam» deıdi. «Synady» degenniń ornyna «Soıdy!» deıdi. Osy sózdi tipti jazýshylarymyz da qoldanady.

Jaqynda Beıimbet bizge bir áńgime ústinde: «Meni bireý soısa, men jaısyzdanyp qalam, senderdi soısa, sender shydap otyra beredi ekensizder» dedi. Mine bul «synaýdyń» ornyna «soıý» degendi qoldaný jaqsylyqtyń, myqtylyqtyń eń aldy «soıý» dep ǵana bilgen eldiń eskilikten kele jatqan minezi bolady. Qazaqtyń keıbir beıshara eki uryqtary nemese keıbir ýaqshylary bireýmen eki aýyz sóz qatsa nemese bireýdi kemitkisi kelse «soıamyn» dep, jaman qara sholaq pyshaǵyn ala júgiretin. Bizdiń synshymaqtardyń da kóbi sondaı «syndy» «soıý» dep túsingen, «paıda» kózderin qýsymaqtar da las nıetterine syndy qural qylady.

Mysaly Máskeýden kelgen brıgada Qazaqstanda komsomoldardyń isterin tekserip, osyndaǵy Góshkeuly degen «jigitti» «Proıdoha», «jýlık» adam eken dep, Ortalyq «Komsomol pravdasyna» jazyp otyr. Oryssha «Proıdoha», «Jýlık» degen sózder, qazaqsha «ońaı olja izdegen qý aıaq, las pıǵyldy pysyqsha zalym» degen maǵyna ǵoı deımin. Al bizde sol Góshkeuly degen «jigitke» kele sala basqarmalar «syn» jazǵyzdy ǵoı! Onan soń keıbir orystar «synaý» degendi «urý» dep túsinedi. Bul da orystyń jýan judyryq nadan eskiliginen qalǵan minez ǵoı deımin. Syn kemshilikterdi tolyq ashyp, ol kemshilikterdi joıý sharalaryn kórsetip, ádebıettiń órkendeýine nusqa kórsetip otyrýy kerek.

Rasynda, syn Kórkem ádebıettiń ózinen ári sulý, ári tereń bolý kerek.

8. Sábıttiń sózderi týraly

Sábıt osynda 10 shaqty saǵat sóıledi. Barlyq dúnıeniń ádebıetin qushaǵyma kirgizip sóıleımin dep baıandamasyn shashyratyp aldy. Teginde Sábıttiń baıandamalarynyń kemshiligi osy shashyratyp alý, oılanbaı sóıleý bolady. Baıandamasyndaǵy Sábıttiń qozǵaǵan máselelerine Qaraǵanda, sońǵy jyldarda Sábıt birsypyra bilim alǵan «sıaqty» (Sábıttiń ózi baıandamasynda «sıaqty» degen sózdi tym kóbeıtip jiberip edi, men de bul arada «sıaqty» deımin). Jalpy onyń baıandamasynan meniń baıqaýym sol.

Onsyn bir táýir nárse, Sábıt bul baıandamasynda sóılegen sózderin sholaq bilimdilershe qatesiz zań sekildi qylyp sóılegen joq. Tek óz pikiri qylyp sóıledi. Árıne bul da osy birsypyra bilim alǵannyń Arqasy ǵoı deımin. Munysy Sábıttiń shynynda óskendegi. Al sonymen qatar baıandamasynda birneshe oǵashtaý, oılanbaı sóılegendik boldy.

Eski ádebıettegi at

Ol aıtty: «feodal dáýiriniń poezıasy tek aqsúıektikti, baılyqty, saltanatty aıtady... At týraly óleńniń biri ornynda bolmaıdy» dedi. Qazaq eli sıaqty kúni keshege sheıin (tipti kúni búginge sheıin (negizgi kásibi mal) bıshildik qurylysynyń poezıasy — óleńi týraly olaı dep kese sóıleý — oılanbaı aıtqandyq qoı deımin. Meniń pikirimshe qazaq eliniń feodal dáýiriniń poezıasynda, óleń-jyrynda atty qasıettep sýretteý zor oryn alyp kelgen. Qazaq eliniń eski ádebıeti ony aıqyn dáleldeı alady. Búl týraly, kerek bolsa, men tarıhı maǵlumattarmen dálelder keltirer edim.

Eski ádebıettegi tapshylyq

Jáne Sábıt aıtty: «Sáken eski ádebıettiń konkretnyı materıalyna kelgende, mysaly «Qobylandy», «Qyz Jibektiń» tapshylyǵyn anyqtap aıta almaıdy» dedi.

Men osyndaı aıqyn máselede talasýdy edáýir qıyn kórem. Bir jerde aıtqan sózdi ekinshi sózdermen qaıtalaý qyzyqty nárse emes qoı deımin. Men Qobylandynyń jyryn talqylaǵanda bylaı degem: «Joǵaryńa jáne, burynǵy bólimderde biz aıttyq: Eldi qara kúsh bılegen kezderde, áli jetken álsizdi quldanǵan kezderde, ústem taby bastaǵan kórshiles elder, kórshiles rýlar birin-biri shaýyp, talap júrgen jaýgershilik zamandarda bıler, batyrlar estemdik qylǵan rý er jigitke, jastarǵa «Úlgi» qylatyny sol ústem taptyń shoqparyn myqtap soqqan, jaýǵa qarsy turatyn... batyrlar bolǵan dedik... Mine, sol rettiń bári de Qobylandy batyr sýretinen aıqyn tabylady. Bul sol kezdegi rýǵa ústemdik qylǵan taptyń sanasy boıynsha «jatqa namys» jibermeıtin, rýdy «jaýǵa bermeıtin», bıler bılegen rýǵa «jattan olja» túsiretin, elge «jaý» sanalǵan «kápirdi» qyratyn batyr bolyp sýrettelgen...» Mine Qobylandy batyr týraly men osylaı dep jazǵan edim. («Qazaq ádebıetiniń» 192 — 193 betterin qarańyz).

Meniń túsinýimshe, jalpy batyrlardyń sıpattary sol zamandaǵy ústem sanamen jasalǵan. Al ústem sana — ústem taptiki. Al «Qyz Jibek» jyryn talqylaǵanda bylaı degem: «Qyz Jibek» áńgimesinde de «Qozy Kórpesh Baıan sulý» áńgimesi tárizdi baıdyń uly men qyzyn jyr qylady. Munda da, bıler dáýiriniń ústem sanasy, eki baıdyń uly men qyzyn dáriptep jyr qylyp, jastarǵa, jurtqa úlgi qyla sýretteıdi. («Qazaq ádebıetiniń» 231- betin qarańyz).

Sábıt sıaqty ádebıet mamandarymyz bul pikirdi teris dese, nemese bul pikirdi budan góri ádemilep aıtýǵa bolar edi dese, ádemilep aıtyp, jazyp kórsetkeni jaqsy bolar edi.

Al, tek jalań sózben, «Sáken «Qobylandy» men «Qyz Jibektiń» tapshyldyǵyn anyqtap aıtpaıdy» deý oılanbaı aıtylǵan sózderdiń biri ǵoı deımin. «Qobylandy», «Qyz Jibekter» týraly jazǵandarynyń bárin qaıtadan bul arada aıtyp shyǵýdy orynsyz kórem.

Isataı-Mahambet týraly

Jáne Sábıt «Isataı-Mahambet» — Pýgachev sıaqty dedi. Men osy kúnge sheıin bilip júrgen ádebıettegi, tarıhtaǵy maǵlumattarǵa qaraǵanda, Isataı-Mahambetti Pýgachev sıaqty degen sózge qosylmaımyn. Pýgachevty Halyq batyry deıdi. Isataı-Mahambetti men halyq batyry deı almaımyn. Bular qazaq halqynyń bıler (feodal) tabynyń kósemderi. Isataı — Berish rýynyń bıi bolǵan adam. Bıdi qaıta saılaǵanda Jáńgir han Berish rýynan sol Isataıdyń ózin bı qylmaı Balqy degendi bı qylǵan. Sondyqtan Isataı hanǵa qarsy bolǵan. Hanǵa qarsy bolǵanda patsha úkimetiniń qazaq elin qursap kele jatqan áskerine, ákimderine qarsy bolyp júrgen jáne patsha úkimetiniń qoltyǵyna kirgen hanǵa qarsy bolyp júrgen qazaq kópshiliginiń qozǵalysyn Isataı-Mahambet Kenesary-Naýryzbaılarsha paıdalanbaq bolǵan. Mine bizdiń búginge sheıin biletinimiz osy. Al, Isataıdy, Mahambetti halyq erleri edi deýshiler tolyq dálelderin kórsetýleri kerek. Al Qalel Dosmuhambetovtiń jınap bastyrǵan «Isataı-Mahambet» jyryn Dosmuhambetovtiń ózi aıtyp otyryp jazdyrǵan deıdi. Men Halyq erlerine qarsy emespin, qarsy túgil Halyq erlerine qumarmyn. Tek tarıhı maǵlumattarmen tolyq dáleldeńizder. Dosmuhambetovtiń nusqaýymen jazylǵan jyr pátýáli dálel bolmaıdy. Keshe osynda doktor Ahmet Mametuly joldas: «ony dáleldeıtin arhıv materıaldary bar» dedi. Meniń aıtatynym eski patsha úkimetiniń jınaǵan arhıvyna da sene berýge bolmaıdy. Patsha zamanyndaǵy tarıhı ýaqıǵany jazýshy, orystyń bir tarıhshysy Kenesaryny da halyq eri edi deıdi.

Taǵy da Sultanmahmut týraly

Taǵy Sábıt aıtty: «egerde Sultanmahmut kúres túrin kórsetse, myń jerden Alashordany jyrlasa da, biz ony proletarıat aqyny der edik»... dedi.

Sábıttiń munysy da sóılep turǵandaǵy qyzý ústinde aıtylǵan sóz sıaqty. Áıtpese «myń jer túgil», tap soǵysynda Alashordaǵa uran óleńderin jazǵan adam, óler jyldarynda, «bólshevık bolsań qolyńdy almaımyn» degen aqyn proletarıat aqyny ma eken? Sábıt top aldynda sóılep turýdy súıetin adam. Árıne onysy jaqsy sıpat, biraq qyzyp sóılep turǵanda, qyzyp shaýyp kele jatqan báıge atsha eki jaǵyna birdeı siltegen qulash serpindisi keıde ústip, tuıaǵynan atqylaǵan otty kez kelgen jerge shashyratady. Shashyratqanda, keıde balshyq, topyraq jáne odan da pyshyraqtaý nárselerdi aralastyra shashyratady. Biraq qyzyp shaýyp kele jatqan báıge attyń ondaıyna keıde tek aıaǵan shyraımen qaraısyń.

Ultshyldyq týraly

Jáne Sábıttiń myna sózderi de qyzý ústinde asyǵys shashyraǵan sózder ǵoı deımin: «Bizge ultshyldyq jolynan kelgen aqyndar bar, perehodnoı aqyn. Mysaly, Sáken, Beıimbet, azyraq İlıasta da bar» dedi. Men bul sózderdi de Sábıttiń sóılep turǵan aýzynan jazyp aldym. Sondyqtan «Perehodnoı», «Ochastı İlıasta da bar» degen sózderge Sábıttiń ózi jaýapty. Al endi bul ne degen sózder? «Perehodnoı aqyn» degen ne?.. «Ultshyldyq jolynan kelgen aqyndar» degen ne? Árıne alǵashqy tóńkeristiń qarsańynda ultshyldyq áseri tımegen aqyn bizde joq edi. Odan keıin kóp ýaqytqa sheıin keı aqyndarǵa keı kezde ultshyldyq áser tıip júrgenin bilemiz. Budan bylaı da ultshyldyq áser tımeıdi dep aıtý qate bolar edi. Biraq jurttyń bárine birdeı, aqynnyń bárine birdeı tıip pe edi?.. Sábıttiń ózine ultshyldyq áser tımedi me eken? Mine Sábıt aıtsa osylardy taldap aıtýy kerek edi.

Sákenniń tapshyldyǵy týraly

Jáne Sábıttiń, mynadaı sózderi de shashyrap tústi: «Sákenniń áýelgi jyldarda tapshyldyǵy joq edi» dedi. Bul qalaı aıtylǵan sóz?.. Qaı jyldarda Sákende tapshyldyq joq edi?.. Olaı bolǵanda, Sábıt «tapshyldyq» dep neni aıtady? Men túsine almadym. Buǵan da maǵlumat bere keteıin.

Men óleń áńgimelerdi oqyp júrgende azdap jaza bastadym. Ombyda ýchıteldik semınarıada oqyp júrgenimde 1915 jyly eń alǵash óleńderimdi Ombydaǵy oqýshy balalar úıirmesi («Birlik») kitapsha qyp bastyryp taratty. Kitapsha sıyrdyń tilindeı ǵana, 32 bet. Barlyq óleń joly 500 joldan artyq emes edi. Árıne bul óleńderimde qazirgideı «Jasasyn sovet», «kolhoz-sovhoz» degen sózder joq. Al sol 1915 jyldan keıin 1916 jylda bir-eki ǵana óleń jazdym. Bir áńgime jazdym.

Sonan soń 1917 jylda jurtqa belgili revolúsıalar boldy. Revolúsıaǵa ekpindi túrde qatysyp kettim. Aqmolada 10 shaqty ǵana adamdarmen birge Sovdep-Sovet úkimetin jasastym. Kolchaktyń túrmesinde qol-aıaqtarym shynjyrlaýly uzaq ýaqyt otyrdym. Sol tap soǵysy kezinde kóp sóıleýge, kóp jazýǵa mende ýaqyt bolmady. Tóńkeriske qatysýshylardyń kóbinde ýaqyt bolmaıtyn edi. Tynymsyz qımyl-áreket, uıymdastyrý isteri, talas-tartys, tolyp jatqan qaýip-qaterli ister óleń, áńgime jazyp otyrýǵa mursat bermeıtin.

Ol ýaqyt Reseıdegi árbir eńbekshiniń, árbir tóńkerisshiniń, jalpy tóńkerisshi eńbekshiler tabynyń bar tirshiligi ekitalaı maıdan ortasyna salynyp turǵan kezi edi. Sol qaýipti kezde árbir tóńkerisshiniń óz basyna qaýipti-qaterli ýaqytta qazirgideı emes, sovet urany úshin ólimge basyn tigip, qan maıdanǵa shyǵýshylar onsha kóp emes edi.

Sondyqtan ol kezde jazyp otyrýǵa, birinshiden, meniń qolym tımedi, ekinshiden, ol ýaqytta men, shynyn aıtqanda, jazýshy da emes edim. Balalyq minezden shyǵa almaı, oqyp júrgendegi jazǵan 10 — 15 shaqty kishkene óleńmen kisi jazýshy bola ma eken?

Qandaı adamdy aqyn, jazýshy deýge bolatyndyǵyn kázirgi jazýshylar uıymynyń ustaby kórsetip otyrǵan joq pa?

Mine osynyn bárin oılap kórmeı, Sábıt«Sákenniń tapshyldyǵy áýelgi jyldarda joq edi!» deıdi. Tapshyldyǵy joq kisi patshanyń, Kerenskııdin, Kolchaktyń, alashordanyń kezengen qalyń qara kúshine qarsy, sovet úshin qyzyl tý ustap maıdanǵa shyǵa ma?

Meniń bul sózderdi aıtýym maqtan sıaqty boldy. Aıtpaýym kerek edi. Al aıtpaı ketseń, keıbireýler: «E, Sákenniń tapshyldyǵy áýelgi jyldarda bolmaǵany ras eken... Pálenniń ózine jaýap bermeı ketti ǵoı!» deýleri múmkin. «Sóz — sózden týady!» degen osy.

Onan soń Sábıt: «Sáken bir kezde Troskııdi maqtaǵan. Múmkin ol kezde Troskııdiń kim ekenin bilmegen de bolar» deıdi. Meniń shyǵarmalarymdy syna alǵandardyń keıbireýleri osy sózdi qaıta-qaıta aıta beredi. «Kóp shaınaǵan qartanyń dámi ketedi» degendeı, osy bir ábden dámi ketken sóz. Endi laj joq, buǵan taǵy da jaýap bereıik. Ras men ol kezde Troskııdi maqtap óleń jazdym. Maqtaǵanda qalyń qursaǵan jaýdy jeńip shyqqan qyzyl áskerdiń bastyǵy bolǵan soń maqtadym. Jáne sol Troskııdiń buryn atyn da estimegen edim. Jáne sol Troskıı qyzyl áskerdiń bastyǵy bolyp júrgen kezde, men maqtap óleń jazǵan kezde onyń tóńkeriske qarsy bolyp ketetinin men shynynda bilgem joq. Qyraǵy bilgishter maǵan ondaı bilgenderin aıtqan joq.

Balanyń jylaýymen negizgi «qyl» týraly

Adam qyzyp sóılep turǵanda aýzynan ár túrli sózder uıytqyp, shashyrap shyǵa beredi. Sábıt «Balanyń jylaǵany da taptyń zary» dedi. Túsindirip aıtpasa, bul sóz de kúlkileý sıaqty kórinedi maǵan. Úshinshi bes jyldyqta bizde tapsyz qoǵam bolady. Sol tapsyz qoǵamdaǵy balalardyń jylaýy qaı taptyń zary bolady sonda? Álde ol jyldarda balalar jylamaı ma eken? Bala týatyn úıde týǵan bala jylamasa ol balanyń densaýlyǵynyń nasharlyǵy dep doktorlar balalardy ádeıi jylatady deıdi. Tapsyz qoǵamnyń doktorlary týǵan balanyń jylaý-jylamaýyna qalaı qarar eken?..

Sábıttiń oılanbaı, túsindirmeı aıta salǵan sózderi keıde osyndaı qaljyń bolyp shyǵady. Ol jáne bir sózinde «Meniń negizgi qylym», «negizgi tetigim» dedi. Buǵan men tipti túsinbeıim. Sábıttiń negizgi qyly ıakı tetigi qaısy ekenin ózi ǵana biler.

Taǵy da til týraly

Onsoń Ótepuly joldas «Pravınsalızmdy qoldanbaý kerek» dedi. Meniń oıymsha, bizdiń Qazaqstanda dál osy dáýirde pravınsalızmdi qoldaný kerek. Qazaq tili, qazaqtyń ádebıet tili áli qansha degenmen kedeı. Biz biletin qoldanyp júrgen sózdiń azdyǵynan keıde oıymyzdaǵyny tolyq aıta almaımyz, keıbir nárseni oıdaǵydaı tolyq sýretteı almaımyz.

Men mysal úshin sizderge aıttym ǵoı. Byltyr osynda men Almaty turmysyn jazyp jatqan bir áńgimeniń ishinde, maı aıyndaǵy baýdy sýrettemek boldym dedim ǵoı. Sonda jaza kele osy Almatynyń maı aıyndaǵy baýyn ózimniń kórgenimdeı qylyp sýretteı almadym. Men bul arada sizderge maqtanaıyn — osy Qazaqstanda Lenın shyǵarmalaryn qazaqshaǵa aýdarýǵa jarap júrgen on shaqty kisiniń birimin. Qazaq tilin óte jaqsy bilgen adam tana Lenın shyǵarmalaryn qazaqshaǵa aýdara alady. Sondyqtan talaılardyń aýdarmalary jaramaı qalyp júr... Men Lenınniń baı tilin qazaqshaǵa aýdarýǵa jarap júrgen adam bolsam da, sol neshe túrli jupar ıisti gúlderdi, jaınap gúldegen baýdy kóńildegideı sýretteı almadym. Al sol baýdaǵy gúlderdiń barlyq tústerin bas-basyna aıyryp ataı alasyńdar ma?.. Ár gúldiń ár túrli tústeri bar, solardy aıyryp aıta alasyńdar ma? Osylardyń bárin aıtyp sýrettegen sózderińizdi men áli kórgemin joq. Tilderińiz jetpeıdi. Mine sondyqtan biz tilimizdi baıytýymyz kerek. Baıytý úshin sózdi kórshi elderden de alýdan qoryqpaýymyz kerek. Internasıonaldyń sózderdi irkilmeı qoldanýymyz kerek. Onan soń óz elimizdiń ishinde bir aımaqta aıtylyp júrgen sózderdi qoparyp alyp, ádebıet júzine shyǵarýymyz kerek. Sonan soń ádebıetimizge engen sóz elge úırenshikti bolyp alynyp ketedi, kereksiz sóz jalpy til sheńberinen shyǵyp qalyp otyrady.

Joldastar men endi sózimdi bitiremin. Ýaqyt az bolǵandyqtan kóp sózdi tastap kettim...

Qalaı degenmen bizdiń bul Qazaqstandyq birinshi jıylysymyz bizdiń ádebıetimizdiń-mádenıetimizdiń ósýge bet alǵandyǵyn kórsetti. Endi aldymyzdaǵy sosıaldyq qurylys maıdanynda, kezendi ómir maıdanynda uly tarıhı dáýirimizge laıyqty, keń óristi, tereń mańyzdy, bıik sapaly kórkem, sulý ádebıet jasaımyz dep senemin!

1934 jyl

---