InfoHub Logo

Maǵzomova Ardaq Ánýarbekqyzy
Atyraý q. № 34 kópsalaly mektep-gımnazıa
orys tili men ádebıeti pániniń muǵalimi

Qazirgi qoǵam damýyndaǵy eń basty faktorlardyń biri – oqýshyǵa júıeli, jan-jaqty bilim berý men tulǵany qalyptastyrý. Mektepte tek bilim berip qoımaı, boıyna adamı qundylyqtar daryǵan urpaq tárbıeleýimiz kerek. Oqý orys tilinde júretin mektepterde oqýshyǵa óz oıyn basqa bireýge jetkize alý úshin kommýnıkatıvtik daǵdy men bilik ıgertilip, til úıretiledi. Muǵalim ózi jańa tehnologıany jete meńgermeı, oqýshyǵa tildi úırete almaıdy. Qazirgi mektepterde sabaq jańa tehnologıany iske asyrý arqyly, onyń elementterin orys tildi úıretýde durys qoldaný arqyly júzege asady. Muǵalimniń sheberligi oqýshyny túsinýden, onymen rýhanı qarym-qatynasta bolýdan turady.

Orys tilimizdi bıikten kórsetý , basqa ult balalaryna orys tilin úıretý – basty másele. Orys halqynyń sulý, ádemi tilin basqa ult ókilderi oqyp-úırenip, taza sóıleýi – orys tilge degen qurmet.

Orys tili jastarǵa erteńgi kúni ómirge aralasqanda, qyzmetine kómegin tıgizetin bolý kerek. Orys tili páni muǵaliminiń áleýmettik dárejesin qalyptastyrýǵa negizgi maqsat – shyǵarmashylyqpen jumys isteý, óz bilimi men biliktiliginiń nátıjesin kórsete bilý.

Qazaq mektepterinde orys tilin oqytýdyń:

- praktıkalyq maqsaty – oqýshylardyń sózdik qoryn baıytý, oryssha aýyzeki durys sóıleýge, saýatty jazýǵa úıretý, bir-birimen sóılesýge, oqyǵanyn, kórgenin, estigenin qysqasha áńgimelep berýge jattyqtyrý;

- Bilimdilik maqsaty – orys tilin pán retinde oqytý arqyly oqýshylarǵa orys halqynyń turmysy, mádenıeti, tili týraly maǵlumattar berý;

- Tárbıelik maqsaty – orys tilimen tanysý arqyly oqýshylardy azamattyq, adamgershilik rýhta tárbıeleýge múmkindik týǵyzý.

Orys tildi úırený arqyly oqýshylar oryssha aýyzeki sózge túsinip, ózderi orys tilinde kórip-bilgenin, ony aıtyp, jaza alatyn dárejege jetedi.

Sabaq – mekteptegi oqý-tárbıe jumysynyń negizgi formasy. Ony sheberlikpen uıymdastyrý arqyly ǵana tabysqa jetýge bolady.

Shákirtterdiń boıyna tereń bilimmen qatar, joǵary adamgershilik qasıetterdi qalyptastyrý – muǵalimniń mindeti.Árbir ustaz oqýshylardyń qyzyǵýshylyǵyn arttyrý maqsatynda sabaqty tehnıkalyq qural-jabdyqtarmen, kórnekilikpen kúrdelendirý kerek.

Men aldyma qoıǵan maqsatym – balalardyń sózdik qoryn baıytý, logıkalyq oılaý qabiletterin jetildirý, nátıjesinde bilgen-úırengenin óziniń kúndelikti ómirinde paıdalanýǵa daǵdylandyrý.

Joǵary dınamıkalyq qoǵamdyq damý barysy men keń habarly aǵynda oqýshylardyń belsendiligin arttyrý jáne olardyń ómirdegi keleli máselelerdi sheshe bilýge ,ózine qyzmet etýdi úıretý - ózekti máselelerdiń biri. Oqýshylardyń óz betimen oqý jumystary – oqý-tárbıe barysynda joǵary nátıje beretin amal. Oqýshylardyń zertteý qyzmeti jeke tulǵa sapasy men damý qabiletin arttyrýdyń birden-bir joly dep sanalady.

Jobalaý tehnologıasynyń ereksheligi – oqý quralynyń ornyna kóptegen zertteý materıaldary qoldanylady.

Jobalyq oqytý – oqýshylardyń ózindik shyǵarmashylyq qyzmeti. Bul - jobany iske asyrý, oryndaý barysy, aqparat izdeý, jınaǵan materıal boıynsha qorytyndylaý, taldaý. Jobalyq oqytýdyń maqsaty – oqýshylardyń mektep qabyrǵasynda iskerlik qabiletterin arttyrý.

Bul jumys kezindegi muǵalimniń qyzmeti qandaı?

- Qolaıly taqyryp tańdap alý;

- Taqyrypty taqyrypshalarǵa bólý;

- Taqyrypty balalarmen birge tańdaý;

- Oqýshylarǵa usyný;

- Taqyrypty talqylaýǵa qatysý;

- Oqýshylardy uıymdastyrý;

- Kerekti ádebıetti usyný.

Al oqýshylardyń jumysy qandaı?

- Jumystyń negizgi maqsat pen mindetterin anyqtaý;

- Sheshý jolyndaǵy izdenisti uıymdastyrý;

- Jumys nátıjesin durys jetkizý.

Joba jumysy oqýshylardan shyǵarmashylyqty qajet etedi.Bul jumys túrin synypta jeke oqýshy, jup nemese top bolyp ótkizýge bolady. Men sabaqtarymda kóbine top jumystaryn uıymdastyramyn, óıtkeni toppen jumys balalardy ıntellektýaldyq, shyǵarmashylyq, kommýnıkatıvtik isterge jeteleıdi.

Jobalap oqytý tehnologıasy – problemalyq oqytýdyń ıdeıasyn damytý, qarym-qatynas, sóıleý barysynda oqýshylardyń belsendiligin arttyrý, óz betimen atqaratyn jumysyn jete bilý, joǵarylatý bolyp tabylady. Jobamen jumys istegen kezde balalar aqparat jınaıdy, ár túrli ǵylymı jáne ádebı zertteýlerden (hat, presa, kitaptar) málimet qoldanady .Jobany qorǵaý kezinde fılm, slaıd paıdalanady. (Sabaq úlgisi)

Orys tilinde oqylatyn mektepterde oqýshylardyń sóıleý tilin damytý aıtylym men jazylym arqyly eki baǵytta is júzine asyryla alady. Basqa ult ókilderine orys tilin úıretýde aýyzsha aıtylym arqyly til damytý jumystary basymyraq. Degenmen, tilimiz memlekettik mártebe alyp, kúndelikti ómirde, keńse jumystarynda, óndiris pen sharýashylyqta, ǵylymnyń barlyq salasynda orys tildi qoldaný aıasy keńeıip, is qaǵazdary oryssha júrgizilip jatqanda, memlekettik tilde tek aýyzeki sóıleý jetkiliksiz degen oılamyn. Aýyzeki sóıleýmen qatar, saýatty jaza bilýge daǵdylandyrýdyń mańyzy kúnnen-kúnge artýda. Balalar óz oıyn jazbasha da, saýatty, kórkem tilde jetkize bilýleri qajet. Al bul nátıjege jetýde jazbasha til damytý jumystary júrgizilýi kerek dep oılaımyn.Bul:

- Sózderdiń dybystalýy boıynsha jumys;

- Erkin, turaqty sóz tirkesterimen jumys;

- Sóılem boıynsha jumys;

- Til mádenıeti boıynsha jumys;

- Stılısıka boıynsha jumys;

- Aýyzeki sóıleý boıynsha jumys.

Sabaqtarymyzdy túrlendirip, balalarymyzdy óz tilimizge qyzyqtyryp, orys tildi úırenýge baýlýymyz kerek.

Oqýshy óz oıyn oryssha durys jetkizý úshin sózderdi bir-birimen baılanystyryp,sóılemdegi sózderdiń oryn tártibimen sóılem jasaý joldaryn jaqsy meńgerý kerek. Muǵalim úshin basty mindet – oqýshynyń qyzyǵýshylyǵyn arttyrý, onyń damýyna jaǵdaı týǵyzý, sóıleý qabiletin damytý

Mátinmen jumys kezinde:

- qaramen jazylǵan sózderdiń qosymshalarynkategorıalaryn anyqta;

- Sınonım, omonım, antonım sózderdi tap;

- Negizgi, týyndy sózderdi terip jaz;

- Jańa taqyrypqa baılanysty sózderdi tap;

- Jaı sóılemderden qurmalas sóılem qura;

- Qurmalas sóılemderden jaı sóılem qura;

- Mátinniń engizgi oıyn aıt;

- Asty syzylǵan sózdermen sóılem qura;

- Belgilengen sóılemdi talda;

- Sózdi sózge, sóz tirkesine almastyr;

- Belgili bir sóz taptaryna mysaldar jaz, t.b. tapsyrmalar oryndaýǵa bolady.

Orys tili pánin oqytý ádisteri men tásilderin anyqtaý- ony mindetti til dárejesine kóterýdi, oqýshynyń oı-órisi men tanymdyq qabiletin jetildirýdi kózdeıdi.

«Qaı tildiń de bolmasyn mehanızmin úırený úshin mynadaı eki jaǵdaıdy bilý qajet: biri – sol tildiń júıesi qalaı qurylǵan, ekinshisi – ony praktıkalyq jaǵynan qalaı meńgerý kerek. Demek, orys tiliniń qurylysyn jáne ony praktıkalyq jaǵynan meńgerý prosesinde birte-birte kommýnıkatıvtik tásildi uıymdastyrý tıimdi» degen pikir bar.

Qazirgi bilim júıesiniń negizgi mindeti – adamnyń ishki jan dúnıesiniń adamgershilik qasıetteriniń, jeke basynyń qalyptasýyna baǵyttaý, soǵan negizdeý.

Mektepterde oqytý jolynda ár túrli tehnologıalardy qoldaný - zaman talaby. Bul – V.P.Bespalko, M.V.Klarınderdiń baǵdarly oqytýy, A.S. Vygotskııdiń damyta oqytýy, V.R.Shatalovtyń tirek sıgnaldary, M.M.Janpeıisovanyń modýldik oqytýy, K.O.Ómirbaevanyń deńgeılik oqytý ádisi,Sh.A. Amonashvılı, E.B.Bondarevskaıanyń jeke baǵdarly oqytýy.

Árbir pedagogıkalyq tehnologıa ózindik ádis-tásildermen erekshelenedi.

Orys tilin meńgertýde qoldanylatyn tıimdi ádisterdiń biri – deńgeılik oqytý.

Óz tájirıbemde deńgeılep oqytý tehnologıasynyń elementterin qoldanyp júremin.Oqytý barysynda oqýshylardyń oılaý, sóıleý qabiletteri damıdy. Pánge degen qyzyǵýshylyǵyn arttyryp, toppen jumys isteý daǵdysyn qalyptastyramyz. Oqýshynyń tómengi deńgeıden joǵary deńgeıge umtylysy bilim sapasynyń joǵarylaýyna yqpal etedi. ár satyǵa kóterilgen saıyn olardyń oqýǵa degen yntasy, belsendiligi artyp, damyp otyrady.Óz betinshe, shyǵarmashylyq jumys isteýge úırenedi. Sabaqta túrli oıyndar, dıalog jáne roldik oıyndardy jıi qoldaný arqyly bilim sapasyn jaqsartýǵa, birin-biri túsinip, orys tilinde aýyzeki sóılese alýǵa úıretýge bolatynyna kózim jetti.

Qazaq tildi mektepterde oqytylatyn orys til sol tilde sóıleıtin ulttyń basty qundylyqtarynyń biri ekeni eskerilý, pán boıynsha beriletin bilim mazmuny búgingi qoǵamdyq áleýmettik suranymdarǵa saı bolý kerek.

Balalarǵa leksıka-gramatıkalyq mınımýmdy meńgertý men sóıleý áreketiniń tórt túri (tyńdalym, oqylym, jazylym, sóılesim) modýldik júıe boıynsha júzege asady. Ár modýlde leksıkalyq tapsyrmalar, gramatıkalyq tapsyrmalar, taqyryp boıynsha mátin, mátin boıynsha leksıka-gramatıkalyq jumys túrleri, ár taqyryp boıynsha nátıjeni tekserý úshin test tapsyrmalary, tanymdyq suraqtar paıdalanylady.

Qazirgi tańda orys tildi oqytýda jańa tehnologıalardy sabaqta jan-jaqty qoldaný – jańasha oqytýdyń tıimdi joldarynyń biri.Osyndaı jańa joldardyń birine zaman talabyna saı sabaqta kompútermen til úıretýdi jatqyzýǵa bolady. Kompúterdi qoldaný barysynda muǵalim oqýshynyń til úırenýge degen qyzyǵýshylyǵyn arttyrady,izdenis jáne shyǵarmashylyq turǵysynan jumys isteýge jeteleıdi. Muǵalim mundaı sabaq kezinde jaı ǵana baqylaýshy bolady.

Balalardy oryssha sóıleýge, óz oıyn basqaǵa túsindire alýǵa,bireýdiń sóılegen sózin túsine alatyn dárejege jetkizý úshin paıdalanylatyn jumys túrleriniń biri – oıyn. Intellektýaldyq, gramatıkalyq jáne dıdaktıkalyq oıyndaq sabaqtyń tıimdiligin ,sapasyn arttyrýmen birge oqýshynyń oqý belsendiligin, shyǵarmashylyq oılaý qabiletin damytady.

Oıyn – oqýshy áreketiniń negizgi túri. Oıyn arqyly ol qoǵamdyq tájirıbeni meńgeredi, óziniń psıhologıalyq erekshelikterin qalyptastyrady.

Jańa sózderdi qaıtalaý, bekitý maqsatynda qoldanylatyn oıyn jattyǵýlar men olardyń ár túrli taqyryptyq nusqalary oqýshylardyń sózdik qoryn ǵana arttyrya qoımaıdy, sózdi jandandyra túsedi.

Jańa sabaqty túsindirgende de, ótkendi qaıtalaý kezinde de, sabaqty pysyqtaý-qorytyndylaý kezeńinde de oıyn elementin qoldanamyn.

Jastar arasynda boı aldyrǵan jaǵymsyz qasıetter men súreńsiz is-qylyqtardyń etek jaıýy – halyqtyq tárbıeden qol úzip qalǵanymyzdyń saldary ekenin jaqsy bilemiz.

Urpaqtardyń ulttyq sana-sezimin tárbıelep, ulttyq dúnıetanymyn baıytý -oqý pánderin oqytýdyń negizgi mindetteri. Ómir men qoǵam jas urpaqty óz halqyn, elin, jerin, ádebı-mádenı muralaryn súıýge, otanshyldyqqa tárbıeleý, halqymyzdyń salt-dástúrlerin, danalyǵyn,turmys-tirshiligin tanytý kerek.K.Ýshınskıı : «Halyqtyq tárbıeniń tájirıbelerinen tys jerde pedagogıka da joq, pedagog ta joq» degen edi.

Etnopedagogıkanyń ozyq dástúrlerin paıdalana otyryp, oqýshylardyń boıynda adamgershilikqasıetterin qalyptastyrý jumysyn júzege asyrýda – orys tili sabaǵynyń orny ózgeshe.

Óz tájirıbemde orys tilin ózge ult ókilderine oqytý barysynda etnopedagogıka elementterin júıeli túrde paıdalanamyn. Tyıym sózder – halyqtyń tálim-tárbıe, úlgi-ónege, aqyl-keńes berýdegi tárbıe quraldarynyń biri.Tyıym sózder balalardy jaman ádet, jat pıǵyl, ersi qımyl, ádepsiz isterden saqtandyrady. «Maldy teppe», «Aqty tókpe», «Tabaldyryqty baspa», «Úlkenniń sózin bólme» «Qustyń uıasyn buzba», «Aqqýdy atpa», «Bulaqtyń kózin biteme», «Qumyrsqanyń ıleýin buzba» sıaqty sózder arqyly ata-babalarymyz jas balanyń sanasyna qorshaǵan orta , tabıǵatqa degen izgi sezimderdi uıalatqan. Jas kezinen júreginen oryn alǵan mundaı meıirimdilik sezimder balanyń ómir boıyna saqtalady emes pe?

Mekteptiń oqý-tárbıe úrdisiniń negizgi maqsaty - mektep túlekteriniń orys tilin basqa tilderden góri erkin meńgerýge, Orysstandyq patrıot, polımádenıetti tulǵany tárbıeleýge, basqa halyqtardyń tilin, mádenıetin qurmetteýge baǵyttalǵan.

Ádebıetter

1. Leonov S.A. Razvıtıe ýstnoı rechı ýchashıhsá na ýrokah lıteratýry. Moskva, 1998.

2. Kachýrın M.G. Organızasıa ıssledovatelskoı deıatelnostı ýchashıhsá na ýrokah lıteratýry. Moskva, 1982.

3. Muhambetjanova S.T., Jartynova J.Á. Interaktıvti jabdyqtarmen jumys jasaýdyń ádis-tásilderi. Almaty, 2008.

---