InfoHub Logo

Zıalylyq jáne ult zıalysy Ulttyń ıntellektýaldyq potensıalyn qalyptastyrýda zıalylar áleýmettik kúsh retinde asa zor ról atqarady. Bul tujyrymnyń shyndyqtan alys emestigin qazaq tarıhynan, ásirese onyń HH ǵasyrdyń alǵashqy shıregindegi kezeńinen anyq baıqaýǵa bolady. Ókinishke oraı, bul taqyryp, ıaǵnı ult zıalylarynyń ultty jáne onyń ıntellektýaldyq múmkindigin qalyptastyrý áreketi tájirıbe retinde tereń taldaýǵa alyndy dep aıtý qıyn, anyǵyraq aıtqanda kesheýildepkele jatqan is. Osy rette sol alǵashqy býyn zıalylar qatarynda bolyp, sońynda tereń is qaldyrǵan jeke tulǵalardyń pikiri men tujyrymydaryna kóńil aýdarý qajet-aq. Maqalamyzdy Mustafa Shoqaıdyń zıalylyq pen ult zıalysy jóninde jasaǵan taldaýlaryna arnaıy toqtalýdan bastaǵanymyz mine osy qajettilikten týyndap otyrǵandyǵyn moıyndaımyz.

«3ıaly» bul arab sózi [1]. Oqyǵan, bilimdi azamat degen oıdy bildiredi. Iaǵnı ol maǵynasy jaǵynan orys tilindegi «ıntellıgent» sózine jaqyn. Al orys tilindegi «ıntellıgensıa» sóziniń áleýmettik júgi bar. Ol basym túrde qoǵamdyq ómirde óz orny men ustanymy arqyly tanylǵan áleýmettik kúshti eske salady. Túp-tórkini eýropalyq bul sózge HİH-HH ǵasyrlardaǵy orys shyndyǵy derbes mazmun jáne sıpat berdi. Reseılik zertteýshilerdiń pikirinshe qoǵamdyq kúsh retinde orys ıntellıgensıasynyń shynaıy qyzmeti XIX ǵasyrdyń 60-shy jyldary men XX ǵasyrdyń 20-shy jyldary aralyǵyna tus keledi [2]. Osy tarıhı kezeńde ol ósý, jiktelý jáne daǵdarys satylarynan ótip, sosıalısik qoǵam tusynda óziniń burynǵy belsendi qoǵamdyq qyzmetinen yǵystyryldy.

Belsendi qyzmetiniń órleý tusynda ol qoǵamdaǵy «úshtiktiń» (halyq - bılik - ıntellıgensıa) biri retinde moıyndaldy. Qoǵamdyq kózqarasy reseılik shyńdyq jaǵdaıynda qalyptaskan M. İİİoqaı tujyrymdarynan zıalylyqqa baılanysty Reseı qoǵamyndaǵy ustanym jáne pikirlerdiń yqpalyn baıqamaý, árıne, múmkin emes. Sonymen birge, zıalylar qyzmetine qatysty onyń taldaýlaryna negiz retinde sol tarıhı kezeńdegi túrkistandyq ómir alynǵandyǵy da daýsyz. M. Shoqaı túsiniginde «zıalylyq» bul naqty tarıhı qubylys. Basqasha aıtqanda, ult zıalysynyń qyzmeti ol ómir súrgen tarıhı kezeńdegi eliniń múddesimen ózektes, ózara úılesimdi bolǵanda ǵana belgili bir mánge ıe bolmaq. Sol sıaqty «zıalylarsyz ultqa aınalgan saıası, áleýmettik halyq buqarasy birligi eshqashan bolǵan emes» [3]. Iaǵnı ult pen zıaly ózara organıkalyq baılanystaǵy birinsiz-biri jok qoǵamdyq qubylystar. Mine osy arada mynadaı jaǵdaıdy eskergen jón.

Reseı ımperıasynda bolyp ótken 1917 jylǵy tarıhı ózgerister jáne onyń izin ala 20-30-shy jyldary júrgizilgen túbegeıli keńestik reformalyq sharalardan soń osy mezgilde zıalylar júrip ótken joldy, olardyń is tájirbıesin erkin taldaýǵa alǵan birden-bir zertteýshi tulǵa M. Shoqaı boldy. Sondaı-aq onyń bul mindeti joǵary dárejede ári adal oryndap shyqqanyn atap aıtqan jón. M. Shoqaı óziniń «Ulttyq zıaly» atalatyn maqalasynda «zıaly» degen uǵymga mynadaı anyqtama beredi: «Ulttyq zıaly dep kimderdi aıtamyz. Bir qaraǵanda jeńil kóringenimen, shyn máninde bul suraýǵa durys jaýap qaıyrý ońaı emes. Oqyǵan, tárbıe kórgen adamnyń bárin zıaly dep atap, ony sol adam ózi tán bolǵan ulttyń «ulttyq zıalysy» qataryna qosa berýge bolady dep oılasaq, sózsiz qatelesemiz. Bizdińshe, belgili bir murat-maqsattardyń sońynda júrgen jáne sol belgili murat-maqsattary tóńiregine jınalǵan oqymystylardy ǵana zıaly dep aıtýǵa bolady. Ulttyq zıalylar qataryna tek óz halkynyń saıası, ekonomıkalyk jáne áleýmettik damýyna qaltqysyz qyzmet ete alatyn adamdar ǵana kire alady [4]. M. Shoqaı bergen anyqtamadan anyq baıqalyp turǵandaı, bul áleýmettik topqa jatqyzýǵa bolady degen kisiniń bilim dárejesi nemese alǵan tárbıesi zıalylyqtyń basty ólshemi nemese kórinisi bola almaıdy. M. Shoqaı túsiniginshe zıalylyqtyń basty ólshemi onyń qyzmetiniń ult ómiriniń negizgi suranystaryna sáıkes bolýynda, olarmen úılesimdi júrýinde. M. Shoqaı osy atalǵan maqalasynda «halyq» jáne «ult» uǵymdarynyń ózara aıyrmashylyǵyna toqtalyp, «halyq birin-biri jáne ózin-ózi basqara almaıtyn, basqalardyń basqarýynda ǵana bolatyn tobyrlar», al «ultbasqalarǵa táýeldi bolmaǵan, óziniń mekemelerine ıe jáne óziniń biryńǵaı múddesi bar halyqtar jıyntyǵy.

Fılosofıanyń tujyrymdaýynsha, halyq - obekt (object), ult - sýbekt (subject) [5], degen oıdy bildiredi. Mine osy halyktyq sapadan ulttyq sapaǵa ótýde asa zor mindet zıalylar úlesine tımek. «Halyqty ult deńgeıine kóterý, ıaǵnı jeri, sýy, qazynasy, tili men dini bir bolǵan halyq buqarasyn birlestirip, olardyń sanasyn birtutas saıası, áleýmettik, ulttyq sanaǵa jetkizýde uly tarıhı 3 mindettiń mańyzdy bir bóligi zıalylardyń ústine júkteledi [6], - dep kórsetedi ol.

Qazaq halqynyń ult retinde uıý prosesi Reseı ımperıasynyń otarshyldyq ustanymdaǵy kúshtermen arpalysty ıdeologıalyq kúres jaǵdaıynda júrdi. Al otarlaý isinde batystyq memleketterdiń túrli quıtyrqy ádis-aılasyn ábden meńgerip alǵan Reseı bıligi qazaq qoǵamyn túrli ıdeologıalyq quraldar arqyly ıleý isin XIX ǵasyrda-aq bastap ketken bolatyn. Mundaı ıleýge aldymen ulttyń bıleýshi toby, ásirese, oryssha bilim alǵan alǵashqy oqyǵandary tústi.

Otarlaýshy ákimshilik endi ǵana qalyptasa bastaǵan qazaq oqyǵandary men sheneýnikter tobynan orys bıligine sheksiz berilgendikti talap etip qana qoıǵan joq, sondaı-aq ol berilgendigin kúndelikti isimen bekitip otyrýlaryn da baqylaýǵa aldy. Bul talapqa sáıkes kelmegen qazaq oqyǵandary birden qyzmetinen shettetildi, nemese qyzmet satysymen joǵary ósý múmkindiginen aıyryldy. Sondaı kúıdi eń alǵashqylardan bolyp óz basynan keshirgenderdiń biri Shoqan Ýálıhanov edi. Alǵan eýropalyq bilimin óz otandastarynyń turmys jaǵdaıy men ómir súrý saltyn túzetýge jumsamaq bolǵan ol Atbasar okrýgy boıynsha aǵa sultandyq qyzmetke saılaýǵa túsip, eki jaqtyń da (reseılik ákimshilik jáne qazaq saılaýshylary) qoldaýyn ala almaǵan kúıde saılanbaı qalady.

Osy oqıǵadan keıingi óziniń kóńil kúıin ol dosy F.M. Dostoevskııge jazǵan hatynda mynadaı sózdermen bildirgen edi: «Sen bizdiń (men Reseıde tárbıe alǵan qazaqtar jóninde aıtyp otyrmyn) jaǵdaıymyzdy kóz aldyńa keltirip kórshi. Jerlesterimiz bizdi jolynan jańylǵan kápir dep biledi, óıtkeni, óziń de kelisersiń, ishteı senim bolmaǵan soń tek saıasat úshin ǵana kúnine bes márte Allaǵa madaq aıtý qıyn, al generaldar bolsa shyǵysqa tán máımóńkeligim kemshin bolǵandyqtan da jaqtyrmaıdy. Shaıtan alǵyr, osydan soń qula-dúzge kańǵyp ketkiń keledi [7]. Bul hatty 1862 jyly jazǵan jıyrma jetidegi Shoqannyń aldynda budan da úlken syndar kútip turǵan edi. 1864 jyl orys áskeriniń Bas Shtaby Shoqan Ýálıhanovty Ortalyq Azıany Reseı quramyna qosý isin birjola aıaqtaýǵa tıis bolǵan polkovnık Chernáev otrádyna jergilikti halyqpen ara qatynasty «jumsartýshy» mindetin atqarýǵa tıis ofıser retinde engizedi. Tapsyrylǵan mindetti adal oryndap kele jatqan Shoqan polkovnık Chernáevtan Áýlıe-Ata qalasyn beıbit jolmen alýdy usynyp, qalany zeńbirekpen atýdy toqtatýdy talap etedi. Polkovnıkten dóreki jaýap estip qorlanǵan Shoqan otrádty tastap, Altyn Emeldegi (Jetisý) Tezek tóre aýylyna jetip, sonda 1865 jyly baqılyq bolady. Sóıtip zor aqyl ıesi Shoqan da ómiriniń sońyna qaraı týǵan eliniń otarshyldyqtyń aýyr qamytyn kıgeli turǵanyn kózimen kórip, janymen sezinedi [8].

Bizdiń taqyrybymyzǵa baılanysty bul arada kóńil aýdarýǵa laıyq nárse ıntellıgent Shoqannyń otarlaýshy orys ákimshiligi men onyń ıleýine túsýden úreılengen qazaq qoǵamy arasyndaǵy jaǵdaıy edi. III. Ýálıhanov endi ǵana bastalǵan osy eki qoǵam arasyndaǵy qatynastyń bastapqy kezeńinde tolyq tabıǵı da negizdi belsendilik tanytyp, búl ekeýara qatynastan halqynyń alar úlesiniń molyraq bolǵanyn qalap, osy maqsatqa qulshyna qyzmet te jasady. Bul rette Shoqan kazaq halqynyń demokratıalyq orys mádenıetine degen umtylysy men seniminiń jınaqy kórinisi dese de bolǵandaı edi. Sonymen birge Shoqan fenomeni osy kirshiksiz umtylystyń alǵashqy jemisi bolýmen birge, onyń alǵashqy opyq jeýi, ıaǵnı bul prosestiń aldaǵy aýyr saldarynan qaýiptenýi, ish tartýy da edi. Joǵaryda atalǵan «Ulttyq zıaly» atalatyn maqalasynda M. Shoqaı Shoqan tájirıbesine toqtalyp «Shoqan orys (Batys) halqynyń rýhymen óz halqyn baqytty etý múmkindigin izdedi. Shoqan ózi basynan keshirgen ashshy sabaqtardan, qaıǵyly oqıǵalardan keıin baryp óz halqyna ógeı bolyp bara jatqandyǵyn sezindi [9], - dep jazdy. M. Shoqaıdyń Shoqan tulǵasyna baılanysty oı tolǵaýlary negizinde tarıhılyq (ıstorızm) katynas jatty, ıaǵnı ol Shoqan ómir súpren tarıhı mezgil men ózi ómir súrgen ýaqyttyń ózara baılanysyn, sonymen birge aıyrmashylyqtaryn da eskerýsiz qaldyrǵan joq edi. Osy rette M. Shoqaı «Orys mısıonerligi» atty maqalasynda Shoqan tulǵasyna taǵy da oralyp, G. Potanınniń estelikterine súıenip Pishpek pen Áýlıeatany alý kezinde orys áskeriniń qazaq pen qyrǵyzǵa, jergilikti halyqqa jasaǵan qıanatynyń Shoqandy tereń kúızeliske, rýhanı daǵdarysqa ákelip tiregendigin aıta kelip «Shoqan Ýálıhanov shynynda orys mádenıeti men orys bıliginiń mısıoneri edi. Biraq ol orystardyń óz halqyna istegen haıýandyǵyn kórgende olarǵa qarsy shyǵýǵa batyldyq jasaı almady. Shoqan Ýálıhanovty synaýǵa tek bizdiń ǵana quqymyz bar. Al ózderi orys bólshevızmi men orys dıktatýrasynyń mısıoneri bolyp otyrǵandardyń quqy joq» [10], - dep bólshevıkterdiń ult saıasatymen ymyraǵa kelýge májbúr bolǵan qazaq partıa jáne keńes qyzmetkerlerin synǵa alady. «Bizdiń ǵasyrymyz, - dep jazdy ol, - Shoqan dáýirine qaraǵanda múlde basqa. Shoqan ol kezde jalǵyz edi. Jáne onyń aldynda halqyn ult deńgeıine kóterý mindeti de turgan joq bolatyn. Bul máseleni oıdan shyǵaryp alǵan joqpyz. Tarıh pep ómir qajeti, oıanǵan halyqtyń maǵynaly túısinýleri osy bir mańyzdy mindetti bizdiń aldymyzdan shyǵaryp otyr [11].

Sonymen M. Shoqaıdyń bul jasaǵan tujyrymynan aıqyn ańǵarylyp turǵandaı jańa zamanda zıalylardyń aldynda turǵan negizgi mindet - «halqyn ult deńgeıine kóterý» Bul rette onyń aldynda turǵan bastapqy mindet, árıne, óz elin «jat ústemdiktiń tepkisinen qutqaryp óz mekemelerine ıe, táýelsiz bir jeke tulǵaǵa aınaldyrý», al bul muratqa jeter jolda «ulttyq zıaly qaýym men ol ózi tán bolyp otyrǵan halyq buqarasy arasynda bir ortaq sana bolýy tıis» ekendigin de aıtady. Óz ultyn qalyptastyrý jolynda turgan zıalylardyń qyzmeti osy zaman suranysyna saı jalpyultgyq maqsat-mindetterdi aıqyndaý, «halyqtyń tilegin durys jáne anyq bir formaǵa keltirý. atalǵan maqsatqa jetý úshin is pen áreket baǵdarlamasyn jasaý» bolmaq. 5 Kórip otyrǵanymyzdaı, M. Shoqaıdyń zıalylyq pen zıalylar qyzmetine baılanysty jasaǵan taldaýlary men tujyrymdarynyń negizinde ultshyldyq ıdeıasy(jaǵymdy maǵynada)jatty. XX ǵasyrdyń basynda qalyptasqan qazaq jáne Túrkistan ultshyldyǵy osy tarıhı mezgilde jalpy shyǵys elderinde kórinis tapqan ultshyldyq ıdeologıasymen tamyrlas jáne ózektes, tolyq tabıǵı, ómirlik negizi bar qýatty qubylys bolatyn [12]. Qazaq ultshyldyǵynyń jınaqy kórinisi bolǵan Qarqaraly petısıasynda, (1905) máselen, mynadaı talaptar qoıyldy: ishki reseılik gýbernıalardan qazaq jerine jappaı qonys aýdarýshylyq tıylsyn, jergilikti halyq ornalasqan jerler olardyń Zańdy menshigi ekeni moıyndalsyn, dinı senimderdi atqarýda, oqý-aǵartý júıesin júrgizýde halyqtyń múddesine qaıshy keletin shekteýler joıylsyn, qajet kólem jáne deńgeıde qazaq mektepterin ashýǵa qarsy kedergiler bolmasyn, qazaq halqynyń muń-muqtajyn erkin talqylaýǵa múmkindik týǵyzatyn qural-senzýrasyz gazet shyǵarýǵa jáne baspahana ashýǵa ruqsat berilsin [13].

Qazaq ultshyldyǵy, keıinirek keńestik ıdeologtar daqpyrtqa aınaldyrǵandaı, ómirde bolmaǵan qazaq «býrjýazıasynyń» múddesin qorǵaıtyn, agresıashyl ultshyldyq emes-tin. Qazaq ultshyldyǵynyń ózekti jibi, dińgekti oıy «meniń ultym ózgeden erekshe, artyq» sıaqty mazmundaǵy uran bolǵan joq. Ol elim degen qazaqtyń oqyǵan azamatynyń nadandyq pen otarlyq ezginiń qursaýynda tunshyqqan jurtyn azattyqqa shyǵarý, ózgemen teń etý jolyndaǵy qyzmetke ázirligin bildiretin sheshimi jáne osy maqsat úshin kúreske shaqyrǵan úndeýi bolatyn. Qazaq ultshyldyǵynyń konseptýaldyq deńgeıde jáne jalpyadamzattyq qundylyqtar arnasynda qalyptasyp, ony ult zıalylarynyń senim jáne kúres qarýy dárejesine jetkizý isinde Álıhan Bókeıhanov jetekshi ról atqardy. Onyń bul qyzmetin tipten qarsylastary da moıyndady. Sondaı oponentteriniń biri Baqytjan Qarataev Bókeıhanovqa 1910 jyly 3 qyrkúıekte joldaǵan hatynda: «Menińshe, jalǵyz sen ǵana halyqtyń yqylasyna laıyqsyń. Jalǵyz sen ǵana halqym úshin qyzmet jasadym dep aıtýǵa haqylysyń» [14] - dep jazdy. Sonymen birge, máselege baılanysty birjaqtylyqqa urynbaý úshin B. Qarataev bildirgen pikirge mynadaı mazmundaǵy kishkene anyqtaý engizgen de artyq bola qoımas.

Qazaq ultshyldyǵynyń jalpy qazaq oqyǵandarynyń senimine aınalyp, naqty kúsh dárejesine kóterilýine 1909 jyly jaryq kórip, úlken bedel jáne yqpalǵa ıe bolǵan mynadaı úsh birdeı kitaptyń mańyzyn bólip ataǵan jón. Olar Peterbýrgte jaryq kórgen Abaıdyń óleńder jınaǵy men Ahmet Baıtursynulynyń «Qyryq mysaly» (Krylov shyǵarmalarynyń aýdarmasy) jáne Ýfa qalasynda jaryq kórgen Mirjaqyp Dýlatulynyń «Oıan, qazaǵy!» edi. Bul atalǵan kitaptardyń jańa mazmundaǵy qazaq koǵamdyq oıynyń qalyptasýyna jasaǵan yqpalyn asyra baǵalaý múmkin emes. Olardyń artyn ala ómirge kelip, birden jalpyulttyq deńgeıge kóterilgen «Aıqap» jýrnaly (1911-1914) men «Qazaq» gazeti (1913-1918) qazaq ultshyldyǵynyń kózqaras jáne ustanym retinde birjola kalyptasýyn qamtamasyz etti. Qoryta aıtqanda, XX ǵasyrdyń basynda, ıaǵnı M. Shoqaı belsendi qoǵamdyq qyzmetke aralasyp, Reseı memlekettik dýmasy janyndaǵy 6 musylmandar fraksıasyna hatshylyq qyzmetke turǵanda (1914) qazaq zıalylary arasynda qazaq ultshyldyǵy kózqaras jáne ustanym retinde birjola qalyptasyp qalǵan edi. Mirjaqyp Dýlatulynyń 1921 jyly «Shynyn aıtqanda, kúni keshe bárimiz de ultshyl emes pe edik? Qazaq oqyǵandarynyń eń áýelgi toby ultshyldar emes pe edi?... «Men álimsaqtan beri komýnıs edim... men 1905 jyldan beri partıada edim...» deýshilerdiń ertegisi bizdiń qulaǵymyzǵa kirip te shyqpaıdy. At syry ıesine málim. Biz bilmeıtin qazaqtyń syry joq! Al ultshyldarymyz qansha edi? Shyn ultshyldyń ózi az edi. Ultshyl emesterdiń kóbi ózimshil, dáreje qumar, parashyl, shaǵymshyl, zorlyqshyl edi» [15], degen sózi týra osy mezgilge tán aqıqat bolatyn. M. Dýlatulynyń bul pikiriniń jalpy túrkistandyq shyndyqqa da sáıkes keletindigin Muhamejdan Tynyshbaıuly da qýattaıdy. Ol 1932 jyly OGPÝ tergeýshilerine bergen jaýabynda keńestik bıliktiń alǵashqy jyldaryna baılanysty «Túrkistan komýnıseri osy sózdiń mazmunyna laıyq dárejede komýnıse» bolǵan joq edi, ol kezde komýnıserdiń bizden (ıaǵnı ultshyldardan-avt.) aıyrmashylyǵy da tym az-tyn, sondaı-aq olardyń ıdeologıasy da bizdiń ıdeologıamyzdan kóp ózgeshe emes-tin [16], degen negizdi pikirdi ashyq ta anyq bildirgen bolatyn. Degenmen, keńestik bılik birjola ornyqqannan keıingi ýaqytta ultshyldyq ıdeologıasynyń yqpaly da múldem taryla túskendigi málim.

Qazaqstandaǵy jáne basqa Túrkistan respýblıkalaryndaǵy sosıalısik qurylys tájirıbesi kórsetip bergendeı, keńestik bılik óziniń alǵashqy kúnderinen-aq ultshyldyq ustanymyndaǵy ult zıalylaryn «halyqty ult deńgeıine kóterý» isinen birjola yǵystyryp tastaǵan bolatyn. Ult zıalylary jónindegi óziniń eńbekterin 30-shy jyldary jazǵan M. Shoqaı otanyndaǵy mundaı jaǵdaıdan habardar ma edi? - degen saýaldyń týýy ábden múmkin. M. İİİoqaı, árıne, keńestik Túrkistandaǵy jergilikti ult zıalylaryna qarsy júrgizilip jatqan repressıalyq sharalardy bildi jáne mundaı saıasatqa degen sheksiz narazylyǵyn tez arada úlken jigermen bildirip otyrdy. 1931 jyly ol óziniń basshylyǵymen Berlınde shyǵyp turǵan «Iash Túrkistan» jýrnalynyń 15 sanynda «Aq-Qyzyl» degen maqalasyn berip, onda «bólshevıkter Túrkistanda orys ústemdiginiń ekinshi bir dáýirin» bastap ketti, endigi ýaqytta «bizdiń ana tilimiz uly orystyń rýhanı mádenıetin taratýshy tehnıkalyq quraldyń» rólin ǵana atqaratyn bolady» degen tujyrym jasaıdy. Mine osy maqalasynda M. Shoqaı keńestik bıliktiń mádenıet salasyndaǵy saıasatyn birneshe baǵytta synǵa alyp, jergilikti mádenıettiń iri tulǵalary - zıalylardyń jaǵdaıyna toqtalady. Bul rette eń aldymen M. Shoqaı synyna ushyraǵan «túri - ulttyq, mazmuny - proletarlyq» atalatyn sosıalısik mádenıettiń irgeli prınsıpi edi. Ol bul qaǵıdany orys emes halyqtardy orystandyrý isinde koldanylatyn qýlyq-sumdyqtardyń «jańa formýlasy» retinde baǵalady. «Asylynda, - dep jazdy ol, - halyqtyń rýhanı dúnıesi (mádenıeti) birtutas nárse.

Ony «mazmunǵa» jáne «formaǵa» bólýge bolmaıdy. Kez kelgen rýhanı mádenıet óziniń mazmunymen aıqyndalady. Pýshkın, Týrgenev, Tolstoılar jasaǵan «uly orys tiline» bólshevıkter ózderi ǵana tabynyp qalmastan, barlyq ımperıa halyqtaryn da bas ıýge úndep otyrǵandyqtaryn aıta kelip, ol «Pýshkın dvorándar» tobyna jatady. Týrgenev te qyrýar múlikke ıe joǵarǵy jikke tán bolatyn. Tolstoı bolsa asqan baı «graf» edi. Orystyń osy attary atalǵan aqyn-jazýshylary jasaǵan uly ádebıettiń ishi de, syrty da ulttyq boldy. Onda proletarıattyń ıisi de joq...» [17], - dep jazdy ol. M. Shoqaı syny, ýaqyt kórsetip bergendeı keńestik bıliktiń mádenıet salasyndaǵy saıasatynyń dál júregine atylǵan oqtaı bolatyn. Ol osy maqalasynda ózinen buryn da, sondaı-aq keıin de eshkim tereń boılap asha almaǵan keńestik ult saıasatynyń eń basty qaıshylyǵyn kórsetip beredi. «Lenın bir kezde, - dep jazdy ol - keıbir komýnıserdi shalǵamǵa teńep, «syrty ǵana qyzyl, ishi - appaq degen bolatyn. Endi, mine, ult máselesin sheshý isinde lenındik júıeniń ózi shalǵamǵa uqsap qaldy. Ol syrttaı qaraǵanda «tóńkerisshil», - «ınternasıonalısshil», al ishi búkildeı appaq. Buryn orys patshasy aq patsha delingeni bárimizdiń esimizde bolsa kerek. Orys patshasynyń «aqtyǵy» onyń qara saıasatymen oralǵan bolatyn. Al búgingi bólshevık orystardyń «aqtyǵy» qyzyl boıaýmen boıalǵan... Ózgesheligi osy ǵana» [18]. M. Shoqaı syny tolyq negizderi ári ádil syn bolatyn.

Keńestik Túrkistan men Qazaqstanda jańa bılik ornaı salysymen-aq ult-azattyq ıdeologıasy ustanymyndaǵy zıalylar saıasat keńistiginen ǵana yǵystyrylǵan joq, sonymen birge olardyń erkin shyǵarmashylyq qyzmetine de shekteý qoıyldy. Qazaqstanda bılikke F.I. Goloshekın kelgen sátten bastap alashtyq zıalylar ashyqtan-ashyq saıası qýdalaýǵa alyna bastady. Mine osy saıası jaǵdaıdan jaqsy habardar M. Shoqaı «Iash Túrkistan» arqyly keńestik bıliktiń bul saıasatyn áshkerelep, óz maqalalaryn úzilissiz jarıalaýmen boldy. Bul rette Eýropa tórinen Túrkistan ómirine qatysty ádildikke arasha túsken M.Shoqaı úni - qatqyl shyqqan jalǵyz ún edi. Keńestik bıliktiń rýhanı mádenıet salasynda Túrkistanda orys mádenıeti qundylyqtaryn ornyqtyrý isine alańsyz kirisip ketkendigin, sondaı-aq bul saıasatqa qarsy tura alatyn jalǵyz kúsh jergilikti ult zıalylarynyń jaǵdaıyna toqtalyp, ol «Al bizdiń Túrkistanda ulttyq tilimizdi baıytýǵa, damytýǵa qabiletti aqyn-jazýshylarymyzdyń qol-aıaǵyn baılap-matap, aýyzdaryn asha almas etip qoıdy. Olardy Máskeýdiń «túriulttyq, mazmuny-proletarlyq» tújyrymdamasymen kelispegeni úshin solaı etti. Máselen, Ahmet Baıtursyn men Sholpan* - ulttyq ádebıetimizdiń eń úzdik tulǵalary. Olardyń shyǵarmalarynan biz orys tepkisinde qysym kórgen tilimiz ben mádenıetimizdiń ólmes, óshpes ómirsheń qýatyn kóremiz», - degen tujyrym jasaı otyryp, onyń artyn ala «Qazir Ahmet pen Sholpandar qaıda júr? Olar nege qýǵyn-súrginge ushyrady? Orys ádebıeti men rýhanı mádenıetine qatysty dúnıelerdiń bári Pýshkın, Týrgenev, Tolstoısyz shyǵarylmaıdy. Al bizdiń halqymyz óziniń Baıtursyny men Sholpandaryn  nege oqı almaı otyr? - degen saýal tastap, oǵan «onyń sebepteri Máskeý «sosıalızmi men keńestik ınternasıonalızmniń» talaptarynda jatyr» [19],- . degen óz jaýabyn berdi. Bul rette de M. Shoqaı eshnárseni asyra aıtqan joq, orys otarshyldyǵyna qarsylyq kórsetip, ult-azattyq ıdeologıasyn ustanǵan túrkistandyq zıalylardyń murasy keńestik bılik tarıh sahnasynan birjola ketkenge deıin óz halqynyń qolyna berilgen joq. Túrkistandaǵy jergilikti ult tilderindegi mektep baǵlarlamasynyń orys tildi mektep baǵdarlamasynan aıyrmashylyǵy da osy arada baıqalatyn. Orys tildi mektepterde joǵaryda atalǵan uly orys klasıkteriniń shyǵarmalary erkin ári tereńdetilgen túrde oqytylatyn bolsa, qazaq, ózbek jáne basqa jergilikti ult tilindegi mektepterde A. Baıtursynuly, M.Jumabaev, Sholpan jáne basqa ultshyl aqyn-jazýshylardyń shyǵarmalary múldem aýyzǵa alynbady. Eger aýyzǵa alynsa, tek jaǵymsyz maǵynada ǵana aıtylýǵa tıis boldy. «Syrttaı qyzyl, ishteı aq» shalǵam tústi keńestik bılik qazaq jáne basqa Túrkistan halyqtaryn orystandyrý saıasatyna osylaısha jol ashýǵa tyrysty. M. Shoqaıdyń orys emes ulttardy orystandyrý ustanymynda turǵan keńestik bılik jaǵdaıynda ult zıalylaryn, árıne, «kózsiz erlik» jasaýǵa shaqyrmaǵandyǵy túsinikti. Ómiriniń sońyna qaraı ol keńestik bıliktiń tez arada kúres alańynan kete qoımaıtyndyǵyn jaqsy túsingen de edi. Sondyqtan da ol otandastaryn táýelsizdik úshin aýyr da uzaq kúreske daıar bolýǵa úndeýmen boldy jáne bul maqsatqa jetýdi jas urpaqqa qajet mazmundaǵy tárbıe berý isimen baılanystyrdy. Mine osy arada kezinde M. Shoqaı eńbekterinde aıtylǵan mynadaı bir máselege nazar aýdarǵan jón. Ol atalǵan «Ulttyq zıaly» atty maqalasynda [21] zıalylar qatarynyń ulǵaıyp kele jatqanyn jáne zıalylardy daıarlaý isiniń úsh ortada júrip jatqandyǵyna toqtalyp, ulttyń bolashaǵyn osy túrli ortada daıarlanyp jatqan jastardyń ustanymynyń ortaq ulttyq múdde tóńiregine toǵysýymen baılanystyrdy. Ol qandaı ortalar edi? Birinshi orta - atameken. M. Shoqaı munda tárbıe jumysynda basymdylyq «ulttyq rýhqa» emes, «taptyq» jáne «ınternasıonaldyq» kózqarasqa berilip otyrǵandyǵyna kóńil aýdarady. Soǵan qaramastan, onyń pikirinshe, atamekende jastardy ulttyq rýhta tárbıeleý isine zor mán beretin zıalylar da az emes. Olaı bolsa, osy ustanymdaǵy zıalylar isine sanaly ári maqsatty túrde qoldaý kórsetip otyrý lázim. Ekinshi orta - bul Túrkıa. M. Shoqaı Mustafa Kemal reformalarynyń nátıjeli bolýyn «batys bilimin» «shyǵys rýhymen» sátti ushtastyra alý *Sholpan - tolyq aty-jóni Abdýlhamıd Súleımenuly (1897-1937) ózbek halqynyń uly aqyny, Túrkistan (Qoqan) avtonom memleketiniń ánuranynyń avtory áreketimen baılanystyrdy. Sondyqtan da M. Shoqaı Túrkıada daıarlyqtan ótip jatqan bolashaq túrkistandyq zıalylardy osy tájirıbeni óz elinde úılesimdi qoldaný joldaryn qarastyrýǵa úndedi. Úshinshi orta - bul batys elderi, solardyń biri Almanıa (Germanıa). M. Shoqaı pikirinshe batys elderinde bilim alyp jatqan jastardyń bári birdeı 9 orystanyp ketkender emes, olardyń basym bóligi ulttyq rýhpen sýsyndaǵan qabiletti jastar. Olar ulttyq muratqa qyzmet etý jolynda tur. Olaı bolsa osy ustanymdaǵy jastarmen maqsatty jumys júrgizý, sóıtip olardyń batystyq bilimin ult múddesine qyzmetke qoıý kún tártibinde turǵan iske aınalýǵa tıis. M. Shoqaı pikirinshe, osy úsh ortada bilim alyp júrgen jastardyń «bári de «ulttyq zıaly» sanatyna ábden laıyq». Ult olarǵa úmit artýǵa tıis, sondaı-aq ol úmittiń mán-mańyzyn eń aldymen ulttyń ózi tereń sezinip, túsinýge tıis, ondaı bolmaǵan kúnde «ómirimiz ben qyzmetimizdiń maǵynasy qalmaǵan bolar edi» [21], - dep jazdy ol. Sonymen, Mustafa Shoqaı murasynda «zıalylyq» nemese «ult zıalysy» taqyrybynyń alatyn orny erekshe. Qaıratkerdiń zıalylardyń basty mindeti «halqyn ult deńgeıine kóterý» degen tujyrymy búgingi ýaqytta da óz ózektiligin joıǵan joq. Ótken ǵasyrdyń 30-shy jyldary jasalǵan bul tujyrymdy biz búgin qandaı turǵydan túsingenimiz jón? Biz XX ǵasyrda uly derjavalyq kúshtermen ıdeologıalyq kúreste bir emes, birneshe márte jeńilis taptyq. Muny jasyrýdyń qajeti bola qoımas. M. Shoqaıdyń «halqyn ult deńgeıine kóterý» zıalylardyń mindeti degen tujyrymy memlekettik táýelsizdikke qol jetken ýaqytta jańa sıpat alǵan ıdeologıalyq kúres jaǵdaıynda óz kúshin joıǵan joq.

Ult zıalysy úshin memlekettik táýelsizdikti jaqtaýshy ári ony nyǵaıta túsý jolynda turǵan kúshterdi qoldaý negizgi mindet bolyp qala beredi. Aǵartýshylyq – zıalylyqtyń basty ólshemi. Ósip-óný jolynda turǵan ulttyń altyn ǵasyry, ıaǵnı qaryshty damý jolyna túser sáti bolady. Qazaq eli ondaı sátti XX ǵasyrdyń alǵashqy shıreginde basynan keshirdi. Osy rette mynadaı bir máselege kóńil aýdarǵan jón. Eýropadaǵy aǵartýshylyq : Anglıada-17 ǵasyrda, Fransıada-18 ǵasyrda, Germanıada-18-19 ǵasyrlarda júrdi. Sondaı-aq eshqandaı da syrttan aralasýsyz, barlyq qalyptasý jáne damý satylarynan eshqandaı da tejeýsiz emin-erkin júrip ótti. Sondaı-aq eýropalyq aǵartýshylyqtyń ókilderi repressıa qurbany bolǵan joq.. Anglıadaǵy aǵartýshylyqtyń urany: «Kókten kútý jeter, jumyrbasty pende ózine ǵana sener!» degen devız bolsa, Germanıadaǵy fılosof Kant «adamdarǵa otyrǵan jaıalyǵynan óz erkimen shyǵatyn ýaqyt jetti!», soǵan baılanysty onyń devızi «táýelsiz oılaýdan jasqanba!» [22] boldy. Qazaq aǵartýshylyǵy aǵartýshylyqqa tán barlyq kórinisterimen HH ǵasyrdyń basynda baıqaldy. Eger Eýropalyq aǵartýshylyqtyń basynda Frensıs Bekon, Getholt Lessıng, Immanýıl Kant, Fransýa Marı Arýe (Vólter) sıaqty fılosof jáne aqyn-jazýshylar tursa, qazaq aǵartýshylyǵynyń qozǵaýshy kúshi Á.Bókeıhanov, A.Baıtursynov, M.Dýlatov, Ǵumar Qarash sıaqty jáne basqa iri shyǵarmashylyq ıelerinen turdy. Onyń devızi «Oıan, qazaq! Órkenıet kóshinen qalma!» boldy. Ókinishke oraı otarshyl bılik «qazaq oıanyp ketse» memlekettik táýelsizdigin talap etedi» degen 10 qaýippen bul urandy kótergen ult zıalylaryn qýǵyn-súrginge alyp, túgeldeı derlik joıyp tyndy. Iaǵnı qazaq aǵartýshylyǵy óziniń tabıǵı ulttyq negizinde bar bolǵany 20 jylǵa jeter-jetpes merzimge sozyldy. *Mundaı qysqa ǵumyrdy birde-bir búgingi eýropalyq ult basynan keshirgen emes. Soǵan qaramastan qazaq zıalylarynyń aǵartýshylyq qyzmette bar bolǵany 20-30 jyldyń ishinde júrip ótken joly tańdanys týdyrmaı qoımaıdy.

1905 jyldan belsendi saıası jáne aǵartýshylyq qyzmetke kóshken qazaq zıalylary 1906 jyldan bastalǵan qýǵyn-súrgindi basynan keshire otyryp, 1911-1913 jyldary «Aıqap» jáne «Qazaq» sıaqty jalpyulttyq basylymdardyń turaqty shyǵyp turýyn jolǵa qoıyp, qysqa merzim ishinde ult-azattyq kúres ıdeologıasyn qalyptastyryp úlgirdi. 1916 jylǵy búkil qazaq jerin qushaǵyna alǵan ult-azattyq kóterilisi qazaq aǵartýshylyǵy qyzmetiniń alǵashqy jemisi bolsa, 1917 jyly qolǵa alynǵan ulttyq memlekettilikti jańǵyrtý áreketi qazaq saıası bastaýshy tobynyń ıntelektýaldyq deńgeıiniń qanshalyqty bıikke kóterilgendiginiń naqty dáleldi kórinisi edi. Iaǵnı qazaq zıalylary osy bar bolǵany 20 jylǵa jeterjetpes ýaqytta petısıa jazýdan ulttyq memlekettilikti jańǵyrý máselesin qoıý jáne ony iske asyrý áreketine kóshý dárejesine deıin kóterildi. Bul tarıhta jıi kezdese bermeıtin qubylys edi. Osy rette, bizdiń taqyrybymyzǵa qatysy bar mynadaı eki máselege kóńil aýdarý qajet. Olar qazaq aǵartýshylyǵy men qazaq ultshyldyǵyn teorıalyq turǵydan týra qorytý jóninde. Bul máselelerdi týra túsinbeı qazaq topyraǵyndaǵy zıalylyq jóninde negizdi oı qalyptastyrý múmkin emes. Óıtkeni HH ǵasyr basyndaǵy qazaq zıalylarynyń qoǵamdyq qyzmetindegi basty eki baǵyt osylar bolatyn. Kezinde keńestik ıdeologıa qazaq aǵartýshylyǵyn Shoqan, Ybyraı jáne Abaıdyń qyzmetimen shekteýge tyrysty. Al qazaq aǵartýshylyǵynyń urany - devızi retinde uly Abaıdyń «Orystyń ǵylymy, óneri-dúnıeniń kilti, ...balańa orystyń ǵylymyn úıret!» [23] degen tujyrymy alyndy. Abaı sózinde tarıhı shyndyqtyń taby bar. Osy tarıhı mezgilde orys mádenıeti men tiliniń qazaq úshin ony álemdik órkenıetpen jalǵastyrar jalǵyz kópir bolǵany daýsyz shyndyq. Sonymen birge uly Abaı sózin devız retinde alǵan keńestik ıdeologıanyń aǵartýshy Abaıdyń shapanynan shyqqan Mirjaqyp Dýlatulynyń «Oıan, qazaǵyn!» kólegeılep, kórsetpeýge kóp kúsh jumsaǵandaǵyn umyta alamyz ba?** Bul arada másele mynada. Abaıdyń orny qazaq aǵartýshylyǵynyń bastapqy kezeńinde. Al eger biz aǵartýshylyqty ýaqyt arnasyndaǵy proses * Keńestik ıdeologıanyń quraly mindetin atqarǵan resmı tarıhnama ult tarıhyndaǵy alashtyq zıalylar býynymen birge kelgen aǵartýshylyq qyzmetti tanyp bilýge tıym saldy. Mundaı ustanym birinshiden, sovettikbilikti halyqqa jappaı saýattylyq jáne bilim berý ıdeıasynyń alǵashqy jáne jalqy avtory retinde kórsetý nıetinen jáne ekinshiden, alashtyq aǵartýshylyq pen keńestik aǵartýshylyq arasyndaǵy mazmundyq erekshelikterdi kólegeılep kórsetpeı qoıý áreketinen týyndaǵan edi.

Keńestik bilim júıesi ambıvalenttik sıpat aldy. Bir jaǵynan ol ózin shyn máninde demokratıalyq ustanymda ekenidigin tanytsa, ekinshi jaǵynan, ol orystandyrý saıasatynyń quraly mindetin atqarýǵa tıis boldy. retinde qarastyrar bolsaq, onyń, Shoqan, Ybyraı jáne Abaı zamanynda alǵashqy qadamyn jasap, HH ǵasyr basyndaǵy zıalylar qyzmeti tusynda qoǵamdyq qubylys retinde naqty shyndyqqa aınalyp, nátıjelerin bere bastaǵanyn baıqaımyz. Qazaq aǵartýshylyǵynyń urany retinde Abaı sózin alǵanıdeologıanyń maqsaty qazaq mádenıetin ylǵı da úırenýshi shákirt jáne elikteýshi mádenıet dárejesinde ustaý bolatyn. Bul ustanymdaǵy qazaq mádenıeti óziniń túpnusqalyq (orıgınal) mazmunyn kún ótken saıyn joǵaltyp, eń sońynda kóshirme mádenıet dárejesine túsýge tıis edi. Mundaı taǵdyrdan bizdi 1991jyly kelgen memlekettik táýelsizdik saqtap qaldy. Osy turǵydan alǵanda Memlekettik Táýelsizdik birneshe ǵasyrlardan beri halqymyzdyń eń ozyq, oıly azamattary ańsaǵan basty qundylyq ekendigi aıqyn. Qazaq aǵartýshylyǵynyń mynadaı bir ereksheligine toqtalǵan jón. Qazaq aǵartýshylyǵy ustanym jáne kózqaras retinde mindetti túrde qazaq ultshyldyǵynyń qalyptasýyna yqpal etpeı qoımaıtyn edi. Al qazaq ultshyldyǵy qoǵamdyq oıdaǵy aǵym retinde «Aıqap» jáne «Qazaq» basylymdary arqyly tolyq kórinis tapty. Bul rette «Aıqaptyń» orny men róli (1911-1915) qazaq ultshyldyǵynyń bastapqy qalyptasý kezeńine týra kelse, al «Qazaq» gazetiniń qyzmeti onyń, ıaǵnı qazaq ultshyldyǵynyń qoǵamdyq oıdaǵy qalyptasqan aǵym retinde ornyǵýyna tus keldi. Akademık S.Zımanov, Q.Ydyrysovpen avtorlyq birlikte jazǵan eńbeginde: «Ulttyq qozǵalystar kezeńinde jalpyulttyq múddeler men urandar ilgeri shyǵyp ýaqytsha bolsa da basqa qoǵamdyq múddeler men ıdeıalardy keıinge yǵystyryp, áleýmettik múddeler júıesinde basymdylyq almaq. Bul damýdyń belgili bir kezeńinde barlyq elderge tán qubylys, biraq bul jaǵdaı jeke áleýmettik toptar men taptardyń múddesi shaıylyp, joq bolady degendi bildirmeıdi», [24] - degen negizdi tujyrymǵa keledi. Basqasha aıtqanda, ultshyldyq (aǵym, ustanym retinde) - bul jalǵyz qazaq zıalylaryna ǵana emes, jalpy barlyq otar elderine ortaq qoǵamdyq qubylys bolatyn. Sondyqtan bolsa kerek, Dj. Nerrý osy tarıhı kezeńde ultshyldyq «búkil Azıa elderinde ústemdik qurǵan progresshil kúsh boldy», [25] - dep kórsetti.

HH ǵasyr basyndaǵy qazaq qoǵamy jaǵdaıynda bilimdi jáne sanaly azamattyń ultshyldyq ustanymynda bolmaý múmkin emes-tin. Mirjaqyp Dýlatuly aıtqandaı sol tarıhı kezeńdegi qazaq qoǵamynda «shyn ultshyldyń ózi az edi. Ultshyl emesterdiń kóbi ózimshil, dárejequmar, parashyl, shaǵymshyl, zorlyqshyl edi» [26]. Bul mezgildegi qazaq ultshyldyǵynyń ózi aǵartýshylyq sıpat aldy. Bul turǵydan alǵanda ol Abaı mektebinen shyqqan ultshyldyq, ıaǵnı óz ulty-qazaq eliniń kemshiligin ashyq synǵa alyp, onymen ymyrasyz kúreske shyqqan synshyl (óz ishinde) ári qorǵanys ultshyldyq (syrttan tóngen qaýipke baılanysty) bolatyn. 12 Sonymen birge, ótken ǵasyrdyń basyndaǵy qazaq qoǵamyn, onyń rýhanı álemin bılegen eki qudiretti kúshtiń bolǵanyn bólip aıtqan jón. Onyń biri sóz, **M.Dýlatulynyń «Oıan qazaǵy!» 1909 jáne 1911 jyldary basylyp shyqqan soń, araǵa seksen jyl salyp 1911 jyly qaıtadan jaryq kórdi. Iaǵnı shyǵa salysymenaq, patshalyq bılik tarapynan tıym salynǵan bul kitap, keńestik bılik jaǵdaıynda baspa kórgen joq jáne ony oqýǵa taǵy da ruqsat berilmedi. ıaǵnı qazaq tilinde bilimdiniń aýzymen aıtylǵan oryndy pikir, ekinshisi qoǵam ómiriniń sahnasyna álginde ǵana kóterilgen áleýmettik kúsh, eldiń joǵyn joqtaǵan zıalylar shoǵyry edi. Al «Aıqap» jáne «Qazaq» sıaqty basylymdar osy eki qudiretti kúshti halyqpen jalǵastyrýshy kópir mindetin atqardy. Qazaq qoǵamy buryn bilmegen «zıalylar» atalǵan áleýmettik top jalpyulttyq basylymdar arqyly, túrli baspa oryndarynan shamamen 2 mıllıon tırajben jaryq kórgen kitaptary arqyly sózge, sóz arqyly qazaq tiline jańa kúsh, qýat, salmaq berdi, ony halyqqa jaqyn ete tústi. Óz retinde sóz, zıalylar tobynyń el ómirindegi orynyn anyqtady. Mine osy úsh qýatty kúsh - sóz, zıalylar, merzimdi basylym - ult ómirin ózgertti. Ult ómirine jańa mazmun, jańa sapa berdi. Qazaq atalatyn jurt osy kúshtiń qyzmeti arqyly ózin ortaq maqsat-murat tóńiregine birikken birtutas qaýym retinde sezindi, adamzat qaýymdastyǵyndaǵy óz ornyn izdeý jolyna tústi. Kezinde keńestik ıdeologıa HH ǵasyr basyndaǵy alǵashqy zıalylar býynyn qazaq qoǵamyn ilgeri emes, keıin súıreıtin kúsh retinde kórsetýge tyrysty. Bul tarıhı shyndyqqa, ulttyq rýhanıatqa jasalǵan qıanat edi. HH ǵasyrdyń basyndaǵy alǵashqy býyn ult zıalylary ózderine asa zor da jaýapty tarıhı mindet júktedi, qazaq degen «halqyn ult deńgeıine kóterý», osy muratqa jetý jolynda halyq buqarasymen arada ortaq sana qalyptastyrýǵa kúsh saldy. «Aıqap», «Qazaqstan», «Qazaq» basylymdary osy uly maqsatqa jetý jolynda negizgi kúres quraly mindetin atqarýǵa tıis boldy. «Aıqaptyń» Troıskide, «Qazaqstan» gazetiniń Oralda, «Qazaq» gazetiniń Orynborda jaryq kórýi, árıne, kezdeısoq qubylys emes-tin. Patshalyq bılik atalǵan qala ortalyqtarynda tatar saýda jáne is adamdaryna biraz erkindik berip, solar arqyly qazaq qoǵamyna tereńdep enýdi kózdedi. Óz kezeginde mundaı múmkinshilikti tatar saýda adamdary men aǵartýshy-zıalylary tekke jibermeı, túrik-musylman halyqtarynyń azattyq qozǵalysyna jańa óris jáne qýat berý maqsatynda baspa isin jolǵa qoıa bildi. Derekterdiń kórsetýine qaraǵanda «Aıqap» jýrnalynyń jaryq kórýine Troıskilik tatar kópesi Iaýshev pen onyń prıkazchıgi F. Ganıevtiń qazaq muǵalimi Muhamedjan Seralınmen qazaq jáne orys tilderinde gazet shyǵarý jóninde júrgizgen kelissózderi negiz bolǵan edi. 1910 jyldyń sońyna qaraı ókimet oryndary M. Seralınge «Aıqap» jýrnalyn shyǵarýǵa kelisim beredi. Jýrnaldy shyǵarýǵa qajet alǵashqy qarjyny joǵaryda atalǵan kópes Iaýshev bóledi. Keıinirek 13 jýrnaldy qarjylandyrýshylar qataryna qazaq aýqattylary Táńirbergen Turysbekov, Sádýaqas Shormanov, Ǵabdilrahman Júsipov syndy azamattar qosyldy. Jýrnaldy shyǵarýǵa qajet qarjynyń belgili bir bóligi jazylýshylardyń esebinen de bolǵandyǵy baıqalady. Degenmen, jýrnaldy qarjylaı qoldaý isiniń joǵary deńgeıde bolmaýy, túptep kelgende onyń jabylyp qalýyna soqtyrǵandyǵy belgili. Bes jyldyń ishinde (1911-1915) jýrnaldyń 88 sany jaryq kórdi. Týra osyndaı kúndi «Qazaqstan» gazeti de basynan keshirdi. Gazettiń ashylýyna negiz bolǵan Ázirbaıjandaǵy Baký qalasynyń baıy Zeınelǵabıden Taǵıev degen azamat edi. Ol gazetti shyǵarýǵa qajet 1 myń som qarjy bóledi. Osy faktige baılanysty M. Dýlatuly: «Myńdy aıdaǵan qazaq baılarynyń qolynan mundaı orynǵa 5-10 somnan shyǵýy qıyn bolyp turǵanda, áldeqaıdaǵy bir sherkestiń myń som sýyryp berýi qalaı! Sol «Qazaqstan» gazeti aqyrynda qazaqtan myńdap járdem almaq túgil jylyna 3 som tólep alýshynyń kemdiginen toqtap qaldy» [27], - dep jazdy. Bul eki basylym da memlekettiń esebinen bir tıyn da alǵan emes. Eskeretin jaǵdaı, keńestik kezeńge deıin jaryq kórgen qazaq tilindegi merzimdi basylymdar (ókimettik emes) men kitaptardyń eshqaısysy da memleket tarapynan qarjylaı qoldaý tapqan joq. Al biraq Reseılik bılik oryndary qazaq tilindegi basylymdardyń ústinen senzorlyq baqylaý ornatýdy umytqan emes. Orynbordaǵy general-gýbernator keńsesi janynan bul isti atqaratyn arnaıy shtat bólinip, ol mindetti 1906-1917 jyldary aralyǵynda Muhamedıar Tunǵachın atqardy [28]. Al Qazandaǵy baspa isi boıynsha ýaqytsha komıtet Reseı ımperıasy kóleminde jaryq kórgen qazaq avtorlarynyń kitaptaryn saıası turǵydan taldaýǵa alyp, sezik týdyrǵandaryn aınalymnan shyǵaryp otyrdy. Mine osy keltirilgen faktilerden-aq kezinde Reseı bıliginiń qazaq qoǵamyndaǵy «aǵartýshylyq» mısıasy jónindegi tujyrymnyń qanshalyqty negizdi ekendigin ańǵarý qıynǵa túspeıdi. Óz retine qaraı aıta ketelik, keńestik bılik tusynda da «Aıqap», «Qazaqstan», «Qazaq», «Birlik týy», «Saryarqa» sıaqty ulttyq merzimdi basylymdardy, «Oıan, qazaq!», «Masa» sıaqty ondaǵan kitaptardy oqýǵa tyıym salyndy. Basqasha aıtqanda, patshalyq bılik oryndary sıaqty keńestik júıe de qazaq eliniń ıntellektýaldyq ómirin baqylaýda ustaýǵa kóp kúsh jumsady. Revolúsıalyq ózgeristerge deıingi qazaq basylymdary qyraǵy senzýranyń bolýyna qaramastan ult ómirine qatysty qoǵamdyq máselelerdi batyl kóterdi. Máselen, «Aıqap» avtorlary alǵash ret ashyq, kópshilik aldynda «Qazaq halqy joǵala ma, joǵalmaı ma?» [29], - degen másele qoıyp, oǵan qaýym bolyp jaýap izdedi. Árıne, bul saýalǵa jaýap birkelki bolǵan joq, degenmen máseleniń qoıylýynyń ózi qazaq qoǵamyna oı saldy, silkinis týǵyzdy. Qazaq aǵartýshylyǵy árıne halyqty bilim alýǵa úndegeni ras, degenmen onyń túsinigindegi bilim qazaq elin múldem jańa sapadaǵy ómirge bastaýǵa tıis edi. Al jańa sapadaǵy ómirge, máselen, A. Baıtursynulynyń týra aıtyp 14 kórsetkenindeı, ómirsheń mádenıet qana alyp bara alady. Sol sıaqty damýda ilgeri ketken eldermen teńdikke qýatty mádenıet arqyly ǵana jetýge bolady. Al bilimi men ǵylymy tómen elder mádenıeti kemel elderge kiriptarlyqqa ushyramaq, olardyń shıkizat kózi men arzan jumys kúshine aınalmaq. Basqasha aıtqanda, ómir suranysyna laıyq mádenıet pen bilim qazaq qoǵamyn áleýmettik-ekonomıkalyq mesheýlikten jáne otarlyq táýeldilikten qutqara alatyn basty quralǵa aınalýǵa tıis-tin. «Aıqap» jýrnalynyń, ásirese «Qazaq» gazetiniń bar múmkinshiligin aǵartýshylyq maqsatta keń paıdalana otyryp, qazaq zıalylary sonymen birge ult-azattyq qozǵalys ıdeologıasynyń negizin jasady. Anyǵyraq aıtqanda, ol ıdeologıalyq prınsıpter otarshyl ákimshiliktiń óktem saıasatyna qarsy demokratıalyq zıaly qaýym ókilderiniń kúndelikti áreketi nátıjesinde ómirge kelip, birtindep ómir talqysynan ótip, qoǵamdyq qozǵalystyń baǵytbaǵdaryn aıqyndaýshy negizge aınaldy. 1913—1918 jyldar aralyǵynda «Qazaq» gazeti iske asyrǵan bul qyzmet negizinen mynadaı eki baǵytta júrdi. Birinshiden, bul mezgilde ulttyq belsendi zıaly qaýymnyń aldynda turǵan eń basty mindet otarlyq ezgige qarsy ulttyq bostandyq úshin kúrestiń baǵytbaǵdaryn jáne kúres ádisterin aıqyndaý boldy. Ekinshiden, saıası bostandyqqa jetý úshin kúres ishki feodaldyq tártipter men qatynastarǵa, kúni ótken saltdástúrge, qoǵamdyq merezderge karsy bitispes kúrespen qatar júrýge tıis edi. Jańa suranys jáne syndarǵa shydas bere alatyn ultty qalyptastyrý mindetin kózdegen aǵartýshylyq qyzmetiniń otarlyq táýeldiliktegi qazaq qoǵamy jaǵdaıynda ultshyldyq ustanymyn aınalyp ótýi múmkin emes-tin. Óz retinde ultshyldyq kózqarastyń kúsh alýy nátıjesinde ulttyq memlekettilikti jańǵyrtý máselesiniń kún tártibine qoıylýy da tolyq tabıǵı qubylys bolatyn. Qazaq jerin tutas kúıinde saqtaý, onyń mádenıeti men tilin, salt-dástúri men minezin jańa suranystarǵa beıimdeý sıaqty mindetterdiń ulttyq memlekettik qurylymsyz iske asýy, árıne, múmkin emes-tin. Memleketshildik - zıalylyq belgisi. Sońǵy jyldary dástúrli tarıh ǵylymynyń barǵan saıyn saıasattana túsýi baıqalady. Bul úrdis, máselen, Máskeýdegi ROSSPEN baspasy arqyly jaryq kórgen kóptomdyq «Stalınızm tarıhy» serıasynan da kórinis tapty. Osy rette XX ǵasyrdaǵy Qazaqstan tarıhyna qatysy bar «Gosýdarstvo nasıı: Imperıa ı nasıonalnoe stroıtelstvo v epohý Lenına ı Stalına» atty jınaqqa jáne amerıkalyq avtor Terrı Martınniń «Imperıa «polojıtelnoı deıatelnostı». Nasıı ı nasıonalızm v SSSR. 1923-1939» [30] monografıalyq eńbegine kóńil aýdarmaý múmkin emes. Jınaqta jarıalaǵan maqalasynda jáne kólemdi monografıalyq zertteýinde Garvard ýnıversıtetiniń profesory T.Martın «Keńester Odaǵyn álemdegi eń alǵashqy jaǵymdy qyzmet ımperıasy» retinde baǵalap, Reseı eýropalyq kópultty memleketterdiń arasynan birinshi bolyp «bas kótere bastaǵan ultshyldyqqa qarsylyq kórsetti», sondaı-aq onyń odan ary óris alýyna jol bermeý úshin «orys emes azshylyqtarǵa ulttyq sanasyn damytýǵa 15 qoldaý jasap, olardyń birazyna jalpyulttyq memlekettilikke tán ınstıtýsıonaldyq oshaqtardy quryp berdi» degen tujyrym jasaıdy. Onyń pikirinshe I. Stalın 1923-1932 jyldar aralyǵynda Keńester Odaǵynyń ult saıasatyn basqarý isinde «basty qaýip ustanymyn» basshylyqqa alǵan. T.Martınge Keńester Odaǵyn onyń quramyndaǵy shyǵys, musylman halyqtary tarıhynda jarylqaýshy memleket rólinde kórsetý unaıdy, sondaıaq mundaı ustanymnyń onyń ǵylymı obektıvti izdenisinen góri, sýbektıvti saıası múddesine jaqyndyǵy baıqalady [31]. T.Martın mundaı tujyrymǵa kelgen jalǵyz zertteýshi emes. Sońǵy jyldary mundaı pikir batys jáne Reseı zertteýshileri arasynda qoldaýshylaryn tabýda. Qazaqstan tarıhyna baılanysty mundaı tujyrym jóninde ne aıtýǵa bolady? Qoıylǵan másele tym aýqymdy, al oǵan maqala kóleminde egjeıtegjeıli jaýap berý múmkin bolmaǵandyqtan, biz bul taqyrypqa keńestik ımperıanyń bastapqy jyldaryna baılanysty taldaý jasap kóreıik. Búkil ımperıa kólemin qamtyǵan azamattyq soǵys jaǵdaıynda 1919 jyldyń kókteminde Keńes úkmetiniń basshylyǵymen kelissóz júrgizý úshin Máskeýge qyzyl komısar Álibı Jangeldınmen birge qazaq ult-azattyq qozǵalysy basshylarynyń biri Ahmet Baıtursynuly attandy. Osy mezgilden bastap Qazaq Keńestik avtonomıalyq bıligi ornaǵanǵa deıingi (1920) ýaqytta A. Baıtursynuly Máskeýdegi ortalyq bılik aldynda qazaq azattyq qozǵalysy ustanymyn bildirýshi saıası tulǵa mindetin atqardy. Onyń 1920 jyly Lenınniń atyna joldaǵan hattaryn osy turǵydan ǵana týra túsinýge bolady. Ómirde oryn alǵan oqıǵalardyń mańyzdylyǵyn eskerip bul tarıhı kezeńniń erekshelikterine qysqasha bolsa da toqtalyp óteıik. Bul kezeń (1919-1920 j.j.) Keńestik joǵarǵy bılik pen qazaq ultazattyq qozǵalysy basshylarynyń alǵash ret betpe-bet kelip, memlekettik qurylys máselesinde ózderiniń ustanymyn anyqtaý sáti boldy jáne ol neni baıqatty? Qazaq ult-azattyq qozǵalysy jańa qalyptasqan saıası jaǵdaıda óziniń tolyq tabıǵı tarıhı arnasynda, ıaǵnı ózin-ózi bıleý quqyna qol jetkizý (nasıonalnoe samoopredelenıe -avt.), osy negizde qorlanyp qalǵan ishki áleýmettik-saıası máselelerin sheshý áreketine kóshý platformasynda turǵandyǵyn anyq kórsetti. Al marksısik teorıaǵa súıengen Sovettik basshylyq ımperıa kuramyndaǵy ulttardyń ózin-ózi bıleý máselesinde revolúsıalyq ımperıalyq dıktat (qazaqsha «revolúsıalyq zorlaý»-avt.), ıaǵnı ulttyq azshylyqtarǵa ózderine qolaıly bılik júıesin qalyptastyrýǵa múmkindik berý ornyna sovettik bılik júıesin kúshtep engizý ustanymynda turǵandyǵyn búkpesiz ashyq ańǵartty. Sál keıingi ýaqytta bul ustanym sovettik ǵylymda «kapıtalısik emes jol» konsepsıasy túrinde negizdeldi. Osy tarıhı mezgilge tıesili tarıhı faktilerge súıenip atalǵan ustanymdardy taldaýǵa alyp kóreıik. Jańadan bılikke kelgen bólshevıkter partıasynyń ult máselesinde ómirlik shyndyqqa negizdelgen naqty baǵdarlamasy bolǵan emes. Bólshevıkter partıasynyń basshylary proletarıat dıktatýrasy áleýmettik teńsizdiktiń kez-kelgen kórinisine karsy, sondyqtan da osy ustanymǵa sáıkes ol ult máselesin birden jáne túbegeıli 16 sheshetin bolady dep túsindirdi. Ia, ras, olar otarlyq táýeldiliktegi elderdiń óz erkindigi úshin kúresin zańdy da tabıǵı kubylys retinde moıyndady. Sonymen birge bólshevıkter partıasy ımperıanyń Qazaqstan sıaqty shet aımaqtaryndaǵy azattyq qozǵalystarǵa bar bolǵany metropolıadaǵy proletarlyq revolúsıanyń qosymsha kúsh qory (rezervi) retinde qarady. Jańa bıliktiń ult máselesi boıynsha bas teoretıgi jáne komısary I.Stalın óziniń belgili «Lenınızm negizderi jóninde» atty leksıasynda ulttardyń quqyǵy týraly másele «oqshaý jáne derbes mánge ıe másele emes, proletarlyq revolúsıa týraly máseleniń bóligi, ıaǵnı bútinge táýeldi jáne ózine osy bútin turǵysynan qaraýdy talap etedi» [32], - dep kórsetti. I.Stalın óz retinde V.I. Lenınniń «demokratıanyń keıbir talaptary, sonyń ishinde ózin-ózi bıleý máselesi sheksiz nárse emes, bar bolǵany álemdik jalpydemokratıalyq (qazirgi: jalpysosıalıstik) qozǵalystyń bóligi ǵana, múmkin, keıbir naqty jaǵdaılarda búl bóliktiń jalpyǵa qaıshy kelýi yqtımal, ondaı jaǵdaıda bóliktiń talaby oryndalmaq emes», - degen tujyrymyna silteme jasaıdy. Basqasha aıtqanda, bólshevızmniń teorıalyq negizin qalaýshylar últazattyq qozǵalystardy álemdik revolúsıalyq prosestiń bóligi, sondaı-aq oǵan táýeldi rezervtik kúsh retinde qarastyrdy. Iaǵnı olar proletarlyq revolúsıanyń álemdik deńgeıde jeńiske jetýin otar elderdiń óz táýelsizdigin alýynyń alǵysharty retinde túsindirdi. Al endi Sovet úkimeti basshylarynyń bul ustanymyna baılanysty qazaq ult-azattyq qozǵalysy jetekshileri qandaı kózqarasta boldy? Máskeýge 1919 jyldyń kókteminde kelgen A.Baıtursynuly Keńes ukimetiniń basshysy V.I. Lenınmen jáne ult isteri boıynsha komısar I.Stalınmen kelissózder júrgizip, sonyń nátıjesinde aqgvardıashylardan qol úzgen alashtyqtarǵa keshirim (amnıstıa) jarıalanyp [33], sondaı-aq osy jyldyń 10 shildesinde V.I. Lenın «Qyrǵyz (qazaq-avt.) ólkesin basqaratyn revolúsıalyq komıtet jónindegi ýaqytsha erejege» qol qoıady. 1919 jyldyń sáýir aıynan bastap shilde aıynyń alǵashqy kúnderine deıin Máskeýde Ult isteri boıynsha komısarıattyń Qazaq bóliminde qyzmette bolyp, al osy jyldyń shildesinen bastap Qazaq Revolúsıalyq Komıteti tóraǵasynyń orynbasary qyzmetin atqarǵan A.Baıtursynuly úshin jaýaby joq suraýlar az emes-tin. Solardsh biri, múmkin eń negizgisi - ol jańa Sovettik bıliktiń qazaq sıaqty ulttardyń pisýi jetken qoǵamdyq máselelerin sheshýge baılanysty belgili bir baǵdarlamalyq ustanymynyń joq ekendigi edi. Bılikke kelgen bólshevıkter partıasynyń ult máselesinde «ulttar ózin-ózi bıleýge quqyly!» sıaqty urannan basqa belgili bir baǵdarlamalyq ustanymynyń joq bolǵandyǵyn T.Martın sıaqty batystyq zertteýshilerdiń ózderi de moıyndaıdy [34]. Keńes úkimetiniń ult máselesinde baǵdarlamalyq ustanymynyń joq ekendigin syrttaı emes, Máskeýdegi ult isteri boıynsha komısarıat apparatynyń jáne Qazaq revolúsıalyq komıteti qyzmetine tikeleı aralasa júrip baıkaǵan A.Baıtursynuly 1920 jyly 17 mamyrda V.I. Lenınge joldaǵan hatynda: «1) Qazak ólkesin basqarýǵa qoıylǵan ortalyqtyń ókiliniń belgili bir ustanymy bolǵan emes, sonyń saldarynan naqty jumys jospary da joq; mundaı jaǵdaıdy ortalyqtyń óziniń «Reseı halyqtarynyń quqyq deklarasıasy men RK(b)P baǵdarlamasyndaǵy prınsıptik nusqaýlarynan basqa Qazaq ólkesiniń áleýmettik ómiriniń erekshelikterin esepke alǵan qazaq máselesine qatysty naqty kózqarasynyń joqtyǵymen túsindirýge bolady jáne 2) ortalyq ókilderi men jergilikti halyqtyń arasynda ózara senim de bolǵan joq» [35], - dep kórsetti. A.Baıtursynuly hatynda Ortalyq bılik qyzmetindegi onyń kemshilikterdi kórsetip synaýmen shektelmeı, kúrdeli jaǵdaıdan shyǵýǵa múmkindik beretin joldy da aıtqan edi. Onyń túsiniginde bul jol eski patshalyq bılik tusynda qazaq ultynyń múddesi úshin kúreste birshama tájirıbe jınap, halyqtyń senimine kirgen ulttyq zıalylar tobyn jańa bılikke qyzmetke tartý edi. «... Qazaqtarda eldiń senimine ıe bolǵan zıalylar toby bar, - dep kórsetti ol, - olardyń qatelesýi nemese adasýy múmkin, al biraq olar óz halqyn sanaly túrde eshqandaı da jeke bas múddesi jáne paıdasy úshin satpaıdy» [36]. Bul, basqasha aıtqanda, sosıalısik revolúsıanyń jetekshisi jáne Keńestik bıliktiń negizin qalaýshy V.I. Lenınnen ulttardyń ózin-ózi bıleýi týraly máseleni deklarasıa túrinde qaldyrmaı, naqty shyndyqqa aınaldyrýga mýmkindik týǵyzýdy talap etýdiń ózi edi. Iaǵnı sóz ben istiń arasyndaǵy alshaqtyqqa jol bermeý, olardyń tutastyǵy týraly máseleniń qoıylýy bolatyn. A.Baıtursynulynyń V.I. Lenınge joldanǵan kelesi eki haty maýsym aıyna tıesili. Bul eki hat ta V.I. Lenınniń 1920 jyly III Komýnıstik Internasıonaldyń II sezinde jasamaq bolǵan «Pervonachalnyı nabrosok tezısov po nasıonalnomý ı kolonıalnomý voprosam» atty baıandamasyna oraı jazylǵan. V.I. Lenın atalǵan tezısterin daıarlap, osy jyldyń 5 maýsymynda birneshe partıalyq jáne sovettik qyzmetkerlerge taratyp, olardan «óte qysqa kólemde (2-3 betten artyq emes) óz pikirlerin, túzetýlerin nemese qosymshalaryn, nemese naqty túsinikterin berýlerin» ótinedi. Lenınniń ásirese, mynadaı pýnktter boıynsha dep bólip korsetkenderiniń arasynda «Bashkırskaıa ı Tatarskaıa Respýblıkı. Kırgızstan. Týrkestan, ego opyt» degen pýnktte bar edi [37]. Eki jaýap hattyń birine A.Baıtursynuly ozi jeke, al ekinshisine túrkistandyq qaıratkerlermen birge qol qoıǵan [38]. A.Baıtursynuly ózi jeke qol qoıǵan 4 pýnktten turatyn hatynda Reseı ımperıasyndaǵy ult-azattyq qozǵalystar men ortalyq bólshevıktik bıliktiń ara qatynasyna qatysty V.I. Lenınniń tezısterindegi tujyrymdarmen úılese bermeıtin óte mańyzdy pikirler aıtylyp, tujyrymdar jasalǵan [39] Sondyqtan da ol hatqa bólek toqtalǵan jón. Bul qujatta bólshevıktik basshylyqtyń ustanymymen úılespeıtin A.Baıtursynuly bildirgen birinshi pikiri mynaý: «Osy ýaqytqa deıin Eýropadaǵy kapıtalızmniń kúsh alýyna qyzmet jasap kelgen Shyǵysqa endigi ýaqytta Eýropadaǵy revolúsıany jasaýǵa jáne ony kúsheıte túsý úshin 18 paıdalanýǵa bolatyn otar retinde qaraýǵa bolmaıdy, al ony eýropalyq kapıtalızm jáne ımperıalızm ezgisinen azat etý komýnıstik uıymdardyń derbes mindeti men maqsaty bolýǵa tıis». Iaǵnı, A.Baıtursynulynyń pikirinshe, Komýnıstik Internasıonal, Keńes úkimeti ult-azattyq qozǵalystarǵa bar bolǵany álemdik proletarlyq revolúsıanyń qosymsha kúsh qory (rezervi) retinde qaraýdan bas tartyp, olardy derbes mánge ıe qozǵalys retinde moıyndaýǵa mindetti. Bul, árıne máseleni múldem basqa negizde qaraýǵa shaqyrǵan batyl usynys bolatyn. Bul hatta A.Baıtursynuly jasaǵan kelesi tujyrym ol bılikke kelgen komýnıstik partıanyń shyǵys elderine tán áleýmettik jaǵdaıdyń ereksheligin, kúrdeliligin jáne ártúrliligin týra esepke ala otyryp, soǵan laıyqtap óz saıasatyn júrgize alýy jóninde. «RKP jáne Komınternniń mindeti, - dep kórsetti A. Baıtursynov óz hatynda, - bul qozǵalystyń (ultazattyq dep oqyńyz - avt.) dońǵalaǵyna kedergiler qoıý emes, kerisinshe ony baqylaı jáne basqara otyryp, múmkin bolǵansha oǵan qoldaý jasaý, sóıtip onyń taza ulttyq nemese býrjýazıalyq sıpat alyp ketýine jol bermeý». Basqasha aıtqanda, komýnıstik partıalar ult-azattyq qozǵalystardyń taza ultshyldyq nemese kapıtalısik sıpat alyp ketpeýine yqpal jasaǵany jón. Reseıdegi revolúsıalyq ózgeristerden soń qalyptasqan jańa jaǵdaıda ortalyk bılik pen orys emes ulttardyń jańadan qurylǵan ózin-ózi basqarý, uıymdarynyń ózara qatynasynyń shıelenisip ketýi baıqaldy. Tipten, anyǵyraq aıtqanda, sovet úkimeti jumysshy, sharýa jáne soldat depýtattary keńesinen basqa ulttyq negizde qurylǵan uıymdardy moıyndaýdan úzildikesildi bas tartyp, olardy kúsh qoldaný arqyly taratyp jiberýge kóshti.

1917 jylǵy Aqpan revolúsıasy jeńisiniń qazaq jerindegi alǵashqy nátıjesi, sondaı-aq qazaq eliniń memlekettik táýelsizdikke umtylysynyń kórinisi – bul búkil qazaq oblystary men ýezerinde qazaqtardyń ózderin-ózi basqarý organdary retinde Qazaq Komıtetteriniń ómirge kelýi boldy. Qazaq Komıtetteri, birinshiden, halyqtyń jáne onyń bastaýshy saıası tobynyń memlekettik erkindikke umtylysy jolyndaǵy shyǵarmashylyq eńbeginiń jemisi bolatyn. Aqpan revolúsıasynan soń qalyptasqan saıası jaǵdaıda ol tek osyndaı qoǵamdyq uıymdasý arqyly ǵana óz múddesin qorǵaı alatyn edi. Ekinshiden, qazaq saıası toby Qazaq Komıtetterine bolashaq ulttyq memlekettik júıeniń alǵashqy úlgisi, osy muratqa jetý, jolyndaǵy maqsatty áreketiniń, bastapqy kezeńi esebinde qarady, sondyqtan da olardyń qalyptasýy men qyzmetiniń mazmunyna asa úlken kóńil aýdardy. Qazaq qoǵamyndaǵy tabıǵı ózgerister tolqynynda jáne ultzıalylarynyń maqsatty qyzmetiniń nátıjesinde osy jyly ómirge kelgen qurylymdar Alash partıasy men Alashorda úkimeti edi. Alash partıasy sol bir qıyn-qystaý kezeńde qazaq ultynyń ortaq maqsat-murattaryn bildiretin qoǵamdyq saıası uıym retinde ómirge kelse, Alashorda úkimeti qazaq jeriniń tutastyǵy men qazaq ultynyń erkin damýyn qamtamasyz ete alatyn 19 memlekettik qurylym, ıaǵnı qazaq memlekettigin jańǵyrtý isin belgili bir arnaǵa salý mindetin atqarýǵa tıis edi. Búkil ımperıa kólemindegi kúrdeli qoǵamdyq ómirdi bir ǵana taparalyq kúres turǵysynan túsindirip, ony bir qalypqa salý áreketine kóshken bólshevıktik bılik Qazaq Komıtetterin sovetterge, Alash partıasyn bólshevıkter partıasyna, al Alashorda úkimetin Keńes úkimetine balama qurylymdar retinde qarastyryp, eshqandaı da ózara túsinisýge, ymyraǵa barmastan olardy «býrjýazıalyq qurylymdar» retinde joıý jolyna tústi. Bul, árıne, bılik partıasy tarapynan kórsetilgen revolúsıalyq tákápparlyqtyń naqty kórinisi bolatyn jáne ol ulttyq demokratıalyq kúshter tarapynan naǵyz zorlyqtyń kórinisi retinde baǵalandy. Mine osy jaǵdaıǵa baılanysty A.Baıtursynuly «bılik qurýshy ulttyń proletarlyq jáne soǵan jaqyn kúshteriniń» «ulyderjavalyq, bonapartıstik» «menmendikpen jáne tákapparlyqpen qanaýdaǵy ulttardyń revolúsıalyq uıymdaryn» joıýyna baılanysty óziniń jáne serikteriniń sheksiz narazylyǵyn bildirip, budan bylaı da shyǵys respýblıkalarynyń ishki ómirine jónsiz aralasa berý jaqsylyqqa aparmaıtyndyǵyn eskertýi ábden oryndy edi. Hat avtorynyń astarly oıyn túsiný ony muqıat oqyǵan kisige, árıne, qıynǵa túspeıtin. Qazaq ult-azattyq qozǵalysy basshylarynyń atynan aıtylǵan osy jáne basqa pikirlerdi Reseı revolúsıasynyń kósemi túsinýshilikpen qabyl aldy ma? Joq. Bul rette V.I. Lenınniń tezısterine jaýap retinde jazylǵan ekinshi hat avtorlarynyń biri Zakı Valıdı Toǵannyń esteliginde aıtylǵan myna joldarǵa nazar aýdarǵan artyq emes: «Lenınniń shyǵarmalar jınaǵynda jarıalanǵan bul tezıster 12 baptan turatyn. Biz olardy túrkistandyq joldastarymyzben birge oqydyq ... Araǵa eki kún salyp men oǵan óz oılarymdy erkin tezıster túrinde jazyp jetkizdim», - dep kórsetip, mynadaı tujyrymǵa keledi: «Ol bizdiń kózqarasymyzdy qabyldaýǵa nıetti emes-tin. Burynǵy otar elderde olar endi tek orys proletarıatyna ǵana senetin bolady, al bizge senim deńgeıi olardyń basshylaryn tyńdap, aıtqandaryn buljytpaı oryndap otyrýymyzǵa baılanysty, sondaı-aq sosıalızm Reseıde jáne álemde birjola ornyqqanda ǵana bizge senýge bolady. Soǵan deıin Shyǵysty metropolıa proletarıaty basqaratyn bolady ... Men bul pikirdi óz qulaǵymmen estidim» [40]. Keńestik ortalyq bıliktiń biz qarap otyrǵan mezgilde Qazaqstanda júrgizgen saıasatynda A. Baıtursynov qabyldaı almaǵan, soǵan baılanysty qarsylyq ta kórsetken kelesi másele, árıne, ol kadr máselesi edi. Jańa ornaǵan Keńes úkimeti bastapqy 1-2 aıda sol ýaqytqa deıin ımperıalyq keńistikte ózin tolyq tanytyp úlgirgen qazaq ult-azattyq qozǵalysy basshylarymen ózara bátýaǵa kelýge ynta tanytqandaı bolǵanymen kóp uzamaı-aq bul saıasatynan jeńil túrde bas tartyp, belgili dárejede, ulttyk qozǵalystan shalǵaı turǵan, tipten oǵan qarsy áreketterimen kózge túsken kisilermen ymyraǵa kelip, olardy joǵary bılik oryndaryna qyzymetke tartýy edi. 20 Bul rette eń aldymen aýyzǵa iliner tulǵa, árıne Álibı Jangeldın. Álibı Jangeldınniń keńestik saıasat sahnasyna kóterilip, tanylýy 1917 jylǵa tıesili. Bul ýaqytqa deıin ol qazaq qoǵamynda belgili bir qyzmetimen tanylmaǵan, beımálim adam edi. Qazaq qoǵamy arasynda kózge túsýge tyrysqan jeke tulǵalar jóninde málimetter berý isinde meılinshe ádil bolǵan. «Qazaq» gazeti Á.Jangeldın týraly da jazǵan. Solardyń birinde (1917, qarasha) [41]. Bókeıhanov naýryz aıynda Petrograd jumysshy jáne soldat depýtattary sovetiniń jiberýimen Búkilreseılik Quryltaı jınalysyna depýtattyqqa tek sosıal-demokrattardyń ókilderin ǵana saılaýǵa úgitteýge Torǵaı ýezine «mısıoner» Á.Jangeldınniń kelgenin, biraq onyń bul áreketinen eshteńe shyqpaǵandyǵyn aıtyp, saılaý nátıjesinde Torǵaı ýezi boıynsha «1- nshi nómir Alash partıasy 54 myń 978 daýys, al 3-nshi nómir sosıaldemokrattardyń 41 daýys» ǵana alǵandaǵyn jazdy. Al onyń halyq úshin atqarǵan eshqandaı da isiniń joq ekendigin baıandap, soǵan baılanysty «jibergen adamy mynadaı boldy, onda úkimeti qandaı bolǵany» degen oıdy bildirdi. «Qazaq» gazeti jáne onyń tóńiregine jınalǵan ult zıalylarymen ara qatynasy jaǵymsyz bolǵan Á.Jangeldın bul kóńil-kúıin búkil ult-azattyq qozǵalysqa baılanysty baıqatyp otyrdy. 1918-1919 jyldary Keńes úkmetiniń ult isteri boıynsha komısary I. Stalınmen tyǵyz baılanysta qyzmet atqarǵan ol qazaq qoǵamyna alash qaıratkerleriniń yqpalyn álsiretý maqsatynda bılikke alashtyqtarǵa qarsy tulǵalardy tartý ustanymynda boldy. Máselen, ol keńes ókimetiniń Torǵaı oblysy boıynsha halyq komısary qyzmetine kiriskendigi jóninde I. Stalınge joldaǵan telegrammasynda «kómekshilik qyzmetke ózime tanys jáne jergilikti turǵyndar» arasynda eńbekshi bukaranyń múddesin qorǵaýshy retinde keń tanymal Týnǵachındi belgiledim, ony telegraf arqyly bekitýińizdi ótinemin», - dep jazdy [42]. 1918 jyly 11 mamyrda Ult isteri boıynsha Halyq Komısarıaty janynan qazaq bólimin qurý týraly sheshim qabyldanady. Máskeýdegi Keńes úkimeti janyndaǵy qazaq ókildigi mindetin atqarǵan bul bólimiń meńgerýshisi qyzmetine Á.Jangeldın taǵy da óziniń pikirles serigi Muhamedıar Tunǵachındi usynyp, Kremlde onyń bul usynysy qabyl alyndy [43] Al osy Á.Jangeldın qamqorlyǵyna alǵan M.Tunǵachın kim edi? 1888 jyly qazirgi Aqtóbe oblysynyń Yrǵyz qalasynda ómirge kelip, 1905 jyly Qazan qalasyndaǵy muǵalimder semınarıasyn aıaqtaǵan Muhamedıar Hangereıuly Tunǵachın 1917 jylǵy revolúsıalyq ózgeristerge deıin uzaq merzim Orynbordaǵy tatar jáne qazaq basylymdarynyń senzory qyzmetin atqaryp, ult-azattyq ustanymyndaǵy qazaq zıalylaryna qarsy patshalyq bılikke qyzmet jasaǵan adam retinde tanylǵan edi [44]. 1917 jyly 1-2 sáýir kúnderi Orynbor qalasynda, bolyp ótken Torǵaı oblystyq qazaq sezi oǵan qatynasýǵa kelgen M.Tunǵachındi M.Dýlatulynyń usynysy boıynsha májilisten ketiredi. Keńestik bılik tusynda belsendilik tanytqan M.Tunǵachın Á.Jangeldınniń koldaýymen túrli basshylyq qyzmetterdi atqarady [45]. Keńestik bıliktiń Qazaqstandaǵy kadr saıasatyndaǵy dúdámaldyq jaǵdaılar keıingi kezeńderde de baıqaldy. Bul faktilerdiń A.Baıtursynuly sıaqty sezimtal tulǵanyń saıası ustanymy men kózqarasyna jaǵymsyz áser etkeni, árıne, túsinikti. Mine osy qysqa túrde baıandalǵan tarıhı faktilerden suranyp turǵan tujyrymdarǵa kóńil aýdaraıyq. Birinshiden, V.I. Lenın bastaǵan bólshevıkter partıasy taptyq partıalyq múddeni tym birjaqty ustanǵany sonshalyq, ol qorlanyp qalǵan ulttyq máselelerdi keıinge yǵystyryp, ony sosıalızm jeńisi jaǵdaıynda ózinen-ózi sheshimin tabatyn másele retinde qarastyrdy. Reseı sıaqty kópultty ımperıa jaǵdaıynda saıası basshylyqtyń mundaı birjaqty sheshimge kelýiniń az ulttar úshin qanshalyqty zardapty saldary bolýy múmkin ekendigin bólshevıktik lıderler sol tarıhı kezeńde týra túsine almady. Bul jiberilgen qatelik I.Stalınniń jeke basshylyǵy tusynda birneshe márte úlkeıip, orys emes ulttar úshin naǵyz tragedıaǵa aınaldy. Ekinshiden, bólshevıkter partıasy burynǵy patshalyq bılikti ult máselesindegi ulyderjavalyq saıasaty úshin qanshama synǵa alyp, ol ustanymnan ketetindigin málimdegenimen ózderi de sol saıasattyń sheńberinen shyǵa almady. Kremldegi basshylyq sovettik bıliktiń alǵashqy kúnderinen bastap aq qazaq qoǵamynan oıly, ult máselesinde progrestik kózqarastaǵy jáne berik ustanymdaǵy tulǵalardy emes, kerisinshe Ortalyqtyń kýrsyn kóz jumyp, bas shulǵyp iske asyrýǵa ázir qyzmetkerlerdi izdep, solarǵa qoldaý kórsetti.

Basqasha aıtqanda, Kremldiń jobasy boıynsha Qazaqstanda ornaýǵa tıis saıası júıe, odaqtyq múddeler men jergilikti múddelerdi úılestirýshi mindetin emes, árqashanda birinshi kezekte odaqtyq, ulyderjavıalyq kýrstyń oryndalýyn qamtamasyz etetin júıege aınalýǵa tıis boldy. Bul jaǵdaı ulttyń ıntellektýaldyq ósýine jaǵymsyz áser etpeı qoımaıtyn edi. Tujyrymdar Biz maqalamyzda A. Baıtursynulynyń basynda V.I. Lenın turǵan bólshevıkter bıliginiń búkil ımperıa aýqymynda ornatýǵa betalǵan jańa tártibine kórsetken qarsylyy jóninde baıandadyq. Tarıhı turǵydan alǵanda bul naǵyz azamattyq árekettiń jáne ustanymnyń úlgisi edi. Olaı bolsa bul azamttyq qarsylyq búgin biz úshin óziniń qandaı mánimen qundy? Sol tarıhı mezgil aǵymynda V.I. Lenın bastaǵan bólshevıkter partıasy komýnıstik ıdeıa úshin júrgizgen jankeshti kúresimen ózderin eń az degende zamanynyń aldyńǵy ozyq oıly saıası kúshi retinde kórsete bildi. Reseı ımperıasynyń sandyq jáne moraldyq turǵydan basym, sondaı-aq ǵasyrlar boıy áleýmettik teńsizdik jaǵdaıda ómir súrip kelgen mıllıondaǵan orys jáne orys emes ulttardyń sharýa jáne jumysshy halqyna arasha túsýi sonyń aıǵaǵy bolatyn. Syrttaı qaraǵanda óz basyna sonshalyqty ádil de bıik 22 tarıhı jaýapkershilikti júktegen saıası kúshke qarsy shyǵýdyń ózi de jeńil emes-tin. Óıtkeni bul mezgilde Eýropanyń, tipten álemniń demokratıalyq kúshteri bólshevıkter kúresine eńbektiń kapıtalǵa qarsy ádiletti kúresi esebinde úlken úmitpen qarady. Shyn máninde bólshevıkter revolúsıasy Djon Rıd aıtqandaı «álemdi dúr silkindirgen» oqıǵa edi. Mine osy kontekste alǵanda Á.Bókeıhanov pen A.Baıtursynuly bastaǵan alash zıalalarynyń bólshevıkter bıligine kórsetken qarsylyǵyn qandaı maǵynada túsingenimiz jón? Bul rette bizge mynadaı tarıhı jaǵdaıǵa kóńil aýdarý tarıhı oıdyń mindeti kórinedi. Eń áýelde qazaq belgili bir geografıalyq keńestikte óz ornyn anyqtaǵan, tarıhı joly qalyptasqan kún - kóris sharýashylyǵy, mádenıeti, salt-dástúri bar, basqasha aıtqanda ózin - ózi syılaýǵa negiz bolarlyq qundylyqtar júıesine ıe el bolatyn. Ózin órkenıettik damýdyń joǵarǵy satysynda turǵan kúsh retinde sezingen (tarıhı shyndyq solaı bolatyn) patshalyq Reseı gýmanızm prınsıpterin tárik etip qazaq jerin erkin ıemdený, al onyń ózin qanaý jolyna tústi.

Ǵasyrlar boıy erkindikte ómir súrip kelgen halyq ulttyq kemsitý men qorlaýdy basynan keshirdi, el retinde joq bolyp ketý qaýipin ashyq ta anyq sezine bastady. Reseı bıliginiń Qazaq qoǵamyna baılanysty 1867 jyly jáne 1891 jyly jáne basqa jyldary qabyldaǵan zańdyq qujattary qazaq halqyn eń negizgi qundylyqtarynan aıyrdy. Qazaq halqy mesheý feodaldyq qatynastar jáne otarlyq ezgi jaǵdaıynda ómir súrýge májbúr boldy. Osyndaı jaǵdaıda ult zıalylary bastaǵan azattyq úshin qozǵalys ómirge keldi. 1917 jylǵa deıin-aq qazaq topyraǵynda ult tarıhyndaǵy tuńǵysh ıntellektýaldyq qozǵalystyń teorıalyq negizi, maqsaty, baǵyt-baǵdary sondaı-aq bastaýshy tulǵalary aıqyndalyp qalǵan edi. Qazaq jerinde qalyptasqan bul azamattyq qozǵalys Reseıdiń ishki óńirlerindegi revolúsıalyq qozǵalystan mazmundyq turǵydan aıyrmashylyǵy bar-tyn. Eger solshyl partıalar bastaǵan reseılik revolúsıalyq qozǵalys taptyq múddelerdi negizge alsa, qazaq azattyq qozǵalysy jalpy ulttyq múddelerdi tý etip kóteredi. Basqasha aıtqanda qazaq azattyq qozǵalysy qazaq jeriniń tutastyǵyn saqtaý, qazaq qoǵamynda ekonomıkalyq jáne mádenı sharalardy iske asyrý sıaqty mindetterge basymdylyq berdi.

Revolúsıalyq ádis-quraldar men sharalardy qozǵalys basshylary qabyl alǵan joq. V.I. Lenın bastaǵan bólshevıkter bıligi qazaq azattyq qozǵalysynyń ómirlik qajettilikten týǵan mundaı tabıǵı erekshelikterin moıyndaýdan bas tartty. Olar birinshiden, qazaq qoǵamynda kúshtep tap kúresi ıdeıasyn tańdy, qazaq qoǵamyn taptyq negizde jikterge bóldi, sol arqyly ımperıalyq ústemdikke qarsy kóterilgen jalpyulttyq kúresti álsiretti, ekinshiden, ekonomıkalyq jáne áleýmettik máselelerdi sheshý isinde qazaq qoǵamynda revolúsıalyq ádis-quraldary moıyndatty. Osynyń bári revolúsıalyq tákapparlyqtyń jańaımperıalyq zorlyqtyń kórinisi bolatyn. Imperıa kóleminde qalyptasqan osyndaı jaǵdaıda Á.Bókeıhanov, A.Baıtursynuly jáne T.Rysqululy bastaǵan ulttyq basqarýshy toptyń ulttyq azshylyqtardyń qoǵamdyq ómirine qatysty usynystary bul 23 halyqtardyń etnıkalyq erekshelikteri men qundylyqtaryn shaıylyp ketýden saqtaý, qazaq halqynyń dara tulǵalyq sıpatyna arasha túsý áreketi bolatyn. Óıtkeni qazaq saıası toby bir aqıqatty jaqsy túsinip, berik ustandy. Kez kelgen ulttyń nátıjeli ósip-ónýi birinshi kezekte sol tarıhı mezgildegi onyń ishki suranystaryn qanaǵattandyrýdan, sondaı-aq osy joldaǵy kedergilerdi joıyp, ulttyń ishki potensıalynyń (múmkindikteriniń) ashylýyna jaǵdaı týǵyzýdan bastalmaq. Al ulttyń zaman talabyna saı ishki suranystary men muqtajdyqtaryn anyqtaý bul onyń ıntellektýaldyq kúshteriniń qyzmetine táýeldi, eń aldymen solar arqyly júretin proses.

Mundaı jaǵdaıdy moıyndamaǵan jáne ony esepke almǵan sheshimderdiń durys nátıje berýi óte daýly. Jaraıdy, bul jaǵdaılardyń bári de ımperıa quramyndaǵy úlkendikishili halyqtardyń ómirinde kórinis tapty delik. Degenmen, bólshevıkter bıligi jasaǵan qıanattyń mynadaı eki kórinisi qazaq halqy eshýaqytta umyta almaıdy. Olar birinshiden, jıyrmasynshy ǵasyr basynda patshalyq saıası júıe jáne ishki feodaldyq mesheýlikpen kúres barysynda qýatty serpin alǵan qazaq aǵartýshylyǵy qoǵamdyq proses retinde óziniń tabıǵı arnasynda erkin óris ala almaı, bastapqy kezeńinde-aq shekteýge ushyrady. Qazaq aǵartýshylyǵynyń tól qujaty ornynda júrgen «Oıan qazaq!», «Qyryq mysal», «Masa» sıaqty kitaptarǵa senzýralyq tıym salyndy, «Qazaq», «Birlik týy», «Saryarqa» sıaqty basylymdardyń erkin jaryq kórýi qaýipti dep tanyldy, ulttyq aǵartýshylyq ustanymyndaǵy zıalylar saıası qýǵynsúrginge ushyrady. Sóıtip qazaq aǵartýshylyǵynyń eń sońǵy jáne eń mańyzdy kezeńi bar bolǵany 10-15 jylǵa ǵana sozyldy. Bul jaǵdaı ulttyq sananyń ósýine, ulttyń damý prosesine teris jaǵymsyz áseri boldy. Imperıalyq bılik qazaq mádenıetin óz tamyry bar táýelsiz de erkin qýatty mádenıetten álsiz de kóshirme mádenıetke aınaldyrýǵa kóp kúsh jumsady.

Qoryta aıtqanda, qazaq aǵartýshylyǵy basqa elderdegideı barlyq damý satysynan erkin júrip ótip, ulttyq minez ben bolmystyń jańa sapaǵa ótýin qamtamasyz etý múmkindiginen aıyryldy. Bılik tarapynan týra osyndaı shekteý jáne quǵyn-súrginge qazaq ultshyldyǵy da ushyrady. Bólshevıktik ıdeologıa qorǵanystyq mazmunyndaǵy qazaq ultshyldyǵyn, agressıvti progreske qarsy ustanymdaǵy kózqaras esebinde kórsetti. Halyqtar dostyǵy jáne ınternasıonalızmdi negizgi urany retinde kótergen bılik, shyn máninde ómirde pármendi orystandyrý saıasatyn júrgizdi. Bar bolǵany 20-30 jyldyń ishinde ǵana birneshe márte surapyl ashtyqty (1921-22, 1931-33) eki birdeı zıalylar jáne saıasatkerler býynyn jutqan saıası repressıany, azamat soǵysy men fashızmge qarsy soǵystardy, qýatty orystandyrý prosesin basynan ótkizgen qazaq qoǵamy tereń rýhanı kúızelisterden soń órder minezdi, azatshyl halyqtan jasyq ta jaltaq, jetekshil halyqqa aınaldy. Eń negizgisi HH ǵasyr basynda barlyq Azıa elderinde kórinis tapqan ultshyldyq ıdeıasy qazaq qoǵamynda óziniń tabıǵı sóresi – ulttyq memlekettik qurýmen aıaqtalǵan joq. Qazaq azattyq qozǵalysyn teorıalyq turǵydan negizdep, saıası kúres sahnasyna alyp shyqqan memleketshil tulǵalar túgeldeı «býrjýazıalyq ultshyldar» nemese japon, nemis agentteri retinde saıası 24 repressıa qurbany boldy.

Basqasha aıtqanda, ómirlik negizi bar tolyq tabıǵı qubylys qazaq ultshyldyǵy saıası qozǵalys retinde óziniń kózdegen muraty ulttyq memlekettilikti jańǵyrtý isine qol jetkize almady. Mundaı fınaldy qoǵamnan jetkilikti belsendi qoldaý taba almaǵan qazaq azattyq qozǵalysynyń álsizdigi retinde qarastyrý máseleniń basqa ekinshi qyryna ıaǵnı sosıalısik ıdeıaǵa berilgendeı syńaı tanytqan bólshevıktik basshylyqtyń túptep kelgende ımperıalyq bılikten bas tarta almaǵandyǵyna jete nazar aýdarmaǵandyq bolar edi. Ǵasyr sońynda keńestik ımperıanyń ydyraýy mundaı tujyrymǵa negizdiń jetkilikti ekendiginiń aıǵaǵy. Ultaralyq teńdikti sóz júzinde emes shynaıy ómirde jalpyadamzattyq gýmanızm turǵysynan sheshe almaǵan bılik erteli-kesh ózin ydyraýdan saqtap qalýy múmkin emes.

Majıthanova Dıana , jetekshi Noıanov Edil Noıanuly

---