InfoHub Logo

Baımaǵambetov Erlan Rýslanuly
Danabaı Ońtalap Asqaruly
Qazaqstan Respýblıkasy, Atyraý q.

«Úsh tildiń birinshisi, negizgisi, bastysy, mańyzdysy – memleket til, qazaq tili».
N.Á. Nazarbaev

Anotasıa. Maqalada qazaq eliniń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy, «Nur Otan» partıasynyń tóraǵasy, Ult kóshbasshysy, ekonomıka ǵylymdarynyń doktory, profesor Nursultan Ábishuly Nazarbaev «Úsh tuǵyrly til saıasaty» búgingi jas urpaq úshin mańyzdy ekeni aıtylady. Elimizdiń ár azamaty álemniń kez kelgen memleketinde qajetke jaraıtyn maman bolatyndaı deńgeıge kóterilý kerek. Bilim berý reformasynyń basty nátıjesi osy bolýy tıis. Sapaly bilim berý qyzmetine qol jetkize otyryp, bolashaq irgesin myqty ete alamyz. Árıne, ol úsh tildi ıgerý arqyly júzege asady ekeni haq.

Negizgi sózder: úsh tildilik, Elbasy, kóptildilik, úshtuǵyrly til, ǵylym, shyǵarmashylyq, ádis, bilim.

Elimizdiń bolashaq baǵdarynyń oń ári tabysty bolýy úshin Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy N.Á. Nazarbaev «Básekelestik qabilet», «Úsh tilde bilim berý», «Kompúterlik saýattylyq», «Shet tilderin bilý», «Mádenı ashyqtyq» sıaqty faktorlarǵa erekshe kóńil bólýdi usynady. HHİ ǵasyrǵa laıyqty izgi qasıetterge ıe bolý – búgingi tańdaǵy árbir jeke tulǵanyń aldynda turǵan asyl mindet. Qazirgi kezde ár qazaqtyń kásibı sheberligine, bilim órisine, zıalylyq jáne tanymdylyq deńgeıine jańa tehnologıa dáýiriniń ózi bıik talaptar qoıyp otyr. Ótkennen sabaq ala otyryp, bolashaqtyń qorjynyna ózimizdiń halyqtyq qasıetimizben, jańarǵan bolmysymyzben, tereń oı-sanamyz, sapaly dúnıelerimizben úles qosý – jahandaný kezeńininiń tabaldyryǵynda turǵan bizder úshin asa mańyzdy is. Elbasynyń sózimen aıtqanda, «Bilimdi, kózi ashyq, kókiregi oıaý bolýǵa umtylý – bizdiń qanymyzda bar qasıet».

Til qaı ultta, qaı elde bolmasyn qasterli de qudiretti. Ol árbir adamǵa ana sútimen daryp qalyptasqandyqtan, «ana» degen ardaqty atpen «ana tili» dep ataımyz. Bizdiń ana tilimiz - qazaq tili. Qazaq tili - ǵajap til, san ǵasyrlyq tarıhy bar til. Ata-babalarymyzdan mıras bolyp kele jatqan baǵa jetpes asyl mura. Egemendigimizdiń arqasynda eńsesin tiktep, kúretamyryn tereńnen boılaǵan tól til.

Qazirgi tańda qoǵamda bolyp jatqan ózgeristerge baılanysty qoǵam shyǵarmashyl áreket pen shyǵarmashyl tulǵaǵa muqtaj ekenin kúndelikti ómirdiń ózi dáleldeýde, osyǵan oraı búgingi kúni bilim berý mekemeleri men ustazdarǵa úlken talap qoıylýda. Aǵylshyn tilin oqytýdyń basty maqsaty – shynaıy ómirde oqýshylardyń aǵylshyn tilinde qarym-qatynas jasaı alý negizderin qalyptastyrý bolyp tabylady. Aǵylshyn tilin oqytýdyń tarıhy júz jyldap eseptelinedi.Orta mektepte aǵylshyn tilin oqytýdyń tarıhy 1947 jyldan bastalady. Sodan beri qaraı kóptegen ózgerister engizildi. HHİ ǵasyr tabaldyryǵyn bilim men ǵylymdy ınovasıalyq tehnologıa baǵytymen damytý maqsatymen attaýymyz úlken úmittiń basty nyshany bolyp
tabylady. Jańasha kózqarastardyń damýy shetel tilin oqytý, damytýǵa yqpalyn tıgizýde. Bilim alýshylardyń jan–jaqty damýyna, sapaly bilim alýyna,ómirde jaqsy kórsetkishterge qol jetkizýinde aǵylshyn tilin jaqsy mengerýiniń mańyzy úlken. Osyǵan oraı qazirgi zamanǵa saı aǵylshyn tilin tıimdi úıretýge múmkindik beretin kóptegen ádister paıda boldy.

Sondyqtan, ár muǵalim óziniń shyǵarmashylyǵyn damyta otyryp ozyq is-tájirıbelerdi paıdalana bilýi tıis. Sonymen, elimizdiń mektepteriniń oqý úrdisi túbegeıli ózgerip oqytýdyń jańa túrleri, ádisteri, jańa baǵyttaǵy ınovasıalyq pedagogıkalyq tehnologıalar paıda bolyp, olar bilim mazmunynyń tolyǵymen jańarýyna sebepshi bolýda. Jeke tulǵalardyń qalyptasýyn qamtamasyz etetin deńgeılep, saralap oqytý, jobalap oqytý, kommýnıkatıvti oqytý,aqparatty-kommýnıkasıaly oqytýdyń negizgi-qaǵıdalary balaǵa óz betimen yqpal etý,ózindik pikirlerin anyq júıeli jetkize alatyn jeke tulǵa qalyptastyrý,oqýshylardyń, tanymdyq, shyǵarmashylyq qabiletin jeke tulǵanyń damýyna áser etýshi faktor retinde tanylyp, ádistemelik-teorıalyq negizderge súıene otyryp anyqtaldy. Sonyń ishinde ınteraktıvti, belsendi oqytý ádisteriniń mańyzdy rol atqaratyny anyqtaldy. Jalpy bilim beretin mektepterde aqparattyq kommýnıkatıvtik tehnologıalarmen oqytý úderisin uıymdastyrýdyń erekshelikteri osy baǵyttaǵy aǵylshyn tili sabaqtary júıesin negizdep,olardyń pedagogıkalyq,psıhologıalyq sharttaryn jasaý arqyly aıqyndaldy.

Qazaqstan Respýblıkasynyń jalpy bilim beretin mektepterinde úsh tildi bilim berý modelin engizýdiń ózektiligi mynada:

- búgingi qazaqstandyq qoǵamda kóptildi, kóp mádenıetti tulǵaǵa degen suranystyń artýy;

- ulttyq mektep bitirýshilerdi jalpy qazaqstandyq jáne álemdik bilim jáne aqparat keńistigine kiriktirýdegi máselelerdi sheshý qajettiligi;

- bolashaq urpaqty qazaqstandyq patrıotızmge, ultaralyq qatynas mádenıetine tárbıeleýdiń ózekti máselege aınalýy;

- az ult ókilderiniń etnıkalyq erekshelikterin saqtaýmen birge olardyń jalpy qazaqstandyq ekonomıkalyq, áleýmettik-mádenı úrdisterge tolyqqandy qosylýyna jaǵdaı jasaý;

- mektep bitirýshileriniń kommýnıkatıvtik jáne aqparattyq quzyrlyqtarynyń jetkilikti deńgeıine qol jetkizý;

Qazaqstan Respýblıkasynda bilim berýdi damytýdyń 2011-2020-shy jyldarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamasynda kóp tildi bilimi bar pedagogıkalyq kadrlardy daıarlaý iske asyrylýda. Ony júzege asyrý memlekettik jalpyǵa mindetti bilim berý standartynda bazalyq pánder sıklynda shetel tilinen saǵattar sanyn arttyrý jáne oqýdyń tıptik baǵdarlamalarynda ózgerister engizý arqyly júrgizilip jatyr, ásirese, pándi úsh tilde oqytatyn pedagogıkalyq kadrlardy daıyndaýǵa baılanysty.

Qazaq eli álemdik qoǵamǵa kirgen zamanda bilimniń róli men mańyzy artty. Mádenıeti joǵary HHİ-ǵasyr adamyn qalyptastyrý mindeti bilim berý isin irileńdirý qajetti mektep pen koǵam aldynda jańa mańyzdy máseleler qoıyp otyr. Jalpy orta bilim beretin mektepterde shetel tilderiniń mazmuny anyktalyp, oǵan qoıylatyn talaptar naqtylanýda. Shetel tilin qazaq jáne orys tilimen qatar oqytý arqyly muǵalim oqýshylardyń tyńdap túsiný, sóıleý, oqý jáne jazý iskerlikteri men daǵdylaryn jetildirilip qana qoımaıdy, olardy ózin qorshaǵan aınalasyndaǵy adamdarmen qarym-qatynas mádenıetine de úıretedi. Oqýshylardyń shetel tilinde sóıleý kabiletterin jetildirý mektepte beriletin búkil bshim mazmunynyń negizgi maqsaty bolyp tabylady. Shetel tili arqyly oqýshylar álemdi tanıdy, tilin okyp jatqan eldiń mádenıetimen, ómirimen tanysady. Shetel tilinde oqýshylar durys qarym-qatynae jasaı alý úshin, olar aýyzsha aıtylǵan sózdi tyńdap túsinýleri tıis. «Úshtildilik - naqty tulǵa, ujym, halyqtyń belgili bir qoǵamda qarym-qatynas úderisinde qajet bolǵan jaǵdaıda úsh túrli tildi alma-kezek qoldaný qubylysy»,-B. Hasanuly anyqtama bergendeı, búginde ony qoldanýǵa jan-jaqty kúsh salynýda.

Qorytyndylaı kele, jahandaný jaǵdaıynda aǵylshyn tilin erkin meńgerý ınovasıalyq tehnologıalardy ıgerýge, ǵylymı ıdeıalardy jáne bilim baǵdarlamalaryn júzege asyrýǵa múmkindik beredi. Ulttyń damyp, «Máńgilik El» qataryna qosylý úshin birinshi kezekte ulttyq kodyńdy saqtaı otyryp, jahandaný dáýirine ózindik ulttyq ereksheligimen dendeı enip, álem moıyndar básekege qabiletti ozyq elderdiń qataryna qosylý. Elbasymyzdyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» tuǵyrnamasynda taıaýdaǵy on jylda bizdiń ómir saltymyz, adamı qatynas tásilderi, barlyǵy túbegeıli ózgerýi múmkin ekendigin ári qazaqstandyqtardyń árdaıym osy túbirli ózgeristerge daıyn bolý qajettiligi eskeriledi. Bul – barshamyzdyń árqashan jańa júıeler men ózgeristerge, jańarýǵa daıyn bolýymyzdy esimizge salady. Osydan kele jahandyq álemge erkin kirýimiz úshin osyndaı atalmysh aýqymdy máselelerge nemquraıly qaramaý qajettiligi týyndaıdy. Elbasy aıtqandaı: «Ózimdiki ǵana tańsyq, ózgeniki – qańsyq» dep keri tartpaı, ashyq bolý, basqalardyń eń ozyq jetistikterin qabyldaı bilý, bul – tabystyń kilti, ári ashyq zerdeniń basty kórsetkishteriniń biri».

Sóz sońynda, qansha tildi meńgerseń de, qansha álemdik mádenıettiń bıik ónertabysyna qol jetkizseń de, ózińniń ulttyq kodyńdy saqtap, ultymyzdyń máńgilik baılyǵy – týǵan tuǵyrly tilimiz ben halyqtyq qundylyqtarymyzdy eshqashan umytpaýymyz kerektigi árbirimizdiń jadymyzda júrýge tıisti.

Ár qazaq óz tilin ardaqtaı otyryp, zaman talaby týdyryp otyrǵan úsh tilde erkin sóılep, álemniń kez-kelgen jerimen erkin baılanysqa túsip jatsa elimizdiń erteńiniń kórkeıte túseri sózsiz. Olaı bolsa búgingi talapkerlerge álemdik keńistikke qanat qaǵyp, shet tilin meńgersem dep talap bildirgenderge sáttilik tileıik.
 

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Aqıqat. 2013 jyl, №1. «Qazaqstan-2050» strategıasy – qalyptasqan memlekettiń jańa saıası baǵyty. Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Á.Nazarbaevtyń Qazaqstan halqyna joldaýy.
2. Aqıqat. 2011 jyl, №5. «Qazaq tilin bilý - ánsheıin bir uran emes», N.Á.Nazarbaevtyń Qazaqstan halqy assambleıasynyń HVİİ sesıasynda sӛılegen sӛzi.
3. www.egemen.kz
4. Nurtazın T. Sóz qudireti.- Astana: Er-dáýlet, 2007.
5. Qanatty sózder – LıngvaArt 2006-2016. 6. Oblystyq ―Aımaqtyq úsh tildilikti damytý baǵdarlamasy‖, Óskemen. 2015j.

---