InfoHub Logo

POVES

Eseneıdiń tórt qos jylqysy «Qarshyǵaly» shubaryna jaqyndap kelip, qaptaldaı tónip qalyp edi. Taqyrlanyp qalǵan jazǵy jaılaýdan kele jatqan jylqy qaraýytqan qalyń ormandy, ózekti-shilikti óńirge tuıaǵy tıgen soń-aq ustaradaı ótkir tisterin jerge qadaı bastady.

Qazaq baılyǵy jylqysynda. Qysqa qaraı jylqy malyn yqtasyny bar, qara otty shubarǵa jaqyn ustamasań — «Baılyq — bir juttyq, batyr — bir oqtyq» — keıde taqyr-taza jaıaý da qalasyń. Jaıaý qalǵan adam nesimen adam?.. Nesimen qazaq?

Eseneı qazir qaptap-qaptaldap, jer túgin tisteleı jyljyp kele jatqan baılyǵynyń aldynda edáýir jerde bıikteý jotanyń qyrqasynda at ústinde tur. Kóz jetpes jıekke deıin sozylyp-kerilip jatqan keń alqap shyn-aq maqtaǵandaı eken. Jota-jota qalyń ormandar. Ózekti-shilikti, tyń jatqan qara otty keń shıyr. At shashasynan az-aq asatyn alǵashqy jaýǵan aqsha qar jerdiń shóbin áli jasyra almapty. Sondaı jerge erterek kelip irge tepkenine baıdyń, kóńili ábden toıattap tur.

Eseneıdiń qasynda tórt adam joldastary bar edi: eń senimdi serigi — jamaǵaıyn túrikpen Músirep, Aldaı elinen — ańshy Músirep, rýy basqa bolsa da Eseneıdiń qonystasy Bekentaı batyr jáne Eseneıdiń qosalqy atyn jetelep júretin jas jigit, túrikpen Músireptiń týǵan inisi — Kenjetaı.

Túrikpen Músirep azdap sybyzǵy tartady. «Boz ińgen», «Boz munaı», «Súıir batyr», «Alqa kel», «Alǵashqym» degen kúıleri bar. Odan sońǵy qumary bir jaqsy at, qonymdy kıim, serileý adam. Qaltalarynda qalampyr júredi... Áli aq kirmegen saqal-murtyn jarasymdy qyrqyp ustaıdy.

Aldaı Músirep ańshy adam. Baldaqqa súıegen oń qolynda «túlki perisi» atanǵan tomaǵaly qara búrkit, arqasynda jalǵyz oq, aıaqty shıti myltyq. Azyraq asyǵa sóıleıtin, azyraq asyra sóıleıtin adam.

Kún keshkire kele bulyńǵyrlanyp tur edi, uzamaı qar japalaqtaı bastady. Eseneı, alystan kóz tigip kelip toqtaǵan jerin maqtap-maquldaýlaryn kútkendeı joldastaryna qarady.

Osy keń qoryqty Eseneıdiń esine salǵan ańshy Músirep edi. Sonysyn taǵy bir eskertip qalǵysy kelip, Eseneıge qaraı eńserile burylyp:

— Aǵa sultan pirim-aý! Aıtpap pa edim? Qysqa qaraı jylqy balasyna budan artyq jer bolmaıdy. Iesiz jatqan jer! Bir qys jaıladyń — boldy, aǵa sultannyń shubary atanady da, balańnyń balasyna deıin kete barady! — dedi.

Eseneı onyń sózin aıaqtatpaı ekinshi Músirepke qarady. Osy bir «aǵa sultan», «balańnyń balasyna» degen sózder Eseneıge shanshýdaı qadalatynyn aq kóńil ańshy ańdamaı-aq qoıdy. Aǵa sultan bolǵysy kelip bola almaı qalǵan adamǵa, eki uly bir kúnde ólip, sodan beri jıyrma jyl boıynda áıeli bala kótermeı qoıǵan adamǵa jańaǵy sezder mazaqtaýmen qorlaýmen teń ekenin jaramsaq ańshy túsinbese kerek. Ataq qumar, laqap qumardyń sózin qaıtalaı beredi.

Ótken qys ańshylyqta kezdesip qalyp Eseneıge eki túlki, úsh qara qylshyq kúzen baılap edi, sonysyn arqalanyp kımelep sóıleıdi. Bıyl mine, jer qaradan qasyna erip Eseneıdiń qasqyr alatyn araby ıtterin baptap júr. Ózi de ań qumar Eseneı onyń betin birjola qaıtaryp tastaıtyn qatty sóz aıtpaı keledi. Qolyn azǵana sermep toqtatyp tastaıdy, bar bolǵany sol-aq...

— Jazy-kúzi mal tuıaǵy tımegen shúıgin ekeni kórinip-aq tur. Biraq, osy kúni ıesiz jer bar ma, bir ıesi bar shyǵar, — dep túrikpen Músirep az kidirip qalyp edi, ańshy Músirep taǵy kıip ketti:

— Joq, joq! Iesiz jatqan jer! Bul óńirde men bilmeıtin jer bar ma, táńiri! Qasqyry men túlkisiniń en-tańbasyna deıin bilemin. Qudaı biledi dep aıtaıyn, «Qarshyǵalyda» úsh myń qasqyr, bes myń túlki, on eki myń kúzeń jeti myń, qoıan bar!..

Túrikpen Músirep aǵasyna qarap qaǵytyp qaldy:

— Aq qur, qara qurlaryn sanamaǵan ekensiz, Múseke!

— Úsh myń, qasqyry bolsa, meniń jylqymdy bir qysta jep taýyspas pa eken? — dep Eseneı de qaljyńdady.

Kenjetaı aǵasyna qarap ný ormannyń, orta tusyn kózimen nusqady. Músirep inisiniń nusqaǵan jaǵyna qarap:

— Sonaý qalyńnyń orta tusynda úsh jerden tútin kershe me deımin, — dedi Eseneıge burylyp. — Áne bir salt attylar da kórindi.

Úsh salt atty qatty júgirtip keledi. Bireýi aldaraq, ekeýi keıinirek. Aldyńǵynyń aty ne jorǵa, ne qý aıaq jelisti bolý kerek. Keıingi ekeýi ara-tura shaýyp alyp ilesip keledi.

Aldyńǵy jigit aǵyzǵan boıy jotanyń qyrqasynda turǵan toptyń aldyna jaqyndap kelip sóılep ketti:

— Armysyzdar, aǵalar!.. «Qarshyǵaly» shubaryn panalap qonyp qalǵan úsh aýyl kirme Kúrleýittiń aryzyn aıta keldik... Bıyl qys osynda jan saqtaımyz ba dep jaz boıy qoryp kelgen jerimiz edi. Jetisip otyrǵan el emespiz... Sorlynyń zary arlyǵa kezdesken dep jiberip edi... aıtar aryzymyzǵa qulaq assańyzdar eken...

Ańshy Músirep Eseneıge jaramsaqtanyp jigittiń aryzyn aıaqtatpaı kıip ketti:

— Súıreńdemeı toqta, bala, toqta degen soń! Aýlyńa sálem aıt: Eseneı aǵa sultannyń at tumsyǵyn tiregen jerine talasyp áýre bolmasyn! — dedi.

Jigit te irkilgen joq:

— Eseneıi joq eldi de el eken jurt eken deseńizder qara ertteı qaptap kele jatqan jylqynyń betin keıin bursańyzdar eken. Osy aryzymyz...

— Myna kórgensiz neme kimniń atyn atap tur ózi! Quıryǵyńdy túrip tastap dúrelep alsyn dep turmysyń? — dep anaıy ańshy atyn tebinip-tebinip qaldy. Eseneı qolyn sermep toqtatpaǵanda áldenege urynyp qalatyn jaıy bar.

Jas jigit bul joly jaýap qaıyrǵan joq. Basyn temen ıip aryzyna jaýap kútip tur.

Osyndaı ejet jastardy Eseneı qatty unatatyn edi. Jıyrmaǵa kelmegen bala jigittiń seziniń nári de, zári de bar eken. Osylaı esirermin dep úmit etken eki uly qara sheshekten bir kúnde qaıtys bolǵaly osyndaı ýytty jasqa qyzyǵa qarap qalýshy edi. Ózimen rýlas on aýyl Sıbannyń ishinde úmit eter jastardyń bárin de syrtynan baqylaı júretin. Bala jigitke qyzyǵa turyp túrikpen Músirepke qarady — jyly jaýap ber degendeı edi.

Túrikpen Músirep jas jigittiń sóz saptaýynan ashynǵandyq lebin ózi de tanyp turǵan. «Kirme Kúrleýit» degenine qaraǵanda aryz aıta jiberip otyrǵan qaı bir baı aýyl deısiń. Sóz biler aqsaqaly da bolmaǵan ǵoı.

— Shyraǵym, aryzyń aıaqsyz qalmas, — dedi ol, — aıaqsyz qaldyratyn aryz sıaqty emes. Aýyldaryńa osyny aıta bararsyń. Túsi ıgiden túńilme degendeı, kórgensiz deýge, ishim qımaı tur ózińdi. Átteń, ashynǵandyqtan bolsa da azdy-kópti asqaqtaı sóılegeniń, de boldy. Aýlyńa muny da aıta bararsyń.

Bala jigit bul joly da tez jaýap qaıyrdy:

— Aryzymyzdy aıtyp kel degen jurt asqaqtaı sóıle dep tapsyrǵan joq edi, aǵalar. Solaı bolyp shyqsa, aıyp ózimde. Júıeli sóz júıesin tabar, júıesiz sóz ıesin tabar degen bar ǵoı. Mine, aıybym! — dep atynan túse qalyp uzyn shylbyryn Kenjetaıǵa qaraı serpip jiberdi: — áıteýir at jetelep júr ekensiń, mynany da jeteleı júr...

Sodan soń eki joldasynyń birin túsirip sonyń atyna minip aldy da jónele berdi.

— Keshire kórińizder, aǵalar...

Joldastary bir atqa mingesip ketti.

Eseneı uzaı bergen bala jigitke áli qarap tur. Bir sátke balasyzdyǵy boıyn bılep, bar oıy sol bala jigittiń sońynan ketip bara jatqandaı edi.

— Qap, quıryǵyn túrip jiberip dúrelep alý kerek edi ózin! — dedi ańshy Músirep, qaıta qyzyna bastap. «Quıryǵyn túrip» degendi taýyp aıttym dep qaıtalap tur.

— Apyr-aý, bul kimniń qyzy boldy eken? — dep túrikpen Músirep Eseneıge qarady.

— Qyz? — Kúni boıy Eseneıdiń aýzynan shyqqan ekinshi sóz osy edi.

— Ie, qyz!.. «Mine, aıybym!» degende kez quıryǵymen ózińdi bir sharpyp ótkende naǵyp baıqamadyń? Sharpyp emes-aý, kez qıyǵyn serpe tastap qaraıtyny bar eken de!..

— Aı, Túrkpen-aı, jer ortaǵa jaqyndap qalsań da qyz-kelinshek degende qyraǵysyń-aý! — dedi Eseneı. Nege ekeni belgisiz, maqtaǵandaı edi.

Ańshy Músirep shoshyp ketti.

— Qyz bolsa meni qudaı urdy tóbemnen! — dedi. — Men masqara boldym. Bul Artyqbaı batyrdyń qyzy Ulpan. Úıine qonyp ketkenime aı tolǵan joq. Eń bolmasa qara jorǵasyn tanymaı qalǵanymdy qarashy! Bir kún qasyma erip júrip, eki qaz baılanyp edi! Qaraǵym-aı, endi seniń betińe qalaı qararmyn! — Ańǵal ańshy kúıip-pisip shoshalaqtady da qaldy.

— Dúre soqqyń kelmep pe edi? Betine qaramaı-aq soǵa beresiń de! — dep, ózi sasqalaqtap qalǵan ańshyny túrikpen Músirep birjola óltire saldy.

— Artyqbaı batyrdyń qyzy deımisiń? — dedi Eseneı.

— Oıbaı, aǵa sultan pirim-aý! Sonyń, qyzy Ulpan. Sol jaq artqy aıaǵy aq baqaı, mańdaıynda tóbeli bar, sý tógilmeıtin qara jorǵa tur ǵoı mine!..

Qyzdyń bir-aq ret kóz qıyǵyn Eseneıge serpe tastap qaraǵanyn túrikpen Músirepten basqa eshkim ańdamaı qalǵan eken. Keshkirgen bulyńǵyr kún, qapalaqtaǵan qar... aryz aıtýǵa qyz keler dep kim oılaǵan! Kelgen betinde kıe sóılep báriniń kóńilin sózine aýdaryp áketken Ulpan qyz ekendigin ańdatpaýǵa tyrysyp edi. Solaı bola tursa da, qyzdyń aty qyz ǵoı, ataqty batyr, ataqty ádil bı atanǵan Eseneıge qyz kózimen bir qarap qalǵanyn ózi de sezbegen.

Qyr jaılaýlardan qulap kele jatqan Eseneıdiń jylqysy ekenin aýly bilip otyrǵan. Qalyń, qara shuǵa jalbaǵaı bet-aýzyn jaýyp ketkenimen atandaı qara kór attyń ústindegi zor deneli adamnyń Eseneı ekenin Ulpan da ishinen tanyǵan. Bes jasar kezinde kórgeni de, qorqatyny da esine túsken. Biraq, ózin tanytpaı ketti.

Eseneı toby ańyryp qaldy. Ne isteý kerek? Qara jorǵany qyzdyń aıyby dep qalaı alyp qalar? Suńǵyla qyz bularǵa bir uıalarlyq upaı salyp ketti emes pe! Ie, «malym — janym sadaǵasy, janym — arym sadaǵasy» deıtin eldiń naqylyn eske alsań, laıyqty jumys bolmapty. Eseneı joldastaryna qarady: — «Ne isteý kerek?»

— Artyqbaı batyrǵa tize kórsetkendeı bolyp kelgenimizdiń ózi qandaı aıyp! Qyzynyń atyn aıypqa alyp qalǵanymyz ekinshi aıyp. Aryz aıta kelgen qyzdyń atyn aıypqa alyp qalǵanymyz aıyp bitkenniń ishinde el estimegeni bolar! — dep túrikpen Músirep Eseneıdiń qara sheshekten qara shubar bolyp qalǵan betine týra qarady.

Eseneı ómirinde aıyp tartyp kórmegen aıyp-jazasy bolǵan adamdarǵa qatal jaza berýdi jaqtaıtyn bı edi. Bolmashydan aıypty bolǵanyna ári kúlkisi keledi, ári sheshimin taba almaı turǵany anyq. Artyqbaı ony bir ret namys óliminen aıyryp alǵan, ekinshi ret ólimniń ózinen aıyryp alǵan kári joldasy, batyr adam.

— Qara jorǵanyń moınyna at qosaqtap qaıtarǵan durys bolar! — dedi túrikpen Músirep.

— Aınalaıyn adasym-aı, taptyń, taptyń! Meniń kári bozymdy birge qosaqtap jiber! — dedi aq kóńil ańshy.

Eseneı «jónel!», degen buıryǵyn Kenjetaıǵa ıegimen nusqady.

— Artekeńe sálem aıt, erteń sálem berip qaıtarmyn!

Ózi jetelep júrgen Eseneıdiń, «Muzbel» deıtin tory tóbelin qara jorǵamen birge jetelep, Kenjetaı jónelip ketti. Eseneı joldastaryna endigi baılamyn aıtty:

— Osy jonnan ári bir jylqy tuıaq salmasyn! Sádirdiń qosynan basqa qostardyń ekeýin Qusmurynǵa qaraı, tórtinshi qosty ózimizdiń Aq-qusaq, Qara emen Elaman kóline qaraı aýdaryńdar. Sádirdiń qosy osy mańda qala tursyn. Eki adas, menimen qalarsyńdar. Bekentaı, sen Qusmuryn qosymen ketersiń...

Joldastary Eseneıdiń buıryǵyn oryndaýǵa tarasyp ketti. Eseneı óz qosyn tiktirýge tapsyrǵan kólge qaraı jalǵyz buryldy.

«Budan on jyl buryn jer astyndaǵynyń dybysy elden buryn maǵan jetýshi edi, Artyqbaı batyrǵa urynyp qalǵanym qartaıa bastaǵanym-aý! — dep oılady Eseneı. — Álde qadirim túse bastaǵany ma eken? Ańshynyń kópirtpesine erip kete bergenim qalaı? Buryn ǵoı, ondaıdy ózim anyqtatyp alýshy edim!»

Jańaǵy az oqıǵa Eseneıdiń kóz aldyna budan on bes jyl buryn ótken oqıǵalardy ákeldi. Artyqbaı batyrdyń erekshe bir erlikterin eske túsirdi. Ol beıbit eldi qaıta-qaıta shaýyp, qaıta-qaıta talan-tarajǵa salǵan Kenesary tóreniń lańy bolatyn.

Kenesary orys shekarasynan shetkeı otyrǵan Kereı-Ýaq elderin eki ret shaýyp áketti.

— Kenesaryny han saılaýǵa rıza bolsa, aqsaqal-qarasaqal bıleri tez jetsin! — dep shapqynshy jiberedi de, úsh kún ishinde habar bolmasa shaýyp áketedi. Jylqyǵa qumar, qyz-kelinshekke qumar.

Tobyl, Baǵlan, Stap, Kapıtan qalalaryna jaqyn otyrǵan bes bolys Kereı-Ýaqtyń shetirek otyratyndaryn álde neshe ret shaýyp ketti. Bul rýlardyń Saryarqaǵa qaraı shetirek otyratyndary bolǵanymen qalyń kópshiligi orys qalalaryna shektes otyratyny jan saqtap kelip edi.

Amanqaraǵaı dýanyna qaraıtyn kóp rýly elderdiń ómirine bazar kirgen shaı, qant, nan, oramal, sabyn, sısa, barqyt, jibek, bulǵary kirgen. Budan jıyrma jyl buryn handyq joıylǵannan keıin jaýgershilik saıabyrlap, beıbit ómirdiń, irgesi bekine bastaǵan. Sonyń bárin umytyp, Kenesaryny han saılaýǵa bul elder kónbeı qoıdy: shabylyp jatyr, qyz-kelinshekteri qorlanyp jatyr, kónbeı jatyr.

Eseneı birdeme bilse, Kenesary «sidik-masy» aqylsyz adam bolyp shyqty. Qazaq handyǵy degenniń shek-sheńberi de joq, buljymaı turar zańy da joq. Bireýi han saılansa, han Shyńǵystyń barlyq urpaǵy eldi rý-rýǵa bólip alyp bılep, oıyna kelgenin isteı beretin. Toımaıtyn da, qoımaıtyn da. Endi sol zamandy Kenesary qaıta ornatpaqshy! Ol zamannan bul el birjola bezinip bolǵan. Mańdaıy taıqylaý, tóbesi shoshaqtaý kórinip edi, Kenesary aqyldy adam bolmaı shyqty.

Qazaq jeriniń, batysynan bastap shyǵysyna deıin jetip, endi ońtústigine ıek artyp qalǵan orys qalalary bar. Oral, Orynbor, Tobyl, Túmen Qyzyljar Omby, İrbit úlken shaharlar. Ol qalalardyń ishki betin astarlap qazaq-orys stanısalary ornap qaldy. Sonda Kenesary handyǵyn qaı jerge ornatpaqshy? Betpaq dalaǵa ma? Oǵan ergen el ózinen-ózi «Aqtaban-shubyryndy» bolmasqa ne amaly bolmaq! Budan eki-úsh jyl buryn Kenesaryǵa ergen elderdiń qazir qashyp jatqandary bar. Muny da túsinbese, Kenesary shyn aqymaq eken!

Otarshyl patshalyqtyń, alary da az emes, orys qalalarynan seniń alaryń da az emes. Hannyń qazanyna túsip ketkenniń seniń aýzyńa kóbigi de tımeıdi, súıegi de tımeıdi.

Osyny oılaǵan elder tynyshtyǵyn shaıqap Kenesary dúrbeleńine ermeı qasarysyp qaldy. Osyny oılaǵan Eseneı Kenesaryǵa qarsylyqtyń týyn kóterdi. Kereı-Ýaq dep atalatyn bes bolys el Eseneıdiń aınalasyna jınala berdi, jınala berdi.

Qazaq soǵystarynda jaralaný kóp te, elim az bolady. Sadaq oǵy kóbinese alystan atylady da álsiz tıedi, álsiz jaralaıdy. Soıyl-shoqpary bar adam naızany da op-ońaı qaǵyp qalyp ortasynan úzip jibere alady. Naızasy synǵan adam qur qol adammen birdeı. Qylysh degen qarama-qarsy qasarysyp qylyshtasý degen qazaq soǵystarynyń saltyna kirmegen. Úsh jylǵa sozylǵan Eseneı men Kenesary qolynyń soǵysynda áli úsh júz adam ólgen joq. Jaralanyp, qatardan shyǵyp qalǵan múgedekter eki úıdiń birinde bar.

Qazir Kenesary qalyń qolyn Kereı-Ýaqtyń ókpe tusyna, Esil boıyna toptap, Eseneıge qarsy úlken joryqqa ázirlenip jatqany baıqalǵan. Eseneı de bes bolys eldiń er-azamatyn qarama-qarsy toptap, jaılaý kólderine ornady. Sodan keıin jınaǵan qolyn ár eldiń batyrlaryna, senimdi aqsaqaldaryna tapsyryp, ózi qasyna qyryq adam ertip dýan basy aǵa sultan Shyńǵysqa taǵy bir jolyǵyp qaıtýǵa júrip ketti.

Amanqaraǵaı dýanynyń aǵa sultany Shyńǵys Ýálıhanov degen tóre edi. Ol adam Kenesary qozǵalysyna qosylǵan da joq, qarsylyq ta kórsetpeı keledi. Shabylyp jatqan eli bar, Kenesaryǵa ketip jatqan eli bar, aǵa sultan munyń ekeýine de dármensizdiń enjarlyǵyn kórsetip ordasynda tynysh jata berdi. Úsh jylǵa sozylǵan talan-tarajǵa selt etken emes. Qysqa qaraı qyryq semiz soǵym, jazǵa qaraı qyryq saýyn bıe, júz boıdaq qoı jınatyp alady da, sony berip otyrǵan el shabyndyǵa ushyrap jatqanda ún shyǵarmaıdy. Aǵa sultannyń eki oqty minezi basqaryp otyrǵan eliniń ishine irtki salyp ta boldy. Eseneı aǵa sultanmen arasyn birjola ashyp alýǵa ketip edi.

Eseneı aǵa sultan keńesiniń eń bedeldi bıi. Ádil de qatal bı atanǵan adam. Uzaq oılanady, baılamyn bir-aq kesip aıtady. Ury-qaryǵa, shylyq-bylyqqa qatal adam. Qasynda qarýly qyryq jigiti bar dýan ortalyǵyna keldi. Aǵa sultan ordasyna senimdi serigi túrikpen Músireppen birge Artyqbaı, Sádir deıtin eki batyryn ala kirdi.

Shyńǵys Eseneıge tura kelip amandasty.

— Eseke, qosh kelipsiz. Tórletińiz...

Bet-aýzyna adam týra qaraı almaıtyn qara shubar, orta boıly adamdar keýdesinen ǵana keletin alyp deneli Eseneıge aǵa sultan ári tańdana, ári qaýiptene qaraıtyn edi.

— Óz ornyńyzǵa, óz ornyńyzǵa! — dep óz qasynan oryn nusqap abyrjyp qaldy.

Tórde otyrǵan, Kenesarynyń elshisi, Tileýimbet bı men Janaı batyr, taǵy birneshe adam, bári de tura kelip amandasty.

Eseneı terge otyryp qalǵan Tileýimbet bıdi temen yǵystyryp, ádettegi óz ornyna. Shyńǵystyń oń jaǵynan jaqyn taıana otyrdy. Otyra bergende tizesi Tileýimbet bıdiń sanyna tıip ketip edi, ol yrshyp ketip Janaı batyrǵa soǵyldy.

— Jol bolsyn, Eseke!.. Dýan májilisinen bir aı buryn kelip qalypsyz, tynyshtyq pa áıteýir?

— Tynyshtyq bolsa keletin be edim, táńiri! Jyn urǵan baýyryń qol astyndaǵy eldi kúnde shaýyp damyl berip otyr ma! — dedi Eseneı. Ádeıi Tileýimbetke tıgize de qadaı aıtty.

— Kereı-Ýaqtyń ishinde Esekeń barda syrttan eshkim bata almas dep, biz munda tynysh jata berip edik... — dep Shyńǵys sóz aıaǵyn irkip toqtady.

— Sol Kereı-Ýaǵyń at ústinde uıyqtaıtyn bolǵaly úsh jylǵa aınaldy. Ol seniń bilip otyrǵan jaılaryń... — dedi Eseneı, endi Shyńǵystyń ózine týra qadalyp,

— O, Esekem shıryǵyp kelgen eken... Esekem shıryǵyp kelse, men qashanǵy ádetim boıynsha aýzymdy asha almaımyn, — dep Shyńǵys keńkildegen bolyp ótirik kúldi. — Shamdana sóılespeı, shydasa turaıyq deýge de aýzym barar emes.

Sóz jalǵanysy úzile bastaǵanyn sezine qalǵan Tileýimbet bı sóılep ketti. Sózsheń adam eken. Oraǵytyp-ospaqtap, maqaldap, máteldep, shyrǵalap kelip, aıaǵynda shamdanyp, kúsh kórsetip qaldy.

— Qazaq-qazaq bolǵaly, Óz aldyna el bolyp Ońasha bir qonǵaly, Handyǵynan aırylsa El bolýdan qalǵany. Qara saba taı júzgen Buhardan kelgen taıqazan, Bári adyra bolǵany. Qara nanǵa qul bolyp, Hanyna til tıgizgen Meıli bı, meıli qul bolsyn, Tartatyn bir sazaıyn, Kórgen emen ońǵanyn!

Tileýimbet osylaı aıbar shegip toqtady. Eseneı oǵan jaýap bergisi kelmeı Músirepke ıek qaqty.

— Otaǵasy, siz qashanǵy handyqty, qaı handy aıtyp otyrsyz? Osy otyrǵan aǵa sultanymyzdyń ákesi Ýálıhan qaıtys bolǵaly jıyrma jyldan asyp ketti. Sodan beri Sibirge qaraıtyn alty dýan qazaqtyń hany baryn estigen de, bilgen de emespiz. Kenesaryny odan-budan qosylǵan saıaqtar hanymyz dese, onda bizdiń jumysymyz joq, deı

bersin. Biraq, meni han saılamasań shaýyp alam dep otyrǵan buzaqyny esi bar el han saılamaıtyn bolar. Siz bizdiń elge eki ret kelip, osy taqpaǵyńyzdy eki ret aıttyńyz. Sonda bizdiń bes bolys Kereı-Ýaq qandaı jaýap qaıtardy? Esińizde bolar?

Tileýimbet bı túrikpen Músireptiń bir sózin estigisi kelmeı, kózin jumyp alyp, basyn tómen salyp tunjyrap otyryp qaldy. Kenesarynyń bıine orys qoıǵan dýan bıiniń ózi jaýap bermeı qasyndaǵy atqosshy túrikpenine jaýap qaıtartqany qatty qorlaý edi.

Tileýimbettiń mensinbegeni Músirepke de batyp ketken eken sondyqtan ol sóz aıaǵynda bıdiń ózin túıreı ketti:

— Birinshi kelgenińizde aman ketip edińiz... Ekinshi kelgenińizde qalaı boldyńyz? — dep Músirep azǵana kidirdi de, Eseneıdiń qabaq túıip qalǵanyna qaramaı, — astyńyzdaǵy atyńyzdan aırylyp qaıtqansyz! — dedi.

Kenesarynyń Kereı-Ýaq elderine ekinshi ret jibergen elshisi Tileýimbet bı sol joly úlken uıatqa ushyrap qaıtqany ras bolatyn. «Aıyr kómeı, jez tańdaı» atanǵan bı maqal-mátelderimen jurtty uıytyp áketip edi. Bes bolys Kereı-Ýaqtyń, arasyna úlken tolqý kirip, oıdan góri sóz sheshendigine bastaryn shulǵı bastaǵan-dy. Ol sheshendik bıdiń, óz sózi emes, óńin aınaldyryp alyp tanytpaı otyrǵan el qazynasy ekenin qarańǵy jurt ańdaı almaı qalǵan.

— Paı-paı, aıtty-aý! El qamyn jegen Edige osyndaı-aq bolar! — degen daýystar shyǵa bergende, Tileýimbet:

— Uǵynsań boldy, jurtym! — dep shalqaıa bergen.

Tap osy tusta qalyń toptyń ortasynda otyrǵan

Eseneı bıdiń aldyna bir býryl saqal adam kelip tize búgip edi.

— Ádil bı dep aldyńa júginýge keldim, Eseneı. Aryzymdy tyńda. Osy áýlıesip otyrǵan Tileýimbet bıdiń minip júrgen sary ala jorǵasy kimdiki eken? Sony surap berińizshi! — degen.

— Óziniki bolat ta! — degen Eseneı. — Tileýimbet bı bireýdiń atyn minip júr deımisiń?

— Eseneı bı, quryp qoıǵan qaqpanyń bar eken ǵoı! — degen Tileýimbet ashý shaqyryp qaldy.

— Joq, Eseneı bı, alty dýanǵa ataǵy jaıylǵan sary ala jorǵa meniki. Osy kisi bas bolyp kelip, eki jeti etti, sary alanyń tuqymyn túgel aıdap áketti. Sodan keıin ózim keshe kóship kelip Kpıtan aýzyna toqyradym...

Jańa ǵana Tileýimbetke bas ıip qalǵan jurt endi onyń teriskeı jaǵyna shyǵyp ketti.

— Uıat-aı, uıat-aı!

— Budan da ólgen artyq qoı!

— Sen óziń kimsiń? — dep surady Eseneı.

— Bireýdiń qandy atymen shyǵady, bireýdiń dańqy — ıtimen! Qaraýyl-Atyǵaı Saýytbektiń aty sary ala ıtimen shyqsa, men sary ala jorǵasymen aty shyqqan Qoıly-Atyǵaıdyń bir jaman shalymyn...

— Onda sen Jamanbala boldyń ǵoı?

— Bolsaq bolarmyz.

— Al, bı-eke, tóresin ózińiz aıtyńyz! — dedi Eseneı Tileýimbet bıge.

— Qyryq qamshy dúre!

— Kimge?

— Bı ústinen shaǵym aıtýshyǵa bolat ta!

Eseneı az aıaldap otyrdy da:

— A seniki! — dedi Jamanbalaǵa.

Músirep Tileýimbetke osyny eskertip, qytyqtap aldy da toqtady. Tileýimbet sol qatyp qalǵan boıy qatty da qaldy.

Eseneı sózin Shyńǵysqa buryla qarap otyryp bastady:

— Ashyna kelsem, sebebim boldy, aǵa sultan. Onymdy aýyr alma! Taı júzgen qara saba, taıqazan degender endigi zamanda bos sózder. Nanmen oınamaıyq. Nan ár qazaqtyń kún kerisine aınaldy. Qara sabasy bar, taıqazany bar handar qaı qazaqty asyrap edi? Hannyń qazanyn da, sabasyn da qara qazaq toltyryp otyratyn. Qazir de solaı. Qalqaıtyp han saılaǵan el handyǵyn qaı jerge qurmaq? Betpaqtyń shóline me? Budan eki-úsh jyl buryn Kenesaryny han saılaımyz dep daýryqqan elder qazir shubyryp mekenine qaıtyp jatyr. Men birdeme bilsem, Kenesary alty dýanǵa han bolmaq túgel áz eline syıysa almaı dalańqy Saryarqaǵa qaraı qashqaly otyr. Endi ol qashqyn! — dep toqtady.

Shyńǵystyń óz oıy da osyǵan jaqyn edi. Napoleondy jeńip, batys memleketteriniń tákapparlyǵyn basyp qaıtqan orys quralyna qarsy attanýǵa qazir qandaı uly memlekettiń bolsa da batyly bary aıdy. Ondaı kúsh qazir jer júzinde joq! Túptep kelgende Kenesary eldi biraz arandatady da tas-talqanǵa ushyrap tynady. Degenmen úsh júzdiń bolys-bıleri bas qosyp Kenesaryny han saılasa, múmkin, qazaqtyń eldigin tanyǵan patsha úkimeti qysymyn

báseńdeter me edi, álde qaıter edi? Biraq, handyq degen ómirli tirshilik bola almaıdy. Aǵa sultan muny jaqsy biledi. Shabyn-shapqydan azar bolǵan yzaly el «Kóp bolsa Kenesary júzge keler!» degendi taratyp jibergen. Qalyń buqara odan birjola bezinýge jaqyn. Myna otyrǵan aqyldy qara shubar osynyń bárin ábden túsinip, han tuqymdas aǵa sultannyń betine týra aıtyp otyr. Ne elmen bol, ne týysqanyńdy jaqtap shyq, betińdi ash degeli kelgen ǵoı.

Patshalyq tártip boıynsha aǵa sultan bolyp otyrǵan adam birinshi bolyp Kenesaryǵa qarsy attanýy kerek edi. Oǵan qalaı barar? Tileýimbet bı qol jınap kelip Kenesaryǵa qosyl dep salmaq salady. Buǵan qalaı barar?

Eseneı taǵy sóılep ketti:

— Kenesary Kereı-Ýaqtyń dál ókpe tusyna myńdaǵan sarbazyn tógip, erteń-búgin shabýyldaıyn dep otyr. Biz de qarap otyrǵanymyz joq. Teginde osy joly bir jaǵymyz aǵalap tynatyn bolarmyz. Ádeıi sony habarlaıyn dep kedim...

Sóz arasyndaǵy az ǵana kidiristi paıdalanyp Tileýimbet bı Eseneıge qarap:

— Amanqaraǵaı dýanynyń tóbe bıi Eseneı orystyń qorjynshysy bolypty degendi estigende qýanarymyzdy da, uıalarymyzdy da bilmedik... qalaıda ózińe laıyq bolsa, bizge sol bolady. Qaıyrly bolsyn! — dep búıideı shaǵyp aldy.

Eseneı de bógelgen joq.

— Eseneıdiń eski qorjynyna Kenesarynyń eki júz jaýyngeri syıyp ketken soń qorjynyma ábden yrzamyn, — dedi ol. — Atyǵaı-Qaraýyldyń dardaı bıi edińiz, Kenesarynyń poshtabaıy bolyp dalaqtap júrgenińiz ózińizge de qaıyrly bolsyn...

Sharpysyp, serpisip qaldy da ekeýi de toqtady. Úsh jylǵa sozylyp bara jatqan aıqastarda Eseneı Kenesarynyń eki júzdeı adamyn tutqyndap alyp Stapqa tapsyrǵan. Sonysy úshin horýnjıı degen ataq alǵan. Tileýimbet bı aǵa sultan saılaýynda burynǵy bı ataǵynan aırylyp qalyp, qazir Kenesarynyń «anda bar — mynda barynda» júr. Eki bıdiń alma-kezek keketisip qalǵandary osy jaılar.

Shyńǵys qatty qysylyp qaldy. Túptep kelgende Eseneıdiń ne aıtaryn Shyńǵys erteden sezinetin. Bul jolǵysy ne qosyl, ne bólin, boıyńdy kórset degeni de. Erteń ózi basqaryp otyrǵan dýannyń qaq jartysyndaı qalyń, bir jeri shabylyp qalsa, Eseneı ol jaıdy Sibir gýbernatoryna týrasynan basady. Ombyda alty dýan ústinen baqylaıtyn Turlybek otyr. Ol Eseneıdiń týysqany, qaryn-bólesi. Shaǵymnyń, birinshi joldary «Shaýbyl aldynda aǵa sultanǵa ózim baryp habarlap edim, qulaq aspady» degen sózderden bastalatyn bolady da. Jaýyǵyp alǵan eki jaqtyń meniń aldymda kezdesti qalǵanyn qaıtersiń. Osy bir qolma-qol janjalǵa aınalýǵa bet alǵan kezdesýdi ebin taýyn ydyratyp jiberetin ne shara tabylar eken?

Osy tusta nemis pe, shved pe, el qazaǵy Bersen dep ketken shıkilsary maıor Bergen kelip:

— Aǵa sultan myrza, at oıyndary ázirlendi. Mergender de ázir. Qabyl etińiz, — dedi. Shyńǵys qýanyp ketti:

— Qadirli bıler, endi sóz jarystyryp ýshyqtyra bergenimiz laıyqsyz bolar. Eki jaqtyń da tútini tanyldy. Dalaǵa shyǵyp áskerı oıyndardy kersek qaıter? — dep ornynan turdy. Qonaqtary da sońynan erip bári dalaǵa shyqty.

«Qaýipti kezde keregi bolar» dep Sibir gýbernatory Shyńǵys aǵa sultanǵa qyryq adam qarýly qazaq-orys berip qoıǵan edi. Olary ári aǵa sýltandy qorǵaýshy, ári tyrp etkizbeıtin baqylaýshy bolatyn. Áýeli solar at ústindegi qazaq-orys oıyndaryn kórsetti.

Qazaq-orystar ábden mashyqtanyp alǵan qýlar eken. Shaýyp kele jatqan atqa qarǵyp minip te ketedi, aǵyp kele jatqan attyń baýyrynan etip te ketedi. Attary qandaı daǵdylanyp alǵan! Shaýyp kele jatyp kilt toqtap, bári bir jaǵyna qaraı sulap túsedi. Typyr etpeı jatyp qalady. Qazaq attary mundaıda ózinen ózi eseńgirep, bolmashydan úrkip áýreler edi.

Kelesi joly qazaq-orystar qarý-jaraqtaryn túgel asynyp jarqyldasyp shyqty. Qylysh, myltyq, naızalar kezek-kezek aıqasyp, kezek-kezek siltesse de eshkimge daryǵan joq. Biraq, shyn aıqasta bularǵa qarsy turý qıyn sıaqty. Ásirese kúnge shaǵylysqan qylyshtardyń jarqyldasýynan janyń túrshikkendeı eken!

Shyńǵys Tileýimbet bıge umytpastaı bir sabaq bergendeı onyń betine ara-tura qarap qoıady. Kór-azý qyrsyq bı:

— Býlar attaryn jatqyzyp-turǵyzyp júrgende biz de qarap turmaspyz! — dedi.

Iá, Kenesary tobyrynyń beti qısaıǵan jaǵynan burylar emes! Bul dalańqy elderdiń bı-bolys, aqsaqaldarynyń beti. Eldiń patsha otarshyldyǵyna zańdy qarsylyǵyn paıdalanyp handyq qurmaqshy, endi ol betinen qaıryla almasa ketken — «báribir, qaırylǵanyńmen patsha da jarylqamaıdy».

Qazaq-orystar oıynynan keıin «Jamby atý» bastaldy. Bul oıyndardyń ekeýi de Tileýimbet bıdiń kelýine kórsetilgen qurmet retinde ádeıi ázirlenip edi. Eki bıik qaraǵaı baǵanǵa kóldeneń salynǵan arqalyqqa salbyratyp ilgen birneshe jamby jarqyraıdy. Ekeýi taı tuıaǵyndaı baqyr. Ekeýi bir teńgelik kúmis, ekeýi barmaq tyrnaǵyndaı ǵana altyn jamby.

Maıor básekeli atystyń sharttaryn túsindirdi: taı tuıaǵyndaı baqyr jambyny atyp túsirgen mergenge — túlki terisi, kúmis jambyny túsirgenge — qasqyr terisi, altyn jambyny túsirgenge qundyz beriledi eken.

Eseneı tobynan — Artyqbaı, Tileýimbet tobynan — Janaı degen mergender shyqty. Eki mergen qatar turyp birine biri ıba-meziret etisti:

— Kereıdiń mergeni kimge jol beredi deısiń, at! — dedi

— Arǵyn aǵa balasy, jol sizdiki, atyńyz.

— Berdim jolymdy!

— Joq, men aǵa jolyn attaı almaımyn, atyńyz!

— Keýdem soq Kereıdiń mergeni, ata ber ári!

— Jasyńyz úlken aǵasyz, siz atyńyz!

Osylaı úsh qaıyrysqannan keıin Janaı mergen sadaǵyn oqtap ata berdi de oń kezine qonǵan shirkeıdi qaǵyp jiberip, shirkeı shaqqan jerin sıpap qaldy.

— Kózińizdi beker sıpadyńyz... — dedi oǵan Artyqbaı.

Janaı oǵan qaramaı sadaǵyn tartyp qalyp edi, sadaq oǵy altyn jambyny janap ótip shaıqaltty da darymaı ketti. İle-shala tartqan Artyqbaı oǵy altyn jambyny julyp túsirdi.

Daıaǵashy jaltyldaǵan qara qundyzdy Artyqbaıǵa ákele jatyr.

— Áı, seń men ataıyn dep jatqanda nege sóılep qaldyń, ottap! — dedi Janaı Artyqbaıǵa túıilip.

— Men sizge dostyq sóz aıttym: oq atarda kezińdi ýqalasań oǵyń dalaǵa ketedi... ketpedi me?

— Meniń kózimde seniń ne ákeńniń quny bar edi?

— Artyqbaı batyr ákesiniń, quny túgil qotyr laǵynyń qunyn kisige jiberip kórgen emes! — dep Artyqbaı da keýdesin kórip tura qaldy.

— Aram!

— Qashaq baıtaldyń... jalap júrgen kóri aramdyq senen ótip maǵan kelip pe!

Kenesarynyń Bopaı degen qaryndasy kóptermen kóńildes bola beretin toıymsyz atanǵan adam. Ózi Shyńǵys ham násilinen bolǵan soń, qara qazaqqa tıe de almaǵan, batyr-baǵlandy qur aýyz ótkizetin ádeti de joq. Artyqbaı Janaıǵa sol kóptiń birisiń dep shaǵyp aldy.

Janaı mergenniń buǵan shydar jaıy joq edi.

— Ákeńniń aýzyn ıt urǵyr-aı, ne dediń, ne dediń? — dep sadaǵyn oqtap ońtaılaı bastady. Artyqbaı da sony istedi. Birin biri atyp jibergeli tur.

Shyńǵys aıǵaı saldy:

— Toqtańdar, ári!

Eki mergen eki jaqqa ketti. Buryn alystan óshtesip, sadaq oqtaryn alystan kózdesip júretin kúndes mergender ómir boıy bir kólden sý ishpesteı, bir dúnıede birge jasaspastaı bolyp aıryldy.

Shyńǵys oıyndy toqtatty da ordasyna qaraı júre berdi. Eki toptyń naızager batyrlary, mergenderi eki bólinip ornalasqan qonaq úılerine ketip barady. Artyqbaı báıgeden alǵan qundyzyn Eseneıdiń aldyna ákelip tastaı berip:

— Baılanyńyz! — dedi.

Túski tamaqtan keıin Shyńǵys Eseneımen ońasha qalyp:

— Eseke, jaqsy kelipsiz. Biraz kún jatyp qonaǵym bolyńyz, — dep ótinish etkendeı bolyp edi, Eseneı moıny burylmady.

— Men bir kún kidire almaımyn. Manaǵy aıtqanym bos sóz emes. Kenesary qoly ókpe tusymyzdan qadalǵaly tur. Óz oıyńdy ańǵartsań boldy, júrip ketem. Stap, Kpıtanmen de tezbe-tez habarlasýym kerek.

— Eseke, meniń qınalysym qandaı ekenin siz jaqsy bilseńiz kerek edi, — dep bastady Shyńǵys. — Eki ottyń ortasynda qalmadym ba! El ne qylamyn dese de ózi bilsin. Men aǵa sultan bolsam, siz jeti bıdiń birisiz. Patshanyń qyzmetindegi adamdarmyz... Bizge ásker berip qoıǵan joq, sene de bermeıdi. Han saılaı ma, saılamaı ma, ol eldiń óz jumysy. Bizdiń basqaryp otyrǵanymyz bir-aq dýan. Kenesaryny han saılaımyz deýshiler «Úsh júz» kóleminde sóz baılasyp jatqan kórinedi. «Úsh júzge» bizdiń ámirimiz júre me? Men osynyń birine de aralasqym kelmeıdi. Bizge shyn-aq senip, áskerin berip otyrǵan aq patsha da joq. Ózdi-ózin qyrqysa ber degendeı me qalaı? — dep toqtady.

Qazaqy minez Eseneı týrasynan bir basyp qaldy:

— Qysqasy, dýanyńnyń qaq jartysy shabylǵaly otyrǵanda, dýan basynan qaıyr kútpeımiz ǵoı? — dedi.

— Jaýdyń qolynan sizdiń qol, kem bolǵanda, bes ese kóp... Basynda Esekem bar! Oǵan men aralassam el-jurtqa kúlki bolmaımyn ba! — dep Shyńǵys kúlgen boldy.

Keshke qaraı Eseneı óz eline júrip ketti. Shyńǵystan birjola úmit úzip, ne kórse de Kereı-Ýaq óz betimen ońasha kórerin bilip ketti. Birneshe kúnnen beri Shyńǵysqa salmaq salyp jatqan Tileýimbet bı ornynan da qozǵalǵan joq...

Dýan ortalyǵy Amanqaraǵaıdan keshtetip shyqqan Eseneı toby tań qulan ıektep kelgende Obaǵan ózeniniń jalǵasy «Kishi teńizde» otyrǵan Jazy bıdiń aýylyna jetip edi. Arǵyn Jazy bı Orynbor, Sibir gýbernalarynyń shekarasyn salysqan, Kenesary qozǵalysyna qany qarsy adam. Ázir qol jınap «attan!» salmaǵanymen Eseneıge qatty tilektes, syrlas júretin edi. Azdap oryssha oqyǵany da bar, Amanqaraǵaı dýanynyń Eseneıden keıingi beldi bıi. Eseneıdi úlken qoshametpen qarsy aldy. Biraq, bıler aýyz jarytyp sóılese alǵan joq. Qonaqtar attan túsip úlken aq úıge jaqyndaı bergende qatty shaýyp kele jatqan eki attyny kórdi de, úıge kirmeı turyp qaldy.

— Bizdiń habarshy! — dedi Eseneı.

Eseneıdiń sholǵynshylary eken.

— Kenesary qoly keshe Esildiń bergi betine ótip aldy, — dedi.

— Jazy, maǵan qyryq at taýyp ber. Tiri qalsa kózin qaıtararmyn, ólse — qunyn.

Qonaqtar úıge kirip tek qana sýsyndap úlgirgenshe Jazy bı óz jylqysynan qyryq sáıgúlik atty aldyryp ta úlgirip:

— Suraýy joq, Eseke, — dedi.

Qosalqy sáıgúlik attarmen jedel júrip el shetine jaqyndaǵan saıyn Kenesary qolynyń Kereı-Ýaqtyń aýyldaryna ár tustan taqap-taıanyp qalǵany anyqtala berdi. Jazdyq jaılaýyn qımaı shetirekpiz ǵoı dep otyra bergen aýyldardyń, jylqy maldaryń qyz-kelinshekterin aıdap áketken kıiz-kilem sıaqty úı jıhazdaryn tonap ketken.

Eseneı toby sýyt júrip otyryp keler kúni tań ata, bastalyp ketken aıqastyń ústinen túsip edi. Syrt shamasy bes shaqyrymǵa sozylǵan jazyqta Kenesary qoly men Kereı-Ýaq qoly aıqasyp qalypty. Nesinen attar aıqas úrkip shyǵyp, áldeqaıda oıqylasyp júr. Aıqas shegi solqyldap birese ońtústikke birese soltústikke qaraı oıysyp qalady. Qýǵandar qashqandar eki jaqta da bar. Qazaq soǵystarynyń bári osylaı. Birese qýǵandar keıin oralady da, qashqandar qaıta oralyp soǵysyp ketedi«

Eseneı aıqas jaıyn birden shamalap aldy. Jaý qoly bes ese az, biraq, jınaqy. El qoly bes ese kep, biraq, keıde shoǵyrlanyp bir tusqa úımelesip qalady da basqalarymen qanattasa bilmeıdi. Eki jaǵy da basqarýsyz. Qaı jerde ójet batyrlar, naızagerler kóbirek bolsa, sol tus eńserip áketip júr.

Eseneı ózi de eshbir qolbasylyq isteı alǵan joq. Ol batyr adam, biraq qolbasy emes. Kelgen betinde aıqas maıdanynyń bir shetinen ekinshi shetine deıin aıǵaı salyp, Kereı-Ýaqtyń uranyn shaqyryp shaýyp ótip, óziniń osynda ekenin bildirdi. Kezdesip qalǵan batyrlaryna bir-bir aýyz maqtaý aıtty. Sodan keıin bóriktire aıǵaıǵa basyp, kúrkirep kelip soǵysqa aralasty da kete bardy. Qaı tusta el qoly álsirep bara jatqanyn baqylaı júrip, anda-sanda sol topqa baryp aralasady. Qasynda tórt-bes batyry bar Eseneı aralasqan toptar jaýyn ońaı japyryp tastap júr.

Tús aýa eki jaqtyń da attary boldyryp, qoramsaqtaǵy oqtar taýsyla bastaǵan. Eseneıdiń ózi aralasqan qolma-qoldan elýge tarta jaý jigitteri qolǵa tústi. Kópshiligi Kenesarydan qashyp kete almaı júrgen adamǵa uqsaıdy. Taǵy birazy jaralanǵan jaýyngerler.

Jaý qolyna túsip qalǵan el jaýyngerleri eki-úsh ese kep. Eki jaǵy da qolǵa túskenderdiń, qoldaryn arqasyna tańyp tastap, óz jaǵyna qaraı aıdap áketip barady. Ásirese, ıesiz qalǵan attardy qýyp júrgender kep...

Osy kezde Eseneıdiń ózi jaralanyp qaldy. Sadaq oǵy eki jaýyrynnyń orta tusynan kelip qadalypty. Qashýǵa bet alǵan bir top jaýyngerdi qýa jónelip edi, qylsha moınynan oq tıip Eseneıdiń aty omaqata qulady. Eseneı jerdi súze qulady. Onsyz da qara shubar ibetiniń dal-daly shyǵypty. Bet-aýzyn qan jýyp ketken. Qosalqy atty jetelep júrgen Bekentaı aýyzdyǵymen alysyp qyzyp alǵan tyń atty tosa berdi. Eseneı sol aıaǵyn úzeńgige salyp kóterile bergende, sadaq oǵy kelip qadaldy. Eseneı at jalyn qushyp qozǵala almaı qaldy.

Eseneıden tize aıyrmaı júrgen Sádir, Músirep, Artyqbaı batyrlar Eseneıdi qorshaı turyp em-domdaryn jasady. Áýeli Eseneıdiń arqasynda áli shanshylyp turǵan oqty julyp alyp, Eseneıdiń qan sorǵalaı jónelgen jarasyn sol oqpen ushyqtady.

— Ushyq, ushyq, ushyq!
Daýasyn bere gór, paıǵambar Júsip.
Ushyq, ushyq, ushyq,
Ushyqtaǵan biz emes,
Aldaı qara baqsy pushyq...
Ushyq, ushyq, ushyq!
Ushyq, ushyq, ushyq!

— Al, endi elge qaraı, Staptaǵy doktorǵa qaraı! Bekentaı, bıdiń atyn jetelep al!

Músirep pen Sádir ekeýi Eseneıdi eki jaǵynan súıemelep aldy da, Artyqbaı batyr art jaǵynan qorǵap, Eseneı toby qozǵalyp ketti.

— Oıbaı, aıań, aıań! — dedi Eseneı aýyrsynyp.

Aıańnyń aıaǵy túgel qolǵa túsýmen tynaryn kórip kele jatqan Músirep Bekentaıǵa:

— Aıańy qursyn, shaba ber, shaba bar! — dedi.

Eseneı tobynyń qasha jónelgenin tanyǵan soń jeńile bergen jaý es jınap, erlenip ketip edi. Eseneı tobyn jan-jaǵynan qaptaldap, ásirese art jaqtarynan taqap keledi.

Osy kezde Staptan jiberilgen qazaq-orys júzdigi de kelip qalyp edi. Qylyshtary jarqyldap, naızalary arandaı tikireıip shoshyndyra kele jatyr. Jaý jalt berip keıin buryldy. Art jaqtan taqap qalǵandary asyǵys bolsa da on shaqty oq jiberip baryp buryldy. Sol on shaqty oqtyń biri Eseneıdi art jaǵynan qorǵap kele jatqan Artyqbaı batyrdyń beldemesinen qadalyp edi.

Batyr adam belinen qadalǵan oqty óz qolymen julyp alyp laqtyryp jiberdi de et qyzýmen shaba berdi. Jaqyn qalǵan qazaq-orys júzdigine ushyrasqansha jaralanǵanyn bildirgen joq. Basqalarmen birge júzbasyǵa «zdrastı!» dedi de, atynan syrǵyp qulap tústi.

Budan ári túıege teńdelip kelip Staptyń áskerlik emhanasynda bir aı jatyp, Eseneı aýylyna salt atqa minip qaıtty. Artyqbaı batyr alty aı jatyp shanaǵa túsip qaıtty. Sodan beri ol shoıyrylǵan shoınaq. Eki aıaǵy sal bolyp qalǵan jansyz. Eseneıge tıer ekinshi oqqa óz arqasyn tosty da ony aman alyp qaldy, óz mindeti kiside, múgedek. «Ańǵal batyr arqasyna tıgen oqty julyp alyp laqtyryp jibermeı, taban aýzynda ushyqtatyp jiberse, osyndaı múgedek bolyp qalar ma edi! Ushyqtatqan Eseneı áne jazyldy da ketti ǵoı!»

Sol sońǵy aıqastan keıin Kenesary Kereı-Ýaqty mazalaǵan joq. Qazaq dalasynyń ońtústigine qaraı oıysqan boıy Alataýǵa jetti de qulady. Qaıtyp oralǵan joq.

Eseneı Stap emhanasynda da tynysh jata almady. Ol Kenesaryǵa qarsy bolǵan elderdiń týyn óz qolyna alǵanda da oı túbinde bir túıgeni bolatyn. Sońǵy ret aǵa sultan Shyńǵysqa baryp qaıtýynda da sol esebi bar edi. Han tuqymdary handyǵyn ańsamaı otyra almaıdy. Han tuqymy Shyńǵys Kenesaryǵa qarsy attanbaı el ishine iritki saldy. Reseı ókimetine úlken opasyzdyq jasady. Osy oılary Sibir gýbernatory, general-maıor fon Frıdrıkstiń mıyna qorǵasyndaı quıyla qalsa, Shyńǵysty ushyryp túsirýge bolar edi!

Eseneıdiń bul oılaryn general-gýbernatordyń qulaǵyna quıa biletin adamy da bar. Ol Eseneıdiń qaryn-bólesi Turlybek Kóshen uly, alty dýan ústinen qaraıtyn úlken tóre .

Eseneı sol Turlybekti Stapqa shaqyrtyp aldy. Jarasy jazyla qoımaı irińdeı berip qatty kúızelip jatqan kezi edi, Turlybekpen qatal sóılesti.

— Sen osy Ombyda ne bitirip otyrsyń? Tóre tuqymdaryn qashanǵy tóbemizge kótere beremiz? Shyńǵys degenniń kim ekenine áli kózderiń jetip bolǵan joq pa? Ol Kenesarynyń birinshi qoldasy bolyp shyqpady ma?

— Ondaı kózqaras Ombyda da órship keledi, Eseke. Biraq...

— Biraq, bata almaı otyrmyz deısiz ǵoı! Onda ózime erik berińder. Bes kúnde qol-aıaǵyn kisendep Ombyǵa aıdap ákeleıin!

Oryssha semınarıa bitirgen túgel qalasha kıingen Turlybek Eseneıdeı urt minez, ór kókirek emes, zań sheńberinen shyqpaıtyn, jegin attaı jortaqy adam edi. Qaryn bólesine qansha bolysqysy kelse de, Shyńǵys qylyǵyna qansha narazy bolsa da qol iske de, qolma-qolǵa da qarsy, zańdylyqty attap ótip kórgen emes.

Handyq joıylyp aǵa sultan basqaratyn dýan ashylǵaly Sibir gýbernatorynyń mazasyn alǵan Kenesary bultalaǵynyń aıaǵy kóteriliske ákelip soqty. Sol kezden bastap

Turlybek Kenesary jaıynda álde neshe ret ádil oılaryn bildirip keldi. Qazaqtyń qara buqarasyn tym jabaıy, tym qarańǵy, bedelsiz de turaqsyz kóretin patsha úkimeti han tuqymdaryn birjola pishtirip-aqtap tastaýǵa bara almaı júr.

Kenesary qazaq eliniń patshaǵa narazylyǵyn paıdalanyp han saılanbaqshy, Eseneı bolsa Shyńǵystyń Kenesaryǵa qarsy attanbaǵanyn paıdalanyp aǵa sultan saılanbaqshy.

Eseneı týraly Shyńǵystyń oıyn. da Turlybek jaqsy biledi. Aldaǵy saılaýda Shyńǵys Eseneıdi ornynan túsirip basqa bireýdi bı qoıýǵa ázirlenip júr. Túp tilegi qaraý bolǵanymen qazir Eseneıdiń dálelderi utymdy, amal ne, gýbernator aldynda Shyńǵys utymdy. Gýbernator ony syrtynan balaǵattap-balaǵattap alady. Shekspırdiń bir sózderin eske túsirip:

— «Barlyq túni oıyn-kúlki, mastyqta, kúndiz basy jastyqta!» — deıtini de bar. Shyńǵys ómiri oıyn-kúlki, qyz-kelinshek, uıqymen ótip jatyr degendi ańǵartady.

Shyńǵystyń qasyndaǵy maıory Bergsenniń de eki-úsh shaǵym etkeni bar. Ol da Kenesarynyń elshileri jıi-jıi kelip turatynyń túnge qaraı aýyl syrtynda ońasha keńesetinderiń eki arada syılyqtar júrip jatatynyn jazatyn. Sonda da Shyńǵysqa qarsylyqtyń tirelip qalar bir bógesini bar. Turlybekte ony buza alar dármen joq. Aıaqtap kelgende, árıne, Shyńǵys jeńedi, Eseneı jeńiledi, bıliginen aırylady.

Eseneı taǵy da kóterile sóıledi. Arqasy tańýly, etpetinen jatyr, moınyn da bura almaıdy eken. Qara shubar bet-aýzy jaraly. Iegin orta deneli adamnyń qara sanyndaı derlik bilekterine súıep gúmpildep sóıledi:

— Men seni nege oqyttym? Senen basqa jetim qalǵan bala taba almadym ba? Kórset ónerińdi. Shyńǵystyń qular kezi osy. Átteń, jatyp alǵanymdy kórmeısiń be? Áıtpegende eń berisi Shyńǵystyń shańyraǵyn ortasyna túsirip shaýyp alar edim!

Eseneı muny isteýden taıynbaıtyn adam. Stap qazaq-orystary da ondaıdan bas tartpaıdy. Olar úshin bári «orda», Kenesarysy ne, Shyńǵysy ne? «Barı bır!» Kenesary qolymen Eseneıdiń sońǵy aıqasy aıaqtalyp qalǵanda kezdesti de jaýynger qazaq-orystardyń qol qyshýy qanǵan joq...

Osy jaılardy eske alyp Turlybek endi Shyńǵys pen

Eseneıdiń arasyn ýshyqtyrmaý jaǵyn qarastyrdy. Bul ekeýiniń arasyna janjal aralassa el ishine búlinshilik kiretini de daýsyz ǵoı.

— Eseke, qazir Omby sizdiń eńbegińizdi asa joǵary baǵalap otyr. Amanqaraǵaı dýanyn talan-tarajdap aman alyp qalǵan Shyńǵys emes, siz dep biledi. Júrer aldymda general-gýbernatorǵa kirip luqsat surap shyqtym. Sizge kóp-kóp sálem aıtty. Reseı ókimeti sizdiń qyzmetińizdi umytpaıdy, qazir Eseneı bıge qandaı qoshamet kórsetý kerek, sony oılastyryp otyrmyn, dedi.

Eseneı azyraq jadyrap, báseń sóılese bastady:

Shekaralyq komısıaǵa meniń, atymnan raport jazyp qaldyrarsyń... Úsh jyl boıyndaǵy Kenesarymen alys-julysymdy túgel jaz. Aıaǵynda elge syıǵyzbaı aıdap tastaǵanymdy jaz. Kenesarynyń osy ketkeni — ketken. Syrǵı-syrǵı Betpaqtyń shóline qamalady da beri qaraı buryla almaıdy. Ákesi Qasym on jyldaı Hıýa hanyna jaldanyp oryspen soǵysqan bolatyn. Bul da sodan asyp kete almas, — dep kidirińkiredi de, qaryn bólesiniń aıanbaıtynyna senip, — gýbernatorǵa ne aıtaryńdy óziń bilesiń, áıteýir, Shyńǵysty bir qulatyp berseń bolǵany! — dep toqtady.

Osyǵan kelisim berip Turlybek ketýge aınalyp edi, qasyna qala jataǵy Tilemis degen jas jigit tilmashyn ertip júzbasy kelip kirdi.

— Aman, Eseneı-beı Estemesovıch!

— Aman, Efım-tóre Kotsuq, aman. — Eseneıdiń Kosýh deýge tili kelmeı me, ádeıi burmalaı ma, onysyna juzbasynyń kózi jete bermeıdi. Biraq qulaǵy úırenip bolǵan.

— Já, Eseneı-beı, osymen barlyq is bitti deımiz be?

— Nemene, jaýdyń qaıta oralǵan habary bar ma?

— Jo-oq. Eseneı-beı bastap, júzbasy Kosýh aıaqtaǵan iste qaıtalaıtyn ne qalatyn edi!

Eseneı men Kosýh kepten beri túsinisken adamdar sıaqty. Ashyq ta aq jarqyn sóılesetin syrlas adamdar eken. Biriniń oryssha, biriniń qazaqsha túsinbeı qalǵandaryn Tilemis septep jiberip otyr.

— Bul joly Kenesarynyń beti birjola qaıtqan bolar deımisiń?

— Endi ol tumsyǵyn da suǵa almaıdy! Qazaq-orys qylyshynyń dámin bir tatqan jaý, kim bolsa da, qaıtyp artyna qaraı alǵan emes. Átteń, aınalasy bir-aq saǵat aıqasyp qaldyq! Shaýyp jatqan shópterin tastap barǵan qazaq-orystardyń, aıyzy qanbaı qaldy. Sholǵynshylar myna Tilemisti ertip alyp tórt kún júrip túnde oraldy. Esildiń ber jaǵynda bir jan qalmaı tyraǵaılap qashqan boıy ketip otyrypty.

— Aldyńǵy kúni Esildiń ar jaǵyna da shyǵyp, qyryq-elý shaqyrym jer júrip sholyp qaıttyq. Jan joq. Kenesary ońtústikke qaraı oıysqan kórinedi. On shaqty aýyldyń jurtynda qalǵan aqsaq-toqsaq kempir-shaldardyń bári solaı deıdi.

— Áýeli jan joq dep ediń ǵoı?

— Jaýynger zálittes adam kezdespedi degenim ǵoı, Eseke.

Eseneı men Artyqbaı batyr jaralanyp kelip áskerlik emhanaǵa túsken kúni hırýrg doktor osy Tilemisti ertip kelip sóılesip edi. Eseneıge sizdiń jarańyz jeńil, ana batyryńyz aýyr jaralanǵan degen.

Sodan beri Eseneı Tilemispen til tabysa almaı keledi. Budan on jeti jyl buryn Eseneı Tilemistiń ákesine shoshqa baqtyń dep dúre soqtyrǵan edi. Sonda on jastaǵy bala Tilemis miz baqpaı sileıip turyp qalǵan. Sheshesi jylap kelip Eseneıdiń aıaǵyna jyǵylǵanda jas bala sheshesin eriksiz turǵyzyp jetelep alyp ketken. Ajarly áıeldiń aıaǵyna jyǵylǵanyna jibidi me, balanyń qaısarlyǵyna rıza boldy ma, áıteýir Eseneı bes kók shybyqty keshirim etip edi. Ákesi tym qarapaıym, sheshesi erkek kózi bir qadalmaı óte almas ajarly adam eken.

«Aı, seniń ákeń mynaý keshshe emes, osy elge kelip-ketip saqına-júzik soǵyp júretin zerger sherkes-aý! Shesheńniń túbine jetken sol saqına-júzik qoı!» — dep Eseneı ishine bir túıgen bolatyn.

Sol bala Tilemis, kavkaz keskindi kórkem jigit bolyp ósipti. Oryssha jaqsy biletin sıaqty. Zeıindi, zerdeli jigit. Dúre jaıy Eseneıdiń esine qaıta tústi. Tilemis te umytqan joq edi. Ekeýiniń kezinde de osy jaıdyń ushqyny tur. Tilemis Eseneıge qatty unady.

— Áke-shesheń aman ba, shyraǵym? — dep jyly shyraımen surady.

— Ákem qaıtys bolǵan, sheshem bar, — dedi Tilemis. Eseneı jigitke edáýir qyzyǵa da synaı, ish tarta qarap jatty da aıaǵynda:

— İrbit bazary jaqyndap qaldy. Bıyl, bizdiń úıge dámdes bolyp, sol bazarǵa sen baryp kelseń qaıter? Meniń jaıym mynaý. Mende bala bolmaıtyn... — dedi. Kúrsingendeı boldy.

— Bolsyn, Eseke. Qaı ýaqytta júr deseńiz de ázirmin.

— Eki kúnnen keshikpeı bizdiń úıde bolǵanyń durys bolar edi. Bazarǵa aıdalatyn maldy iriktep alǵandaryńsha júretin kezeń de bolyp qalady.

— Jaqsy, Eseke.

— Júrerińde maǵan jolyǵa ket.

Osy bir bárin bilip turǵan ońtaıly jigitti qolyna qondyryp alaryna sengen Eseneı ózine ózi qatty rıza boldy.

Kosýh sózge aralasty:

— Eseneı-beı Estemesovıch, men aǵa sultan ordasyna baryp qaıtqaly otyrmyn. Erteń júrem. Aǵa sultandy kúzetýge qoıǵan qazaq-orystarymdy alyp qaıtam. Qatyndary mazalap boldy. Endi oǵan kúzettiń keregi ne? Kenesary ketti. Bizdiń gýbernator da qyzyq: bir sultanmen soǵys deıdi, ekinshi sultandy kúzetip otyr deıdi. Ol ekeýi birimen biri qoldasyp otyrady! Men aǵa sultannyń quıryǵyna bir qyzyl burysh qystyra qaıtatyn bolarmyn!

Eseneı bar denesimen selkildep, eńkildeı kúldi. Kópten beri bulaı kúlgen emes edi. Jarasynyń aýyrǵanyna da qaraǵan joq. Etpetinen jatyp kúlgen adamnyń qara qazandaı úlken basynyń salmaǵynan, jalań tysty jastyqtyń ár jerinen qus júnderi ytqyp shyǵa bastady.

— Men úshin de bir qyzyl burysh qystyra ket!..

Osydan bir aı ótkennen keıin Shyńǵys dýan ortalyǵyn tastap óz eline baryp jatyp aldy. Dýanym basqarýsyz qaldy-aý dep qaıǵyrǵan aǵa sultan da joq. Aǵa sultansyz qaldyq-aý dep qaıǵyrǵan el de bolǵan joq.

Bul oqıǵalar etkeli mine, on bes! jyl!..

Qosyna qaıtyp kele jatqan Eseneıdiń, esine túsip kez aldynan taǵy bir ótken úlken oqıǵalardyń uzyn-yrǵasy osy edi. Ol jyldary qamshysynan qan sorǵalaǵan der kezi bolsa, qazir alpysqa taıap qaldy. Taýbaǵa keler, zorlyq-zombylyqqa yryq bermes kezi. Amaly qaısy, ózin oqqa tosyp muny aman alyp qalǵan birinshi dosynyń panalap otyrǵan jerine kez alarta kelipti. Ne degen uıat, qandaı ókinish! Qosalqy atyn aıypqa tartqany batyrdyń kóńiline daq qaldyrmaı jubatar ma, joq pa! Erteń ózi baryp ókinishin aıtyp ótil surar-aý, sonda da áýleki ańshy Músirepke senip edim deýdiń ózi qandaı uıat!

Qos tiktirgen kóldiń kúnbatys, ońtústik jaqtaryn orap ketken qaıyń men teregi aralas qalyń orman. Soltústik, shyǵys jaqtary tal men shilik aralasqan shyrsha — shytyrman oıpatta jatqan ózekti boılap ketken. Qamysy qalyń, aıdyny kóp tereń kóldiń ortasy áli qatqan joq. Kele jatqan qys sýyǵynan shimirkengendeı az ǵana dirildep qoıady.

Qystap shyǵýǵa qandaı qolaıly jer! Orman ishi erip júrgen ań ǵoı. Sýy qandaı kók móldir! Otyny da bar, panasy da bar. Artyqbaı batyr tym bolmasa bir qos jylqyny qystatyp shyǵarýǵa óz aýzynan yrzashylyq etse qandaı jaqsy bolar edi.

Eseneı qosy degen eki aq úı, úsh qarasha úıler edi. Bári de tal men shilik arasyna, yǵynǵa tigilipti. Aǵash tabandy shanalar, jegin saımandary óz aldyna jeke qoralanypty. Eseneıdiń ózi jatatyn úlken aq úıdiń eki bosaǵasynda eki úlken araby ıtterdiń úıshikteri tur.

Itter ıesine úrgen de joq, erkelegen de joq. Úıshikterinen shyǵyp bir-bir kerildi de, ıesinen buıryq kútkendeı ańyrysyp qaldy.

İńir aýa Kenjetaı qaıtyp oraldy.

— Ie?

— «Muzbeldi» aparyp batyrdyń beldeýine baıladym. Batyr ábden yrza bolyp qaldy.

— Ne dedi?

— Kim aıypty ekenine áli kózim jete qoıǵan joq. Ulpanjan betine adam qarsy kelmeı erke esken bala edi, kim bilsin... Eseneıdiń aıyby bolmasa myrzalyǵy shyǵar. Alda razy bolsyn, — dedi.

— Ózi qalaı eken? Tósek tartyp jatatyn bolar?

— Joq, esikti ashtyryp tastap júz qadam jerdegi jýan terekti nysana qylyp sadaq tartady eken tósek ústinde otyryp. Erteń sizdi qonaqqa shaqyrdy. Nesibeli jeńgesiniń ystyq baýyrsaǵyn saǵynatyn ýaqyty da bolǵan shyǵar... — dedi.

Eseneı ishinen eń qaryzdar adamynyń úıine at izin salmaǵaly on úsh jyl ótkenin esine aldy.

— Basqa eshkim eshteńe degen joq pa?

Kenjetaı túıirtpegi bar bir sózdi aıtqysy kelmese de jasyra almady.

— Ákesi qyzyna: «balam-aı, aıyptalyp qalyp atymdy berip kettim dep, sen kelip ediń, aıybym dep Eseneı óz atyn berip jiberipti... Tegi, men birdemege túsine almaı qalyp júrmeıin...» — dep edi, qyzy ilip áketip:

— Oıdaǵy on aýyl Sıbannyń barlyq malyn aıdap ákelse de bir qys asyrap shyǵýǵa «Qarshyǵalynyń» shubary jeter edi. Jalǵyz Eseneıdiń jylqysyn asyrap shyǵýǵa jerimiz jetpeı jatsa, aıypty bolmaqpyz ba? Men sony aıttym, áke... Asqaq sóıleıdi ekesin, shyraǵym, dep qaldy bir adam... Men daýlaspaı moıyndap aıybyma atymdy berdim de júre berdim. Endi Eseneı bı meniń atymdy qaıyryp jiberse, meniń aqtalǵanym emes pe? Onyń ústine óz atyn qosaqtap jiberse aıyp mende degeni emes pe?» — dedi qyzy. Ákesi: «bolar, balam, bolar», — dep toqtaý aıtpaǵanda qyzdyń aıtary áli de kep pe dep qaldym.

— Úı ishi qalaı, júdeý emes pe eken?

— Onsha júdeý emes. Qatarlap jınaǵan qazynasy joq bolǵanymen bar-joǵy jınaqy kórindi. Úıdiń oń jaǵynda kerege basyna kóldeneń asyp qoıǵan uzyndy-qysqaly eki-úsh naıza, bir-eki sadaq, qynabynda turǵan qylysh, kise...

— Jaraıdy. Namaz oqylyq.

Kenjetaı Eseneıdiń ári atshysy, ári ımamy, anyǵyraq aıtqanda sybyrshysy-sýfleri. Namaz duǵalaryn ol Eseneıge estirte aıtyp turady, Eseneı ishinen ǵana kúbirleıdi. Arab tilindegi duǵalarǵa tili de kelmeıdi, jattap ta ala almaı qoıdy. Arab tilinde tórt túrli «z», úsh túrli «s», eki túrli «h», eki túrli «ǵ» bar. Eseneı munyń birin de durys aıta almaıdy. Sondyqtan Kenjetaı namazdy Eseneımen qatar turyp, duǵalardy Eseneıge qaraı burylyp, túgel estirte oqıdy. Eseneı qaıtalaǵanda da kóbin álde nemenege uqsatyp jiberedi.

Eseneı qazir dindar adam bolǵanymen bir kezde asa ár kókirek, ozbyr bı bolatyn. Orys shekarasyn panalaı otyratyn Nuraly degen momyn eldiń barlyq jerin tartyp alyp, dalańqy jaılaýǵa qaraı aıdap tastaǵany bar-dy. Momyn el qarǵap-silep ketken eken — keler jyly Eseneıdiń eki uly qara sheshekten bir kúnde, bir sáttiń ishinde birge ólip ketti.

Balalaryn jerlep qaıtqan kúni qara sheshek Eseneıdiń óz denesine de qaptap bilinip keledi eken. Shildeniń qaınap turǵan ystyq kezi edi. Ór kókirek batyr adam basqalarda joq iri minez kórsetti. Atyna mine salyp qozykósh jerdegi «Áýlıe sor» atanǵan tuzdy kólge tyrjalańash perip ketti. Artynan kelgen adamdarǵa osy araǵa úı tikkizýge, sýsyn ákelýge buıryq berdi de sýy jyly sor kólge kúni-túni shomyla berdi, shomyla berdi. Qorasan shyqqanda dýyldap qyshıtyn deneni qasymaýǵa shydady. Baqsy-qushnashtardy da mańaıyna jolatqan joq.

Sordyń sýynda qorasanǵa daýa bolǵandaı qandaı qasıet bar, ony eshkim bilgen emes, áıteýir Eseneı bar denesine barmaqtaı-barmaqtaı qara tańba tússe de aman qaldy. Sodan beri áıeli de bala tapqan emes. Qorlyq-zorlyq kórgen Nuraly eliniń qarǵysyna ushyrap urpaqsyz qaldym dep birjola senip bolǵan. Bir bet er keýde adam sodan keıin namazǵa moıyndady. Bilmeıtin, túsinbeıtin istiń aınymas quly bolyp ketti.

Ańshy Músireptiń «Iesiz jatqan jerdi bir qys jaılasań boldy, balańnyń balasyna deıin seniki bolyp kete beredi» degeni shanshýdaı qadalatyn sebebi de osydan edi. Balasy joq adamǵa «balańnyń balasyna deıin» degendi esitý árıne aýyr tıedi.

Eseneıdiń búgingi keshki namazy namaz bolmaı shyqty. Duǵa bitkenniń birde-birin ishinen bolsa da durys qaıtalaı alǵan joq. Burynǵy bilgenderin umytyp qalǵan sıaqty. İshki saraıym taza, qudaı ózi keshirer, dedi de namazdy shala aıaqtap turyp ketti. Eseneı búgin erte jatty, kesh turdy. Biraq uıyqtaı alǵan joq, aýnaqshýmen boldy. Kóńilge bir alań ornapty. Álde ne alystan qylańdaǵandaı beımaza bir tynyshsyzdyq bar. Eseneı ony Artyqbaı batyrǵa baıqamaı tize kórsetip qalǵandyǵynyń ókinishi bolar dep joryp edi, biraq ishi oǵan sener emes. «Ózińdi óziń aldama, Eseneı, aıarlanba!» — dep tur. Kóńilge bir oı kirgeli qylańdap tur ma, qalaı... Oı emes-aý, janynda bir álde nege alystan seziný bar... Uıalarlyq ta, túptep kelgende qaýiptenerlik te sezim sıaqty. Eseneı sol sezinýdi belden belge ysyryp tastaǵysy keledi. Ysyryp tastadym bilem dep, teris aýnap túsip te jatty. Kózin de jumdy. Qudaıǵa syıyndy. Biraq, qylańdaǵan sezim orala berdi, orala berdi. Oı kóziniń, aldyna birese aq botanyń kezi keledi, birese qardan aq qara kóz bedeýdiń ózi keledi... Júregi jortqan attaı dúrsildeı soǵyp, úlken denesi qyzynyp barady.

Sol bir ishki túıtkilden qutylam ba dep Eseneı jylqy qostaryn qaı jerge ornalastyraryn da oılaǵan boldy. Qys boıy ań aýlaıtyn ıtteri men attaryn qaıta-qaıta túgendep shyqty. Báribir tynshyǵa alǵan joq.

Artyqbaı batyr shoıyrylyp qalǵannan keıin Eseneı onyń kóńilin suraýǵa baryp edi. Oǵan mine on úsh jyl. Eseneı sálem berip úıge kirip kelgende tórt-bes jasar qyz bala záresi ushyp úıden shyǵa qashqan bolatyn. Sol bala úsh kún boıy óz úıine kirmeı qoıǵan. Bosaǵadan syǵalaıtyn da qasha jóneletin.

Ol Eseneıdiń İrbit bazarynan qaıtqannan keıin dosynyń úıine artynyp-tartynyp kelgen joly edi. Bir at, eki qulyndy bıe jetelep, bir nar túıege shaı-qant, órik-meıiz, kıim-keshek, úı ishilik ár túrli jıhaz arttyryp ákelgen.

Sol órik-meıiz, tana-monshaq arqyly bala qyz Ulpan Eseneıge bir jetiden keıin áreń úıirilgen. Túıeden úlken adam, qaltasy tolǵan órik-meıiz, kámpıt... Ashýlanbaıtyn, az sóıleıtin, jumsaq daýysty kisi. Bet-aýzy qap-qara, qara shubar bolsa da jaqsy adam bolyp shyqqan. Kúnásiz bala kóp uzamaı Eseneımen dostasyp ketti. Eseneı namaz oqyǵanda arqasyna asylyp:

— Men túıege minip kettim! Áke, sen úıde qaldyń! — dep aıǵaı salyp máz bolýshy edi. Namazdyń otyratyny, turatyny, ıiletini, búgiletini, eńkeıetini, shalqaıatyny bar, sonyń bári bala úshin qyzyq kórinetin.

— Tur endi, otyr endi, shalqaı, eńkeı! — dep qansha áýrelese de «túıesi» kene beretin. Balasyz qalǵan adam bir sátke bala qyzyǵyn kórip, ishi eljirep-erip balasy bar adamnyń baqytyn sezinip edi.

Eki uly bir kúnde qaıtys bolǵaly Eseneı óz úıinde jas balanyń daýsyn estigen emes, jas balanyń ıisi qandaı bolaryn umytyp qaldy, jas balanyń byldyrlap sóılep, bolmashyǵa qýanyp, bolmashydan renjip qalaryn túsinbeı kelgen eken.

Ulpan kesh oıanady. Jýynady. Tamaǵyn iship bolady da Eseneıge:

— Ata, namaz oqy! — deıdi.

Eseneı tań namazyn áldeqashan oqyp qoısa da namazǵa qaıta turady.

— Áýeli otyr! — deıdi Ulpan. Eseneı júginip otyra ketedi.

Ulpan áýeli onyń ókshesine shyǵyp, jaǵasynan tartyp áreń degende qoly moıynǵa ilikken soń:

— Endi tur! — deıdi.

Bir kúni Ulpan Eseneıdiń aldynda erkelep jatyp:

— Ata, seniń betińdi kim tyrnap tastaǵan? — dep surady.

— Sendeı kishkentaı kezimde qara qasqyr talap ketipti. Sen aýyldan alys ketip oınama, jaraı ma?

Endi birde Ulpan Eseneıden:

— Sen qara buqamysyń? — dep surady. Mal ishinde ósken bala arystan pil degenderdi bilmeıtin.

— Joq, buqa emespin. Múıizim joq. Balalardy súzbeımin.

— A, bildim, bildim, sen qara býrasyń! Taýdaı úlken qara býrasyń. Men senen qoryqpaımyn. Sen jaqsy býrasyń, ıe?

— Ie, ıe.

Taǵy birde namaz oqyp turǵan Eseneıdiń moınynda asylyp júrip:

— Oıbaı, ata, arqamdy qumyrsqa shaǵyp tur! — dep jerge ushyp túse jazdady. Yrshyp ketti.

Eseneı balany bir qolymen qaǵyp alyp kóılegin kótepip, barqyt shalbaryn ysyryp yshqyrlyqta júrgen qara qumyrsqany ustap aldy. Balanyń belin bir-eki ret sıpap jiberdi. Myqynynan az ǵana tómen az ǵana syrttaraq kóılektiń túımesindeı ǵana maqpal-qara meńi bar eken Eseneıdiń kózine eriksiz tústi.

Eseneıdiń, búgingi kórgen boı jetken qyzy sol Ulpan. Budan on úsh jyl buryn kórgen bala qyz áldeqashan esinen shyǵyp ketken edi. Endi mine, búgingi batyldyǵymen bala kezindegi erkeligimen maqpal-qara meńimen kez aldynda turdy da qaldy. Erke bolýshy edi, yǵyspaı sóıleıtin qyz bolypty-aý!.. Zeıindi, zerdeli bolarsyń dep oılap ketip edi, oılaǵany kelgen de qoıǵan. Utqyzbaı ketti ǵoı! Ańshy Músirep dúrelep alar ma edim, dedi-aý!.. Ie, dúrele dese... dúreleı bastasa... maqpal-qara meń kózine tússe, tanyr ma edi?!..

Táńiri-aý, meniń oıyma ne kelip jatyr ózi! Laqaýly elda-belda, ǵaly men qazym... Oń jaǵyma aýnap jataıynshy, uıyqtaıynshy...

Joq, uıqy keler emes. Dene qyzynyp alypty. Maǵan qara býrasyn, dep edi-aý!.. Men senen qoryqpaımyn degen. Qoı, kári býra, qoı!.. Qutyrma!

Shymyr deneli edi, som deneli, suńǵaq boıly qyz bolypty, a? Qara meńi de ósti me eken? Álde sol kóılek túımesindeı bolyp appaq jaıalyǵynda jabysyp tur ma eken? Joq, meń óspese kerek... Átteń maqpal-qara meń sol jaq betinde mıyǵyna taman .týrar ma edi!

Qoı deımin, kári býra, qoı endi! Erteń Artekeme baryp sálem berip qaıtamyn. Jylqymdy basqa jaqqa aýdaryp jibergenimdi aıtyp keshirim surasam batyrdyń kóńili de tynyp qalar.

Ulpan tym bolmasa shaı quıyp beretin bolar-aý... Bala kezinde erinderi qyp-qyzyl, saýsaqtary salaly, kózi otty bolýshy edi. Baıǵus bala qorasanǵa ushyramaǵan eken áıteýir... Qudaı-aı, saqtaı kórshi!..

Álde kim áldeqashan aıttyryp, quda túsip qoıǵan bolar-aý... Oǵan sóz joq qoı. It-aı, ne degen mańdaıy jarylyp týǵan ıt edi! Qazaq besiginde jatqan balany da aıttyra beredi. Kedeılenip qalǵan batyr áldeqashan qalyń malyn alyp jep te qoıǵan bolar.

Sheshesi Nesibeli sulý da súıkimdi kisi edi, soǵan tartqan ǵoı. Minezi de sheshesine tartsa aq jarqyn, ashyq, aq kóńil bolar. Ol bir taptyrmaıtyn minez ǵoı. Ózine sáýkele qandaı jarasar edi!

Kúmistetken sary ala tegene aldynda, oıýly ojaý qolynda, qymyzdy qalaı sapyryp otyrǵanyn kórer me edim bir... bir ǵana! Úlken aq úıdi jaınatyp jiberer edi-aý!..

Qoı deımin, kári býra, qoı endi, basyńa bále shaqyrma!

Jeti jyldan beri bólek turatyn áıelin esine aldy. Ie, Qanikeı de sulý áıel edi. Baıǵus jeńiltekteý boldy. Eseneı bı bolǵan soń ol da ózin bı boldymǵa sanap el ishin búldire berdi. Ataqty baıdyń qyzy edi. Eseneımen arpalysa berdi. Jybyr-jybyry kóp, kekesini kep adam edi. Ondaıdy unatpaıtyn Eseneımen jıi-jıi arazdasyp qalyp júrdi. Ózinen týǵan eki uly bir kúnde qaıtys bolǵanyn Eseneıdiń qudaıdyń qarǵysyna ushyraǵany dep sendi de Qanikeı qosyla qarǵaıtyn boldy. Aıaǵynda enshisin bólip alyp Kirkóılek degen jerde bólek turady.

Qatal minezdi Eseneı sodan beri áıel atyn umytqandaı, malymen bıligimen ǵana aınalysyp júre beretin. Endi mine, keýdesine bir saıtan kirgendeı, tún boıy ózimen ózi arpalysyp uıqy kórmeı shyqty. Táńirisi táýbege keltirmese, urynbasqa urynyp qalar ma eken álde qaıter eken....

Erteńine jylqylaryn jan-jaqqa taratyp jiberdi de, Eseneı keshke qaraı Artyqbaı batyrdyń úıine keldi. Qasynda túrikpen Músirep, Sádir naızager, qosalqy atyn jetelep júretin Kenjetaı. Ańshy Músirepti ertpeı ketti.

— Artyqbaı batyrdyń qyzyna ne degeniń esińde me? Seniń, aıybyńdy men tarttym. Qar qalyńdaǵan soń búrkitińe bir-eki túlki aldyryp, Artekeńe baılap, aıaǵyna jyǵylyp aıybyńdy jýyp qaıtarsyń. Búgin qosta qalasyń. Seniń tartqan aıybyń osy bolady.

Artyqbaı batyr qonaqtaryn bar peıil-yqylasymen qýana qarsy aldy.

— Arystanym-aı, aq beıilim-aı, shoıyrylyp qalǵan aǵań qalaı esińe tústi! Kelshi beri! — dep qýanyshyn da, ókpe-nazyn da birge, bir-aq aıtyp tastady. Eseneıdiń taıaqtaı-taıaqtaı qara shubar saýsaqtaryn uzaq qysyp otyryp, súıip alyp bosatty.

— Túrikpenimbisiń, qysylmasym, saspasymbysyń! — dep Músireptiń qolyn da uzaq qysyp otyryp kózine jas aldy.

— Jurt Eseneıdiń janyn alyp qalǵan Artyqbaı dese, men Artyqbaıdyń janyn alyp qalǵan sen deımin, aq joltaıym.

Qart batyr Stap dárigerhanasynda jatqan alty aıdyń ishinde Músirepten kórgen az-maz qaıyrymdylyqty esine alyp otyr. Umyta almaǵan eken. Stapqa aýyly jaqyn Músirep Artyqbaıǵa jetisinde bir ret as-sý jiberip turyp edi. Áskerlik dáriger «biz qoldan kelerdi istep boldyq» degennen keıin qaqap turǵan sýyq qysta batyrdy úıine jetkizip salǵan. Aq kóńil batyr sonda aıtqan alǵysyn qaıtalap jatyr.

Artekeń Sádir batyrmen erekshe saǵynyshty amandasty.

— Batyrym-aı, oq ótpesim-aı, naızagerim-aı, seni de kóretin kún bar eken-aý!.. Sen ıt, on bes jyl boıy nege at izin bir salmaı kettiń? Ólip qaldyń ba?

Basqa qonaqtar múgedek batyrǵa eńkeıip sálemdesse, Sádir jer tósekte otyrǵan shoınaqtyń qasyna tizerlenip otyra ketip, eki qolyn birdeı sozyp edi. Múgedek batyr ony qushaqtaı alyp, aımalap, arqasynan judyryqtaı otyryp:

— It-aý, qaıda júrdiń, qaıda joǵalyp kettiń? — dep qaıtalaı-qaıtalaı aıtyp, uzaq bosatpaı qoıdy. Ekeýi de eńkildesip aldy.

— Batyr kerek, naıza kerek zaman qaldy ǵoı adyra, adyra qalǵyr! Sádir naızasyn quryqqa aıyrbastap jylqyshy bolyp ketken — dep Sádir de óziniń Eseneıdiń qolyna qarap qalǵan ıt ómiriniń aryzyn aıtyp qaldy.

Qonaqtar Artyqbaıdyń áıeline de tura kelip turǵan boılarynda qol alysyp amandasty. Sheshesiniń qasynda turǵan Ulpandy kózderimen ǵana janap ótti. Qyz balaǵa odan artyq kóńil aýdarý ersilik bolatyn. Qyz da bulardyń árqaısysyna kóz qıyǵyn serpe tastap, kózimen ǵana amandasty. Sol kózqarasynda sırek kezdesetin sulýlyq baryn qonaqtar túgel sezindi. Qara bıesi joq úı — qymyzy joq úı — sary bıesine — samaýyrǵa tezirek umtylady. Ulpan sary jez samaýyrdy kóterip dalaǵa shyǵyp ketti.

Amandyq-saýlyqtan keıin Eseneı óz kinásin tezirek jýyp tastaǵysy kelip sóılep ketti:

— Arteke, sizdiń bul arany mekendeı bastaǵanyńyzdy bilmeı kelip uıatty bolyp qaldyq. Burynǵy mekenińiz bul jerden kóp joǵary bolýshy edi ǵoı?

— Ie, dúzge jaqyn bolatyn... «Aqsýat» edi ǵoı. Bıyl osylaı qaraı aýystyq. Jata-jastana estirsiń, «Qudyqqa qulan qulasa, qurbaqa qulaǵynda oınar» degendeı bir jaıymyz boldy.

— Iesiz jatqan jer degennen keıin qalyń shubarǵa qyzyǵyp kelip qalyp edik, sizdiń mekendep otyrǵanyńyzdy estigen soń maldyń jarym-jartysyn Qusmurynǵa qaraı, jarym-jartysyn ishke qaraı aýdartyp jiberdim.

— Beker-aq bolǵan eken. Kóńil syıyssa, kóldiń sýy jetetin edi ǵoı.

— Joq, joq, Arteke! Eseneı bir kezde janyn alyp qalǵan batyrynyń jerin tartyp alypty degen ataqqa qalǵym kelmeıdi.

— Eseneı bir qys qonaqtap shyǵýǵa kóńil etip kelgen eken kári shoınaq ot basynan oryn bermepti degen ataqqa men qalyp júrsem qalaı bolar?

— Sizge sóz keltirmeımin ǵoı, Arteke...

— Tym bolmasa bir qys dámdes bolyp boı jazyp qalsyn deseń, shoınaq aǵańdy shanaǵa salyp alyp qasqyr qýǵanyńdy kórset. Men úıkúshik bolyp qalyp dala kórmegeli on bes jyl... Qosyńdy ákelip bizdiń úıdiń qasyna tiktir.

Osymen eki jaǵy da birin biri uǵynysyp boldy. Jer jaıyna endi orala qalsa, eki jaǵyna da uıat bolar edi. Bir qos jylqynyń osy arada qystap shyǵaryna Eseneı kózi jetti. Eseneı qosy qasynda bolsa, toqshylyq bolaryna Artyqbaıdyń kózi jetti.

— Arteke, sadaq-naızańyzdy ázirleı berińiz. Qys boıy qasqyr qýarmyz. Esikti ashyp qoıyp sadaq tartyp nysana atady eken dep estidim. Qudaı buıyrsa qaraýylyńyzǵa qasqyr da bir iliner, — dedi.

— Eseneı-aý, basqa ermegim qaldy ma meniń? Naızalarymdy qaırap, oq jonyp ermek etem. Mańaıda jan joqta nysana atam. Keıde oǵym nysanaǵa dál tıedi, keıde josyp aıdalaǵa ketedi.

— Bıyl qys baıaǵyny taǵy bir qaıtalarmyz endeshe.

— Alda razy bolsyn!

Qonaqtar kelip túsken betinde attaryn kez kelgen aǵashqa baılaı salyp edi. Sol esine túsip Kenjetaı dalaǵa shyqty. Attardy yqtasynǵa aparyp baılaǵysy keldi. Ekinshi bir úıden qaınaǵan samaýyrdy kóterip ákele jatqan Ulpandy kórip.

— Samaýyrdy jerge qoıa turshy, qaraǵym. Úıge men kóterip aparaıyn, — dedi qyzǵa tym tez jaqyndaı berip.

Ulpan samaýyrdy jerge qoıdy da:

— Jigitim, sen maǵan qaraǵym dep sóılespeıtin bol. Meniń Ulpan degen atym bar. Qazir shaı iship bolǵan soń, anaý bir qalyńnyń ar jaǵyndaǵy alańda arqandaýly, keshegi kúnge deıin óziń jetelep júrgen tory at tur, sony ákelip erttep qoı. Er áne jatyr. Endi samaýyrdy úıge alyp kir... — dedi. Kenjetaıdy yqtata — yǵystyra aıtty.

Samaýyrdy úıge Kenjetaı alyp kirdi. Ulpan sońynda keledi eken. Eseneıdiń ishi Ulpandy Kenjetaıdan qyzǵanyp ketti. Keskini ádemi, baıdyń myrzasyndaı jaqsy kıindirip qoıǵan jas jigit qyzben til tabysyp qala ma dep qyzǵandy. Biraq, Kenjetaıdyń júzinde qyzdan yǵysqandyq belgisi ǵana bar edi. Kenjetaı qyz buıryǵyn oryndaýǵa shaıǵa qaramastan shyǵyp ketti.

— Attardy bir yqtasynǵa jaıǵastyryp keleıin...

— Eseneı myrza, az ǵana saýyn bıe aǵytylǵannan keıin myna samaýyr degen sary bıege qarap qalǵamyz. Jaryqtyq erteli-kesh ııdi de turady... — dedi Artyqbaı. — Sary bıeńdi jebeı saýǵaısyń!

Eseneı «Shydaı tur, shalym, qys boıy qymyz ishkizermin» dep qala jazdady da, sózdiń betin shaıǵa buryp ketti:

— E, shaıǵa úırenip boldyq qoı. Bul qurǵyrdy qanyp ishpeseń, tipti basyń aýyratyn boldy. Bermeseńiz surap ishetin edik. Nesibeli jeńgemizdiń ystyq baýyrsaǵyn saǵynǵanymyz da ras, — dep Eseneı keńkildeı kúldi. Árıne, basqalar da kúldi.

Shaıdy ishe otyryp, qansha qaramaıyn dese de Eseneı kózin qyzdan aýdara almaı qoıdy. Basynda kúreń barqytpen tystaǵan qara eltiri bórik, ústinde sol kúreń barqytpen tystaǵan jeńil pushpaq ishik, kúreń barqyt shalbar, belinde kúmis japqan qaptyrmaly bulǵary beldik. Aıaǵynda bıik óksheli shońqaıma etik — «qosaı qolosh», bári de sandyq túbinde jatatyn qyzdyń «bir kıeri» ekeni tanylyp tur.

Shaı quıyp otyrǵan qyzdyń on saýsaǵy men beti ǵana kórinedi. Sulýlyǵyn da, balǵyndyǵyn da pash etpeı tejep ustaıtyn qyz bolý kerek. Álde suńǵyla qyz jasyra ustaǵan sulýlyqtyń óltire qyzyqtyratynyn bile me eken?.. Ýysyń tolar jýan burymnyń astynan az ǵana moıny aǵarańdaıdy. Úlbiregen aq saýsaq emes ár iske úırenisken qoldary senimdi de ońtaıly qımyldaıdy.

Eseneı qyzdyń kórinbesin kórip, tinte qarap otyr. Baıaǵyda qumyrsqa shaqqan arqasy kez aldyna keldi. Maqpal-qara meńniń tusyna da edáýir aınalaqtap qaldy. Qyz ózi de sulý, biraq, Eseneı onyń sulýlyǵyn da, minezin de, aqylyn da óz oıyndaǵy oq jetpes bıikten asyra kórip otyr. Tún boıy «qutyrma, qara býra, qutyrma!» — dep shyǵyp edi. Sol táýbesi qazir de esinde. İshinen aıtyp ta qoıady. Amaly ne, ózine de, kezine de ıe bola alar emes. Bir-eki ret Artyqbaıdyń suraýlaryn jaýapsyz qaldyrdy.

Eseneıdiń kóńiline úlken bir uıtqý kirgenin qyzdyń dimshesi Nesibeli baıqap qaldy, Músirep te sezindi. Tek, qyz júzine eleń kirgen joq. Shaı ishilip bolǵan soń samaýyrdy ornyna qoıdy da, Ulpan shyǵyp ketti.

Úı ishi ajarynan aırylyp surǵylt tartyp, júdeýlene qaldy. Osyndaıda aýzyńa jóni bútin sóz túspegeni jaman... Keshe jigit bolyp kelip bulardy uıaltyp ketken qyzdyń erke qylyǵyn aıtyp ezý tarttyrýǵa bolatyn edi ǵoı! Qyz sonda qandaı minez kórseter edi? Múmkin, qyz aýzynan taǵy bir qyzyq sózder shyǵar ma edi, álde qaıter edi? Eń bolmaǵanda kózin jarq etkizip serpe tastap týra bir qaramas pa edi? Taýdaı Eseneı bı atanyp júrip, osyndaı op-ońaıdyń retin taba almaǵany nesi? Álde alpysqa taıap qalǵan jasy qurǵyr bógeı berdi me?

Ulpan kepke deıin oralmaǵan. Endi ony osy úıge erin az súırep qaıtyp ákeletin birdeme oılap tabý kerek-ti.

— Kenjetaı, sen batyrǵa bir ádemi jyr aıtyp bershi! — dedi Eseneı.

— E, bárekeldi! — dep Artyqbaı da maquldady.

Bul úıde dombyra da bolmaı shyqty. Kenjetaı qamshysyn eki búktep «dombyra» etti de, «Sulýshash» jyryn aıta jóneldi.

Bát qundyz qyz balaǵa jarasqandaı, Tuman joq er jigitke adasqandaı. Salasyn Sartorǵaıdyń meken etken Bar eken Qantaı atty bir asqan baı, Sulýshash Qantaı baıdyń jalǵyz qyzy Sıpaty hor qyzymen talasqandaı...

Qońyr daýysty Kenjetaı sóz yrǵaǵyn, oı salmaǵyn oryndy-ornyna qoıyp bappen aıtady eken. Qantaıdyń baılyǵyn, ásirese qyzynyń sulýlyǵyn shar aınaǵa túsirgendeı qulpyrtyp jyrlady.

Sulýshashtyń aıttyryp qoıǵan kúıeýiniń basy taz eken. Sulýshash oǵan barǵysy kelmeıdi, jırkenedi. Bezinip bolǵan. Áke-sheshesi qınalysta. Qalyń malyn alyp qoıǵan. Qyzyna da jany ashıdy. Qyzdyń Altaı degen súıgen jigiti bar. Ol baı balasy emes, eti tiri, talapty jigit. Jyr bul ekeýin qosýǵa beıimdeıdi de qosa almaıdy. Kenjetaı osy jerine kelgende álde neni óz janynan qosqysy kelgendeı tebirenip ketti. Qyz qaıǵysyn tyńdaýshylardyń oı-sanasyna shegeleı jyrlady.

Qaıtady kúz bolǵanda qarasha qaz Aıttyrǵan Sulýshashty súr qasqa taz. Qaıǵysy qara narǵa júk bolǵandaı Mal alǵan qyzyn satyp ákesi máz!

Osy tusta Artyqbaı batyr óz basyndaǵy qaıǵysynan habar bergendeı bolyp:

— Qyz balany qor qylatyn qalyń mal ǵoı, — dedi. Aýyr kúrsinip qaldy.

Daladan qatty shapqan at dúbiri estildi. Úıdegiler eleńdesip birine biri qarady. Jyr da toqtaldy. Kóp attyń dúbiri jaqyndap keledi. Itter azan-qazan. Gújildesken erkek daýystary estile bastady. Kenjetaı kerege basynda kóldeneń asylǵan naızalardyń birin ala-sala attaryna qaraı júgire jóneldi. Aýyr deneli mosqal batyr Sádir de bir naızany qolyna alyp jónele berem degende attarynan topyldaı túsip osy úıge qaraı júgirgen adam dybystaryn tanydy da, toqtap qaldy.

Aldymen úıge Ulpan júgire kirdi. Uıalǵandaı kúlimsirep ákesiniń bas jaǵyna baryp keregege soǵylyp toqtady. Onyń artynan ile-shala úsh erkek kirdi. Aldymen kirgen túlki tymaqty mysyq murt, jalynymen shańyraqty jalaǵysy kelgendeı lapyldap janyp turǵan otqa soǵylardaı bolyp aptyǵyp toqtady da, artynda kele jatqan ekeýine:

— Súırep áketińder! Áne tur! — dep Ulpandy nusqady.

— Áı, sen kebis aýyz, kimdi súırep áketesiń! Kózińe qarashy! — degende Sádirdiń naızasy mysyq murttyń aýzyna da taqalyp qalyp edi. Qaırap qoıǵan naıza ushy aýzynan kirip jelkesinen shyqqaly turǵandaı eken! Jigit qaqalyp qalǵandaı sóıleı almaı qaldy.

— Otyr!

Jigit otyra bergende Sádir naızanyń ushymen onyń basyndaǵy tymaǵyn túırep alyp otqa tastap jiberdi. Ulpanǵa qaraı umtylǵan eki jigit te qyzǵa qol tıgizbeı toqtady. Sádir ol ekeýin de naızasynyń ushymen nusqap alǵashqynyń qasyna otyrǵyzdy. Daladan taǵy eki jigit keldi. Jalǵyz Sádir naızasyn jarqyldata siltep bes jigitti túgel ot basyna ıirip tastady. Bireýine de naızasyn tıgizgen joq.

Kópten batyrlyq jyny qorlanyp júrgen Sádir Nesibelige qarap:

— Kegen ákel! — dedi.

Kedeıdiń bar baılyǵy úıiniń aınalasynda ǵoı. Nesibeli júgire shyqty da kógendi jyldam alyp keldi.

Sádir jigitterdiń, bas kıimderin laqtyryp-laqtyryp jiberip bir shetinen kógendeı bastady.

— Seniń basyńdy otqa úıtip turyp, qudaı qossa ózim mújıtin bolarmyn! — dep áýeli úıge buryn kirgen mysyq murtty kógendedi.

— Sen de bir jondanyp ketken neme ekensiń, qudaı qossa qyryq qamshy dúreni ózim soǵatyn bolarmyn!

— Sen qara japalaq, úıińde otyrǵanda qandaı myqty ekensiń, á?

Osylaı árqaısysyna bir mysqyl aıta júrip, jigitterdi kógendep boldy da, kógenniń eki ushyn eki jaqtaǵy keregege kórip tastap, óz qylyǵyna ózi masattanyp turyp qaldy. Naızasyna súıenip, qozydaı kógendelgenderge joǵarydan qarap tur.

— Endi Eseneı bıdiń kesimin estısińder!

Jigitter tórde otyrǵan dáý qara shubardyń Eseneı bı ekenin endi bilip, maıly qasyqpen tóbege urǵan mysyqtaı jym boldy.

Jaýgershilikten urlyqtan qolǵa túsken adamdardy áýeli kógendep alyp qorlaý qorlaýdyń da aýyr túri. Bul kezde qalyp bara jatqan eskilik. «Kógenge túsip» qaıtqan jigitte qadir-qasıet qalmaıdy. Sádir myna jigitterge sol qorlyqty kórsetip jatyr.

Sádirdiń «Kebis aýyz», «Qara japalaq» degenderinde de mán bar. Jekpe-jekte bolsyn, soǵysta bolsyn, qarsylasqan jaýyńdy solaı bir mazaqtap, qorlap alsań, ońaı ashýlanady. Ashýlanǵan adam utylmaı, jeńilmeı qoımaıdy...

— Bularyń kim ózi? Tanısyz ba? — dedi Eseneı Artyqbaıǵa qarap.

— Kim bolsyn, qudalarym bolady, — dedi Artyqbaı. — Bizdiń úıdegi «Sulýshashty» aıttyrǵan qudalarym, — dep qyzyna bir qarap qoıdy. — Kedeılik ne istetpeıdi. Baǵlan aýzynda otyratyn bir saýdager Túlen degenmen quda bolyp edim. Balasy taz ba, merez be, bilmeımin, áıteýir Ulpanjan qulan-taza bezinip ketti. Shoınaq shaldy basynyp alyp qashýǵa kelgenderin kórmeısiń be! — Artyqbaı taǵy da aýyr kúrsinip toqtady.

— Boldy, Arteke, boldy. Arjaǵyn aıtpaı-aq qoıyńyz. Kórip otyrmyz. Sádir, sen myna qudalardy qosyńa aparyp qondyryp shyǵararsyń.

Kenesary ylańynan keıingi on bes jyldyń ishinde Sádirdiń naızasy jarqyldaǵan kúni osy ǵana. Sol on bes jyldyń ishinde qoıdaı kógendep tutqyn ustaǵany da osy. Alaqan qyshýy áli basylǵan joq. Eseneıdiń kózinshe qol iske bara almaı, naızasyna súıenip zyǵyrdany qaınap tur edi. Eseneıdiń buıryǵyna qýanyp ketti. Qudaı qossa, qosqa aparyp qamaǵan soń bir-birlep shyǵaryp alyp dúreleıtin bolar. Bıdiń kesimi kezinde bola jatar, oǵan deıin kúzdiń uzaq túni Sádirdiń saırandaýyna mol jetedi...

Sádir kógendep alǵan jigitterin aǵytyp jaıdaq atqa eki-ekiden mingizdi. Er-toqymdaryn qoldaryna qushaqtatyp qoıypty. Úıge bes jigit kirse, dalada attaryn ustap turǵan taǵy eki jigit bar eken. Sonymen altaýyn úsh atqa mingesterip, úsh attyń shylbyryn birge túıip jetinshi jigitke ustatty da, aıdap júre berdi.

Ulpandy aıttyrǵan kúıeý Túlenniń balasy Myrzash degen jigit aldyńǵy jyly bir kelip ketken. Dalanyń jupar ıisi ańqyǵan jazǵytury edi. Ulpan qudaıdyń jazǵanyna moıyn usynyp, oıynda jaqsy kórý — jek kórýden esh nárse joq, kúıeýin kerýge ǵana yntyǵyp shymyldyqqa kirdi de qashyp shyqty. Qyz murnyna kelip kórmegen jıirkenish ıisten júregi aınyp ketti. Jeńgeleri áýeli qashanǵy dástúr boıynsha kúıeý men qyzdyń qoldaryn ustattyra berip edi, Ulpannyń alaqanyna ómir boıy jýsań da ketpes bir maıly jylbysqy jabysqandaı boldy. Sol jabysqaq qyz alaqanynyń esinde áli bar. Ulpan áli jerkenedi. Esine túsip ketse, qoldaryn sabyndy kópirtip taǵy bir jýyp alady.

Sodan keıin qudalardyń arasy shalǵaılana berdi. Saýdager qý ul balasy joq shoınaqty basynyp, áýeli qalyńǵa bergen bes qulyndy bıemdi qaıyryp ber dedi. Artyqbaı onysyn durys kórip, kónip edi, bes bıeniń on jyldan bergi ósimin surady. Onyń ózi Artyqbaıdyń mańdaıyna bitip kórmegen kep jylqy bolyp shyǵady eken. Artyqbaı qalyń malǵa alǵan bes qulyndy bıeni qaıyrdy da, ósim daýynan áli qutyla alǵan joq. Aıaǵynda alysyraq jerge keship ketip qutylam ba dep edi, Túlen qý-aıaq qyzdyń ózin tartyp áketýge jigitterin jiberipti...

Bul janjaldyń ústinen shyqqanyna Eseneı qýanyp otyr. Ulpannyń basy bos eken! Erteń aıyp-qıybyn tabandata salyp bet baqtyrmaıtyn kesim aıtady da, qudalardy aıdap tastaıdy. Kónbeı kórsin! Ol az bolsa, bir qos jylqysyn sol Túlen qýdyń jerine aparyp qystatady!..

Ulpan basynda keshegi tymaǵy, ústinde jeńil ishiktiń syrtynan kıgen túıe jún shekpen ornynan qozǵala almaıtyn ákesine qorǵalaǵan kúıinde uzaq turyp qaldy. Qoryqqannan qýań tartqan, qoryqqanyna uıalǵanynan kúlimsiregen qalpy bar. Kúndegi ádeti boıynsha ińir kezinde az ǵana jylqysyn sharbaqqa ákelip qamap, tań ata ergizip jiberýshi edi. Kenjetaıǵa at ertteýdi tapsyrǵandaǵy sebebi sol bolatyn.

Ulpan jaıylyp júrgen jylqysyn jınaı bergende, aǵash arasynan eki salt atty shyǵa kelip:

— Bul kimniń jylqysy? — dep surady.

— Bizdiń úıdiki.

Túnge qaraı aǵash arasynan shyǵa kelgen adamdardy eń berisi uryǵa balap, Ulpan jylqysyn qıqý salyp qýa jóneldi. Qyz daýysy tanylyp qaldy. Aǵash arasynan:

— Sol! Sonyń ózi!

— Umtyl, usta! — degen daýystar jaqyndaı berdi.

Onsyz da saqtanyp kele jatqan qyz jylqysyn tastaı berip aýylyna qaraı bir-aq tartty. Art jaǵynda qýǵynshylar, Ulpan úıine olardan oq boıy buryn kelip jetti...

Sádir jigitterdi aıdap áketken soń Ulpan ákesiniń qasyna otyra ketti de jylaı bastady. Qonaqtaryna aryzyn aıtqandaı, óksip jylap otyr. Ne degen qorlyq! Bul kúnge deıin eshkim betine qarsy kelip kórmegen erke ósken Ulpan malǵa satylyp kete beretin kóp qyzdyń biri eken-aý! Úıde qonaqtar bolmasa ǵoı, álgi jigitter muny baılap-matap alady da ketedi. Aparady da sasyq Myrzashtyń qoınyna salady. Sonan soń jata ber, irip-shirip... kóne ber, óle ber... Ulpannyń tula boıy titirkenip ketti... bala minezdi bolýshy edi, qatty qoryqqan eken jas balasha jylady. Erke bolsa da er minezdi bolýshy edi, qorlanyp jylady. Úıine qadirli qonaqtar kelgen kúni uıatqa ushyrap qaldym-aý dep, uıalǵanynan jylady.

Eseneı Músirepke qarady. Birdeme aıtyp ýatsańshy degendeı edi. Músirep birdeme aıtýǵa ózi de asyǵyp, Eseneıdiń ıek kóterýin kútip otyr eken sózin tez bastap ketti:

— Qaraǵym Ulpanjan, basyńa túsken bir báleden qutyldyń. Endi birjola qutyldyń. Jylama! Bul úıge degen nıetimiz taza eken qorlyq-zorlyqtyń ústine kezdestik. Endi ol bále seniń basyńa qaıtyp oralmaıdy. Artekem men Nesibeli jeńgemizden týǵan jalǵyz asyl perzentin qaıda júrsek te qorǵaı júrermiz. Eshkimniń tisi bata almas bul úıge. Baǵyń ashylar, qaraǵym. Teńińe kezdesersiń áli, jylama...

— Bul arada qyryq úıge jaqyn Kúrleýit barmyz... — dedi Artyqbaı. — Jazǵa qaraı bir aýyl bolyp otyramyz da qysqa qaraı aǵash-aǵashtyń qoınaýyn qýalap, qalyńyn panalap bytyrap ketemiz. Búgin sender kelmegende kúnimiz qarań edi. Eseneı, sen jylqyńdy eshqaıda aýdarma... Óz qasyma ákelip qondyr...

— Arteke, siz neni qalasańyz da qolyńyzdy qaqpaspyn. Biraq, endi qudańnan qaýip etpeı-aq qoıyńyz. Men qosymdy sol qudańnyń aýylyna jaqyndatyp aparyp qondyrsam qalaı bolar dep oılap otyrmyn.

— Oıbaı-aý, onda saýdager sumdy birjola turalatyp ketesiń ǵoı!..

— Turalasa jatsyn!.. Luqsat etseńiz Sádirdiń qosyn osy mańaıǵa kóshirer edim... Jylqyńyzdy Sádirdiń qosyna qosyp jiberseńiz, Ulpanjan da qysqy sýyqta túndeletip shapqylap júrmes edi.

— Boldy, Eseneıjan, boldy. Maǵan Sádirden artyq joldastyń keregi joq!

Ulpan osy arada ǵana ezý tartty. Qonaqtar keshki tamaqtan keıin attanyp ketti...

Sádir baıaǵy tutqyn dástúriniń bárin istegisi kelip, qyz alyp qashýǵa kelgen jigitterdiń qoldaryn artyna baılap, Eseneıdiń qosyna jaıaý aıdap ákele jatyr. Bári de jalańbas, bas kıimderin qoıyndaryna tyǵyp bergen. Sádir ózi at ústinde, naızasy qolynda, qasynda Eseneı jibergen Kenjetaı bar, ol da salt.

— Kereı-Ýaq kekeký, Súıir batyr tekeký! — dep aıǵaılap qoıady Sádir. — Kereı-Ýaqpen kektesseń, Súıir batyrdyń tepkisin keresiń! — degendi estip pe edińder, qaraqshy ıtter?

Jigitterde ún joq. Tún boıy edáýir qalyńdap qalǵan kóbik qardy etekterimen syzyp bultań-bultań etip júrip keledi. Qaryndary ashqan, azdap qamshy jegen. Eseneıdiń uryǵa qataldyǵyn da estigen. Qorqyp keledi.

— Qap, Stapqa da men aıdap aparatyn boldym-aý!.. Qudaı qossa, Stapqa jetkenshe qulaqtaryńdy berip qutylarsyńdar. Stapta qulaqtaryń jazylǵansha eki aı jatasyńdar. Temirdi qyp-qyzyl qylyp qyzdyryp mańdaılaryńa «qaraqshy» degen tańba basady. Qudaı qossa, ony men basatyn bolarmyn... Sodan soń qoı-qosh aman bol, «It jekkenge» deıin orystyń ýrádnıgi aıdap aparady.

Sádir muny jigitterge tún boıy kórsetken azabyn Eseneıge aıtyp qoıa ma dep qoqaı-noqylap keledi.

— Kereı-Ýaq kekeký, Súıir batyr tekeký!.. «Itjekkenge» deıin eki qys, eki jaz jaıaý aıdalasyńdar... balpaqtaı balpańdamaı basyńdar aıaqtaryńdy!

Eseneıdiń qosy Sádirdiń qosynan alys emes edi. Sádir jigitterge osy ósıetterin aıtyp bolǵamsha kelip te qaldy. Jigitter Eseneıdiń, úıine kire bere etpetterinen túsip, bir-bir qulap quldyq urdy da, sodan keıin esik aldyna ǵana tizerlenip otyryp qaldy.

— Endi kete ber, qosyńdy kóshir! — dedi Eseneı Sádirge. Sádir shyǵyp ketti.

— Ie, sender kimsińder?

— Kereıiń biz, aǵa sultanymyz, Kereıińizbiz ózińizdiń... Baǵlan aýzynda otyratyn.

— Keshe Artyqbaı batyrdyń úıine aldymen kirip ediń... Sen kimsiń?

— Túlen degen kisiniń úlken balasymyn... óz atym Myrzageldi.

— E, jesir seniki eken ǵoı?

— Ie, taqsyr... İnim bala jasynan syrqattaý bolýshy edi... Qysqa qaraı tipti júdep bara jatqan soń kóńilin kóteremiz be dep qalyńdyǵyn ákelip bersek dep kelip qalyp edik...

Jigittiń tún boıy oılap tapqan aılasy osy-aq. İnim aýrý desem, Eseneıdiń, kóńili jibir, aıaýshylyq eter degen.

— Aýrý adamǵa qatyn ápere me eken?

— Kóńili kóterile me degen úmit qoı... qalyń, maly túgel tólenip qoıǵan soń jesir bizdiki ǵoı dep oılaǵandyq qoı.

— Bergenińdi qaıyryp alypsyń ǵoı!

— Ósimin ala almaı júr edik...

Byljyrap sóılegenimen jigittiń aram oıyn Eseneı ońaı túsindi. Qazaq aılasynyń quıryǵy bir-aq tutam. İnisi ólim aldynda eken... qalyńdyqty bir ákelip alsa, ol sorly qyz «ini ólse aǵa murasy» bolady da qalady emes pe!

— Bul aqyl ákeń, Túlendiki me, jastardyki me?

— Ákemizge bildirgen joq edik...

— Endeshe qaıta berińder. Stapqa aıdatpaı-aq qoıaıyn. Artyqbaıda qalǵan malym bar dese ákeń ózi kelsin maǵan. Bolmasa qys ortasy aýǵan kezde bir qos jylqyny sol mańaıǵa aýdarǵaly otyrmyn. Sonda kezdeser... Kenjetaı, qoldaryn sheship bosatyp jiber!

Jigitter Eseneıge qaıta-qaıta bas ıip, shyǵyp ketti. Kún keshkirip qalypty. Ózderi de ash, attary da dir qaltyrap keshe túnde baılanǵan jerinde ash tur... Qosyn jyǵyp Artyqbaıdyń qasyna kóshirgeli jatqan Sádir bularǵa áli yzǵarly qarap tur. Keıde Eseneıdiń osyndaı aıaýshylyq etetini de bar!.. Tym bolmasa dúreletpegenin kórdiń be!..

Myrzageldiniń oıyna asa úlken qaýip kirdi. Eseneı bir qos jylqysymen kelip ornaı qalsa, odan artyq jut bolady deımisiń! Endi Ulpannan da kúder úzbesteı ne qaldy? Tegi Túlenniń bar sharýasy shaıqalyp, tolmaı jatyp tógiletin bolar. Bes baıtaldyń quny bir saıqalda nesi bar edi? Áı, ol jaı sóz ǵoı, Ulpandaı qatyn qaıdan kezdesedi deısiń!.. Osy joly alyp kete alsam, buıyrmasa da buıyryp edi-aý!..

Ózderi de, attary da ashyqqan jigitter osy «Qarshyǵaly» ormanynyń ishinde shetirek otyratyn qudandaly tildesiniń úıine qaraı bet aldy. İz tastap, alystan oraǵytyp keldi.

Ulpandy kishi balasy Myrzashqa aıttyryp qoıǵan Túlenniń ákesiniń ákesi Tilepbaıdyń sheshesiniń sińlisi Aqbaıpaqtan týǵan Qarabaıdyń Qaıyrgeldisiniń jıeni Igenberdiniń nemere qyzyn alyp otyrǵan Yrymbek úıinde eken...

Artyqbaıdyń úıi ońasha jerde ekeniń qyzynyń ińir kezinde óristegi jylqyny sharbaqqa ákelip qamaıtynyn Túlenniń úıine jetkizip otyratyn sol edi. Ulpandy alyp qashý — qazdyń balapanyn ustap alýdan da ońaı degen.

Keshe keshke Yrymbek alyp qasha kelgen jigitterdi ózi bastap kelip Artyqbaıdyń bir úıir ǵana jylqysynyń mańaıyna, aǵash ishine jasyryp ketken. Jigitter qyzdy qýa jónelgende ol úıine qaraı tartyp otyrǵan. Odan bergi habar barlyq «Qarshyǵalyǵa» tarap ketti de, Yrymbekte úreı qalǵan joq. Yrymbek úıinen shyǵa keldi de:

— Oıbaı, mine toqtym, mine qazanym... Alyńdar da jónelińder. Men endi qurydym! - — dedi. Jigitter de aınala berýge qorqyp, Yrymbektiń, bergenderin alyp ketip qaldy. Myrzakeldi jaı ketken joq, boqtap ketti:

— Kózińdi uraıyn, shoshqa kóz, Artyqbaıdyń úıine Eseneıdiń kelip jatqanyn neǵyp bilmediń?

— Áke quldyq, jónel endi! — dedi Yrymbek.

Yrymbektiń sonsha sasqalaqtaǵany da jaı emes edi.

Ótken túni Artyqbaı shaldyń úıinde bolǵan oqıǵa tań atqansha «Qarshyǵalyny» qystap otyrǵan qyryq úıli Kúrleýitke túgel tarap bolǵan. Búgin shaldyń aǵaıyn-týysqandary bári sonda.

— Apyr-aı, qudaıdyń saqtaǵany-aı!

— Eseneı jaryqtyq kelip jatpasa ǵoı, Ulpanjannan aırylamyz da qalamyz.

— Nesibeli apaıdyń kók qoshqar soıyp qurmaldyq berip jatqany ábden durys eken... Basyn Eseneıdiń ózine tartyńdar!

— Aqsaqal, siz beker shetirek qystadyńyz... Áli de ortamyzǵa kelip qonǵanyńyz durys bolar...

— Ózge sózdiń keregi ne, arada júrgen bir aramy tildes bar ǵoı! Sony taýyp sazaıyn berý kerek!..

Yrymbek kún boıy ózi de sonda bolyp, osy sózderdi túgel estip, janynan túńilip qaıtqan. Áıeli áli qaıtqan joq. Onyń alyp keler qosymshasy taǵy bar ǵoı!

Jurttyń estigen-bilgenderin saýysqan shyqyldap, qarǵa qarqyldap ósirip-órbitip áketken.

— Eseneı qyz alyp qashýǵa kelgenderge qyryq qamshydan dúre soqtyrypty.

— Qozydaı kógendep qoıyp mańdaılaryna qyryqtyq qyzdyryp basyp, «It jekkenge» aıdataıyn dep jatyr deıdi. Qudaı biledi, ras!..

— Ózimizdiń ishimizdegi aramy tildesti birge aıdatsa ıgi edi.

— Aýrý adamǵa qatyn ápere me eken?

— Kóńili kóterile me degen úmit qoı... qalyń maly túgel tólenip qoıǵan soń jesir bizdiki ǵoı dep oılaǵandyq qoı.

— Bergenińdi qaıyryp alypsyń ǵoı!

— Ósimin ala almaı júr edik...

Byljyrap sóılegenimen jigittiń aram oıyn Eseneı ońaı túsindi. Qazaq aılasynyń quıryǵy bir-aq tutam. İnisi ólim aldynda eken... qalyńdyqty bir ákelip alsa, ol sorly qyz «ini ólse aǵa murasy» bolady da qalady emes pe!

— Bul aqyl ákeń Túlendiki me, jastardyki me?

— Ákemizge bildirgen joq edik...

— Endeshe qaıta berińder. Stapqa aıdatpaı-aq qoıaıyn. Artyqbaıda qalǵan malym bar dese ákeń ózi kelsin maǵan. Bolmasa qys ortasy aýǵan kezde bir qos jylqyny sol mańaıǵa aýdarǵaly otyrmyn. Sonda kezdeser... Kenjetaı, qoldaryn sheship bosatyp jiber!

Jigitter Eseneıge qaıta-qaıta bas ıip, shyǵyp ketti. Kún keshkirip qalypty. Ózderi de ash, attary da dir qaltyrap keshe túnde baılanǵan jerinde ash tur... Qosyn jyǵyp Artyqbaıdyń qasyna keshirgeli jatqan Sádir bularǵa áli yzǵarly qarap tur. Keıde Eseneıdiń osyndaı aıaýshylyq etetini de bar!.. Tym bolmasa dúreletpegenin kórdiń be!..

Myrzageldiniń, oıyna asa úlken qaýip kirdi. Eseneı bir qos jylqysymen kelip ornaı qalsa, odan artyq jut bolady deımisiń! Endi Ulpannan da kúder úzbesteı ne qaldy? Tegi Túlenniń bar sharýasy shaıqalyp, tolmaı jatyp tógiletin bolar. Bes baıtaldyń quny bir saıqalda nesi bar edi? Áı, ol jaı sóz ǵoı, Ulpandaı qatyn qaıdan kezdesedi deısiń!.. Osy joly alyp kete alsam, buıyrmasa da buıyryp edi-aý!..

Ózderi de, attary da ashyqqan jigitter osy «Qarshyǵaly» ormanynyń ishinde shetirek otyratyn qudandaly tildesiniń úıine qaraı bet aldy. İz tastap, alystan oraǵytyp keldi.

Ulpandy kishi balasy Myrzashqa aıttyryp qoıǵan Túlenniń ákesiniń ákesi Tilepbaıdyń sheshesiniń sińlisi Aqbaıpaqtan týǵan Qarabaıdyń Qaıyrgeldisiniń jıeni Igenberdiniń nemere qyzyn alyp otyrǵan Yrymbek úıinde eken...

Artyqbaıdyń úıi ońasha jerde ekeniń qyzynyń ińir kezinde óristegi jylqyny sharbaqqa ákelip qamaıtynyn

Túlenniń úıine jetkizip otyratyn sol edi. Ulpandy alyp qashý — qazdyń balapanyn ustap alýdan da ońaı degen.

Keshe keshke Yrymbek alyp qasha kelgen jigitterdi ózi bastap kelip Artyqbaıdyń bir úıir ǵana jylqysynyń mańaıyna, aǵash ishine jasyryp ketken. Jigitter qyzdy qýa jónelgende ol úıine qaraı tartyp otyrǵan. Odan bergi habar barlyq «Qarshyǵalyǵa» tarap ketti de, Yrymbekte úreı qalǵan joq. Yrymbek úıinen shyǵa keldi de:

— Oıbaı, mine toqtym, mine qazanym... Alyńdar da jónelińder. Men endi qurydym! — dedi. Jigitter de aınala berýge qorqyp, Yrymbektiń bergenderin alyp ketip qaldy. Myrzakeldi jaı ketken joq, boqtap ketti:

— Kózińdi uraıyn, shoshqa kóz, Artyqbaıdyń úıine Eseneıdiń kelip jatqanyn neǵyp bilmediń?

— Áke quldyq, jónel endi! — dedi Yrymbek.

Yrymbektiń sonsha sasqalaqtaǵany da jaı emes edi.

Ótken túni Artyqbaı shaldyń úıinde bolǵan oqıǵa tań atqansha «Qarshyǵalyny» qystap otyrǵan qyryq úıli Kúrleýitke túgel tarap bolǵan. Búgin shaldyń aǵaıyn-týysqandary bári sonda.

— Apyr-aı, qudaıdyń saqtaǵany-aı!

— Eseneı jaryqtyq kelip jatpasa ǵoı, Ulpanjannan aırylamyz da qalamyz.

— Nesibeli apaıdyń kók qoshqar soıyp qurmaldyq berip jatqany ábden durys eken... Basyn Eseneıdiń ózine tartyńdar!

— Aqsaqal, siz beker shetirek qystadyńyz... Áli de ortamyzǵa kelip qonǵanyńyz durys bolar...

— Ózge sózdiń keregi ne, arada júrgen bir aramy tildes bar ǵoı! Sony taýyp sazaıyn berý kerek!..

Yrymbek kún boıy ózi de sonda bolyp, osy sezderdi túgel estip, janynan túńilip qaıtqan. Áıeli áli qaıtqan joq. Onyń alyp keler qosymshasy taǵy bar ǵoı!

Jurttyń estigen-bilgenderin saýysqan shyqyldap, qarǵa qarqyldap ósirip-órbitip áketken.

— Eseneı qyz alyp qashýǵa kelgenderge qyryq qamshydan dúre soqtyrypty.

— Qozydaı kógendep qoıyp mańdaılaryna qyryqtyq qyzdyryp basyp, «It jekkenge» aıdataıyn dep jatyr deıdi. Qudaı biledi, ras!..

— Ózimizdiń ishimizdegi aramy tildesti birge aıdatsa ıgi edi.

— Eseneı shaldyń úıin bir qys kúzetip shyǵýǵa Sádir degen batyryn qaldyryp ketetin bolypty...

Sádir qosyn Artyqbaıdyń úıine jaqyn tigip jatqany da ras edi. Sádirdiń qosy degen tórt qarasha úı: at baptaıtyndar, qysyr saýatyndar, ıt, búrkit baptaıtyndar — bári osynda. Sádirdiń qasynda on shaqty jigitteri de bar. Endi Artyqbaı shal eshkimnen de qoryqpaıtyn boldy.

Eseneı óz qosyn ornynan qozǵaǵan joq. Bir sátke Ulpanǵa kóz tigýim obal ǵoı dep te oılady. Men jetpiske taıanǵanda ol áreń-áreń otyzǵa keledi. Sonda kúnim ne bolar dep te qaýiptendi. Ulpan basqa qyzdardaı qudaı qosty — men birjola kóndim dep máńgi moıyn usynyp, máńgi ún shyǵarmaı otyryp qalatyn janǵa uqsamaıdy, Bul adal oıy, shyny edi.

Átteń, ol oıy, ol adal shyndyǵy namaz ústinde buzylyp ketti. Tań namazyn oqyp otyr edi. Esine bala Ulpannyń arqasyna kelip jabysa túsetini kele qaldy. Qandaı jyly tıýshi edi! Búkil denesine buryn sezinbegen bir jylylyq tarap, balqytyp áketetin. Maqpal-qara meńi qandaı jarasymdy edi...

Sol Ulpan osy kezinde arqama kelip asylar ma edi! Bir-aq ret... Qandaı lázzat lebin seziner edi!.. Talyp túser me edim, álde qaıter edim. Men birdeme bilsem, aǵaly-inili eki túrikpenniń, ekeýi de Ulpanǵa qyryndaıtyn sıaqty. Bireýi sulýsha ǵana jas jigit. Aǵasy áli kúnge qatyn almaǵan súr boıdaq. Ásirese aǵasy qyz-kelinshekke saıtany bar adam. Bir kúni — Eseneı, osy qyzdy maǵan aıttyryp ber dep qalsa, ne aıtam? Joq, men osylaı oılanyp otyra bersem, jyndanyp ketetin shyǵarmyn. Ańshy Músirepke erip túlki aýlap qaıtaıyn. Eseneı namazyn shala oqyp turyp ketti.

Ańshy Músirep kesheden beri ólerdeı bolyp qorlanyp júr edi. Eseneıdiń ańǵa shyǵaıyq degen habaryn alǵan soń qaıta qulpyryp sala berdi.

— A, qudaı bar eken!.. Músirep áli ólgen joq eken! — dedi Sádirge.

Qasynda on shaqty jigitteri bar Eseneı «Qarshyǵaly» shubaryn kezip kún boıy dalada boldy. Eki búrkit, tórt bóri basar ıt Eseneıdiki, eki sary ala túrikpen Músireptiki.

Eseneıdiń ıtteri árkimnen qalap alǵan ishinara araz ıtter bolsa, Músireptiń eki sary alasy uıalas, talasyp kórmegen tatý ıtter. Bul ekeýi ataqty — asyl tuqymdy, ańshylyq qanyna sińgen páleler. Ańshylyqty ıesine ózdepi úıretedi. Qasqyr men túlkini qaı buryn kórgeni týra qýyp ketedi de, ekinshisi alystan barlap tóteleı, tosqaýyldaı júgiredi. Biriniń, aty Barys, biriniń aty Sadaq. Ekeýi ıesimen birge bir qosta jatady.

Eseneıdiń ıtteri áýeli shyǵa sala talasyp aldy. Taıynshadaı dyraý, qasqyr azý ıtterdiń tisteri qanjardaı jarqyldasyp ketti. Itterde qaı buryn jyǵylǵanyn talaıtyn ádet bar. Tórteýdiń biri shoıyrylyp tura almaı qaldy. Ústi-basy qyzyl josa qan.

Eki Músireptiń ıtteri syıysa alar emes. Túrikpen Músirep qasyna Sádirdi alyp, óz ıtterin ertip bólinip ketti. Eki sary ala ıesin ózderi bastap mal jaıylǵan shıyrdan alystap shyqqan soń ǵana aýany ıiskelep, kezdesip qalǵan izderdi ıiskelep uzaı berdi. Ańshy aqyryn júrý kerek. Ańshylar ıtteriniń qarasyn úzdirmeı alystan baqylap, jaı júrip keledi.

Qasqyr tús aýa kezdesti. Shaqyrymdaı jerden odyraıyp bir qarady da jónep berdi. Barys tura umtyldy.

— Taıynshadaı eken. Arlany, arlany! — dep Sádir de shaýyp jóneldi.

Sadaq qasqyrdyń oıysqan jaǵyna qaraı jolyn kese, qıystaı ketip barady. Asyqpaı, aqyryn shaýyp barady. Músirep ózi sonyń sońynan ketti. Azdan keıin Barys ta, Sádir de qara úzip kórinbeı ketip edi, Sadaq betin burǵan joq. Sol kóldeneńdeı shapqan betimen kete berdi. Anda-sanda qarǵyp-sekirip qasqyr jaqqa qarap qoıady.

Sadaq qasqyrdyń alystan sezilgen ısin shalyp kele jatyr. Iis bir alystap, bir jaqyndap qoıady. Áýeli qasqyrdyń jaı ıisi keletin edi. Bes shaqyrym shapqannan keıin qasqyrdyń óz ıisine ter ıisi aralasa keldi. Toq pa eken semiz be eken?.. Bul kezde qanshyq qasqyrlar jalǵyz júrmeıdi, balalaryn aýyzdandyryp birge júredi. Mynaý, árıne arlany. Arlan ekendigi ıisinen de tanylyp keledi. Qoı jegen bolar, qoı qanynyń ıisi seziledi. Apyr-aý, ıis qaıda ketti? Joq qoı!

Sadaq taǵy biraz umtyla shapty da toqtap qaldy.

— Bildim, bildim! Ári qaraı burylǵan boldy. Báribir jel sol jaqtan. Qazir taýyp alamyn, qazir... Iesine bir qarap keshirim surady da, burylyp alyp ekinshi jaqqa qaraı kóldeneńdep shapty. Uzamaı shabysy da údep ketti. Atylyp barady. Iesi de atqa qamshy basty. Músireptiń aty da tańdaýly attardyń biri edi, báribir Sadaq alystaı berdi.

Birazdan keıin Músirep jarty shaqyrymdaı jerden aldyn kese óte bergen qasqyr men jaqyndap qalǵan Barysty kórdi. Sádir áldeqaıda qalyp qoıǵan. Qasqyrdyń ókpe tusynan kúnge shaǵylysqan sarǵylt jalyn jarq ete tústi de, qasqyr ushyp tústi. Barys ta jetti. Apyr-topyr...

— Aınalaıynym-aı, sary Sadaǵym-aı! — dep Músirep te kelip qaldy.

Qasqyrdyń ústi-basy qan. Shek-qaryny aqtarylyp jatyr. Sadaq qasqyrdyń alqymynan ala túsken boıy áli mytyp jatyr. Shek-qaryn Barystyń qolynan kelgen is...

Músirep Sadaqtyń mańdaıynan, jelkesinen sıpap: aınalaıynym-aı, sary Sadaǵym-aı, dep otyryp ıttiń aýzyn áreń ashtyrdy. Jaǵy qarysyp qalǵan eken.

Músirep endi abaılasa Sadaq osy araǵa jetkenshe elý qadamdaı jer baýyrlapty. Tanys minezi. Qasqyrǵa kórinbeıin dep istegeni. Músirep muny birinshi kórip turǵany emes. Qasqyrdyń óte berer tusyna jer baýyrlap kórinbeı kelip jatady da, tuspa-tus kelgende oqtaı atylady. Ekpinimen qasqyrdy alyp urady da alqymyna jarmasady. Mytı beredi. mytı beredi. Ol eki arada Barys ta jetip qalyp qasqyrdyń ishin jaryp jiberedi. Yzalanyp jetken boıy shaptan tumsyqty salyp jiberip basyn eki shaıqady, boldy, is bitedi.

Qasqyrdy Sádirdiń artyna bókterip berip, Músirep qosqa qaraı bet aldy. Artyqbaı aýyly bulardyń qaıtar jolynda edi. Túspeı ketseń de uıat, qasqyryńdy baılap ketpeseń odan da uıat. Músirep taıynshadaı arlan qasqyrdy úıge súıreı kirip:

— Arteke, mine qasqyryńyz! — dedi.

— Oıbaı, qatyń toı qyl, qazan as! Bizdiń úıge on bes jyldan beri kirgen qasqyr osy!

Keshtetip Eseneı toby da osy úıge kelip túskende biteýdeı soıyp kergishke kórip qoıǵan qasqyr terisi keregege súıeýli tur edi. Úlken eken. Tumsyǵy ýyqtyń qaryna jaqyndap, quıryǵy jerge túsip jatyr.

— Túrikpen Artekeńe qasqyr ákelip baılapsyń ǵoı! — dedi Eseneı.

— Qolǵa túskeni jalǵyz osy.

— Arlany eken úıirimen úsh toǵyz bolsyn, Arteke.

Eki túlkini qosaqtaı kóterip ańshy Músirep keldi.

— Qaıda álgi aq Ulpanym, aq patsam! Beri kel, baılan myna eki qyzyldy. Salaýmalıkem, Arteke. Mal-jan aman ba? Qaraǵym-aı, kári aǵań aıypty bolyp qaldy ǵoı... Mine, sol aıybym! Nesibeli, deniń saý ma? Meni mazaqtap qoı kúnde bir kúlip alasyńdar? Kúlseń kárige kúl degen osy da.

Ulpan kúlimdeı kelip eki túlkini aldy da:

— Aıyp bitken qaıtarylyp jatqan joq pa, Múseke?! Siz berdińiz, men aldym. Endi ózińizge qaıtardym... Ózińiz alyńyz, — dep qaıta usyndy.

Eseneı tórge shyǵyp otyra berip:

— Aıyp-qıyptyń qaıtarylmaıtyny da, qaıtpaıtyny da bolady, — dedi. Onysy «Muzbel tory» at qaıtarylmaıdy degendi ańǵartý edi. Onyń ústine osy joly Ulpandy qalaıda bir sózge tartýdy kún boıy oılap kelgen.

— Qaıtyp úıirine qosylǵandy qaıtaryldy dep jatqanym ǵoı ásheıin. — Ulpan kesheden beri úndemeı júrgenin ersi kórip qaljyńdap edi.

Eseneı az oılanyp qaldy da, Artyqbaıdyń jylqysy «Muzbel torymen» birge Sádir qosyna qosylǵanyn túsindi.

— Úıirine baryp qosylsa, úıirin túgel ala qaıtaıyn degeni de! — dedi.

Bul ne degeni? Qalyń mal bergeli otyrmyn degeni me? Osy shalda sondaı oı da bolar-aý! Qoı, bul betinen qaıtaryp tastaý kerek bolar.

— Bizdiń úıge úıirlep kelgen maldyń qaıyry bolǵan emes, — dedi Ulpan. Daýsyna seziler-sezilmes qatqyl ún qosyp aıtty.

Bulardyń neni ospaqtasyp qalǵandaryn ańdaı almaǵan ańshy Músirep:

— Ulpanjan, sadaǵań keteıin, aıyby qursyn, ákeńe baılaǵanym bolsyn. Ala qoıshy, kúnim! — dep sózdi bólip ketti. Ulpan sol oınaqy kúlimdep turǵan boıy túlkini aldy da, as úıge shyǵyp ketti.

Shaı ústinde taǵy bir áńgimeniń ushqyny Ulpanǵa soǵyp ketip otyrdy. Eseneı toby bir maraldan aırylyp qalyp edi. Ańshy Músirep sony aıtty.

— Paı-paı-oı! Altyn múıiz aq maraldyń ózi eken! Eseke, sizdiń ıtterdiń ala aýyzdyǵy bolmaǵanda qutylmaıtyn edi. Ákki bolǵan ıtter bári birge japa-tarmaǵaı umtylmaı tosqaýyldap qýady. Sizdiń ıtter úsheýi birge umtylyp, birge boldyryp, aıaǵynda ózdi-ózi talasyp qalyp, áreń aıyrdyq. Ár jerden kelgen ıt, ıt bolmaıdy.

Artyqbaı shoshyp ketti:

— Altyn múıiz aq maral dediń be? Oıbaı, ony bizdiń aýyldyń jigitteri kún boıy qýyp ábden qaljyratyp, qamap turǵanda Ulpanjan aıyryp alyp qalǵan... Baıǵus maral qaljyraǵan soń kólge kúmp berip túsip ketipti. Sol emes pe eken Ulpanjan?

— Sol bolar.

Ulpannyń maraldy aıyryp alyp qalǵany ras bolatyn. Jigitter kólge túsip ketken maraldy qalaı ustaýdyń aılasyn taba almaı Artyqbaı shaldyń sadaǵyn suratyp kisi jiberipti. Ulpan ákesine:«Berme!» — dedi de, atyna mine sala shaýyp ketti.

Ol Ulpannyń anda-sanda kórip júretin maraly edi. Qýmaıtyn, ıt aıtaqtamaıtyn qyzǵa maraldyń kózi úırenisip kele jatqan. Kóp jaqyndatpaǵanymen sekirip-orǵyp qashyp ta ketpeıtin. Shilik japyraǵyn julyp alyp Ulpannan kózin aıyrmaı saq tursa da qarap tura beretin.

Ulpan kólge kelse on bes shamaly salt atty jigitter kóldi aınala qorshap alyp ıt aıtaqtap shapqylap júr eken. Sýdyń sýynǵan kezi, kólge eshkim túse almapty.

Ulpan jigitterdi qýyp jiberdi.

— Nemene, qyryq úıli Kúrleýit qyryq japyraqtan bólip alaıyn dep pe edińder? Tıýshi bolmańdar! Bul meniń maralym! — dedi.

Jigitter uıalyp, ıtterin ertip tarasyp ketti. Azdan keıin maral da sýdan shyǵyp, silkinip aldy da, qalyń aǵashtyń arasyna kirip joq boldy. Kún boıy adam balasynan qýǵyn kerse de Ulpannan bul joly da qashqan joq, sergek aıańdap júre berdi.

— Jaryqtyqtyń kózi-aı, qap-qara... — dedi ańshy Músirep.

— Qara kóz, aq mańdaı demeısiń be! — Muny Eseneı ózi qystyryp qalyp edi, Ulpanǵa tym týralap aıtylǵandaı bolyp shyqqanynan qysylyp, túrikpen Músirepke burylyp:

— Sen bólinip ketpegende, aq maral qutylmaıtyn edi! — deı saldy.

— E, ol maǵan da kezdesti. Jan-janýar bolyp jaralǵannyń sulýy eken. Elý qadam jerden shilik arasynan atylyp shyǵyp edi, qýmadym.

Ulpan alǵys kózimen Músireptiń júzin bir sıpap ótti.

— Men ıtterimdi adal jan-janýarǵa aýyzdandyrmaı júrmin. Sonsha sulý jaralǵandy ıtke talatyp, qanǵa boıap soǵyp alýdy obalsynamyn. Meniń qumarym qasqyr men túlki ǵoı...

«Shynyń ba? Neǵyp?» — degendeı Ulpannyń az ǵana kúlimdegen kózderi jarq etip Músirepke qaraı taǵy bir serpilip qaldy.

Maraldy maqtaǵan sózderdiń Ulpanǵa arnalyp jatqanyn serileý Músirep qoldady da, ony túz taǵysyndaı soǵyp alýǵa qarsy ekenin ańǵartty.

— Ulpanjan, seniń tilektesiń, de bar eken! — dep Artyqbaı qýanyp qaldy. — Onyń ózin osy aýyl túgel Ulpannyń maraly deıdi. Bári kúzetip júredi.

— Oıbaı, aq patsam, tımeıin maralyńa, tımeıin. Endigári kóz tiksem, besikte jatqan bóbegimdi, kórmeıin! — dep ańshy Músirep qarǵana bastady.

— Eki laǵy men enesi Tuzdykól mańaıynda júredi, — dep, Ulpan ony da eskertip qaldy.

Eseneı maral jaıyndaǵy áńgimeniń bastalyp ketýine qýansa da, aıaqtalýyna narazy bolyp qońyraıyp qaldy. Aldymen óz aǵaıyny Músirepke ókpeledi. Maraldy qyzǵa teńep maqtaı bermeı, ıtke talatyp... qanǵa boıap... soǵyp alǵan obal bolady degeni qaı sandalǵany? Ádeıi meni yza qylaıyn dep aıtady. Tym bolmasa bir kesh qyzdy aıtyp maralǵa teńep, maraldy aıtyp qyzǵa teńep oınap-kúlip otyrýǵa bolatyn edi ǵoı. Ulpan da sezden qashaıyn dep otyrǵan joq edi. Eki Músirep kezek-kezek kıip ketip,sóz aıaǵyn qurdymǵa aparyp joǵalta bergenin kórdiń be!.. Ózim de qudaıǵa shúkir, kep olaqtyń birimin... Aıyp-qıyp, at jaıy, maral jaıy sóz boldy... Sonyń birde-birin ne ıirip, ne shıyryp ákete almadym. Ustala berdim. Tegi, men sezdiń órý-órbitýine kóńil qoımaı, baılamyn aıtyp ádettengen adammyn. Qyzǵa sózdiń baılamy ne kerek? On kún oılansam da keler bir keshte Ulpannan basqa tiri janǵa sóz bermeı... Ulpan ys aıtsa da qaǵyp alyp... birese kúldirip... birese oılandyryp... keıde tóbesinen shúıilgen qyrandaı... keıde oqtaı qadalyp... kúıdirip, jandyryp... qaıtarmyn.

Eseneı on kún oılansa da qyzdy kúıdirip-jandyratyn esh nárse taba alǵan joq. Eki ret Artyqbaıdy shanaǵa baılap-matap otyrǵyzyp ańǵa alyp shyǵyp edi. Onyń qaraýylyna qasqyr iliktire almady. Búgin túrikpen Músirep

úıine qaıtqaly jatyr. Ol ketken soń Eseneı qosy tipti saqaý bolyp qalatyn sıaqty. Ańshy Músireptiń shatpaǵyn Ulpan kúle qarap tyńdaıdy. Óıtip ezý tartqanyn kórsetkennen kórsetpegeni jaqsy da... Onyń sózine kúlmeıdi, ózine kúledi. Tegi Eseneı — Eseneı ǵana bola alsa kerek. Basqa bireýge usap sózsheń bolam, bıazy bolam, sypaıy bolam dese — kúlki bolatyn jaıy bar. Baıaǵydan beri meniń ataǵym Eseneı bolǵandyǵymnan qadirlenetin. Endigim qaı aljyǵandyq? Joq, men Eseneıden basqa eshkim de bola almaımyn!

Eseneı eline qaıtqaly jatqan Músirepti shaqyryp aldy.

— Bir qys birge bolaıyq dep edim, kónbediń, súr boıdaq... Sebebiń bar shyǵar, suramaımyn. Tek, meniń sońǵy bir jumysymdy oryndap ber. Bir kún aıalda.

— Jaraıdy, aıaldaıyn.

— Aıaldasań qazir attan. Artyqbaıǵa quda túsip qaıt. Nege shoshyp kettiń?.. Ulpanǵa Eseneıdiń kóńili aýyp júr de. Mendeı shaldardyń, talaıy-aq toqal alady. Men de ózińdeı súr boıdaq. Sen qatyny joq súr boıdaq, men qatynym bolsa da on jyldan beri súr boıdaqpyn. Alpysqa kelgenim joq. Keregi bolyp qalsa, qyzdyń ózine de sóılese kel. Seniń «Alǵashqym» degen kúıiń bolsa, meniń «Sońǵym» deıtin kúıim osy qyz — Ulpan. Qyz-kelinshek degende qyryń synyp kórmegen bozdaqsyń, kórset osy joly!

— Jaraıdy, baryp qaıtaıyn.

— Baryp qaıtpa, birjola bitirip qaıt. Sıban degen bir rýly eldiń ordasy bir kúni birjola jabylyp qalsyn demeseń, kóndirip qaıt!

Eseneıdiń sońǵy sózi Músirepke aýyr tıdi. Sıban degen jalǵyz Eseneıi bolmasa, aǵash-aǵashtyń qoınaýyn panalap bytyrap ketken álsiz el edi. Eseneı kóterilgeli ne bary alty aýyl Sıban el qataryna qosyldy. Sol Eseneı urpaqsyz. Týǵan-týysqandarynda munyń ornyn basar eshkim joq. Ondaı adam jalpy Sıbanda joq. Onyń ózge jaǵyn bylaı qoıǵanda, eki uly qaıtys bolǵannan keıin birjola urpaqsyz qalǵany da Músirepke qatty batatyn edi. O da adam ǵoı! İshinen Ulpandy da aıady. Eseneı qansha aǵaıyny bolǵanymen quryǵyn Ulpannan basqa bireýge salsa da bolar edi ǵoı! Onda she? Ol qyzǵa obal bolmas pa edi? Shirkin-aı, alty aýyl Sıbannyń bir qatyny jesir otyrmaǵanyn kerdiń be!.. İshteı Eseneıdi de aıap, Ulpandy da aıap, Músirep Artyqbaıdyń úıine kelip tústi.

Ulpan úıinde joq eken. Sony paıdalanyp Músirep kelgen jumysyn sozbaqqa salmaı qyzdyq áke-sheshesine birden aıtyp tastady. Eseneıdiń sálemin týra jetkizdi. Boıaǵan da joq, burmalaǵan da joq. Artekeń úndemeı tunjyrap otyryp qaldy da, qyz sheshesi Nesibeli jylan úıden shyǵyp ketti.

— Osy, Arteke, kelgen jumysym. Ne jaýap qaıyrasyz?

— Oıboı, Músirep-aı!.. Eseneı qadalsa almaı tynatyn ba edi! Ulpanymdy men bermeımin desem, Eseneı kónedi dep otyrmysyń? Aıtty, aldymnan ótti boldy emes pe, almaı tynbaıdy ol!

— Olaı bolǵanda sizdi rıza deıin be?

— Qaıdaǵy rıza?

— Endi siz ne aıtty dep qaıtam?

— Ulpannyń erki ózinde. Ózimen sóılese bersin dep aıtty de. Al, áke, batańdy ber degen kúni, jetpeı jatqany bata bolsa, bere salý qıyn emes qoı...

Artyqbaı taǵy da biraz úndemeı qaldy. Músirep te shal jaýabynyń ózgerisi bola ma dep kútip otyr. Sheshe narazy, áke narazy. Osyny aıtyp barsam, Eseneıdiń beti burylar ma? Joq, burylmaıdy. Oǵan qyz narazylyǵy qosylsa she? Onda zorlaýyna qorlaýy qosylady.

— Músirep, men seni jıyrma jyldan beri bilemin. Adaldyǵyńnan basqa syryńdy kórgen emen. Ulpanmen óziń de sóıles. Adal aqylyńdy aıt. Álgi myljyńbaı adasyp tań atpaı kelip Ulpanjandy túlki aýlaýǵa ertip áketti. Baramyz degen jeri Tuzdykól... Osy úıdiń esigi qaı jaqqa qarap tursa sol bette.

Músirep atyna mindi de Artyqbaı shaldyń siltegen jaǵyna qaraı júrip ketti. Aqyryn júrip keledi. Ie, bul bir abyroısyz elshilik bolǵaly tur. Eseneıge eki nárse ótpeıdi: «Oq ótpeıdi, sóz ótpeıdi». «Seniń «Alǵashqym» degen kúıiń bolsa, Ulpan meniń «Sońǵym» degen kúıim» dedi, boldy.

Ulpan búgin asa kóńildi edi. Ákesiniń az ǵana jylqysyn Sádirge qosyp jibergeli bir jeti boıynda atqa minip dalaǵa shyǵar, boı sergiter sebep qalǵan joq-ty. Jastyq jalyny lapyldap turǵan sergek jandy Ulpanǵa úıde otyryp qalý degen adam shydaı almas azap eken. Búgin mine tań atqaly at ústinde. Kún kúlimdep turǵandaı ashyq. Kógildir aspan kúndegisinen góri kóbirek kóterilip ketkendeı bıik seziledi. Túnde jaýǵan ulpa qar barlyq dúnıeni aq jibekpen orap alypty. Jas qaıyńdar aq jeleń jamylǵan ádepti kelinshekke usap tájim eterdeı ıilip tur. Aqqa oranǵan shilik túbinen sydyr etip aq qur ushqanda butaqqa qonǵan ulpa qar ońaı ushqyndap ketedi de, aq qur qanatynan shilik butaqtaryna kir juǵyp qalǵandaı seziledi.

Dalada esken qazaq qyzyna jyldyń tórt mezgili ǵana emes, ár kúnniń ózinde áldeneshe mezgil bar. Báriniń de óz qyzyqtyrary bar. Bir jumadaı atqa minip dalaǵa shyqpaǵan qyz dalasyn saǵynyp qalypty.

Búgin ańshy Músireptiń búrkiti de kóringen túlkini adymyn ashyrmaı búktep tastap júr. Biraq, búrkitke túlki aldyrý degen onsha qyzyq emes eken. Shabý da joq, qýý da joq. Minip júrgen «Muzbel tory» da narazy. Ańǵa shyqqanda taqym jazyp shappaǵan soń, onyń nesi qyzyq! Eseneıdiń úshten birindeı salmaǵy joq osy bir qyzdyń qor qylǵany-aı! Qoly qatty-aq óziniń. Temir aýyzdyq bolmasa kórseter em qalaı shapqandy! Taqymyńnyń dal-daly shyqqansha shabar edim...

Ańshy Músirep qyzyq adam. Keıde ólip jatqan túlkimen urysyp otyrady. Sen nemene, qyzyl qandel, qara balaq saıqal!.. Qutylyp ketem dediń be? Úıine jetpeı jatyp saıqaldyǵyn qarashy munyń! It tuqymyn qazaq týǵanyna toǵyz aı tolǵanda «úıine jetti», er jetti dep esepteıdi. Búrkit joǵarydan sorǵalap kelip shanshylǵanda eki ret jalt berip ketip alǵyzbaǵan qanshyq túlkige ańshy sol uıatsyzdyǵyn aıtyp uıaltyp otyr. Seniń shesheń ǵoı, senen de asqan zántalaq...

Ańshy sodan keıin búrkitine ursa bastady. Sen nemene, budan buryn qanshyq kórmep pe ediń? Kórgensiń! Qashannan beri aıtyp kelem saǵan: quıryǵyn shanshyp ala jónelgeni túlkiniń qanshyǵy bolady. Onyń, basy quıryǵynyń túp jaǵynda emes, qalaı qaraı júgirip bara jatsa sol jaǵynda. Quıryǵynyń túp jaǵynan kılikseń bet-aýzyńa saryp ketedi. Sonsoń bir aı otyr úıde, ákeń ólgendeı bolyp salbyrap... Qaraǵym Ulpan, baılan mynany...

Jasamys bir túlkige óziniń áıeline urysqandaı urysty. Men senimen birge jasasyp kelem, saýys-saýys sardambal kári saıqal! Saǵan ne bar eken sonsha bálsinip. Kári Músireptiń kózine ilingen ekensiń, jata ketpeısiń be?..

Budan ári ańshynyń sapyryndy sózderin estigisi kelmeı Ulpan úıine qaıtty.

— Aǵaı, men maralymdy kóre qaıtaıyn dep edim...

Ulpan maraldyń izine túsip kele jatyr edi, túrikpen Músirepti sonadaıdan tanydy. Eki ıti sońynda, aıań-jortaqpen aqyryn kele jatyr. Basynda qara eltiri berik, qara qulyn jarǵaq, aıaǵyn bezep basatyn sal jıren at Ulpanǵa ábden tanys bolyp alǵan. Ulpan qýanyp ketti. Bul kisimen erkin qaljyńdasýǵa bolady. Qaqpan qurmaı, qaltaryssyz qaltqysyz sóılesedi. Jaqsy kóretinin jasyrmaıdy da. Onysynda qaýip-qater de joq. Ulpan da ony jaqsy kóredi.

Bul jaqsy kerýdiń bir taza túri. Ekeýi de biletin, birine biri aıtpaıtyn, ómir boıyna únsiz keter túri. Úlkendik te, kishilik te bóget emes, basqa bógesin de joq. Mundaı jaqsy kórý — qashaq qumarlyǵynan joǵary da taza turady. Erkelete biletin aǵa men erkeleı biletin qaryndas arasyndaǵy jaqsy kórý sıaqty. Neden ekeni, neden bastalǵany belgisiz. Ulpan men túrikpen Músireptiń arasy osylaı bola bastap edi.

Ulpan qatty shaýyp kelgen boıy:

— Músirep aǵa, qasqyrǵa tym kesh shyǵypsyz ǵoı? — dedi.

— Qasqyrǵa emes, saǵan amandasa keteıin dep kele jatyrmyn, qaraǵym. Erteń elge qaıtatyn edim.

— Elge? Bizdi osylaı tastap ketesiz be?

— Tastap degeniń ne, aınalaıyn-aý... Seni kim qıyp tastap keter! Uzamaı qaıtyp kelemin.

— Báribir, búgin bizdiń úıde bolasyz. Ketpeısiz. Men sizge bir qushaq qýraı kesip ákelip qoıdym... Neshe túrlisi bar! Kepkeni de, shilik arasynda balǵyn turǵany da bar...

— Bolsyn, Ulpanjan, bolsyn...

— Ol keshke bolady. Oǵan deıin qasqyr qýǵandy kórsetesiz.

— O da bolsyn... Qasqyrdan qoryqpaıtyn ba ediń?

— Sizdiń qasyńyzda júrip qorqamyn ba?

— E, jaraıdy, qalqam... Biraq, meniń aıtqanymnan shyqpaıtyn bolasyń,!

— Kóndim, Músirep aǵa, kóndim. Qulyńmyn qulaq kesti...

Músirep atynan túsip, Ulpan astyndaǵy attyń aıyl tartpasyn durystap tartyp berdi. Úzeńgi taralǵysyn az ǵana uzartyp jatqanda qoly qyzdyń aıaǵyna tıip ketip edi, jyp-jyly eken. Jylylyq búkil denesine lap berip edi, qolyn tez tartyp aldy.

— Al, endi jóneldik.

Ekeýi jele-shoqyta qatar kele jatyr edi, Ulpannyń kózine maraldyń jańa ǵana júrgen izi shalyndy.

— Músirep aǵa, maralymdy kóresiz be?

— Kór deseń kóreıin.

Endi Ulpan alǵa túsip ketti.

— Shóge, shóge, shóge!..

Maral shilik arasynan atyp shyqty da, ordańdaı jortyp ashyqqa shyǵyp toqtady. Býnaq-býnaq sarǵysh múıizi kúnge shaǵylysyp, altyn qanjardaı jarqyraıdy eken. Ańshy Músireptiń «Altyn múıiz aq maral» degeni sodan bolý kerek. Appaq aq maral emes, qysqa qaraı aq qylshyqtanǵan, aq mańdaılanǵan, bozǵylt tústi.

Maral Ulpannyń tanys daýsynan shoshynbaı-aq kezge túsip edi. Endi tań qalyp, seskene qarap tur. Myna qyz da ıt ertip júretin bolǵany ma? Páli, qasynda erkegi de bar. Erkek bitken bizdiń jaýymyz. Bir jaqsysy ıtterin aıtaqtaǵan joq. Mynaý eki sary ala naǵyz dal-dalyńdy shyǵaratyn páleniń ózi bolar!..

— Shóge, shóge, shóge!..

Joq, búgin men sen qyzǵa erkelep sekirip-qarǵyp oınamasam kerek. Tórt aıaǵym túgel ata jónelgeli tur. Erkelesin deseń jalǵyz kel. Itińdi ákelme!..

Maral bir-aq jalt etti de joq boldy. Itter ony kórdi de malǵa sanady, qýǵan joq — eshki me eken? Joq teke bolar...

— Sulý-aq eken! — dedi Músirep. — Búkil denesinde bir kelispeı turǵan jeri bolsaıshy! Qandaı jaraý, qandaı symǵa tartylǵandaı sulýlyq. Osynyń sulýlyǵyna qyzyqpaı, kózge tússe-aq qýa jónelemiz. Sulýdy soıyp etin jeımiz.

Ulpan qazaq jigitteriniń sulý degen qyzǵa qandaı esh bolatynyn aıtqysy keldi de, óz taǵdyryna tuspaldaǵan bolyp shyǵa ma dep irkilip qaldy. Óz qara basy ondaıǵa ushyramaǵanymen jas kezinde sulý atanǵan jeńgeleriniń betine ketpes kúıe jaǵylyp qalǵandaryń qalaı qor bolǵandaryn biletin.

Eki sary ala ıt jer men jeldi ıiskeleı júrip, bir-bir qarap qaldy da jelge qarsy qattyraq júgire jóneldi.

— Al, Ulpanjan, ıtter birdemeni sezindi. Qazir bir jerden qasqyrdy aıdap shyǵady. Sen qasqyrdy qýa jónelgen ıttiń sońynan ere ber. Jarty shaqyrymnan artyq jaqyndama! Qasqyr aǵashqa, ne kólge qaraı oralsa, aldynan shyǵyp betin buram dep áýrelenbe. Ittiń sońynda bol. Qasqyr on shaqyrymdaı qashyp baryp aǵashqa burylady. Sol kezde bir jaǵyńnan men de shyǵa kelermin.

Músirep pen Ulpan qatar shaýyp keledi. Qalyń ormannan alystap taldy-shilikti oıpattyń arǵy qabaǵyna shyǵa bergende Ulpan Músirepke jalt qarap:

— Oıbaı, aǵa, bir ıt turyp qaldy, — dedi.

— Endeshe umtyl, shap! Sonaý qylańdap jalǵyz ketip bara jatqan sary alanyń sońynan qalma!

Ulpan quıyndatyp jóneldi. Atpen birge jaralǵandaı ushyp barady. Barys ıesine kórinbeı ketti. Sadaq qasqyrdyń ısin alystan sezinip birtalaı qıǵashtap ketip barady. Músirep sonyń sońyna tústi.

Sadaq ásheıin oınap shaýyp kele jatqandaı. Táńiri degen qanshyq ásheıin!.. Jaraý bolar, qoıan jepti. Biraq, Barys biraz júgirer. Jaqynda aǵash ta, kól de sezilmeıdi. Qanshyqtyń aty qanshyq, qasha beredi betimen. Sol ıt qanshyq — bultalaqqa salyp, bir olaı, bir bulaı qashyp áýrelemese jarar edi. E, Barys ol erkine jibere qoımas. Qyz da jaqyn bara jatyr. Barystyń ısi men qyzdyń ıisi keıde bólek, keıde aralas keledi. Áı, qanshyqtyń ıisi-aı! Murnyńdy jarady. Qystyń orta kezi bolsa qanshyqtyń ıisi tipti kúndik jerden tanylady. Sol kezde bir kezdesip kórer me edi ózimen...

Ulpan Barystyń sońynan manadan beri shaýyp keledi. Qasqyr men ıttiń arasy edáýir jaqyndasa da áli alshaq. Shabysqa jaralǵan jazyq dala, at tizesinen kelmeıtin aqsha qar ıtke de, qasqyrǵa da aýyr emes. Tizgindi bosatsa «Muzbel tory» qasqyrdyń adymyn ashyrmaıtyn sıaqty. Biraq, onda ne bolar edi? Al jettiń qasqyrǵa, qamshymen soǵyp alasyń ba? Ulpan tipti tiri jándikke qamshy jumsap kórgen jan emes. Qasqyrdyń betin buram dep áýre bolma degen sóz taǵy esinde. Músirep ony qadaǵalaı tapsyrǵan. Shynynda deımin-aý, qasqyrdy qýyp jetip barsam, ol ǵoı qarsy tura qalyp, aýzyn arandaı ashyp sekiredi maǵan qaraı! «Qyzdy kersem qyzyl óńeshim qyshyp ketedi, qylǵyp jiberem de júre berem!» deıtin osy qasqyr emes pe!.. Qudaı-aı, saqtaı kór!

Ulpan sary ala ıtten kózin aıyrmaı shaýyp kele jatyp qaı jaqqa, qaı betke qalaı shyǵyp ketkenin ańdamaı qalyp edi. Qashyp qutyla almasyn sezingen qasqyr talaı jortqan qalyń aǵashqa qaraı oıysa bergenin de bilgen joq. Endi bir kezde abaılasa aldynda qalyń qara orman kórindi. Bul qaı jerdegi orman boldy eken? It pen qasqyrdyń arasy da jaqyndap.qalypty. Ol ekeýine ózi de jaqyn keledi. Átteń, ormanǵa qasqyr buryn kiretin sıaqty. Sary ala ıt ormanǵa deıin ilip túspese, qasqyr qutylyp ketetin. Shaqyrymdaı ǵana jer qaldy. Aıǵaı salý kerek shyǵar? Kimge? Qasqyrǵa ma? Músirep aǵaı kórinse bir jón. Ol kisi kórinbeıdi. Qasqyr qutylatyn boldy. Jarty-aq shaqyrym qaldy aǵashqa... Oq boıy... arqan boıy... Qutyldy-aý, qan jaýǵyr... Qoı, umtylmasa bolmas... Óı, myna bir apalań-topalańy nemene? Qar burqyrap ketti ǵoı. Qasqyr qaıda, apanyna kirip ketti me? Sary ala ıt te ekeý bolyp ketti. Qasqyrdan aırylyp qalyp eki sary ala ózderi talasyp jatqandaı alaı-túleı...

Ulpan aǵyzǵan boıy ústine kelip qalǵanda eki sary ala qasqyrdy kórip tastaǵan edi. Ulpan ıtterge az-aq soǵylmaı etti. Qasqyrdy da kórdi. Kózinen jas parlap ketti. «Túý, qudaı-aı!..»

Músirep kelip jetkende Ulpan áli kóz jasyn tıa alǵan joq edi. Yqylyqtap, óksip qalady. Qudaı-aý, ne boldy maǵan?..

Músirep ıtterine de, qasqyrǵa da burylmaı Ulpannyń qasyna keldi.

— Aý, nemene, jylap júrmisiń?

— Joq, Músirep aǵa, jylaǵanym joq, kózimniń jasyn tıa almaı júrmin, — dep taǵy bir óksip qaldy.

— Ondaı bola beredi, aınalaıyn. Atyń báıgeden kelgende, ıtiń qasqyr alǵanda kózińe ıe bola almaısyń. Atyńdy aıańdatyp, alysyraqta júre tur...

Músirep ıtterinen qasqyrdy aıyryp alyp, ishin aqtaryp tastady da, aq qarǵa etpetinen salyp biraz súıretip qan-jynyn ketirip bolǵan soń Ulpandy shaqyrdy.

— Beri kel, baılan mynany!

— Joq, Músirep aǵa...

— Joqty qoıa tur. Birinshi soǵylǵan ańdy ańǵa birinshi ret shyqqan adamnyń qanjyǵasyna baılap alyp qaıtady. Yrymy sol. Áıtpese, qyz balaǵa qasqyr baılamaıdy.

Ulpan amal joq kóndi.

— Qalaı, Ulpash, qasqyr qýǵannyń qyzyǵy bola ma eken?..

— Bolady eken... Qýyp kele jatyp qorqasyń, qorqyp kele jatyp qýa beresiń... Tipti daýsyń shyqpaı qalady eken...

— Endigári qasqyr qýa qalsam, men seni ǵana ertip shyǵarmyn. Sen aıtqan jerimnen shyqtyń.

— Qasqyr aǵashqa jaqyndap qalǵanda janym shyǵyp kete jazdady... Aıǵaı salaıyn dep edim, daýsym shyqpaı qaldy.

— Aıǵaı salmaǵanyń jaqsy boldy. Iesiniń aıǵaıyna ıt alańdaıdy da ekpininen aırylady. Qasqyr yǵysa túsedi. Qasqyr men ıt qarsy kelip aıqasyp qalǵanda da ıt jaǵynda turmaı qasqyrdyń tý syrtyna shyǵa bergen durys — qasqyr alańdaıtyn bolsyn. Al, júreıik...

— Aǵa, endi siz bizdiń aýyldy taba alasyz ba?

— Nege taba almaıym?

— Meniń basym aınalyp ketti. Aıdalaǵa shyǵyp ketken joqpyz ba ózi? Mynaý bir men kórmegen aǵash...

— Kórgende qandaı, kúnde kórip júrgen aǵashyń. Qasqyr senen qutylmasyn bilgen soń, manaǵy ormannyń shyǵys jaq shetine qaraı buryldy ǵoı.

— Maǵan ylǵı týra qashqandaı kórinip edi.

Osylaı baıaý júrip, sóılesip kele jatyp Músirep bir kezde úndemeı qaldy. Ulpannyń birer sózine jaýap ta qaıyrmady. Ázimen ózi, áldeneni oılanyp qalǵan. Ashyq júz, erkelete sóıleýdiń izi de joq.

— Músirep aǵaı, siz ne oılanyp qaldyńyz? — dedi Ulpan.

Músirep oıanyp ketkendeı Ulpannyń betine selt etip qarady. «Men be?» — dedi de taǵy da úndemeı qaldy. Kózi Ulpanda. Aıaı qaraı ma, aıalaı qaraı ma? Apyr-aý, bir jat sóz aıtyp qalmasa qaıtsyn! Ulpan seskene bastady.

— Ulpan! — dedi Músirep, Ulpannyń kózine týra qarap, — Ulpan, seń men qazir ne aıtsam da túgel tyńda, oılana tyńda. Qulaǵyńa jaqsyn, jaqpasyn, túgel tyńdap al! Bir aýyz sóz qospaı tyńda!..

Sodan keıin óziniń Eseneı jibergen elshiligin aıtty. Daýysynda ne janyn salǵandyq, ne jany ashyǵandyq joq, bir qalypty qońyr únmen sóılep keledi. Áldeneni qadaǵalap, áldeneni elemeý de joq. Bıyl kúz jaqsy, malǵa jaıly boldy ǵoı degendi aıtyp kele jatqandaı beıjaı...

Ulpanǵa sol beı jaıdyń ázi qanjardaı qadaldy. Eseneıdiń kóz aıyrmaı qaraıtynyn biletin. Onysy ákesindeı adamnyń balǵyn jasqa qýana qaraıtyny shyǵar deıtin. Biraq, ishi qymsyna berýshi edi, sezdirip júr eken de... Kóz aldyna kóp nárseler keldi. Ulpannyń ózi biletin dúnıeniń birinshi adamy ataqty Eseneı bı... kem bolsa qyryq jas úlken adam. Urpaqsyz qalypty. Aǵashqa asylyp ólmeseń, qutyla almaısyń. Eseneıden arashalap alyp qalar adam joq. Aıtty — boldy. Basyń bolsa ıe ber, tizeń bolsa búge ber...

Ulpan bir túsiniksiz kúlkimen kúle bastady. Toqtaı almaı kúldi. Qýanysh kúlkisi, oıyn qaljyń kúlkisi bulaı bolmaıdy. Bulaı kúlgeninen de jylaǵany jaqsy bolar edi. Jyndanyp ketkendeı atynan aýyp ar jaǵyna qaraı qulap ketip barady. Músirep Ulpannyń tizgin ustaǵan qolyna shap berip ózine qaraı julqyp qaldy. Jyndana bastaǵan adamdy shoshyndyrý kerek.

— Qoı endi! Toqta! — dedi aqyryp.

Kúlkisi toqtap, Ulpan atyna ońdalyp otyrdy. Úndegen joq.

— Aǵashty endi tanydyq ba? — dep surady Músirep.

— Tanydym. Sonaý kóringen bizdiń aýyldyń tútini bolar.

— Nesibeli jeńgeı baýyrsaq pisirip jatyr bilem, ıisi murnymdy jaryp barady.

Músireptiń bir-eki aýyz bos sózdi nege aıtqanyn Ulpan birden túsindi. Esi durys pa dep qaýiptenetin bolar. Joq, Ulpan kónterili qyz, ońaı adasa qoımas esinen.

— Músirep aǵa, kúlgenime ókpeleı kórmeńiz, kúlkim kelip kúlgenim joq. Endi Eseneı aǵańa qaıtaratyn jaýabymdy aıtaıyn: Eseneıdiń quryǵy moınyna túse qalsa, ony alyp ketetin kúsh bizdiń azǵana aýyl kirme Kúrleýitte joq. Qudaı saldy — biz kóndik. Biraq, aǵańnyń esinde bolsyn — Ulpan arzanǵa túspeıtin qyz.

— Boldy, aınalaıyn, boldy. Qalǵanyn ózine aıtarsyń, — dedi Músirep.

«Boldy, boldy» degeni nesi eken? — dep oılady Ulpan. Eseneıdiń aıttyrǵanyna qýanyp ketti dep oılap qaldy ma? Joq, olaı oılamasa kerek. Úlkenderdiń bir-bir aýyz sezben túsinisip qalatyn salttary bolýshy edi, sol shyǵar... Álde meni aıap, aǵasynan da qyzǵanyp ketti me eken?..

— Músirep aǵa, ol kisiniń meniń basyma kelgen bir bále ekenin bizdiń úıge birinshi kelgen kúni-aq sezip edim. Kezin aıyrmaı qaraı berip edi. Bir ret urttap alǵan shaıy saqalynan shubyryp ketkenin de baıqaı almaı qalǵan. Sonda osy kisiniń esi durys pa eken dep oılap qalyp edim. Sonymdy sizden surasam, siz ne aıtar edińiz?

— Esi ábden durys bolmasa tańdaý quryǵy sendeı qyzǵa túser me edi?

— Nemene, menen buryn beti jyltyraǵan qyz kórmep pe eken?

— Tańdarlyq qyz ári esti, ári sulý bolý kerek emes pe? Sulýlyǵy jeńse, esinen aırylyp qalatyn estiligi jeńse, sulýlyǵynan aırylyp qalatyn qyzdar az bolmaıdy, Ulpan. Estiligi tolyqqan saıyn sulýlyǵy da tolyǵa beretin qyz bolady. Eseneı quryǵy qatelespepti.

Eseneıden qansha bezinip, atarǵa oǵy bolmaı kele jatsa da Músireptiń ózin maqtaǵany qyz kóńilin jadyratyp jiberdi. Ulpan úıine ádettegi aq jarqyn qalpynda keldi.

— Apa, Músirep aǵaı erteń eline qaıtady eken. Ózine arnap taı soıǵyz. Búgin osynda bolady, jibermeımin, — dedi sheshesine.

— E, soısa nesi bar, soıǵyzaıyn, qulynym. Músirepten jaqyn aǵań bolmas seniń, — dep sheshesi de áldeneni ańǵarta sóıledi. Bolǵaqqa boı usynyp, bolar jaıǵa jalǵaý tastan aıtty.

— Joq, joq, Nesibeli, mal soıa kórmeńiz. Baýyrsaǵy ıtiń men shaıyń bolsa jetip jatyr.

— Soıǵyz, apa... Músirep aǵaıdyń ıtterine deıin toıǵyzyp jiber. Erteń júz shaqyrym jol júredi eken. Jolda el de joq kórinedi.

Sodan keıin Ulpan eki sary alanyń qasqyrdy qalaı alǵanyn uzaq jyr qylyp aıtyp berdi.

— Áke-aý, Músirep aǵaıdyń ıtteri adamnan aqyldy eken! Biri qasqyrdy qýyp ketse, bireýi aldynan tosqaýyldap, kezdesetin jerlerin sóılesip qoıǵandaı... Qasqyr oraǵyta qashyp aǵashqa endi kire bergende tosqaýyldap júrgeni aldynan shyǵa kelip bas saldy!.. Men jylap jiberdim...

Shaıdan keıin Ulpan Músireptiń aldyna bir qushaq, qýraı ákelip saldy. Mana durys aıtqan eken — kepkeni de bar, balǵyny da bar. Bári de tańdap júrip tapqandaı músini túzý, ushar basyma deıin butaqsyz eken.

Músirep eki qýraıdy tańdap aldy da kóshpeli elderdiń eń birinshi kúı aspaby — sybyzǵy jasady. Bireýi tórt súıem, bireýi — bes. Endi — do, re, mı, fa, sol, lá, sı — úsh buryshtaǵan jeti tesik jasap jatyr. Sybyzǵynyń jýan jaǵyn túpki azýlaryna tireıdi de dybys beredi: do, re, mı... dombyranyń pernesin taqqandaı... Ár tesik óz ornynda bolmasa dybysy jalǵan shyqpaq. Qazaqtyń óz tilinde eshbir dybystyń ǵylymdyq aty bolmaǵanymen án salatyń kúı tartatyn elde dybys bitken túgel tanys bolatyn.

«Súıir batyr»- — joryq, jaýyngerlik kúı, «Boz ińgen» — botasy ólgen ińgen zary... Ulpan Músirepke jaqyn kelip otyryp:

— Sybyzǵyńyz ábden kúıine keldi me? — dep surady.

— Keldi bilem.

— Kelse «Alǵashqym» degen kúıińizdi tartyńyzshy.

Músirep kóp jalyndyrǵan joq, tartyp ketti. Kúı «Alǵashqym meniń, alǵashqym meniń, alǵashqym» — dep eki qaıtalaıdy eken. Kádimgi sózben aıtqandaı onysy anyq estildi. Onyń ar jaǵyn júregi ıtiń men janyń ǵana uǵynatyn sıaqty. Kúı sózben aıtyp uǵyndyra almas, til jetkize alar uǵynystar mańaılaı almas birdemelerdi aıtady eken. Erkeletip aıtady, nazdanady, saǵynady, saǵyndyrady. Ún shyrqap joǵary ketedi de, endi bir kezde qyr astynan úzilip-talyp áreń estiledi.

Aq boz úıdiń qasynan attandyryp.
Qosh-esen bol degeniń esten ketpes... —

deıdi bilem.

Sózben kóp qaıtalanyp aıtylǵan oılar ári-beriden soń qulaǵyńa kirmeı qoıar edi. Án tilimen kúı tilimen aıtylǵan arman da, ókinish te, súıiný-kúıiný de qaıtalaǵan saıyn boıyńa tereńdeı tarap eritip áketedi eken. Boıyńa taraǵan degen oıyńa taraǵan emes, jibek talyndaı eń názik júıke tamyrlaryńmen tarap, búkil boıyńdy shymyrlatady degen maǵynany berse kerek.

Músirep «Alǵashqym» degen kúıin ádettegiden uzaǵyraq tartty. Ákesi Artyqbaı «bul óziniń kúıi» degeni bar edi. Ulpan da solaı uǵyndy. Qyryqqa kelgenshe úılenbeı júrgen adamnyń sondaı bir ókinishti armany bolýǵa da kerek qoı. Sonymen birge kúı árkimniń de ár maǵynadaǵy arman-ókinishin eske salady eken. Ulpan osynyń ózi maǵan arnalǵan kúı emes pe eken dep te oılap qaldy. Álde kimge erkelegisi kelip ketti. Nesi bar?.. Kúı tyńdap otyrǵandardyń bári de álde nege qýanǵandaı, kimge bolsa da bir jaqsylyq istegisi kelgendeı jadyrap ketipti. Ekeýi ǵana ońasha bolsa Ulpan Músireptiń moınyna asyla keter me edi, álde qaıter edi? Qalaı erkeler edi, ne aıtar edi sonda? Ony ózi de bilmeıtin, onysy aıtylǵan da joq.

— Jylaǵym keldi... — dep ishinen kúrsindi de tyndy.

Keshki tamaqtan keıin Nesibeli men Ulpan Músirepti attandyryp saldy.

— Qaraǵym qaınym, Ulpanymnyń jalǵyz jaqyn aǵasy sen bolyp qaldyń. Kóz qyryńdy sala júr, — dedi Nesibeli. Bul mana eskertken sózi. Eseneıdiń aıtqanyna moıyn sundyq, kóndik degeni edi.

— Músirep aǵa, tez oralmasań, ókpeleımin. Saǵyndyrmaı tez oral! — dep Ulpan jıren attyń jalyn sıpaı berdi. Buryn «siz» dep sóıleýshi edi, endi «sen» dep, týǵan qaryndasyndaı jaqyndyq bildirip qaldy.

Músirep Ulpannyń birinshi ret shashynan sıpady da, bir-eki ret arqaǵa qaǵyp:

— Sen buryn saǵynasyń ba, men saǵynamyn ba, ony qýlaı biler... Qosh, aınalaıyn, qosh, jeńeshe! — dep atynyń basyn tez buryp alyp júrip ketti...

Músirep kirip kelgende Eseneı qatty tunjyrap otyr eken.

— Qandaı qyrsyqqa ushyrap bógelip qaldyń? — dedi Músirepke.

— Kúıeýjan, tym qatty ketpeńiz... sebebi bolǵan shyǵar... Qylaýy túspegen qudany kim tez jibere qoıýshy edi! — dep, Músirep Eseneıdiń kútken jaýabyn da, qaljyńyn da qosaqtap jiberdi.

Kúıeýjan, quda degen sózder Eseneıdiń bar kúdigin biraq sypyryp tastaǵandaı, kári býra jadyrap sala berdi.

— Bir ǵana eskertetinim bar: Ulpan arzanǵa túspeıtin qyz! Barlyq jaıdy ózimen sóılesesiń. Áke-sheshesinde sóz joq.

Arzan-qymbattylyq degenniń máni basqada ekenin túsindirgisi kelip bir otyrdy da, Músirep onysyn irkip qaldy. Ulpan ózi de jetkizip aıtar...

Artyqbaıdyń, úıine jaqyn ákelip qondyrǵaly jarty aıǵa jaqyndap qalyp edi. Eki Músireptiń de ketip qaldy. Eseneıdi jalǵyz tastap ketti. Ekeýi de narazy ketkenge usaıdy. Bireýi istiń basynda boldy da, qasynda bolǵysy kelmedi me qalaı? Ekinshi Músirep «Myna búrkitim aryqtady, basqa bireýin ákelemin» dep ketip edi, áli habarsyz.

Elden qasynda úsh jigiti bar inisi Emenaly kelip edi, olardan et jep, qymyz ishýden basqa paıda bolar emes. Sóılesip kóńil kóterýge de jaramaıdy. Ańǵa shyqsa dalaqtap l shaýyp, aıǵaılap, shýlap ańdy kúndik jerden úrkitip jiberedi.

Bular Artyqbaıdyń aýylyn Eseneıdiń, qońsysy dep túsinetin bolsa kerek. Nesibelige qojańdap sóılese bastady. Eseneıdiń oıyn áli kúnge tanı almaı, jastar jaǵy kezek-kezek Ulpanǵa qyryndaıdy.

Emenaly aqymaq kúni keshe «Muzbel tory» atty erttep jatqan Ulpanǵa:

— Áı, qyz, qoıa ber atty! Bul atqa sendeı on qyzdyń quny jetpeıdi. Qoıa ber! — depti.

Ulpan attyń júgenin sypyryp alyp qoıa bergen eken Eseneı jalynyp-jalpaıyp qaıtyp alǵyza almaı qoıdy.

Eseneı búgin inisi Emenalyny qýyp jiberdi, qoshtasqan da joq. «Ket!» — dep aqyrdy da aıdap tastady. Ulpannyń kóńilin osy jibiter dep oılady.

Onsyz da úzildi-kesildi jaýabyn aıtpaı sozbaqqa salyp kele jatqan Ulpanǵa Emenalynyń qylyǵy, árıne, esten ketpes qorlaý edi. Eseneımen terezesi teń adamnyń qyzy bolsa, Emenalysymen birge Eseneıdiń ózin de aıdap tastaıtyn dórekilik qoı. Biraq, Ulpanǵa ol oı kelgen joq. Ýádesi ýáde, sózi ornynda. Jastyq qyrqalarynan álde qashan asyp ketken Eseneı qyz oıynyń birneshe túıinshekterin taba almaı júr edi, soǵan taǵy bir túıinshek qosty da qoıdy.

Qyz degenniń mundaı qıyn ekenin kim bilgen! — dep Eseneı de qınalyp júr. — Bes bolys Kereı-Ýaqtyń qandaı qıyn daý-janjaly bolsa da bir aýyz sózimen tyndyra salatyn ataqty bı bir qyzdyń kóńilinde taǵy ne baryn taba almaı júrgenine ári nazalanady, ári yzalanady. Ásirese, «Ulpan arzanǵa túspeıtin qyz» degen jumbaǵyn sheshe almaı qoıǵany batyp júr. İrbit, Tobyl bazarlarynyń qaısysynyń qymbatshylyǵyn aıtady eken? Álde... qyzda qyryq esekke júk bolatyn aıla bar deıtin edi, aılalap júr me eken?

Tym bolmasa qarsylassa eken-aý! Onda op-ońaı moınyn burap tastar edi. Ol joq. Túsine bermes jymıý bar. Neshe ret kezdesse de qyz moıyndap qoıǵanyn aıtady da odan ári bir baspaıdy. Oıymdaǵyny óziń tap ta, óziń aıt degendeı etedi. Onysyn taba almaı Eseneı ózine ózi yza bola bastaǵanda Ulpan:

— Alty aı qys osydan basqa ne ermegimiz bar? Taǵy da sóılesermiz, — dep ketip qalady. Tegi endi qos tizgindi óz qolyna alyp tegeýrin kórsetip jibermese bolmasa kerek...

Eseneı búgin qyz kóńilin túgel aqtaryp, ne tilegi bolsa da túgel oryndaýǵa ant etýge ázir, Ulpannyń kelýin kútip otyr edi.

Aq úıdiń ortasynda ot mazdap tur. Jurt aıaǵy basylǵan shaq. Qasynda eki jeńgesi, Ulpan kelip kirdi. Ádettegi erkekshe kıimde emes, qyz kıiminde kelipti. Eseneı qýanyp ketti.

— Joǵaryraq, joǵaryraq otyr, Ulpanjan...

Qartaıa bastaǵan adamnyń balasha qýanǵanyna jas jeńgeleri bir-bir jymyń, bir-bir qylmyń etisti de shyǵyp ketti.

Ulpan bala kúninen erkek-shora bolyp erke ósip edi.

Kóshpeli eldiń qyzy jasynan at ústinde, Ár kezde shalbarshań bolatyn. Múmkin, óziniń qyz ekenin de keıinirek sezingen bolar. Bir týǵan aǵa, inisi joq, qyz ekenin sezingennen keıin de erkek balasha qalyptasqan erkindeý minezinen ońaı aryla almaǵan. Búgin ol Eseneıge qyz balanyń tabıǵı sylalyǵymen birge erkek balanyń ór minezin de.ala kelip edi. Eseneı «joǵary otyr» dedi, Ulpan da yǵyspaı terge shyǵyp, Eseneıdiń ózinen joǵary otyrdy.

— Otqa jaqyn otyrsań etti.

— Otqa jaqyn otyrǵan tońǵaq bolady deıdi.

— Kún sýyq qoı.

— Men tońǵaq emespin, úırengemin.

— Artekem qalaı?

— Kúnde kórip júrgen qalpyńyzda...

— Maǵan ursyp qoıatyn bolar?

— Sizge kim ursa alady?

— Uryspasa boldy...

Osymen alǵashqy betashar sózder eki arany alystatpasa jaqyndastyra almaı toqtalyp qaldy. Eseneı kún boıy oılanǵan tegeýringe basqysy kelip:

Ulpanjan, men arzanǵa túspeıtin qyzbyn degende ne aıtqyń keldi? Sol qymbatqa túseriń dúnıe maly bolsa da atyn atashy! — dedi.

— Meni eshkim satpaıdy da, mal da almaıdy. Áke-sheshemniń óz malyn baǵyp alýǵa da shamasy joǵyn bilesiz emes pe!

— Sonda ne bolǵany?

«Ne bolǵany?» Naǵyp túsinbeıdi eken? Men toqal qatyn bolyp bosaǵada otyrar deı me eken? Álde meni báıbishesiniń sarqytyn kútip kózin súzip otyratyn kúńdikke kóner deı me eken?»

Eseneı taba almaı júrgen jumbaǵyn Ulpan ózi aıtýǵa bel baılady. Qaltarys qaldyrmaı, túgel aıtpaqshy bolyp:

— Siz meni alyp baryp qaı úıińizge kirgizesiz? — dedi.

— Otaý úıge kirem deseń, otaý úı bar. Úlken úıge kirem deseń, úlken úı bar. Qalaǵanyń seniki bolsyn.

— Joq, maǵan ońasha otaý — oınaq úı kerek emes. Men úlken úıge kiremin, tórinde otyramyn. Soǵan týysqandaryńyzdyń kózi úırener me eken?

— Bir-aq kúnde úırenedi. Eseneı ordasynyń báıbishesi sen bolasyń.

— Ol úıde otyrǵan báıbisheńiz bar emes pe?

— Joq. Men Órelide turamyn, ol kisi Sórelide turady. Aramyz, qudaıǵa ılansań, jeti jyldyq jol.

Eseneıdiń jumbaqtap aıtqanyna Ulpan oılanbaı-aq túsindi.

Óreli at dep bir aldyńǵy aıaǵynan, bir artqy aıaǵynan shalys shiderlengen atty aıtady. Bul kúnde estip júrgen sózi. Ondaı at bos ta emes, túgel tusaýly da emes. Eseneı ózin solaı órelengen atqa teńedi.

Sóre dep jaýgershilik zamanda ólgen adamdardy mekenine aparyp jerlegenshe qaldyra turatyn jarym úı — jarym jappany aıtady. Sol kezderden qalǵan «Sóreli» degen jerlerdiń talaıyn Ulpan ózi de biledi. Ákesi Artyqbaı — Qotsuq kelip qalmaǵanda, sońǵy jaralanǵanymda men de bir sórelide qala barar ma edim, álde qaıter edim dep otyratyn. Eseneı báıbishesin óle-ólgenshe bólek turatyn jerge aıdap tastaǵan ǵoı...

Aramyz jeti jyldyq jol degeni — Jeti jyldan beri osylaı turamyz degeni de. Áıteýir Eseneı quryǵynan qutylmasyna boı sunyp qoıǵan Ulpan eń bolmaǵanda toqal emes, úlken ordanyń báıbishesi bolaryna kózi jetti.

— Eseneı, — dedi Ulpan. Buryn siz dep sóıleýshi edi, munysy bir taban jaqyndaǵanyn ańǵartqandaı shyqty. — Eseneı, ekeýmizdiń aramyzda eń kemi qyryq jyldyq aıyrma bar. Osyny oıladyń ba?

— Oıladym, janym. Qyryq jyl bolsa qaıteıin? Qyryqqa kelgende bizdiń eldiń Eseneıi sen bolyp qalarsyń. Oǵan deıin sen meniń Eseneıim bola tur... Men saǵan sulý dep, jas dep qyzyqtym ba, bolmasa Eseneıdiń ornyna Eseneı bolatyn adam dep qyzyqtym ba, ony ózim de bile bermeımin. Áıteýir osy túnnen bastap meniń Eseneıim sensiń!

Ulpan Eseneıdiń sońǵy sózderine yrzashylyq bildirýge yńǵaılanyp edi, quman, legen kótergen astaý toly et kótergen jigitter úıge kire berdi. Ulpan sol yrzalyq bildirer kózimen kúlimdeı qarap qara shubar betti bir sıpap ótti de toqtalyp qaldy.

Jigitterdiń artyn ala Sádir Artyqbaıdy kóterip ákele jatyr. Keıinirek qyz sheshesi Nesibeli kirdi.

— Joǵarylańyzdar, — dep Eseneı tura kelip, terdi qonaqtaryna usyndy. Munysy ár qonaqqa kórsetiler qoshemeti emes, kúıeý ıbasy edi. Sozbaqtalyp kelgen áńgimeniń aıaqtalyp qalǵanyn sezingen áke-sheshe terge shyqty. Endi bular ár ýaqytta Eseneıdiń tórinde otyraryn maqtanysh etedi de. Endi bulardyń panasy «Qarshyǵalynyń» qara ormany emes, Eseneı bolaryn maqtanysh etedi de. Endi kár! shoınaq baı Artyqbaı atanady, sony maqtanysh etedi de. Ol maqtanysh belgisi ázirshe áke júzinde de joq, sheshe júzinde de joq, qyz júzinde de joq. Eseneıdiń oı túkpirinde ǵana bar, kúle júrip kúndeı júretin aǵaıyn deıtin adamdarda ǵana bar.

— Arteke, búgin bir soǵym soıyp edik... Sonyń basyn jurttan buryn sizdiń aldyńyzǵa tartyp, batańyzdy alýdy laıyq kórdik, — dedi Eseneı. Munysy da kúıeýdiń qaıyn-ataǵa kórseter qurmeti edi.

— Endigi bastyń bári de aldymen sizge tartylady, — dep Sádir de qostap qaldy. Munyki de mán-jaıdy túsingen adamnyń sózi.

Kózin aqıtyp bas keldi. Tóńkerilip jalqyndap qazy-qartalar keldi. Qymyz ishildi, shaı ishildi. Artyqbaı batasyn berdi.

Shaı artynan Ulpannyń bir eskertkeni esine túsip, Eseneı Artyqbaıǵa qarap:

Otyrǵandar túgel tańdanysyp qaldy. Myrzalyǵy ma? Álde jasy kelip qalǵan adam túpterdiń túbinde úı ishilik yryń-jyryńnan saqtanyp Ulpannyń enshisin kún buryn berip qoıǵysy keldi me eken? Qalaıda bul Eseneı ǵana isteı alar is. Qatal edi, ozbyr edi, endi jan júregi jibıin degeni de. Myń jasa, altyn Ulpanym!

— Eseneı shyraǵym, munyńa jete túsine almasaq ta qatyn ekeýmizdiń kóńilimizdi bir-aq tyndyrdyń. Naızalasar jaı joq, ishten tynyp otyrǵan jaıym bar edi. Qyzyń tastap ketpese, men tastap ketpeımin dediń, boldy! — dep Artyqbaı kezine jas aldy.

Sibirdiń general-gýbernatorynan kelgen altyndatqan zerli shapandy altyn medalimen birge Artyqbaıdyń arqasyna japty da, shaldy Eseneı úıine jóneltip saldy. Ulpan úıine qaıtqan joq.

Kópten zyǵyrdany qaınap ishine jınalyp qorlana bergen ashý endi óziniń, qarama-qarsy keri aǵysyna aýysqandaı, Eseneı qazir óte jumsaq, óte aq kóńil edi. Qonaqtary taraǵan soń Ulpannyń qasyna jaqyn kelip otyryp:

— Ulpanjan, meniń enshimdi bólip bergeni nesi dep oılap qalma. Bul enshiń emes, syılyǵym. Basqa dúnıeni eki Eseneı birge bılermiz. Myna qosty óziń ońasha bıle, maǵan qaraılamaı bıle, — dedi. — Aldymen kempir-shalymyz esh nárseden taryqpasa, maǵan sol bolady. Men balasy joq, urpaqsyz qalǵan adammyn. Ulym da, qyzym da, jarym da jalǵyz sensiń, kúnim... Kúnimdeı jarqyrap, el-jurtyma keıde aıbyndy, keıde meıirimdi qarap ordamyzdy jalǵyz toltyryp otyrsań, qudaıdan surar basqa bir tilegim joq. Tizemdi jastanyp, jantaıshy maǵan qaraı...

Ulpan Eseneıdi aıap ta ketti, Eseneıdiń úlken adam ekendigine qyzyǵyp ta ketti. Basqa adam kim bolsa da Eseneı bola almas edi. Erkekke tis te kerek, is te kerek. Bilek te kerek, júrek te kerek. Kúni ótip bara jatqan kári tarlanda munyń, bári de bar eken áli. Shirkin-aı, budan qyryq jyl buryn qandaı boldy eken? Buǵan kezdespegende kimge kezdeser edim? Sóz joq, bir jasqa kezdeser edim. Sol jasym Eseneıdiń onnan birine turar ma edi? Kim bilsin... joq, turmas edi!

Bir kezde Eseneıdi oǵy bolsa atardaı bolyp júrgen qyz, endi kónbesine kónip bolǵan soń, óz basyn aqtar dálelder izdestire bastady. Budan keıin kóp sóz bolǵan joq. Ulpan basyn Eseneıdiń tizesine salyp jantaıyp jatyp:

— Endi kep sózdiń keregi ne? Sıban deıtin óz elińdi, Kúrleýit deıtin bizdiń eldi túgel jınap toı jasa da, búgin aıtqan barlyq sózińdi sol toıda túgel aıt. Men soqqa ǵana kishi Eseneı atanarmyn, — dedi. Eseneıdiń tabaqtaı jalpaq qara shubar beti qyzdyń aqqý jumyrtqasyndaı appaq betine jaqyndaı berdi. Ulpan kózin jumdy.

Kári Kaspıı qara kók kózin ashty.
Terekke jyly júzben amandasty.
Jybyr qaǵyp qozǵalyp, sylq-sylq kúlip —
Qatyndy aldy, qıtyqsyz aralasty...

Tań ata Eseneı sýǵa tústi.

— Sen de tús, — dedi Ulpanǵa. Ulpan qarsylasqan joq.

Kári dene qyzyndy da sýyndy, Eseneı namazǵa turdy.

Jas dene sýyndy da qyzyndy, Ulpan kórpe astyna qaıta kirip ketti.

Eseneı men Ulpan, Nesibeli úsheýi qastarynda tórt jigit joldastary bar Artyqbaı aýylynan salt shyǵyp edi.

Orys qalalarynyń shegine jetkende úsh at jekken páýeskemen Tilemis tosyp júr eken. Ómirinde arbaǵa minip kórmegen dala qyzy jatsyraǵan joq, tóbesi jabyq, ishki jaǵy sary sapıanmen astarlanǵan páýeskege mindi de júre berdi.

Nesine jatsyraıdy? Ómirinde kórmegen baılyqqa da jatsyraǵan joq qoı! Eseneı bere salǵan bir qos — bes júz jylqynyń úsheýin berip, úsh jigit aıaldady da baqtyryp qoıdy. Artyqbaı aýly et pen qymyzǵa molyqty da qaldy. Qazir eki júz bıe qulyndap ta tur.

Baılyq kózimen qaraǵanda Ulpan tyr jalańash edi. Ájesinen sheshesinen qalǵan ol-puldan qıystyryp bergen «bir kıeri» bar. Bári kónetoz, bárin de salt júretin qyzyna sheshesi Nesibeli yqshamdap bergen.

Eseneı Ulpandy jazǵyturym uzatyp áketýge ázirlengende Ulpan oǵan:

— Seniń elińe, osy eski-qusqymmen bara bersem bireý bolmasa bireý «jalań but kelmegenine qudaıǵa shúkir» demes pe eken? — dedi.

Áıelge ne keregin ómirinde bir ret oılap kórmegen Eseneı uıalyp qaldy.

Maıymaı, orta kezinde Tobyl bazary ashylady. Qyryq jylqy aıdat — dedi.

Ulpan buǵan da tańdanǵan joq, aıdatty da jiberdi. Tańdap-tańdap semizderi men kózge tolymdylaryn aıdatty.

Nesine tańdanaıyn? Baılyq degen ishýge, jeýge, kıinýge, adam sıaqty turýǵa jaramasa, basqa nemeneńe kerek!.. Bıyl baı bolsań, endigi jyly taqyr kedeı bolyp qalýyń da op-ońaı. Toqtaı tur áli, biraz kóreıin, kórmegenime kózim úırensin, bilmegenimdi bilip alaıyn. Toqtaı tur áli...

Qazir bular sol Tobyl bazaryna kele jatyr. Eseneıdiń barlyq bazarlaý jumystaryn on bes jyldan beri basqaryp júrgen Tilemis orys qalalarynyń sheginde páýeskemen qarsy aldy. Eseneıdiń bul qurmetine de Ulpan tańdanǵan joq. Tańdanǵanyn bildirip alsa, uıat ta bolar edi.

Shynynda Ulpannyń tańdanyp kele jatqandary da az emes. Birinshi tańdanǵany kádýilgi qara jol edi... Ortadaǵy at júretin bir tarmaǵy bar, eki shetki at júretin taǵy eki tarmaǵy bar, úsh tarmaq bolady eken!. Páýeskeniń dońǵalaqtary shetki attar júretin eki tarmaqty dál basyp keledi. Ádeıi osylaı jasaǵan-aý!.. Orystar ǵoı... Kóshpeli aýyldyń qyzy mundaı joldy kórmegen edi,

Aýyzdyqtarynan aq kóbik burqyrap, qatar jegilgen úsh at páýeskeni ushyryp áketerdeı aǵyp keledi. Salt júrgennen anaǵúrlym tez! Salt atty joldastary ere almaı qaldy. Júristiń mundaıy da bolady eken-aý!.. Birese aıańdap, birese jelip, birese shaýyp ketý emes, birqalypty utymdy júris.

Salt júrgende bir-aq attyń basy men moınyn kórip kóńiliń kóterińki otyrsa, ,qatar aǵyp kele jatqan úsh attyń dene sulýlyǵyıtiń qımyl-qozǵalys ásemdigin túgel kórgende sol kóńiliń tasyp tógilerdeı bolady eken! Áýeli joldy, odan soń úsh at jekken páýeskeni Ulpan kóńiline birge túıip aldy. Toqtaı tur áli...

Ulpannyń, taǵy bir tań qalǵany orys úıi edi. Eseneıdi joldan tosyp júrgen Tilemis bir orystyń úıine shaı qoıdyryp tamaq ázirletken eken. Tap-taza eki bólme. Syrly eden kún túsip turǵan terezeler. Barlyq tamaqty aýyz bólmedegi úlken peshke pisirse kerek. Mosqaldaý, sary shashty, kók kózdi áıel basynda shot-aıaǵy bar temir kóseýdi peshine suǵyp qalady da bir tamaqty sýyryp alady.

Ashqyltym aq qalashtar ne degen dámdi! Ortasyna aq irimshik salyp pisirgen dóńgelek nandar odan da artyq. Óz aýylynyń ómirimen salystyra otyryp, qazaqqa qaraǵanda orystar aq patshadaı turady eken dep oılady Ulpan.

— Bul úıdiń qansha maly bar eken? — dep surady Tilemisten.

— O, táńiri, túgi de joq. Bir at, bir sıyry, tórt-bes taýyǵy bar. Az ǵana egin salady.

Ulpan úıge qyzyqty. Qazaq-orys qalasynyń, barlyq úıleri osyndaı jaıly kórinip ketti. Ulpannyń oıyna «orys úıi» degen taǵy bir túıin baılandy. Toqtaı tur áli...

Dala qyzy tabıǵattyń eń jas perzenti. Kózine kóringenniń bárin kóńiline toqyp keledi. Ol ne kórip, ne bilip ósti? Keń dala... kók dala... sary dala... saǵym. Tórt túlik mal... soǵym. Qysy-jazy kıiz úı. Uzaq túndeı ózgerisi joq ómir. Sary-ala etek sarpyltańǵa kóndigip ketken qazaq áıeli. Ulpan da osyny kórip esti. Qazir onyń kóńilinde áldeneler oıanyp kele jatqandaı edi. Toqtaı turaıyq áli...

Tilemis Tobyl ózeniniń jaǵasyna úsh aq úı, eki qarasha úı tiktirgen eken. Ulpan buǵan da tańdanǵan joq. Úılerdi óz oıymen ár túrli keregine qaraı bólip shyqty. Eseneı otyrar úı, sheshesimen birge ózi túser úı, qonaq úı, as úıleri...

— Óziń úlken úıge tús. Apam ekeýmiz meniń otaýymda bolarmyz, — dedi Ulpan úılerge jaqyndaı bergende. — Tamaq úlken úıde, shaı otaýda bolar. Káne, tús... Túse ǵoı, jolbarysym...

Eseneı Ulpannyń neni bolsa da ońaı túsine qalaryna rıza bolyp, arbadan tústi de ózin qarsy alýǵa jınalǵan b:r top adamdarmen amandasýǵa toqtap qaldy.

Páýeske Ulpan túsetin aq úıge jaqyndaı bergende bir qazaq áıeli sol úıdiń túndigin ashaıyn dep jatyr eken.

— Ashpasyn. Apam ózi ashady! — dedi Ulpan Tilemiske.

— Áı qatyn! Ári júr! — dedi Tilemis áıelge. Óz áıeli bolý kerek, jekirip aıtty. Áıel tez jylysyp ketti.

— Apa, tús. Túndikti óziń ash!

Nesibeli áýeli kúnge qarap, jel qaı jaqtan ekenin abaılap baryp túndikti ashty. Qyzyna erip úıge kirdi de tań qaldy. Qara barqytpen oıýlaǵan týyrlyq, órnektep toqylǵan yzba baýlar, keregeni túgel orap alǵan, esikten tórge deıin tóselgen túkti kilemder... Tórde qatarlap jınalǵan júk... Oıýly aq kıizben qaptalǵan sandyqtar. Moıny soraıǵan jez quman, jez legen... Qalyń kek jibek shymyldyq... Úı ishi jaınap tur. Ulpan úı ishine kóńil aýdaryp qaraǵan da joq.

Úıge ile-shala kirgen Tilemiske Ulpan maqtaý aıtty: Artyǵy bolsa óziń bilesiń, jetpeı jatqany baıqalmaıdy, Tilemis aǵa. Atyńdy ataǵanyma ókpeleme, men Eseneıdeı bóriniń de atyn ataımyn.

Orys áıelderiń Týlamesh, Tılamesh deıtinderine qulaǵy úırenip qalǵan Tilemis: atyn ataǵandy elegen joq. Osy Erke toqalym qalaı ataryn bilmeı ózi qysylyp júr.

— Jetpeı jatqany nege bolmasyn. Jata-jastana túgeldener áli. Tobyl bazarynan ne kerek bolsa da tabylady. Bir úıir saýdagerim bar. Qysylmańyz... — dedi de shyǵyp ketti.

— Apa, joǵary shyq. Úıdegi óz ornyńa otyr. Bul meniń otaýym. Eseneıdiń aýylyna meni uzatyp aparǵanda osy otaýymmen aparasyń.

— Kúnim-aý, muny qashan jasatyp júrsiń?

— Apa, sen eshteńege tańdanbashy. Men Eseneı emespin be? Eseneıge ne qıyn deısiń! Aıttym — boldy, jasaldy da qaldy. Erteńnen bastap bazar aralaımyz. Ózińe ne kerek, ákeme ne kerek, úıge ne kerek, tartynbaı aıta ber maǵan. Bárin alyp beremin. Tek, tańdanýdy qoı! Men bazarǵa Eseneıge erip kelgenim joq. Eseneı maǵan erip keldi!

Uzatylyp barmaı jatyp, aınalasy bir-aq qystyń ishinde Eseneı sıaqty adamnyń arystanyn ılep-bılep alǵan qyzyna Nesibeliniń tańdanbasqa sharasy joq edi. Biraq, tańdanǵanyn bildirmeıin dep aýzyn bir sylp etkizdi de qoıdy. Ol tańdanǵan emes qoı...

Úıge álgi túndik ashaıyn dep júrgen áıel kirdi.

— Jýynasyzdar ma?

— Jýynamyz... Siz Tilemis aǵaıdyń áıelisiz be?

— Ie.

Áıelder beti-qoldaryn jýynyp, jol kıiminen jeńildenip bolǵan kezde dastarqan, samaýyr kótergen jigitter keldi.

— Bireýiń Eseneıdi shaqyryp kelshi. Shaıǵa kelsin. Samaýyrdy myna jerge qoıyńdar. Shaıdy men ózim quıamyn.

Eseneı Tilemisten basqa eki noǵaı, bir orys saýdagerin ertip keldi. Attary Ǵalıasqar, Ǵalıolla, Gleb eken.

Shaı ústinde qonaqtardyń kózderi Ulpanǵa álsin-álsin aýytqyp qalyp otyr. Qyzy shyǵar... Áıeli ana kempir ǵoı... Ákesi me eken álde uly atasy ma eken?.. Álde osy qara shubardyń ózi... Qoı, olaı bolmas...

— Ulpanjan, bul qonaqtardyń jumystary kep, saýda adamdary. Asyǵys eken... Anaý orys básine kelissek, seniń jylqylaryńdy túgel kóterip alar edim dep kelipti, — dedi Eseneı.

— Tórt at qyryq somnan satylyp ketti, — dep Tilemis bazar narqyn ańdatyp qalýdy durys kórdi. — Biraq, tórteýi de tańdamaly attar edi.

— Bul kisi qanshadan beredi?

— Otyz besten.

Ulpan irkilgen joq.

— Alaqan soǵýshy ma edińder, qaıtýshy edińder? Soǵa ber! — dedi Tilemiske.

Gleb keterinde basyn Ulpanǵa qaraı bir shulǵyp qalyp:

— Madam, bir qara túlki, Parıjdiń hosh-ıisi moınymda! — dedi de, Tilemisti ertip shyǵyp ketti. Ǵalıasqar men Ǵalıolla hanymyn pozdravıt ıttilár...

Ǵalıasqar Ulpandy erteń óz úıine shaqyrdy. Magazıni bar eken. Áıeli, qyzy bar eken. Bazar aralaǵanda solardy ertip júrse eshkim olardy aldaı almaıdy eken. Ne kerektiń eń jaqsylaryn taýyp beredi eken...

Quda qalasa, qyryq attyń aqshasy kimniń qaltasynda qalaryn qatesiz eseptep shyǵaryp bolǵan soń noǵaı saýdagerler de ketti.

Tilemis Ulpanǵa bir qushaq qaǵaz aqsha ákelip berdi.

— Bazarlyq! — dedi Eseneı Ulpanǵa erkelete qarap.

— Qara túlkini saǵan tymaq qylyp berem. Jaraı ma, bozbalam?

— Boldy, janym, boldy.

— Má, myna bir qaǵaz aqshany da ala ǵoı, qaltań bos júrmesin...

— Oıbaı-aý, qatyn patshanyń ózin beripsiń ǵoı!

— Qatyn patsha? Onda ózime ber? Myna bir murty tikireıgen erkek patshany bereıin.

— Jo-oq!.. Sulý eken... Tiri janǵa berer me ekem!

Kári kúıeýi men qyzynyń ázil-qaljyńdary jarasa ketetinine Nesibeli ári tań qalady, ári qýanady. Bul úlken adamnyń kishireıgeni me, kishkene adamnyń úlkeıgeni me? Qyzy Eseneıdi ári bıleı, ári erkelete sóıleıdi. «Bozbalama deıdi, «Jolbarysym» deıdi. Eseneıdiń ózi de asqan aqkóńil meıirimdi adam bolyp barady. Bul Eseneı Nesibeliniń buryn kórmegen adamy. Baılyq, batyrlyq, ań qumarlyq, bılik degenderdiń bári dalada qaldy. Bar qyzyǵy jalǵyz Ulpan. Aqyldasary da, áıeli de, qyzy da, tipti sheshesi de sol Ulpan ǵana.

Artekemnen asqan aqkóńil adam bolmaıdy. Ómirinde maǵan bir ret ursyp kórgen jan emes. Biraq, nebary sol-aq. Qatyn degen ıttiń kúshigi sıaqty, arqaǵa qaǵyp, mańdaıynan sıpaǵandy jaqsy kóredi. Erkeletkendi jaqsy kóredi. Artekem ony bilgen emes. Apam aıta berýshi edi — qatyn ıtti baıy qamshylap-qamshylap alyp artynan arqaǵa qaǵyp bir sıpap jiberse odan artyq rahat bolmaıdy deıtin. Keregim bolyp qalsa, Artekem «qaten!» deıdi. Sol barlyq erkeletkeni.

Taýdan Eseneı Ulpanǵa qaraǵan saıyn kózimen erkeletedi. Eseneıim dep erkeletedi. Qystyń kúni Ulpan dalaǵa shyǵaıyn dep jatsa — beri kel! — deıdi. Ulpan júgirip kelip aldyna tura qalady. Bala bolyp ketedi. Eseneı eń bolmasa tymaǵynyń baýyn qaıta baılap beredi. Salaq bolarsyń bilem dep, arqasyna bir-eki qaǵyp qalyp — endi bara ber deıdi. Qudaı-aý, sol salaq bolarsyń bilem degendi erkeletip aıtqandy kim estigen? Jańaǵy qatyn patsha sulý eken degenderi de Ulpan ǵoı!

Osy kúni úlken Eseneı jaıyna qalyp, Ulpan Eseneı bolyp barady. Biraq, úlken adam kishireıgen saıyn úlkeıe beredi eken. Buryn Eseneıge jatsyraı qaraıtyn, yǵysa qaraıtyn jurt, endi bir jańa Eseneıge kezdeskendeı, jaqyndasa berip keledi.

«Aǵashqa máýe bitse báseń-báseń» degendeı, Ulpany da jibekteı sozymdy bolyp barady. Eseneı boldym degen oıyna da kirip shyqpaıdy. Qudaı-aı, uzaǵynan, uzaǵynan bere kór!...

— Assalaýmaleıkem!.. — Músirep úıge kirip kele jatyr. Atynan jańa ǵana túsken qamshysy qolynda, jol kıiminde eken.

— Músirep aǵa! — dep Ulpan ornynan ushyp turdy. Nesibeli de turdy.

— Túrikpenbisiń, áı! Qańǵybas, qaıda júrdiń, osynsha saǵyndyryp! — dep Eseneı qýanyp qaldy. — Sheshin, tórge shyq!

Ádette joq, áıtpese, Ulpan Músireptiń moınyna asyla keter edi. Ádette joq, áıtpese, Músirep te ony qushaqtap súıip alar edi. Saǵynysyp qalǵan aǵaly-qaryndastaı birin-biri kózimen aıalasty, taza kóńilderimen aıalasty. Músirep sheshinip tórge shyǵyp otyrdy.

— Túrikpen sen de tórt aıaǵyńnan tusalypsyń ǵoı! Toıyńa bizdi nege shaqyrmadyń? — dedi Eseneı.

— Toıdy sender kelgenshe toqtatyp qoıdyq. Joq jerdeı náresteli bolyp qalǵanymyz... Shynardyń sodan qoly bosaı almaı júr. Kúni-túni sonyń qasynda.

— Náresteli bolyp? — Eseneı Músireppen qaljyńdasa beretin edi. — «Qatynyń úıinen býaz keldi me?» dep surap qala jazdady. Biraq, Ulpannan qysyldy da:

— E, qaıyrly bolsyn, — deı saldy.

— Ul ma, qyz ba? — dep surady Ulpan.

— Onysyn áli bilgenim joq. Aıaqtana almaı jatyr... Kóziń tıip ketedi dep Shynar maǵan da kórsetpeıdi.

— Aıaqtana almaı? Qashan týyp edi?

— Búgin on eki qum.

— On eki kúnde bala aıaqtana ma eken?

— Osy sen ne ottap otyrsyń? — dedi Eseneı Músirepke.

— Ulpan-aý, naǵyp túsinbediń? Túıesi botalaǵan ǵoı, — dedi Nesibeli qyzyna qarap.

— Túıesi botalap?.. — Ulpan kózinen jas aqqansha kúldi. Músirep sıaqty qadirleıtin adamy, eń jaqsy kóretin adamy, áldeneniń kúıiginen bir býaz qatynǵa úılene saldy ma eken dep oılap qalyp edi. Endi óz basyndaǵy bir ókinishten arylǵandaı qýana kúldi.

— Ózi bir salaqtaǵan birdeme. Aıaqtary sereńdegen basyn kótere almaıtyn, denesi shubatylǵan ıir-shıyr bolsa kerek... Shynardyń úıinen ala kelgeni jalǵyz aq nar edi, aman-esen botalady áıteýir.

Botasy qandaı, aq pa? — dedi Ulpan jas botaǵa qyzyǵyp ketkenin jasyra almaı.

Appaq bolsa kerek. Toıymyzda bas balýannyń báıgesine tigermiz dep otyrmyz.

— Sen nemene, maǵan bas balýanǵa tús dep Ulpandy qyzyqtyryp otyrmysyń?

— Tússeń nesi bar? Qartaıyp otyrmysyń? Talaı túskensiń.

— Túsedi, túsesiń? — dedi Ulpan Eseneıdi tizesinen qaǵyp qalyp. — Aq bota meniki bolady!

— Onda bizdiń toıda bas balýanǵa sen de tús, — dedi Eseneı Músirepke.

— Túsemin.

Osymen kúrespeı-aq alatyn bas balýandardyń bir báıgesi sheshilip qaldy da, Ulpan ózi qandaı báıge bererin oılana bastady.

— Abysynymyzdyń aty Shynar dedińiz ǵoı, Músirep aǵa! Aty qandaı jaqsy edi!

— Aty Shynar bolmasa alyp ne qylam!

— Paı-paı-oı! Bósýińe bolaıyn! — dedi Eseneı.

— Bósken-bóspegenimdi kórgende aıtarsyń!

— Ulpannan da sulý degiń kele me?

— Ár áıel ózinshe sulý bolý kerek. Qara at sulý ma, tory at sulý ma demeımiz ǵoı! Kórkem deımiz, sulý deımiz, ajarly deımiz, súıkimdi deımiz, ádemi deımiz, symbatty deımiz, bádendi deımiz... Sonyń birinen biriniń artyq-kemin kim aıta alady?

— Erkektiń kórki aqylynda, áıeldiń aqyly kórkinde demeıtin be ediń?

— Ol eski naqyl ǵoı. Shynardyń aqyly kórkinde ǵana emes, áıteýir...

— Ulpanjan, baıqaımysyń, mynanyń óziniń esi kirip qalypty.

— Óziń de adam bolyp qalypsyń...

— Onyń ras, Túrikpen. Myna kisi meni bılep áketti birjola... Qalaı aıdasa, solaı júre berem. Budan bylaı men kim bolsam da osynyń arqasy. Seniń kelinshegiń de sondaı ma?

— Qazir baıǵustyń botadan qoly bosaı almaı júr. Kóziniń bir talyǵyp-talmaýrap qaraıtyny bar. Bar aıtaryn kózimen aıtady. Otyn joq deıdi — júgirem... tezek terip ákelem. Sý joq deıdi — eki shelekti ala-sala kólge qaraı júgirem...

— Júgiretin shyǵarsyń!

— Men Músirep aǵaı ne aıtsa da senem, — dedi Ulpan.

— Sen aıttyń boldy. Men jeńildim, — dedi Eseneı.

— Músirep aǵa, erteń menimen birge bazar aralaýǵa ýaqytyńyz bolar ma eken? Óz jumysyńyz onsha kóp emes pe edi?

— Bazarǵa bir ǵana kirip shyǵatyn jumysym bar.

— Men nemene, jalǵyz otyra berem be?

— Músirep aǵaı kúndiz menimen túnde senimen bolady. Úlken úıdiń aınalasy tolǵan jurt. Kúndiz seniń óz jumysyń da az bolmas. Kereı-Ýaǵyń tosyp júrgen kórinedi ǵoı. Áıtpese, óziń júr menimen.

— Joq, men bazar aralap kórgen emespin.

Erteńine Ulpan sheshesi men Músirepti alyp bazar aralaýǵa ketti. Páýeskege mine bere Shynardyń jaıyp surastyra bastady.

— Boıy qandaı?

— Tap ózińdeı. Azǵana taldyrmashtaý ma qalaı... Sendeı qasqyr qýǵan qyz emes, túıe jetelep ósipti.

— Minezi qandaı, jaqsy ma? Juǵymdy ma?

— Minezi me? Úrkek emes... Aýyldyń barlyq kempirleri «Aınalaıynym-aı!» deıdi. Bala bitken «Áıaı-apa!» — deıdi. Men ózim Aqmaralym deımin.

Ulpannyń esine aq maraly túsip ketti de jylap jibere jazdady. Músireptiń áıelin «Aqmaralym» degeni de áldeneni elestetip edi. Jaıdan-jaı solaı ataı salmaǵan bolar...

— Músirep aǵa, sizdiń aýyl men bizdiń aýyldyń arasy alys emes pe?

— Qaı aýylyńdy aıtasyń?

— Oıynǵa aınaldyrmańyzshy, aǵa... Eseneıdiń aýylyn aıtamyn da.

— Jaz boıy jaılaý kólderinde birge otyramyz. Qystaýlarymyz bólek, alystaý.

Kenetten Ulpan:

— Músirep aǵa, siz baı bolsańyz qaıter edińiz, ne ister edińiz? — dedi.

— Men áýeli baı bolmas edim, — dedi Músirep. — Baılyq degen nemene ózi? Azap qoı! Baı adam kúni-túni, qysy-jazy malyn oılaıdy da, ózi de malǵa uqsap ketedi. Minez-qulqy malynda, adamdyǵynan aıryla beredi.

Músirep taǵy birdemeler aıtpaq edi, taba almady.

— Joq, siraǵysyn aıtam, baı bolsańyz deımin.

— Bilmeımin, aınalaıyn. Áıteýir ózimniń baı bola al» masymdy bilemin de, soǵan qýanamyn. Eki atym, eki bıem, eki ıtim bar. Endi oǵan bir nar túıe qosyldy. Botamyz bar...

— Bota endi meniki!

— Seniki, seniki.

Qalaǵa kirgen soń dala adamdarynyń kózderi kóringenge qarap tyraǵaılap ketti. Kóringenge qaraıdy, eshbirin qadaǵalap uǵynyp jadynda qaldyra almaıdy. Ne degen kóp dúnıe, ne degen kóp adam!.. Bári jat. Attary da kóringenge osqyra qarap, eki jaǵyna kezek yǵysyp qalady. Delbe ustaǵan Tilemis óz bilgenin aıtyp keledi. Mynaý eki qabat tas úı buryn gúbirnatyr turǵan úı. Myna bir shoshaıǵany káp, kúmbezi kóp úıdi shirkeý deıdi. Orystar osynda shoqynady. Myna bir aınalasynda adam qujynap júrgen uzyn tas úı magazin. Dúnıeniń baılyǵy osynda. Ne keregiń tabylady...

— Tezirek keshegi noǵaıdyń úıine aparshy. Báribir esh nársege túsine alar emespin, — dedi Ulpan.

— Men baı bolsam, mynadaı bir úı saldyrar edim, — dedi Músirep, kishirek qana eki qabat tas úıdi nusqap. — İshi qandaı tap-taza eken!.. Qorasynyń ishin qarashy — kilem tósep qoıǵandaı. Qudyǵy da qorasynyń ishinde...

Ǵalıasqardyń úıi tazalyq degenniń ózinen de taza, baılyq degenniń ózinen de baı kórinip ketti Ulpanǵa. Naǵyz tatar tazalyǵy, tozań turyp kórmegen tazalyq. Esh nársege tańdanbasqa bekingen Ulpan áreń-áreń tańdanbaı qaldy.

Tatar áıelderi jeńil kıinedi eken erkin júredi eken. Tilderi basqashalaý, biraq túsinesiń. Ǵalıasqardyń ózi taza qazaqshaǵa jaqyn sóıleıdi.

— Hosh keldińiz.

— Rahım etińiz...

Tatar dastarqany ne degen molshylyq edi! Úlken dóńgelek stoldyń ústi tolǵan túrli-túrli tamaq. Stakan, shashke qoıatyn jerleri ǵana bos qalǵan.

— İship otyryńyz, ashap otyryǵyz. Bu Ǵalıasqar mıni haman aptyrata... Irta bilán qonaqlar kılá, hazirlán dı bıt! Mın áıtám, sın ýltirásin mıni, ýltirásin dıim... Nıshaýa, nıshaýa, Razıa-hanym, bık matýr qazaq qyzyn kýrasin dı bıt. Isho rýsshylap qoıa! Ashap otyryńyz áli...

Shaıdan keıin Rázıa-hanym qonaqtaryn Ǵalıollanyń magazınine alyp keldi. Qazaq áıeline ne kerek bolatynyn túgel eskergen saýdager «hesh bir magazınde joq» nárselermen saýda etedi eken. Oıýlaǵan sapıan etik, kebis-mási, jibek sháliler, barqyt qamzol, ıifák kelmáklár... bári de Qazannan kılgán... Tatarsha tigilgen kıimder qazaqy kıimniń sypaıylanǵan, ádemilengen túri. Ulpan irkilmesten úsh par kesteli etik surady.

— Aıaǵyńyzǵa kıip kórińiz... otyryńyz...

Ulpan aıaǵyna kıip kóreıin dep edi, shulǵaýy eski ekeni esine tústi. Óz etigine syrtynan salystyrdy. Qudaı-aý, óz etigi qandaı buzaýbas edi! Qalaı kıip júrgen?

— Dál eken. Shulǵaýlary bolsyn. Apa, myna bir kesteli mástiń kebisin aıaǵyńa ólsheshi...

Ulpan ózine kerektiń bárin úsh-úshten alyp jatyr. Bári jazdyq kıimder. Bári de qymbat bolý kerek. «Shynardyń boıy da ózińdeı» dedi ǵoı dep oılap qoıady. Tek qos etek kóılek, jeńdi qamzaýlar, jeleńder joq eken. Ózge dúnıeni ózine de, sheshesine de qos-qosynan qoparyp aldy.

— Munda kıim tigetin adamdar bar shyǵar?

— Nık bolmasqa! Qazir!

Qazaq adam denesin ólgennen keıin ǵana ólsheıdi. Aqyreti qurǵyrdyń aq seldir bózi tabyla bermeıdi de, azdy jetkizem dep qymqyra ólsheıdi. Tiginshi Shákir kelip boıyn ólsheı bastaǵanda, Ulpan qozǵalǵan joq. Sheshesi ishinen «qudaı-aı, saqtaı kór!» — dep zar qaǵyp turdy.

— Úshtán minı?

— Úsh-úshten. Qashan bitiresiz?

— Bısh kún kırák bola ındi.

Ǵalıollanyń esep-shoty damylsyz tyrs-tyrs etedi.

— Kók barhyt qyryq bısh arshyn... Malınovyı ıllı dórt. Qyzyl barhyt otyz úsh... Jamǵysy boladýr... toqyz ıýz etmish táńká jigirma bısh tıyn. Jıgirmá bısh tıyn doloı, toqýz ıýz etmish bır táńká...

Ǵalıasqardyń úıine qaıtyp kelgen soń Rázıa-hanym Ulpanǵa jańa kıimderin monshaǵa túskennen keıin kıýdi keńes etti. Monsha degendi estigeni bolmasa kórgen emesti. Ulpan sheshesi men bir ábıdi ertip monshaǵa ketti.

Monsha degen qandaı raqat edi. Jetim ábıdiń alaqandary qandaı jumsaq edi! Sabyndamaǵan, qoly barmaǵan jeri joq. Sirke sýymen shashyn qalaı jýyp, tarap berdi! Erteń de kelip túsemin. Arǵy kúni de kelip túsermin. Elge qaıtqansha kúnde kelip túsetin bolarmyn! Ulpan monsha degen taǵy bir túıinshekti kóńiline túıip aldy. Toqtaı tur áli...

Monshadan qaıtyp kele jatyp, Ulpan tarantaspen kelip toqtaǵan Músirep pen Ǵalıasqardy kórdi. Esik pen tórdeı kúreń at kósile jortyp kelip toqtady. Shoqtyqty, jotaly-jondy, jaıaly jylqy. Basyn ásem shulǵyp qoıady.

Bóliskeı temirmen jaqtaýlanǵan qorapty arba da jutynyp tur. Jarasymdy eken.

— Músirep aǵa, arba alǵansyz ba?

— Atymen saımanymen qosa aldym. Aqmaral ádeıi osyǵan jibergen.

— Atyńyz da, arbańyz da ádemi eken.

— Kórimdik, endeshe!

— Qudaı qolyma molyraq túsirgen-aqty! — Ulpan qýana kúlimdep Músirepke eki qaǵaz aqsha sýyryp berdi. Músirep qaramastan qaltasyna saldy da:

— Aqmaralǵa unar ma eken? — dep surady.

— Unaǵanda qandaı!

Qaladan úılerine qaıtqanda Ulpan Músireptiń tarantasyna minip qaıtty.. Páýeskesi magazınnen alǵan buıymdaryna tolyp ta qalyp edi. Onyń ústine qalany keńirek kórgisi de keldi.

Kúreń at esh nárseden úrikpeı-yǵyspaı, jurtqa bar sulýlyǵymen kóringisi kelgendeı sylań qaǵyp keledi. Kósheden kóıisge burylǵanda tórt taǵasy túgel kúnge shaǵylysyp qalady. Aıaqtaryn ushynan basatyndaı.

Erteń maǵan da osyndaı at-arba alyp berińizshi, Músirep aǵa At ekeý bosyn.

— Jaraıdy. Arbany kórip kelesiń, attardyń túsi qandaı bolsyn?

— Ózińizge unaǵany maǵan da unaıdy.

Eseneı bulardy: — Paı-paı, Túrikpen-aı! — dep qarsy aldy:

— Qys boıy aýlaǵan qasqyrlaryńdy satyp at-arba alypsyń. Qatynyńdy qalaı asyraısyń?

— Jaqsy qatyn baıyn ózi asyraıdy.

— Eseneı, erteń men de osyndaı at-arba alatyn boldym. Bizdiń attar úrkek eken — dedi Ulpan.

— Shaptym deseńshi!

— Shabyldyń, Eseneı, shabyldyń!

— Ie, ne bitirip qaıttyń?

— Bárin de bitirdim. Aqsha da bitti. Bes kúnnen keıin úıge qaıtamyn. Oǵan deıin kúnde qalaǵa baryp monshaǵa túsemin. Sen de túsesiń!..

Ulpan aıtqanyn oryndap, otaýyń júgiń satyp alǵan dúnıeligin bir kesh túıege arttyryp, qos qara kók jekken tarantasqa sheshesimen ekeýi qatar otyryp óz aýylyna qaıtyp ketti...

Attanarda jalǵyz tapsyrǵany aq bota boldy:

— Músirep aǵa, Shynarǵa sálem aıtyńyz: men kelgenshe botany tiri janǵa kórsetpesin! — dedi.

— Al, jas kelin, aýylǵa deıin jaıaýlap barasyń... Kelin bolyp synyqsyǵan túrińdi de bir kóreıinshi seniń...

— Sol synyqsý degeniń meniń qolymnan keler me eken dep ózim de qorqyp kelem... tek sen qaramaıtyn bol maǵan, jaraı ma?

— Jaraıdy.

Kelindi qarsy alýǵa shyqqan qyz-kelinshekter tobyna jaqyndaǵan soń Eseneı Ulpan men sheshesin páýeskeden túsirdi de, ózi aýylyna qaraı júrip ketti. Páýeskeden keıin, tarantasta kele jatqan Ulpannyń jaqyn jeńgeleri de sol jerde túsip qaldy. Eseneıdiń salt kele jatqan jıyrmaǵa tarta joldastary da aýylǵa qaraı týra tartty.

«Bul jurtta esektiń mıyndaı mı bolsaıshy. Shymyldyq alyp shyǵypty, túge... Eseneıdiń báıbishesi óz úıine ózi shymyldyq búrkenip kelip kiredi deı me eken?» — dep oılady Eseneı.

Jasyl-kók shymyldyqty eki baqanǵa kórip ustap, ısi Sıbannyń qyz-kelinshegi Ulpannyń aldynan shyǵyp edi. Shymyldyq aldynda qos qabat barqyt qamzoldyń syrtynan kók jibek tysty pushpaq ishik kıgen Aıtolqyn — Emenalynyń áıeli, boıy sharǵylaý, bókterinshektileý bolǵan soń, búgin jaýlyǵyn bıigirek etip salypty. Eki jaǵyndaǵy eki jas kelinshek jazǵyturǵy jylynǵan kúnniń raıyna qaraı jeńil kıingen — oqalaǵan sáýkele, jeńsiz qamzol, qos etek kóılek. Úsheýi de qabyrǵalasyp ete bergen Eseneıdiń páýeskesine betterin buryp bir tizelep sálem etti. Páýeske, árıne, ún qatqan joq.

Shymyldyq Ulpanǵa qaraı, Ulpan shymyldyqqa qaraı qarama-qarsy baıaý júrip kelip toqtady. Mynaý jaýlyǵy qaqyraıǵan Emenalynyń áıeli bolar... Qandaı kór-jalqaý eken? Tabaqtaı betinen sorǵalaǵan ter jaýlyqtyń alqymyn qap-qara qylyp jibergeni sonsha, saqaly bar ma dep qalǵandaı ekensiń. E, myna qypsha bel, suńǵaq boıy, qyzyl shyraıly torǵylt kelinshek Shynar bolar. Aıaǵynda kesteli etik... Ie, sol eken... kúlimdep, ishi-baýyryńa kirip bara jatqan kóz qarasy qandaı ádemi edi! Ashań da ashyq júzdi, kóz qıyǵynyń quıryǵy az ǵana kóterińki... Sol jaq betinde «barmaq battysy» bar... Músirep aǵaı súıgenin taýyp qosylǵan eken de.

Eseneı aýylynyń joly úlken áıeli bolyp úırenip qalǵan Aıtolqyn Ulpanǵa da, Nesibelige de qarap amandasty:

— Deniń, saý ma, shyraǵym... qudaǵı, úı-ishteriń aman ba?.. — deı saldy. «Siz» deýge aýzy bara alar emes.

Shashý shashqanda da:

Kelinniń aıaǵynan, Qoıshynyń taıaǵynan. Jaqsylyq, jamandyq, Kelinniń qabaǵynan, — dep taǵy birdemesin eskertip qaldy.

Shashýǵa talasqan jas balalar bári de qarny qampıǵan, shı borbaı, iriń kóz, qotyr-shotyr eken. Eseneı aýylynda osynsha aryq-turaq bala bolar dep oılamaǵan Ulpan tań qaldy. Munysy nesi, bul el jutqa ushyrap qalǵan ba?

Aıtolqynnyń báldenip, baptanyp bolýyna qaramaı, Shynar Ulpan tobyna baryp qosylyp qaldy. Qushaqtasa keterdeı úzile qarap kelip edi, Ulpan da sondaı kúıde eken.

— Senbisiń-eı, aınalaıyn? — dedi.

— Men ǵoı...

Aınalaıyn-aı, qamdaı baýyrmal ediń! — dep Nesibeli Shynardyń betinen súıdi. — Ómiriń óssin, qaraǵym...

Ulpan men Shynar birin biri manadan tanyp, kózderimen sóılesip, kózderimen shaqyrysyp turǵan. Nesibeli de shyramytyp qalǵan eken. Ulpanǵa qarap:

— Músirep aǵańnyń kelinshegi Shynar ǵoı, — dedi, óziniń tanı ketkenin de ańǵartyp.

Aıtolqyn da Ulpannan kezin aıyra almaı tur. Qyzyq kıine beredi eken-aý!.. Basyna aq jibek sharshyny shálige usatyp jamyla salypty da, ústinen sáýkele kıipti. Alqymy ashyq... Moınym ádemi, erkekterge kórinip tursyn degeni me?.. Kótek!.. Qyna sary jibek kóılekke qyzyl jibekten búrme jaǵa salypty. Jetpeı qalǵan ǵoı! Ústinde japa-jalǵyz qara-kók barqyt qamzol... Basqa nesi bar deısiń, táńiri. Bar bolsa kıer edi ǵoı! Bir qos jylqy berip alǵan sulýymyz osy ma? Beti meniń betimnen aq bola almas. Úsh ul, eki qyz tapqannan keıin kórermiz áli. Áýeli sol bes balany taýyp kórsin!.. Tý syrtyńnan ótip bara jatqan kezi qandaı jaman edi. Jyndy Músirep nesin maqtap júrgen!.. Aıaǵyndaǵy kesteli etik qyzyl-shubar bolmaı, kók-shubar bolsa qandaı jarasymdy bolar edi. Ash-aryqtyń qyzy Shynar da sonyń bireýin kıip alypty. Kedeıdiń kerbezinen saqta degen osy-aý!..

Aıtolqynnyń qol sermeýine oraı eki jas áıel shymyldyqty Ulpannyń aldyna ákelip ustaǵaly ońtaılanyp keledi.

— Kelin! — dedi Ulpan Aıtolqynǵa, — kelin, shymyldyǵyńyzdy ári áketińizshi! Men óz aýylyma ózim shymyldyq búrkenip barǵym kelmeıdi.

Ózin úlken báıbisheler qatarynda ustap kelgen Aıtolqynǵa Ulpannyń «kelin» degeni Emenalynyń qamshysynan da qatty tıdi. Emenaly ony qamshylap-qamshylap alatyn.

— Ne deıdi?! «Oıbaı-aı, kórgensizin-aı!»

— Elimniń jer-sýyń bala-shaǵasyn kóre júreıin de, — dedi Ulpan daýsyn az ǵana jumsartyp. — Ári áketińiz.

— E, meıliń endeshe... «jurt sókse, ózińdi sóger!»

Qyz-kelinshekter toby qozǵalyp ketti. Báriniń aldynda

Aıtolqyn jalǵyz ketip barady. Jurt aldynda abyroıyn tekpeı, kesh aldyn bastap etpekshi.

Ulpan men Shynar aqyryn-aqyryn kúle sóılesip qatar kele jatyr. Kózderimen qoldarymen sóılesip keledi.

— Músirep aǵaı meni uzatyp ákelýge keler dep edim...

— Eginnen qoly bosamaı, aǵasyn jiberdi ǵoı.

— Eginnen?

— Iá... Bir jer suly egetini bar eken de... Bıyl bir jarty jer bıdaı da saldy. Men de egin salystym.

— Báse, qolyń jarylyp ketkendeı tıedi.

— Seniń alaqanyń da aq mamyqtaı emes sekildi.

— Meniń aq botam qalaı, boıyn jınady ma?

— Oıbaı, oınaqtaı bastady.

— Aýylymyzdyń arasy jaqyn ba?

— Biz áli qystaýdan kóshken joqpyz. Seniń botań basyma bále boldy! Ózim kelgenshe tiri janǵa kórsetpesin depsiń ǵoı! Qoraǵa tyǵyp janǵa kórsetpeı otyrmyz...

— Oı, kezińnen aınalaıyn!..

Endi ekeýi aldarynda ketip bara jatqan Aıtolqyndy mazaqtaı bastady:

— Abysynymyzdyń ór kókirektigi-aı! — dedi Ulpan.

— Sendeı basy-asaý kelindi basynan noqtalap alǵysy kelgeni durys ta bolar...

— Seń nemene, meni basy-asaý dep estip pe ediń?

— Estigen emes, birge týǵan — birge eskendeı bilemin seni.

— Músirep aǵaı meni ábden jamandaǵan eken ǵoı!

— Músirep saǵan shań juqtyra ma eken!

— Áı, sók de myrzańnyń atyn ataı beremisiń?

— Ózi bolmaı atattyryp edi, endi úırenip ketippin.

Eki jas kelinshek ıiskesti, tanysty, qaljyńdasty, bilisti. Bilisti de senisti. Ulpan aqyryn ǵana Shynardyń sanyn shymshyp aldy. Ekeýi umytylyp bara jatqan Aıtolqynǵa qaıta kóshti.

Qalyń, kek kódeli jerlerde Aıtolqynnyń shońqaıma etigi taıyp ketip, urshyǵy bultyń etip qalyp keledi. Shońqaımanyń bıik eksheleri kegjıe-kegjıe keıin qaraı shalqaıyp ketken eken.

— Aıaǵyńa kıgeniń shońqaıma etik. Taıyp ketse qulaısyń shońqaı etip, — degen óleń bar ma edi!

— Bar ǵoı. Keıde tońqaı etip dep te aıtady.

Eki jas kelinshek máz-meıram bolyp ishterinen kúlisip aldy. Neden ekeni belgisiz, ekeýi de Aıtolqyndy kórgen jerden jaratpaı qalyp edi.

— Tegi bizdiń abysyn bir tekti jerdiń qyzy bolar?

— Tekti bolǵanda qandaı Han tuqymy deıdi.

— Báse!.. — Ulpan odan ári qazbalaǵan joq. Bar bileıin degeni sol-aq eken.

Eseneıdiń óz aýyly aınadaı jarqyraǵan eki keldiń ortasyna, jazyqqa qonypty. Alty-jeti aq úıdiń ortasynan Ulpan óz otaýyn da tanyp keledi.

— Seniń otaýyńdy tigisip, júgińdi jınasam dep ólip qala jazdadym... Unatpaı júrseń maǵan ursatyn bol! — dedi Shynar.

— Maqtanbaı tura tur...

Yǵy-jyǵy tigilgen kep úıli qarasha aýyl eki kólden de bir búıir, shetirek qala berip edi, Ulpan sol aýyldyń jaıyn surady.

— Mynalaryń kim?

— Olar seniń malshylaryń, qoıshylaryń, saýynshylaryń, otynshy, sýshylaryń, jylqyshy, sıyrshylaryń... — dedi Shynar. Ádeıi shubyrtyp aıtty.

— Meniń be?

— Endi seniki bolat ta...

Ulpan úndegen joq. Ulpannyń óz aýyly da shyr bitpe» gen kedeı bolatyn. Biraq, árkimniń ózimdiki deıtin azǵana maly bar, qońyr tóbel úıi bar, biriniń qolyna biri qaramaı, ár qaısysy óz tirshiligimen otyratyn. Myna qarasha úıler qaıyrshynyń baspanasy sıaqty eken. Bir dýannyń ataqty bıi — asqan baıy Eseneıdiń malshylary osynsha jutań bolǵanyna Ulpan tań qaldy. Álde Eseneıi bolǵannan bolmaǵany jaqsy ma eken? Astapyralla, oıyma ne túsip ketti...

Astapyralla degenimen Eseneıdiń baılyǵy men qarasha aýyldyń kedeıligi Ulpan kóńiline qosaqtala túıilip qaldy.

Eseneı úıiniń aınalasy qaz-qatar otyrǵan adam eken. Alty aýyl Sıbannyń erkek-áıeli túgel jınalypty. Aıtolqyn arqan boıy aldaraq kelip Eseneıdiń úıine qarap sálem etti.

— Seń men ne istesem, sony iste! — dedi Ulpan Shynarǵa sybyrlap.

Ulpan úlkenderge burylyp bir tizelep sálem etti. Shynar da sony istedi. Uıala-uıala, betin jaýlyǵymen búrkemelep sálem etti.

— Kóp jasańdar... Qutty qadam tileımiz...

Bir jigit úlken úıdiń kıiz esigin ashqaly ońtaılanyp tur eken. Aıtolqyn soǵan jaqyndap kelip:

— Ash! — dedi.

— Ózim de ashaıyn dep turǵanym joq pa?

— Ashsań, ashsaıshy endi!

— Sen keıin tur! Osy úıdiń, báıbishesinen buryn kireıin dep pe ediń? Keıin tur! — Jigit Aıtolqyndy shyntaǵymen ysyryńqyrap jiberdi.

Ulpan úıge sálem etpeı kirip edi. Tór jaqta Eseneıge jaqyn tórt-bes aqsaqal otyr eken Ulpan olarǵa da sálem etpeı, Eseneıden az-aq temen baryp otyrdy. Manadan beri Ulpan ne istese, sony istegen Shynar tórge shyǵýǵa irkilip qalyp edi, Ulpan: «Beri kel!» — dedi. Shynar amalsyz úlken úıdiń terine shyqty. Qyzaryp ketipti, kózin kótermeı, esikke qaraı bir qyryn otyryp qaldy. Shynardyń qasyna Nesibeli bastaǵan qudaǵılar otyrdy.

— Músirep Sıban emes, Túrikpen... Saǵan Sıbannyń teri bári bos, Shynar, — dedi Eseneı qaljyńdap. — Sen tipti myna shaldarǵa sálem etpeseń de bolady.

Eń tórde otyrǵan, kúrekteı aq saqaly kúmisteı jarqyraǵan, qart adam:

— Oınap aıtsań da olaı deme, Eseneı. Atań Bespaı úlken kelinin túrikpen jigitke jaı bergen joq ta... erligi úshin bergen. Músireptiń óz ákesi Elaman da Sıbandy qalmaqtan qorǵap júrip qaza tapty. Elamannyń molasyndaı taýdaı qara obany qaı Sıbannyń basyna ornatyp edik! — dep qart kúńirenip ketti.

— Oıbaı, qoıdym, Baqa, qoıdym.

Endi ıemdi aıtyp Ulpannyń kóńilin kóterip otyram dep Eseneı qysyla bastaǵanda, sálem berip Músirep keldi. Ulpan da, Nesibeli de Músirepke tura kelip izet kórsetip amandyqty. Músirep Nesibelige eki qolyq birdeı sozyp amandasty da, Ulpandy ıyǵynan qushaqtaı turyp mańdaıynan súıdi.

— Qutty qadamyń bolsyn, Ulpanjan!..

— Myna Túrikpen qaıtedi? — dep Eseneı qyzǵanǵan boldy.

— Onda seniń jumysyń bolmasyn! Jaıyńa otyr — dedi Músirep.

— Áı, oıyny jarasqan qurby-zamandastar-aı! — desip shaldar da máz bolyp qaldy.

— Al, joǵary shyq.

— Joq, men Nesibeli qudaǵıymnyń qasyna otyramyn.

— Áı, seń naǵyz jyndynyń ózisiń... Ulpandy qaryndasym deısiń de, onyń sheshesin qudaǵı deısiń! Osynyńda shunamdaı qısyn joq qoı!

— Mıyń bolsa, oıla da tap!

— Túý, mynaǵan sóz etpes!

Músirep Nesibeliniń qasyna otyryp, Artekeńniń amandyǵyn surastyra kelip:

— Qaıran Artekem, kele almaǵan eken — dep toqtady.

Kele almady, shyraǵym. Deni saý, Músirep inim kelip ketsin dep ákem sálem aıtty, — dedi Nesibeli.

— «Qaırań kól» basyna baryp qonǵan soń jaılaýda tuspa-tus bolamyz. Sonda baryp qaıtamyn.

— Shynar da barady, — dedi Ulpan. — Biz de baramyz.

Músirep aýzyna túse ketken bir eski ánmen:

— Eseneıdiń basynda altyn noqta!.. — dep azǵana sozyp turǵan boldy da, ándi kóteretin jerine daýsy jetpesin sezinip ózine ózi: — noqtalandyń, Músirep, sen de toqta... — dep saldy.

Músirep eleń shyǵara da bilmeıdi. Óleń aıta da bilmeıdi, daýsy joq. Biraq, ózi serileý adam bolǵan soń ánshi-óleńshimen kóp kezdesken. Án men óleńdi uǵyna tyńdaıtyn. Jadynda kóp nárselerdi jatqa ustap qalǵan adam. Reti kelip qalǵan soq Eseneıge sol jattamalarynyń birin aıta saldy.

— Ýa, ekeýińniń basyńa da altyn noqtalaryń jarasyp tur. Bireýiń Artyqbaı batyrdyń qyzy, bireýiń Shaqshaq bıdiń qyzy bolsań, Sıbannyń mańdaıyna qudaıdyń ózi bere salǵany da, qoldaryńdy qaqpaspyz. Noqtalaryńnyń, baýy berik, bárińe de qaıyrly, qutty bolsyn! — dep Baqberdi qart qolyn jaıyp batasyn berdi.

— Aqsaqal-aý, munyńdy Músirepke arnap aıtsań bir jón edi, meni qosa noqtalap berdiń, ǵoı! — dedi Eseneı.

— Aldymen seni noqtalaý kerek, Eseneı! Músirep bir balanyń mańdaıynan shertipti dep estigen emen.

— Endeshe, ony nege noqtala dediń,?

— E, táńiri degen kelinge kóńilim tolyp ketti de, birde bolmasa birde qabaǵyn shytyp júrmesin degenim de...

Qart adam Eseneı men Músirepke áldenelerdi qaljyńyna qosa tuspaldap aıtyp bolǵan soń ornynan tura berdi.

Ulpan da ornynan turyp kerege bastaryna kózin qydyrta qarap edi, qaz-qatar ilingen ishikter tur, shapandar tur eken... Ulpan bir qymbat zeren shapandy alyp shaldyń ıyǵyna japty.

— Aıtqanyńyz kelsin, ata...

Shaldar ketken soń Ulpan ornyna otyra berip Shynardan:

— Eı, sen Shaqshaq bıdiń qyzy ma ediń? — dep surady aqyryn ǵana.

— Joq-e, táńiri... keıin bilersiń, aıtarmyn.

— Qudaǵı, toı ótken soń, basqa eshkimniń úıine barmaı turyp áýeli bizdiń úıge kelersiz. Myna kisi, — dep Shynarǵa bir qarap qoıdy da, — osylaı qadaǵalap shaqyr dep tapsyryp qoıdy maǵan, — dedi Músirep. — Ulpandy ózim shaqyramyn degen...

— Shaqyrdy, shaqyrdy, — dedi Ulpan. — Tek men áli Eseneıge aıtýǵa úlgirmeı jatyrmyn.

— E, seni shaqyrsa boldy ǵoı. Men de qalmaspyn, — dedi Eseneı Ulpanǵa erkelete qarap.

Qymyz manadan ishilip jatqan. Endi dastarqan jaıylyp samaýyr kele jatyr. Ulpanǵa tanys Tobyl bazarynan ózi alǵan altyndatqan shyny aıaqtar, shaı qasyqtar, órik meıiz, qant salǵan saýyttar. Tobyl jaǵasyna bir tigilip qaıtqan Ulpannyń otaýynda qyzmet etken jigitter...

— Men bir kún tynysh otyra turaıyn da, shaıdy sen quı! — dedi Ulpan Shynarǵa.

— Qudaǵılar, terge shyǵyńyzdar. Endi bul úıge kim kelse de qozǵalmańyzdar, — dep Músirep qudaǵılardy tórge alyp baryp otyrǵyzdy da, Eseneıge:

— Sen ǵoı, óz úıińde de Eseneısiń! Kúıeý degenniń ádep-ıbasynan habaryń joq, — dep toqtady.

— Qudaı soqqan-aý, maǵan ne qyl deısiń? Bul kisiler kelgende terde álgi aqsaqaldar otyrdy ǵoı. Ulpan-aý, osy ekeýińniń arańda birdemeleriń bar ma ózi, mynany nege basyma sekirtip qoıdyń?

— Bar... — dedi Ulpan ádeıi kidiris jasap, kúlimdeı qarap: — bar... men qaryndasymyn, Músirep jan degen jalǵyz aǵaıym!

— Endi túsindiń be? Umytpa! — dep Músirep Eseneı men Nesibeliniń arasynan kelip otyrdy, — Men Artekeńniń ornyna syılaıtyn adamyńmyn.

— Qaınaǵaǵa jaryǵan ekemiz!.. — dep Eseneı qarqyldap kúldi.

— Óz obalyń ózińe! Áýeli kórmeı, bilmeı soqtyǵyp pa ediń!

— Qol kóterdim, qoıdym, oıbaı... qoıdym Eseneı bolýdy.

— Joq, joq... sen taǵyńnan tym erte túspeı otyra tur, Eseneı, — dedi Ulpan erkeleı sóılep. — Toı ótkenshe sen Eseneı, toıdan keıin men-aq bolaıyn... Kereginde qaıyryp berip otyrarmyn.

— Shynarjan, estip otyrmysyń myna ekeýiniń tútini qosylyp barady! Bir kúni saqalymnan jasym shubyryp «Ulpan sabap tastady» dep jylap kelsem, úıińe kirgizbeı júrme, aınalaıyn. Senen basqa aryz aıtyp, arqa súıerim qalǵan joq, — dedi Eseneı.

Ulpanmen sybyr-syńqyly jarasa qalǵan jas kelin eleýsiz qalmasyn degeni edi. Áıelder Eseneıge yrza kóńil bildire kúlisip aldy.

Eseneı bı aldy tar, qatal adam, bet-aýzy jolbarys sıaqty qara shubar, kúle bilmeıtin yzǵarly adam degendi Shynar óz elinde de talaı estigen. Ury-qary túnde jatar aldynda «A, qudaı, Eseneıdiń qolyna túsire kórme!» dep duǵa qylady eken degen ańyz da qulaǵynda bolatyn. Sondyqtan ol manadan beri Eseneıdiń betine qaraı almaı otyrǵan. Jańaǵy qaljyńdardan, ásirese, Eseneıdiń ózine aıtqan qaljyńynan esin tez jınap aldy. Biraq, jaýap qaıyra alǵan joq. Jymıyp kúlimsiredi de qoıdy.

Eseneı oǵan taǵy soqtyqty:

— Shynarjan, nege úndemediń? Myna Túrikpen seni de yǵystyryp alǵan ba? Aryzymdy aıaqsyz qaldyramysyń? — dedi.

Shynar Eseneıdiń betine bul joly týra qarady. Daýsy jumsaq shyǵatyn eki seziniń biri qaljyń adamnyń túsi onsha sýyq bolmas dep edi. Qara shubar adam jaýap kútip jymıyp otyr eken.

— Aryzyńyz aıaqsyz qalmas... Jumysyńyzdyń jaı-japsaryn taǵy birde ózińiz kelip aıtarsyz, — dedi. — Ekeýiniń birine bolmasa birine shamamyz keler...

— Túrikpen serim, seniń jaıyń da kórinip qaldy! Bet alysyń durys, shyraǵym!.. — dep Eseneı máz bolyp qaldy.

Qazaq qazymy shaı ústinde ǵana jaılasyp-jadyrasyp sóılese alady. Et kelgende tabaqqa qunyǵa qarap, jabyla qol salady da, sózge aýyz da bosamaıdy, sóz qulaqqa da kirmeıdi. Týa úırenisken keń dalasyndaı keń jaıylǵan shaı dastarqany aınalasynda ázil-qaljyń, syr alysý — synasý, alystaý-jaqyndaý sıaqty tirshilik aýys-túıistiń bári de óziniń ádepti júıesin taýyp sypaıy sóılenip otyrady.

Ulpan jańa ǵana kelip tanysa bastaǵan eliniń mundaı ádeptiligine yrza bolyp otyrsa da, basqa birdemege tań qalyp otyr. Eseneıdiń aınalasynda alty aýyl Sıbannan bir estıar adam joq. Manaǵy ketken tórt-bes shaldan keıin Eseneıdiń ózimen teńdes aǵaıyny retinde Músirepten basqa bir adam boı kórsetken joq. Kereıdiń ár rýlarynan toıyn basqarýǵa Eseneıdiń ózi taǵaıyndaǵan qyryq jigitiniń birazy bir ret kelip toıdy qalaı ótkizetinderin aıtyp, bir-bir aıaq qymyz iship ketti. Anda-sanda Emenalynyń aıǵaıy bir shyǵyp qalady. Ol ylǵı áldekimderge ursyp, aýzy murnyn boqtap júredi. Eldi Eseneıden bezdirip, kók jelke qylyp bolǵan bir jaǵynan sol Emenaly bolar-aý... Qalaıda bul eldiń, yrysy emes shyǵar.

Tilemis bir ret kelip:

— Qojabaı basyna úsh júz úı tigildi. Bes bolys Kereı-Ýaqtyń uzyn yrǵasy túgel... Úılerdiń kóbi solardiki... Soıystyq mal, qymyz-qymyran aǵyl-tegil kelip jatyr, — dedi de, ol da shyǵyp ketti.

Buǵan qaraǵanda da Sıbannyń ózi Eseneıge enjarlaý ma, qalaı. Keıde shetke qadyry bar adamdardyń óz eline qadyrsyzy bolady. Ondaı adamdar aǵaıyn-týǵandaryn yǵystyra ustap, elemeı ustap, ataǵymen atymen ıyqtap júredi de, túptep kelgende jalǵyz qalady. Eseneı osyǵan ushyrap bara jatqandaı eken. Ulpan muny da bir túıip qoıdy.

Eseneı úlken adam. Úlken adamnyń, tizesi qatty batady. Keıin onyń ókinishi de úlken bolmaq. Ulpan kóńiline osyndaı qobaljý kire bastady.

Aýyl toly adam. Et pen qymyz mol bolar. Biraq, qýanysh ústinde aqjarqyn kúlisip, kıiz úıdi kere qarqyldasqan daýystar da estilmeıdi. Áli bir adam án salǵan joq.

— Toı taraǵansha úsh kún osynda bolamyz ǵoı. Búgin úıimizge qaıtyp, erteń birjola keleıik. Ulpanjan, luqsat bolsa, — dedi Músirep.

Jaraıdy, Músirep aǵa. Toı taraǵansha apam bárińiz meniń otaýymda bolarsyz, — dedi Ulpan.

Músirep pen Shynar da aýylyna qaıtyp ketti.

— Álgi Shaqshaq bıdiń qyzy áli turǵan joq pa? — dep syrttan Músireptiń aǵasy Ásirep aıǵaı saldy.

— Turǵamyn, aǵeke, turǵamyn...

Kóılek jeńderi qaryna deıin túrýli, saýsaqtarynda jabysqan qamyr, Shynar kıiz úıden júgire shyǵyp, qaıynaǵasyna kúlimdeı qarady.

Ásirep eki úıdiń úsh-tórt jylqysyn aıdap ákelgen eken.

— Qulyndaryńdy baılap al! — dedi.

Shynar qulyndaryna qaraı umtylyp edi.

— Jalqaýyń qaıda? — dep qaıta toqtatty Ásirep.

— Apam ekeýi otyn ákelýge ketti.

— Nemene, jalǵyz ózi ákele almaı ma?

— Apam shóp ormaq terip ákelem dep ketti.

— Tań atpaı nan ılep jatyr ekensiń ǵoı. Qonaqtaryń búgin keletin be edi?

— Búgin, aǵeke.

— Jaraıdy, júre ber úıińe.

Ásirep qyzyq adam. İnisi men kelinine ursa júrip qaljyńdasady, urysqan bola júrip erkeletedi. Jaqsy kóredi. Ásirese, Shynarmen qaljyńdasyp qalsa, kóńili kóterilip, ózi máz bolady. Músirepke «ózi taýyp ápergen» kelininiń jasyq bolmaı, ashyq bolǵanyna, qabaq shytpaı kúlimdep júretinine qýanady.

— Erine bilmeıdi. Jumysqa degende ertteýli attaı ázir turady. Ústi-basyna shań juqpaıdy, — dep syrtynan da maqtap otyrady.

Byltyrǵy kúz edi... Sibirdiń sýyq qara jańbyry sabalap turǵan. Qorǵasyndaı qońyr bulttar dúnıeni bar salmaǵymen basyp, ornynan qozǵalmaı qoıǵaly úsh kún.

Ásirep mal qoralap júr edi, esik aldyna moıny soraıǵan aq nar kelip turyp qalǵanyn kórdi. Túıeni jaıaý jetelep alǵan, basynda erkek bórki, butynda erkek shalbary bolǵanymen boı jetip qalǵan qyzǵa uqsaıdy eken — úsh taldap órgen burymynan jańbyr sýy sorǵalap tur. Aıaǵyndaǵy qoldan ılegen qaıys etik sýǵa malshynyp, eki urty bultıyp ketipti. Túıeniń ústinde eski-qusqyǵa oranyp otyrǵan mosqal áıel qyzdyń sheshesi bolý kerek.

— Otaǵasy-aı, jaýrap kelemiz. Úıińe kirgizbeseń de qorańa túnep shyǵýǵa luqsatyń bolar ma eken? — dedi qyzdyń sheshesi.

Qyr elderiniń joq-jitigi qazaq-orys qalalaryna qaraı shubyra bastaǵaly eki jetideı bolyp qalyp edi. Keıbireýleri Ásireptiń «orys úıine» qonyp ta ketken. Mynaý eki beıshara sol shubyryndynyń sońy bolý kerek.

— Osy qara jańbyrda qaı qudańa ketip bara jatyrsyń, úıińde otyrmaı!

— Quda bizde qaıdan bolsyn! Orys arasynda nan taýyp jep janymyz qala ma dep qańǵyryp kele jatqanymyz da...

— Orys qalalarynan erkekke jumys tabylady. Seń nemene, bir kúni ashtan óleıin dep ketip barasyń ba?

— İs-mis tigip kún kóremiz be degenimiz ǵoı. Ursa bermeı aıtaryńdy aıtshy, shyraǵym.

— Jaraıdy. Saıraı bermeı tús endi túıeńnen.

Qyz túıesin turǵan jerine shektirgisi kelip noqta sabaǵyn bir-eki basyp qalyp «shók!» dep edi, túıesi syzǵa shóge qoımady. Aýyldy basyna kóterip baqyryp qaldy.

— Óıtpe, shyraǵym... — Ásirep túıeni ózi jetelep alyp, sharbaǵy bar eken soǵan ákelip shóp-shalamnyń ústine shóktirdi. Túıe birese aldyna qaraı, birese keıin qaraı ıteńdep baryp shókti áıteýir. Qyz sheshesi túıeden tústi.

— Úıge baryńdar... Kıimderińdi keptirip, jylynyńdar.

Ásirep eki úıdiń malyn jalǵyz qoralap bolǵan kezde Eseneı aýylyna ketken Músirep te qaıtyp keldi. Eki sary ala ıti áli at ústinde turǵan Músireptiń eki jaǵynan kelip tizesine asyldy. Erkelesip, jelkemizden bir sıpashy dep qyńsylasyp qoıady. Músirep eki ıtin eki sıpap edi, boldy. Itteri ordańdaı júgirip qoraǵa kirip ketti.

— Nege shaqyrtypty? — dedi Ásirep inisine jaqyndap kelip, — jaı ma?

— Qysqa qaraı jylqyny ornalastyryp qaıtaıyq. Qar túsken soń qasqyr qýarmyz, ań aýlarmyz... Biraz kún joldas bol dedi,

— Baratyn boldyń ba?

— Kóńili jarym.., jalǵyzsyrap júrgen adam ǵoı.„ Jaraıdy dedim.

Myna Qulan-tuıaǵyńnyń eti oıazyp ketipti. Jırenińdi minip ket!

Bul byltyrǵy «Qarshyǵaly» shubaryna baryp tirelgen sapardyń, aldyndaǵy kesh edi. Kele jatqan qystyń aýyr bolaryn sezinip, Eseneı jylqylaryn jaıly jerge ornalastyrýǵa ózi attanǵaly jatqan. Músirepti sol saparyna shaqyrypty.

Músirep ańyrap turǵan sýyq jer úıine kirdi. Qazannyń aýzy áli opyraıyp jatyr. Kúıdirmegen saz kirpishten qalanǵan peshtiń moıny sógile kele, jaryla kele esik jaqqa qaraı qulaǵaly tur. Ter bólme degeni muzdap tur. Tańerteń jınamaı ketken tósegi sol kúıinde jatyr. Ortan qazyqta ilýli turǵan bestik shamyn jaǵyp edi, úıdiń burysh-buryshynan jylt-jylt etken órmekshiniń ermegi kózine tústi. Kópten súrtilmegen shamy qara-kóleńke jansa da, úı ishiniń salaqsyp ketkenin jasyra almaı tur. Jeńip alǵan qyrsyzdyqpen kúreseıin degen oı kelgen de joq. Sýǵa malshynǵan kıimderin anda-mynda ile tastap ashyq turǵan úlken qara sandyqtan qurǵaq kıimderin kıdi. Sý bolǵan kıimderi ózi oralyp kelgenshe sol kúıinde tura beredi, árıne. «Úı bolǵan soń bir qatyn ketken eken-ay»... — dep oılady da qoıdy.

Qysqa qaraı eń keregin, qazandyq qoı! Ol ıttiń aýzy opyraıyp qalǵan? Jazdy kúni tóbeden tamshy aqqan ba? Úıdiń qabyrǵalaryn bir sylatyp alý da kerek edi. Ásireptiń qoly tımeı júr-aý, sirá... Oqasy joq, men qaıtyp kelgenshe bárin de túzetip qoıady ǵoı... Kórpe-jastyqtar da kirlegen bolar... Úı bolǵan soń bir qatyn kerek-aq eken!..

Úı-ishilik usaq jumystarǵa Músireptiń qyry joq adam. Onyń opyryp-japyryp jumys isteıtin eki kezeńi bar. Tań atpaı bastaıdy, túndeletip toqtaıdy. Bul kezde ol eki adym jerdegi úıine de qaıtpaıdy, jumys basynda qonady. Ol kezeńderi — on kún jazǵyturym, jıyrma kún jaz aıaǵynda. Aınalasy bir aı...

Egin salýǵa, shep shabýǵa kelgende munymen eshkim teńdese almaıdy! Eki úıdiń eginin salatyn da sol, shebin shabatyn da sol. Ásirepke soqany da ustatpaıdy, bel-oraqty da ustatpaıdy. Maýsymy aıaqtaldy, Músirep jumys mańaıyna jolamaıdy. Onyń qaıda júrgenin attary men ıtteri ǵana biledi.

Jazǵyturym Ásirepke bir dese bıdaı egip berdi, ózine bir dese suly saldy. Jaz aıaǵynda eki úıdiń malyna eki qysqa jetetin shóp shapty. Egindi de shaýyp berdi. Sonymen onyń maýsymy aıaqtaldy. Egin men shópti jınap alarda mańyna da barǵan joq. Onyń bári Ásireptiń moınynda... Ásirep bıdaıyn soǵyp, qaptap-qambalap alady. Músirep sulysyn kekteý kezinde shaýyp tastaıdy da, soqtyrmaı, kókala sabaǵymen birge úıdiredi. Bu da shóp qoı, at jaqsy kóretin bıdaıyq,..

Óz úıinde bir qasyq sýy joq Músirep ińirde aǵasynyń úıine keldi. Myrza jeńgem dep maqtaı kirse, Janısha jeńgesi baptap turyp quımaq quıyp, shaı beredi. Arǵyn Qypshaq, Kereı-Ýaqtan Janıshanyń shaıyndaı shaı iship kórgenim joq dese, jeńgesi onyń oınap maqtaıtynyn bile tura maqtanyp, beıildenip ketedi.

Músirep aǵasynyń aýyz úıine kirip kelgende qazandyq otyna aıaqtaryn qyzdyryp, shalbarynyń balaqtaryn keptirip otyrǵan qyzdy kórdi. Boıy jylynyp, qalǵyp ketip otyr eken. Aıaqtary qandaı ádemi edi! Óksheli de úsitti, beltirligi qıylyp tur. At ústinde ósken qazaq balasynda sırek kezdesetin aıaqtar... Esik yńyranyp jabylǵanda qyz oıanyp ketti de, aıaqtaryn tez jınap alyp, betin ar jaǵyna qaraı buryp áketti. Báribir, Músirep onyń bet-aýzyn túgel shalyp qaldy. Azyraq kelteleý kelgen qyr muryn... Kóz qıyǵynyń quıryǵy az ǵana kóterińki, qyzyl shyraıly torǵylt tústi qyz eken. Átteń-aı, tez jasyrynyp ketti...

— Joǵarylat, Myrzajigit! — dep Janısha jeńgesi tura kelip qarsy aldy.

Shaı ishilip bolǵan. Dastarqan shetinde, esikke taman mosqaldaý bir bóten áıel otyr. «Ana qyzdyń sheshesi bolar».

— Qonaqtaryń bar eken ǵoı...

— Qyryqqa kelgenshe bir shúıkebas ala almaı júrgen sen emespiz ǵoı biz!.. Kúnde qonaǵymyz bolyp turady.

— Aǵamyz bar... alyp beretin shyǵar bireýdi.

— Men saǵan kimniń qyzyn aıttyrmadym! Birine jolamadyń ǵoı.

— Sen ákesin aıttyryp kelesiń. Men qyzyn aıttyr deımin. — Aǵasy men inisi azyraq qaljyńmen shaıqasyp aldy da, jeńbeı-jeńilmeı toqyraǵandaı boldy.

— Myrzajigit, shaı qoıaıyn ba, sorpa-sýymyz pisip tur edi, soǵan qaraımysyń?

— Shaıdy sorpa-sýyńnan keıin de ishýge bolady ǵoı.

— Shirenýin kórdiń be!

— E, qoıshy seń ótirik uryspaı... Myna kisi shyn eken dep qalar... Janısha samaýyr, dastarqanyn jınap ákete bastady.

— Sen-áı, bıyl neshe arba suly úıdirip aldyń maǵan, bilesiń be? — dedi Ásirep.

— On arba shamasy bolar.

— Atańnyń, basy!.. On bes arba úıip berdim!

— Sizdiń úıdiń arbasy degen ne táńiri... Qara qustyń uıasyndaı ǵana...

— Qap mynanyń yza qylýyn-aı! Otyz arba shóp úıip berdim. Sulyńnan artyq. Eki jylyńa jetedi.

— Onda bıyl shópti kóp shapqan ekensiń ǵoı!

Murnyńdy buzyp jibereıin be osy! Iilmeı-búgilmeı túrekelip turyp bel oraqty silteı bergenin buldaýyn qarashy! Bálem, endigi jyly bolsyn!...

Tabaq toly tarynyń ústine shoqıta qoıǵan az ǵana eti bar keshki tamaq keldi. Janısha aýyz úıdegi qyzdy da tamaqqa shaqyryp edi, ol kelmedi. Boı jetip qalǵan qazaq qyzy tór úıge jalań aıaq qaıdan kelsin. Janısha oǵan tamaqty aýyz úıge aparyp berdi.

Qyz sheshesi qasyǵyn etke qaraı bir jaqyndatpaı qoıdy. Qasyǵy taryǵa da juqalap qana batady. Qansha ashyǵyp kele jatsa da suǵanaqtanbaı, tartynyp otyr.

Qonaq jeńgem, je! Qasyǵyńdy batyra sal! Bul úıde sen uıalatyn kisi joq. Mynaý meniń inim, ana qatynnyń erkesi. Egin salyp, shóp shabýdan basqa qara gúreshke turatyn óneri joq. Qasyǵyńdy batyra sal, — dep qoıady Ásirep, az ǵana etti solaı qaraı ysyra berip.

— Atyń kim ózińniń?

— Naýsha...

— Baıyńnyń aty kim?

— Shaqshaq edi.

— Oıbaı-aý, Shaqshaq bı ólgen soń qatyndary tarap ketipti deıtin edi, sonyń bireýimisiń?

— Joq-e, qudaı... Ol etik tigip, men is tigip, birin birine jalǵap-jamap kún kóretin kúıimiz bar edi. Ol kisi qaıtys bolǵaly úsh jyl...

— Ar jaǵyn aıtpaı-aq qoı. Aǵaıyny bar kisi ózi de túsinedi. Al, jep otyr. Etke tipti qol tıgizgen joqsyń.

— Táńiri jarylǵasyn, janym. Osyndaı jaılasyp otyryp, jyly tamaq jermiz-aý dep kim oılaǵan... Bir qalyń aǵashtyń ishinde túıemizdi yqtaı otyryp aman qalsaq bolar edi dep kele jatqamyn. Bir ash-aryq túıemizdi jetelep júre berse, biz oǵan ne qylar edik?,

— Je, je! Qudaı buıyrsa erteń Kpıtanǵa, arǵy kúni Bolatnaıǵa da jetip qalarsyńdar... Aǵaıyndaryń da kezdeser... Je, je, toıyp alyńdar taryǵa, balań da uıalmasyn. Tary degen etten de keneýli tamaq. Baıdyń maly qymbat, kedeıdiń jany qymbat, toıyp alyńdar.

Erteńine tańerteń Músirep kólden attaryn sýaryp qaıtyp kele jatyr edi, túıesin jetelegen qyz da Ásirep úıiniń aldynan jónele berdi. Kún áli tóge jaýyp tur. Qyz Músirepti kórdi de, tura qaldy. Erkek aldynan ótpeıtin salty bar eken. Uıqysy qanyp tynyqqan qyz ajarly-aq eken. Kezin bir jalt etkizip qalyp, odan keıin qaramaı qoısa da, Músirep odan artyqty tilemesteı edi.

— Azap kórseńder de, aman jetińder, — dedi Músirep. Qyzdyń kóz qıyǵyna qaraı turyp, qyzǵa arnaı aıtty.

Qyzdyń sheshesimen de jyly qoshtasyp: — Kún tolastamady-aý... — dep janashyrlyq bildirdi.

Otqa keptirgennen keıin qyzdyń bir etigi aýzyn asha bastapty. Ózi qazir attanyp ketpeıtin bolsa, eki panasyzdy óz úıine shaqyrǵandaı edi.

Músirep attaryn qoraǵa kirgizdi. Aq túıe uzaı berdi.

Músirep qoradan qaıta shyqty. Attarynyń júgenin sypyryp alyp suly maıasyna qaraı jibere salǵan bolý kerek, tym tez shyqty. Alystap bara jatqan aq túıege qarady. Uzap barady, uzap barady. Oraı-oraı soqqan tókpe jańbyr aq túıeni kek jibek shymyldyqpen orap alǵandaı eken. Qyzdyń etigi ǵoı sýǵa shylqyldap tolyp boldy. Moınynan sorǵalaǵan sý qoınyna quıylyp barady. Netken sorly bala edi!

Ózi boıshań eken. Baılyq jaraspaıtyn adamdar bolatyny sıaqty, sándik jaraspaıtyn, sulýlyq jaraspaıtyn qyzdar da bolady. Myna qyzǵa ne kıgizseń de jarasa keter edi... Qumǵa shyqqan quba tal, qandaı esýas syndyryp áketer eken...

Músireptiń qaıda qarap turǵanyn Ásirep terezeden kórip tur edi. Nege qarap turǵanyn da sezinip tur.

— Áı qatyń anany qara!.. — dep Janıshany qasyna shaqyrdy. — Qudaı berdi, ana qaınyńnyń áýkesi salbyrap qulap tur! Ózin shaıǵa shaqyrshy.

Janısha esikten ǵana boıyn kórsetip, Músirepti shaqyrdy:

— Myrzajigit-aý, nemenege sonsha qadala qarap tursyń? Júr, shaıǵa kel.

Músirep kelgen soń aǵasy aqyryn-aqyryn qaǵyta bastady.

— El aralap jurt aralap júrgende bir qyz kóńilińe qonbaı qoıdy ma seniń?

— Men qyz izdeppin be?

— Ózi izdep keler dep júrmisiń? Ne bolmasa, qudaı ózi qudaı aıdap ákeler deımisiń?

Aǵasynyń sózdi qalaı qaraı burǵaly kele jatqanyn Músirep sol yńǵaıǵa qaraı oıysa berdi.

— Oıdaǵyńdy qudaı ózi aıdap ákelse, kim qarsy bolady deısiń.

— Jańa ketken túıeli qyz qalaı kórindi?

— Ózińe qalaı kórindi?

— Bir aıaǵy aqsaq, bir kózi soqyr ma dep qaldym... Áıtpese áp-ádemi bala...

— Maǵan da solaı kórindi.

— Ottama endi! Qyzdyń patshasy! Alasyń osy qyzdy!

— Qalaı alamyn?

— Ol meniń jumysym.

— Meıliń...

Manadan áýkesi salbyrap, kózin almaı qarap turyp, endi báldenýin qarashy munyń! Qyryqtan asqansha qyz tańdap, aıaǵynda bir salpy etekke kezdeseıin dep júrmisiń? Sen óz betińmen qatyn ala almaısyń, mem bolmasam.

— Meıliń dedim ǵoı.

— Aırylatyn bala emes!.. Apalap ishi-baýyryńa kirip barady dep Janısha da óz qostaýyn aıtyp qaldy.

Sen attana ber óziń. Eseneıdi ókpeletip alma. Jalǵyz ósken emendeı soraıyp jalǵyz qaldy ǵoı sorly! — dedi Ásirep.

Músirep attanyp ketken soń, Ásirep te atyn ertteı bastap edi. Úsh shaqyrym jibermeı aq túıeni qýyp jetti.

— Naýsha jeńgem, túıeńdi keıin buryp, bizdiń úıge taǵy bir qonyp ketseń qaıtedi? — dedi salǵan jerden.

Qyz sheshesi qorqyp ketti. Osy bir kedir-budyr sóıleıtin adam aq narǵa qyzyǵyp júr me dep qalyp edi. Túnde ózi «Bir ash-aryq túıemizdi jetelep júre berse» degeni de esine tústi. Qudaıy qurǵyr-aı, qaıdaǵy bir jaman sóz aýzyma qalaı túsip ketip edi!..

— Qyzyqqanyń jalǵyz narym bolsa, ózimdi domalatyp tasta da, ákete ber, — dedi.

Sheshesiniń sózine qyzy kúlip jiberdi.

— Áı, sen kempir, neden shoshyna qaldyń óziń?

— Kóldeneńnen kóldeneń jabysa ketken soń qaıdan bileıin! - — Qyzy taǵy myrs etti.

— Aýzyńa qudaı salyp turǵan shyǵar, men saǵan qudaı aldynda aırylmastaı bolyp jabysam. Qańǵyryp ólesiń, keıin qaıt! Qudaǵıym bolasyń!

— Myna kisi ne deıdi? Shynar-aý, estip turmysyń? — Qyzy úndegen joq, úndemese de ishine bir eleń kire bastady.

— Túnde kórgen kerbez jigitiń Músirep, meniń, inim bolady.

— Ony estidim ǵoı.

— Qyryqqa kelgenshe qyz tańdap, úılenbeı kelip edi. Soǵan seniń balańdy aıttyra keldim.

Sodan soń Ásirep atynan túse qalyp túıesiniń alqymynda yqtap turǵan Shynardyń qasyna keldi. Iyǵynan qushaqtap aldy.

— Aınalaıyn, botam, atyń kim edi, Shynar ma? Men bir saldyrlaǵan aqkóńil adammyn. Óz balamdaı jaqsy kórip qaldym seni. Ákeńniń ornyna áke bolam. Músirep jigittiń syrbazy. Qor bolmaısyń, qaraǵym. Bur túıeńniń basyn! — dep túıeni ózi buryp, ózi jetelep aldy. — Ana atqa mine ǵoı, aınalaıyn.

Shynar qarsylasqan da joq, atqa da minbedi. Oıyna bir ózi de túsinip úlgirmegen ádep-ıba túse qalǵandaı edi. Ásirepke ere jaıaý júre berdi.

Tabıǵaty jalpy názik keletin qyz bala Ásirepten ımenińkirep, keıinirek júrip keledi. Tańdanýy da bar, qýanýy da bar. Onyń, áli bireýi jeńip júzine shyǵa qoıǵan joq. İshine sý tolyp qorqyldaı bergen etiginen uıalyp kele jatqandaı edi.

Ásirep birese sheshesine, birese qyzyna qarap qoıyp, aýyz jappaı sóılep keledi. Shynardyń basyna ornatpaǵan jumaǵy joq. Aq otaý da tigip berdi. Aqtyly qoı, alaly jylqyny da aldyna saldy.

— Shynar-aý, osynyń bárine ılanyp kelemisiń? — dep qoıady sheshesi. Shynar oǵan ne desin. Kúlimdeı qaraıdy da úndemeıdi, tyńdaı beredi.

Aýylǵa jetken soń Ásirep Shynar men sheshesin týra Músireptiń, jer úıine ákelip kirgizdi.

— Osy senderdiń úıiń! Sý kıimderińdi sheship, túıeniń qomynda qurǵaq birdemeleriń bolsa kıip alyńdar. Bárekeldi... batyrdyń óz kıimderi de sý kúıinde qala barypty. Tósegine qarańdar!.. Jınamaı ketipti. Peshiniń moınyna qara, qulaıyn dep tur... qazandyǵy da qulap jatqan shyǵar-aý... aıtam ǵoı.

Áıelder tór úıge bardy da, sheshinbesten sileıip turyp qaldy. Ásireptiń jańaǵy aıtqandarynda kóńil kótererlik túk joq árıne.

Qoryqpa, qudaǵı! — dedi Ásirep. — Keshke deıin bárin de ózim istep berem. Oǵan deıin bizdiń úıde bola turasyńdar... Qatyn shan qoıyp jatqan shyǵar, keshikpeı kelińder.

Ásirep ketip qaldy. Shynar men sheshesi áli seltıip tur.

— Shynar-aý, ne bolǵanymyz? Oıyny ma, shyny ma?

— Shyny bolmaǵanda, senen uıalyp ótirik aıta ma, qorqyp ótirik aıta ma?

— Qısyny kelmeı turǵan joq pa, ózi? Aıdalada ustap aldy da qudaǵıym bolasyń dedi. Mundaıdy kim kórgen...

— İshteńe etpes apa... Jaman kisiler emes sekildi ǵoı.

— Men kádýilgi qudaǵı bolyp qaldym ba bularǵa? — Sheshe baıǵus qyzyna «óziń rızamysyń?» demeı osylaı tuspaldap suraǵany edi. Shynar onysyna túsine qaldy da:

— Boldyń qaldyń-aý deımin... Túıeniń ústinde neń bar edi, alyp kelshi, dedi.

Shynardyń qýanyshy jalǵyz qalǵan soń ǵana syrtyna tepti. Áýeli sý etikterin úıge laqtyryp jiberdi. Sý bolǵan syrt kıimderinde solaı qaraı laqtyryp jatyr. Bórikti laqtyryp jiberip shashyn tarqatyp, úı óziniki nesine uıalady túgel jalańash qaldy. Aıaqtary sý sordy bozaryp ketipti. Shalbar men ish kıimniń yshqyry beline batyp qyzartyp jiberipti. Túnde ózi qasyp alǵan ba, nemene, bir jerinen qan bilinedi. Shynar ilýli qalǵan bet oramalmen súrtine bastady. Bilekteri, aıaq-san etteri jumyr, buryn bir baıqaǵanynan góri álýetti symbatty seziledi. Qazaq qyzy denesin sylap-sylatyp kórgen emes. Biraq, shyn symbatty, shyn balǵyn denege qyzyǵatyn qýanatyn da sıaqty. Shynar óz denesine solaı qarap qaldy.

Esik ashylǵany estildi. Shynar jalańash boıy jınalmaı qalǵan Músireptiń kórpesiniń astyna kirip ketti. Kelgen sheshesi eken. Endi onyń turǵysy da keler emes. Boıy jylyna bastady. Jas dene kerilip-sozylýdy tileı me, qalaı? Jylyna túskisi keledi. Iisi qandaı eken dep kórpe-jastyqty ıiskeledi. Az ǵana qalampyr ıisi keledi. Salaq bolar, kıimderin ár jerge qalaı bolsa, solaı ilip ketipti. Sýyq súıegimnen ótip bolyp edi, jer úıi bolǵany qandaı jaqsy boldy! Peshin túzep berse, tońbaımyz ǵoı. Aty Músirep, á? Qudaı-aı, Músirebim qashan qaıtyp keler eken?.. Músirebim dep jatyrmyn ba, eı? Uıat-aı, uıat-aı! Mynaý qara sandyqtyń ishinde ne bar eken? Ústinde úsh kórpe, tórt jastyq tur. Qatyny joq úıge de qonaq keletin bolǵany ma? Apam bir jastyq jastanyp, kórpe jamylyp uıyqtasynshy.

Eki basty qorjyn, bir kishirek qapshyq, bir qol sandyq, taǵy bir túıinshekterin kóterip, Shynardyń sheshesi Naýsha qaıtyp keldi.

— Bireýdiń tósegine jatyp alǵanyń ne, Shynar? — deı kirdi.

— Nege bireýdiki bolsyn... — dedi Shynar. — Neń bar edi, apa? Qurǵaq pa eken.

— Túnde úıge kirgizgemin. Qurǵaq shyǵar. Má, kebis-másiń... Kamzol-kóılekteriń ýqalanyp qalǵan shyǵar. Bórkińdi begire basqa aınaldyryp salyp em, úkisi ǵana uıysyp qalypty.

Ana baıǵus qashan da ana ǵoı, qyzynyń birsydyrǵy kıimin saqtaǵan eken. Bóriktiń tysy men jalǵyz jeńsiz qamzoldan basqa barqyty bolmasa da, bári de qynamalap qıystyryp ádemi tigilgen. Óz qoly bas biletin baıǵus sheshe arzandy qymbattaı ajarlaı bilipti.

Kıinip bolǵan soń — qyzdyń kórki shúberek, Shynardyń boıy ósip, beli qynalyp, kezi jarqyrap ketti. Sheshesi de onsha mosqal emes eken. Óz kıimi de jupyny bolǵanymen jarasymdy tigilipti.

— Qudaǵı! — dep jaırańdaı kúlip Janısha keldi. Qos qudaǵı áýeli qoldaryn ushynan ustap, qulashtaryn eki jaǵyna úsh-úshten kórip baryp qushaqtasty.

— Baýyrym, aına kezim! — dep Janısha Shynardy eti betinen kezek-kezek súıdi. — Al, shaıǵa júrińder... Tósek-oryndy jınap jaýyp keteıik... Qazir qaıyn aǵań kelip peshti túzeımin dep otyr.

Naýsha men Shynar kelip kirgen soń Ásirep ketýge aınaldy.

— Qudaǵılar, ózderiń ońasha otyryp syrlasyńdarshy bir, Ásirep — Músireptiń qulaǵyn shýlatyp! — Ásirep shyǵyp ketti.

— Káne, Shynarjan, shaıdy sen quı. Qudaǵılar otyratyn kelinder júgirip júretin! — dedi Janısha.

Qos qudaǵı ońaı ashylysyp ketti. Shaqshaq jaqsy etikshi bolǵan eken...

Shynardyń aıaǵyndaǵy kebis-másti budan tórt jyl buryn ózi tigip bergen. Aldyńǵy jyly súzekten qaıtys boldy. Aǵaıyn ózderińde de bar shyǵar, belgili ǵoı... Jetisi dedi, jyly dedi. Qasqyr men aǵaıyn jep taýysty. Jazdygúni aýyldyń shetinde, qystygúni jeldiń ótinde jurdaı boldyq ta qaldyq... Bıyl jaz boıy bir tamshy jańbyr jaýǵan joq. Aýylymyz birtindep-birtindep ishke qaraı kóship ketti. Jalǵyz úı men de otyra almadym. Aqnarǵa mindim de, kete berdim. Qaltamda Shaqshaǵymnyń tigip tapqanynan qalǵan úsh teńge alpys jeti tıyn aqsham bar túıip alǵan. Sodan basqa túgim bolsa buıyrmasyn.

Ózine tanys áńgimelerdiń birde-biri Shynardyń qulaǵyna kirgen joq. Janısha óz úıleriniń, jaıyn aıta bastaǵanda ǵana sergek otyrdy. Ásirep birdeme istemeı otyra almaıtyn adam eken. Qolynan kelmeıtini joq. Ákesinen jastaıynan jetim qalǵan eki bala — Ásirep pen Músirep áýeli qoı baǵypty, sıyr baǵypty... Jıyrmaǵa jaqyndaǵanda Túmen qalasyna baryp bes jyl júkshi bolypty. Kemege bıdaı, kirpish, kómir, teri-tersek artady eken. Sodan áıteýir mal basy quralyp eline qaıtypty. Osy kúni qudaıǵa shúkir, qazanymyz toq, eshkimniń qolyna qaraǵan emespiz...

Músirep jaıyna kósher eken dep Shynar shydamsyzdanyp otyr edi: Kelinimniń kóńiline kelip otyrǵan shyǵar, dep kúldi. — Myrzajigitteı jigit qaıda! — dep bastady. Aǵaıyn arasynyń qaq-soǵynda jumysy joq, aǵasy ursyp jatsa da úndemeıdi, qaljyń aıtyp jeńedi. Egin salǵanda, shóp shapqanda ondaı erinbeımin adamdy kórgen emespin. Sodan keıin aýyldan taba almaısyń. Ánshi-kúıshilerge erip kete barady. Eki aty, eki ıti bar... Eki bıesin biz saýyp ishemiz.. Bıyl eki bıesin eki dos jar adamy surap áketip, jaqynda ǵana qaıyryp ákelip berdi. Qulyndary aryq-aq... Byltyrǵy qulyndary bıyl taı ǵoı, ózderiń kórersińder áli, jardaı. Byltyr biz saýǵamyz...

Myrzajigitke jurty bar bolǵyr da damyl bermeıdi. Oıyn-toıyna shaqyrady. Aǵaıyn arasynyń daý-janjalyna shaqyrady. Búgin áne, Eseneı shaqyrtyp áketti...

Shynar aqyryn ǵana kúrsinip qoıdy.

— Kóp keshikpes. On-on bes kúnde qaıtyp-aq qalar. Osy qyzdan aırylyp qalma, aıttyryp kel. Qyryq jetiniń nesheýin surasa da ber dep aǵasyn ózi jumsap ketken.

Shynardyń júzine qany oınap shyǵa keldi. Aqkóńil sheshe:

— Bizge onsha maldyń keregi ne, táńiri... Ony baǵatyn kimimiz bar? — dep qaldy.

Shynar kúlip jiberdi.

İńir kezinde Ásirep úıine qaıtyp keldi.

— Bárin de bitirdim... Peshteriń gúrildep tur. Kepsin, bir-eki kún ot jaqpaı shydaı turyńdar. Erteń úsheýiń de bilekti sybanyp, etekti túrip jiberip, Shynardyń úıin zakaznaı qylyp sylap alyńdar. Bizdiń shoshalada aq balshyq úıilip jatyr. Aıtpaqshy, qańǵybastyń shoshalasyn da, sandyq, kebejelerin de astyn-ústine keltirip aqtaryp shyǵyńdarshy... Qudaı biledi, talaı dúnıesi shirip jatyr.

Shynar úıine qaıtyp kelisimen áýeli qara sandyqty aqtardy. Naǵyz salaqtyq osy qara sandyqtyń ishinde eken. Jýylmaǵan kıim de, kıilmegen kıim de oıran-botqan aralas jatyr. Tigilmegen matalar da bar — shı barqyt, qyna sary sáteń aq zont, ılengen bir-eki qara eltiri. Bir-eki túlki terisi, qyn-qynap, oqshantaılary salpyldaǵan eski kise, etikke jaraıtyn bylǵary, máske jaraıtyn «kózel» — eshki terisi. Shynar ózine kerekti birdemelerdi izdep sandyqty túbine deıin tyrnalasa da, esh nárse taba almady.

— Ómirimde qatynsyz ótem dep júrgen be? — dep qabaǵyn da shytyp qaldy.

Aýyz úıde kebejeni aqtaryp bolǵan sheshesi beri kelip:

— Qant-shaı, un, maıy bar eken — dedi.

— Onda ashtan ólmespiz, — dep kúlimsiredi de Shynar sandyqtyń qaqpaǵyn jaba saldy. — Saǵan bolmasa, maǵan laıyq túgi de joq... Kelgesin sybaǵasyn da alatyn bolar!.. — Shegirtkeni mańdaıynan shertpeıtin jandardyń sondaı bir kór kórsetetini bolady. Shynar sony istedi.

Músirep úıine jıyrma kúnnen artyq júrip qaıtyp edi. Aýyl jatyp qalǵan kez edi. Eki úıde de jaryq joq eken. Ásireptiń kók ıti sháý etip qoradan shyqty da, eki sary alany tanı ketip jym boldy. Olarǵa soqtyǵyp keregi ne? — «Jáı, ásheıinim edi» degisi kelgendeı qyńq etip qalyp, úıshigine qaıta kirip ketti.

Músirep atyn qoraǵa kirgizip baılady da, jymdastyryp teńdep, artyna bókterip alǵan qasqyr terilerin shoshalaǵa aparyp tastaı saldy. Sodan keıin ǵana úıine kirýge bettedi. «Úı ańyrap muzdap turǵan shyǵar-aý... shaı qaınatyp ishetin sý qaıdan bolsyn», — dep oılady. Úıiniń esigin ashty da, ańyryp qozǵala almaı qaldy. Basqa bireýdiń úıi sıaqty Úı jyp-jyly. Shamy jarqyrap janyp tur. Kúle qaraǵan bir qyz, bir mosqaldaý áıel tór úıde muny kútip turǵandaı eken. Sham jaryǵyna altyndaı shaǵylysqan qyna sary shymyldyq az ǵana ysyrylyp, aq jastyqtar kórinip tur.

Tanı almaı qaldyń ba, shyraǵym... Biz ǵoı, Shynar ekeýmiz. Joǵarylat, — dedi Naýsha.

Tanýyn tanyp turyp, sene almaǵanyń qyzyq bolady eken — dedi Músirep.

Qudaıdyń buıryǵy shyǵar, osylaı boldyq.

Músirep Naýshaǵa eki qolyn birdeı usyndy.

— Aman-saý boldyńyz ba?

— Shúkir qudaıǵa...

Kózderi jarqyrap-jaınap turǵan Shynarǵa bir aýyz sóz taýyp aıta almady. «Sol qyzdan aırylyp qalmadym ba eken?» dep asyǵyp qaıtyp edi. Eki kúndik jerge bir-aq kúnde jetti. Endi, mine, sol qyz aldynda tur. Músireptiń aýzyna bir aýyz sóz túspeı qoıdy.

Shynar da ony jıyrma kún asyǵa kútti ǵoı. Esikten kirgen betinde moınyna asyla ketermin dep oılaýshy edi. Tereze aldynan qardy syqyrlatyp salt atty óte bergende:

— Apa, sham jaq, Músirep kelip qaldy! Sol... — degen. Endi mine, ol da úndeı almaı qalypty. Kózderi jarqyrap kúlimdegen boıy ornynan qozǵala almaı tura berdi.

— Sheshin, shyraǵym, — dedi Naýsha. — Óziń joqta úıińe kirip alyp, jaǵamyz jaılaý, tóbemiz qystaý, otyrmyz jaılanyp.

Músireptiń esi sheshinip bolǵan soń kirdi.

— Qudaıdan bir suraǵanym bolsa — osy bolar, sheshe... kezim kórip tursa da kóńilim senbeı, esimdi jıa almaı turmyn, — dedi Shynarǵa qarap.

Shynar aqyryn basyp kelip, eki qolyn Músireptiń ıyǵyna saldy.

— Óziń tońyp qalypsyń ǵoı. Qarnyń da ashqan bolar... Apa, shaı qoımaısyń ba? Anaý úı bilmeı qalyp júrmesin. — Kózderi Músirepte, jutyp jibergeli turǵandaı.

Sheshesi shyǵyp ketken soń Músirep Shynardy baladaı kóterip aldy: demalysy qandaı jaqsy edi, sút ıisi keledi. Denesi qandaı balǵyn edi, symdaı buralady. Daýsyn kúmis qońyraý ma dersiń... Balasha erkeleıdi eken. Jan-júreginde bir kirshik bar ma eken sirá? Úzile qaraıdy eken...

— Men saǵan kóp ókpelep edim. Qazir bári bir-aq umytylyp ketti. Sen nege sonsha keshiktiń?

Músirep úırenshikti qaljyńyna buryla bastady.

— Sen úıdi túzep bolsyn degenim ǵoı.

— Onda meniń osynda ekenimdi esitken boldyń ǵoı?

— Joq, túsimde kórdim: eki bilegińdi sybanyp alyp úı maılap júr ekensiń... Maǵan salaqsyń dep ursyp ta júrsiń...

— Ótirik... oınap aıtasyń!

— Oınap aıtqanyń shynǵa aınalsa, o da shyndyq emes pe?

— Á? — Shynar ańdaı almaı qaldy.

— Úıdi mine jaınatyp qoıypsyń. Kópirtip kók shóp tósepsiń, jupar ıisi ańqyp tur. Tósek-ornymyz mynaý qulpyryp turǵan! Osynyń bári shyn emes pe! Sen emes pe, bárin istegen!

Áıel jany maqtaǵandy qandaı jaqsy kórip tursa da, Shynar adal jannyń shynyn aıtty:

— Men jalǵyz istegenim joq. Kóbin istegen jeńeshem men apam...

Kele jatqanyn bildire, daýystaı sóılep Ásirep keldi.

— Qańǵybasyń aman keldi me, Shynarjan?.. Endi úıden shyǵarma!

Shynar Músireptiń qushaǵynan syrǵyp tústi.

— Aǵeke, joǵary shyǵyńyz, — dedi de, qyzaryp ketti. — Jeńeshem qaıda, aǵeke?.

— Toıǵa barymdy kıip kelem dep áýrelenip jatyr. Toı emes pe, búgin? Toı, aınalaıyn, toı! Sen keldiń de bereke keldi, qaraǵym. Eki úıli túrikpen degenmen bir úıli edik, endi ǵana eki úıli boldyq. Ońasha bir otyraıyqshy! At-kólik aman keldiń be? Erteń izdep shyǵaıyn dep Qulan-tuıaqty búgin tań asyryp qoıyp edim. Tipti Shynarjannan uıalyp eler boldym.

İnisine bar amandasqany osy. Ásirep tórge shyǵyp otyra berip:

— Kelin qaraǵym, qaınat shaıdy, as etti, burqyrat! — dedi.

Qalyń Sıbannan shetirek otyratyn eki úı qýanyshtary qoınyna syımaı tań atqansha otyryp, áreń tarasty.

Qyz sheshesi aldaqashan aýyz úıde tósegin ázirlep alǵan eken qulaǵyn tyǵyndap, kórpesin tuıyqtap aıqara búrkenip aldy da, jatyp qaldy.

Shynar azyraq ysyrýly turǵan shymyldyqty jazyp jiberdi. «Buryn jer tósektiń bas jaǵynda turatyn qara sandyqtyń endi aıaq jaqqa qoıylǵany durys bolǵan eken» oılady Músirep, sheshine berip...

Toı ótip jurt taraǵannan keıin de Eseneı aýyly qonaq bolyp qala berdi. Kereı-Ýaq toıǵa da kelipti, daý-sharyn da ala kelipti. Qoldaryna kóp túse bermeıtin aǵa bıdiń aýyzyna neshe jylǵy sur bolǵan daýlar, ótirik shynymen endi eseıe bastaǵan jańa daýlar kelip ornap qaldy. Áli jaılaýǵa kóshe almaı otyrǵan alty aýyl Sıbannyń qaısysyna bolsa da kótmaldy bolyp jatyp alǵan daý ıeleri az emes.

Eseneı kún boıy daýshylardyń ortasynda. Óz úıinde ,is, qyr basynda da solardyń qorshaýynda otyrady. Daýdy sozbaı sheshedi. Eki jaqtan eki-eki adamnan sóıletedi de kesimin aıtady. Kóldeneńnen qystyrylyp, bireýdiń aýzyna sóz salǵan adamdy jazalaı otyrady: kesimniń tórtten birin soǵan tóletedi. Kýá degenge senbeıdi, qýyp tastaıdy.

Urynyń kýási kóp, ótirik daýdyń kýási kóp, zorlyqshynyń kýási kóp. Bul onyń buljytpaı ustaıtyn dástúri. Daý-shar sonda da bir jetige sozylyp ketti.

Bul kúnderde Ulpannyń qoly da bosaı almady. Qoı qyrqylyp, jylqy kúzelip jatqan kez eken. Áýeli bir kempir keldi.

— Qaraǵym-aı, tórt jetimek nemerem tyrdaı jalańash... tym bolmasa bir-ekeýine kúpi tigip beretin jabaǵy bershi.

— Ala ǵoı, sheshe... Tórteýine. de jetetin etip al...

Odan soń eki kempir keldi. Odan soń eki kempir, bir jastaý áıel, odan soń eki kempir, eki jastaý áıel, odan soń úsh kempir, úsh jastaý áıel, odan soń, odan soń... kele berdi, kóbeıe berdi, kele berdi...

Jabaǵy suraıdy, qyl suraıdy, sút suraıdy, ún suraıdy, kıiz suraıdy, shaı suraıdy, bórikke tystyq, kóılekke túıme suraıdy, jaılaýǵa kóshetin kólik suraıdy..

Ulpan eshkimniń qolyn bos qaıtarmaı bere berdi. Myrza kelin atanǵysy kelip bergen joq, áldenege ishteı narazy, áldenege ishteı namystanyp úlestirdi. Toıdan da, daýshylardan da, suranshylardan da Ulpan ábden qaljyrap qaldy. Bul onyń boıy úırenbegen kezdesermin dep oılamaǵan kúnderi edi. Birese suranshaqtardyń osynsha keptigine yza bolyp Eseneıdiń bar baılyǵyn taratyp bergisi keledi, birese Kereı-Ýaqtyń osynsha daýkestigine yza bolyp qýdyryp tastaǵysy keledi. Aqyldy bolsa da «aqyl-azýy» dep atalatyn danalyq azýy áli shyqpaǵan jas áıel kózi úırenbegenge kóndige almaı júr.

— Erteń kelemiz! — dep Shynarǵa da úsh ret kisi jiberip aldy. Qashan baratyny áli de belgisiz. Aıaq-asty bola bastaǵan soń sheshesin de úıine qaıtaryp jiberdi. Munyń ekeýi de janyna batyp júr. Eseneı de úıine sharshap kelip jyǵylady. Eseneıden jyrylyp jaılaýǵa kóshe almaı otyrǵan alty aýyl Sıbannyń kúńkili de áıelder arqyly kúnde qulaǵyna tıip otyrady...

Toıdan keıin toǵyz kún ótken soń, keshke qaraı Ulpan úıden shyǵyp, qyr basynda daýgerlerdiń ortasynda otyrǵan Eseneıge qaraı bet aldy. Aqyryn júrip keledi. Altyndatqan aq sáýkele, altyn jipteri kezine eriksiz shalynyp keledi. Daýkester toby edáýir azaıǵan eken. Sonda da áli bir jetige mol jetetin.

Ulpan jaqyndaı bergende Eseneı ornynan tura keldi.

— Meniń Eseneıim áne, kele jatyr. Meni dúrelen alsyn demeseńder, osymen toqtataıyq. Jaılaýǵa kóshetin ýaqytymyz da etip barady... Kóriskenshe kún jaqsy... aman bolyńdar! — dedi de, Ulpanǵa qaraı júre berdi. Otyrǵan top týra kelip, qol qýsyryp, qosh aıtysty.

Kúle bilmeıtin adamdy kúlimdeı júretin etý úlken eńbekterdiń biri bolý kerek. Sol bir eńbek Ulpannyń qolynan kelip edi. Eseneı oǵan kúlimdeı keldi.

— Ursyp kelemisiń, janym?

— Sharshadyń ǵoı, jolbarysym-aý... toqtatsańshy.

— Bitti. Tarattym. Endi barlyq tizgindi óz qolyńa ala ber. — Oń qolyn Ulpannyń ıyǵyna syrtynan qushaqtaı salyp Eseneı úıine jaqyndady.

— Erteń Músirep aǵaıdyń úıine baramyz ba?

— Baramyz.

— Endeshe úıge kirip dem al. Shaıdy otaýda ishermiz. Úlken úıdiń ózin shań-topyraq basyp ketti.

Ulpan Eseneıdi rıza kózimen bir sıpap ótti de, syrtta qaldy. Jumysy bar eken. Kenjetaıdy shaqyrtyp aldy. Qonaqtardy sezindirý úshin biraz túıege júk arttyryp, aýyldan shetirek aparyp shóktirtip edi. Kenjetaıǵa sony nusqady.

— Ana jatqan túıelerdiń eń arǵy shetkisin kóremisiń? Buıdasyna qyzyl baılaǵan atan. Sonyń júgin búgin Shynarǵa aparyp berip qaıtarsyń. Tobyldan ala kelgen bazarlyǵym edi lep aıtty de. Ózderi erteń keledi dersiń. Basqa esh nárse demeı-aq qoı, — dedi. Jas jigit Kenjetaıdyń alǵash kórgende qyryndaý oıy bolǵanyn sezinip, sodan beri oǵan ylǵı boıyn aýlaq sala sóıleıtin. Búgin az ǵana jyly sóılesti. Kenjetaı basyn ızedi de, ketip qaldy. Ulpan da úıine jaırańdaı kirdi.

Erteń Músirep aǵanyń úıine anyq baramyz ǵoı? Aınyp qalmaısyń ǵoı? — dedi Eseneıge.

Men búgin de ketip qalar edim...

Joq, men erteń kelemiz dep kisi jiberip qoıdym. Kólge baryp sýǵa túsip kel jýynyp.

«Hansha aıtty — boldy, han buıryǵy — eldi».

Jýynyp kelmeseń, tósekke jatqyzbaımyn.

«Búldirshin kezin súzbese, býyrshyn buıdasyn úzbeıdi deýshi me edi?

Boldy, boldy. Jónel! — Shynymen oınatsa Ulpannyń kóziniń qalaı oınaıtynyn da kórdi Eseneı...

Júk artqan túıe jetelegen Kenjetaıdy kórip Shynar úıine kirmeı esik aldynda turyp qaldy.

Taıkenjem-aý, aýylǵa kóship kele jatyrmysyń, bir jaqqa kóship bara jatyrmysyń? — dedi Shynar, qaınysynyń atyn aıaǵynan basyna qaraı teris aıtyp.

— Eregiskende ákelgenimdi qaıta alyp keteıin be, osy! Taıkenjem degen Kenjetaı dep atymdy ataǵanyń emes ne? — dep Kenjetaı shamdanǵan boldy.

Qoıǵan atym bar ǵoı: «Baýyrym» degen jaman at pa?

Shyn baýyryń bolsam betimnen súı! — Kenjetaı at ústinen eńkeıdi, Shynar onyń betinen súıdi.

Jalyndyrmaı-aq súıe salsań bolatyn edi ǵoı... Má, túıeni shóktir de júgińdi túsirip al!

— Júgińdi? Qaıdaǵy júgim?

— Aıttym ǵoı saǵan «Tobyldan ákelgen bazarlyǵym. Erteń baramyz!» — dedi.

— Basqa ne aıtty?

— Túk aıtpa! — dedi. — Aıtpaıym!

«Bazarlyqty» kim jiberip jatqanyń Shynar, árıne, birden túsindi. — Ulpandaǵy! Erteń ózderi keletin bolǵan soń qysylyp qala ma degeni ǵoı. Basqa bireý sondaı qamqorlyq istese, Shynar ony mańaıyna jolatpas edi, Ulpannyń syılyǵyna qýanyp ketti.

— Apa, beri kel!.. Kúıeý balańnyń Tobyl bazarynan alyp túıemen jibergen dúnıeligi jańa keldi... Kel, túsirip alaıyq.

Janısha da júgirip kelip edi, oǵan Shynar sybyrlap qana shynyn aıtty: — Ulpan jiberipti, — dep.

Túıege artqan júktiń ústinen aıqara jaba salǵan eki oıýly tekemet pen shaǵyn-shaǵyn eki túkti kilemdi julyp tastap, áıelder kilti aýzynda turǵan eki sandyqqa jabyldy. Kilem men kıiz arasynda kóringen birneshe kórpe-jastyqqa da kózderin salǵan joq. Sandyqtar syńǵyrlap ashylady eken ony da estigen joq. Sandyqtardyń ishine úńildi.

— Qudaı-aý, aýzy-murnynan shyǵyp tolyp tur ǵoı!

— Mynada bir qyzdyń jasaýy bar ma, nemene ózi? Shymyldyqty qara!..

— Barlyǵy asyl... qymbat dúnıelik!

— Myna sandyqtyń ishine qarańdar! Qant, shaı... órik-meıiz... shyny-aıaq-sháshke... Qymyz aıaqtary.„ oramal-dastarqan... bet oramal... tolyp tur!

Áıelder eki sandyqqa kezek-kezek júgirip esterinen tanyp qaldy. Kedeılik taqsiretin tartyp baqqan sorlylar yrjaqtap, maǵynasyz kúledi. Ash adamdardyń tamaqqa jabylǵany sıaqty, buryn kózderi kórmegen dúnıelikti biriniń qolynan biri julyp alyp kóredi de, ne kórgenin umytyp qalyp qaıta jabysady. Eki sandyqtyń ishindegi buıymdar úsh áıeldiń qoldarynan eń kemi úsh retten ótse de, áli qansha ekenin shamalap, álde bir kıimdi tústep qalǵan bireýi joq. Áıteýir kóp, áıteýir asyl buıymdar, áıteýir Shynarǵa arnalyp kelgen. Sandyqtyń túbine taman birneshe top kezdemeler jatqanyn kórip júrse de, áıelder oǵan aınalmaı, tigýli kıimderdi aınaldyra berdi, tańdana berdi... tamsana berdi... Solaı bola tursa da bul baılyqtyń qorqaýlyǵy emes, kedeıliktiń jutynýy edi.

Kekse áıelderden buryn Shynar esin jınady.

— Erteń qonaqtarymyz keledi, júgimizdi jınap alaıyq ta, jeńeshe! — dedi. Áıelder áreń degende qymbat dúnıelikti kózderi qıyp sandyqtarǵa qaıta sala bastady...

Erteńine túske tarmasa Ulpanymen Eseneı, Eseneıimen Ulpan keldi... Eki úıli Túrikpen qystaýynyń aınalasy qulpyryp tur eken. Qardyń sýymen tez ósip ketetin kóndi jerdiń bıdaıyǵy bas jaryp, úlpildegi shashaqtana bastapty. Odan ári, jarqyrap jatqan kólge deıin, qara topyraqty jerge shyǵatyn myń túrli asyl shópter gúl atyp, qyzyldy-jasyldy shubartyp jatyr. Qyr jońyshqasynyń sarǵysh, jasyl-kók gúlderi de qoıý kórinedi. Ár jerge toptalyp esken tikender altyndaı jarqyraǵan sary gúlderin tógip tur. Aýyldyń az ǵana maly kók jazyqqa tuıaǵyn da tıgizbegen sıaqty. Balǵyn kóktem bar ajary men myrzalyǵyn tóge salypty. Qystaýdyń ózi de shoq aǵashtyń qoınaýyna salynǵan eken. Jazǵyturǵy samal jel aqyryn eskektep kók dúnıeni terbetip qoıady. Qazaq mundaı jerdi kórgende aýnap-aýnap alǵysy keledi.

Ulpan páýeskeden túse sala, kózin jumyp, murnyn dala ıisine tosyp, bir-eki ret keýdesin kere demin aldy da:

Jumaq qoı myna jer! Bizdiń aýyldy qara topyraq, shań basyp ketti, — dedi. Eshkimge qaramaı, eshkimge oǵyn qadamaı aıtty. — Anturǵan-aý, seniń gúl-gúl jaınap júrgeniń osydan eken ǵoı! — dep, jymıa kúlimdep jaqyndaı berip Shynarǵa osylaı amandasty.

Kúndeseń, qasyma kóship kel! Kókke toıyndyryp jibereıin.

Kóne ber, Ulpan... jumaq bolsa biraz kún jatyp, aýnap-qýnap keteıik.

— Meniń aq botam qaıda? — dedi Ulpan oınap tiksini em bolyp.

— Boı jazyp kelýge dalaǵa ketti. Keledi qazir.

— Qoradan shyǵarma, janǵa kórsetpe degenim qaıda?

— Kúnde aıtam, bolmaıdy. Ózi bir erke neme...

— Toqtaı tur, sen qatyn.

— Turmyn ǵoı aldyńda!..

— Kánekeı, qysqy úıge kiresińder me, jazǵy úıge kiresińder me? Álde myna kókke aýnaı ketesińder me, — dedi Músirep, shetirek jaıylǵan kıiz, kilem, jastyqtardy nusqap.

— Ulpan-aý, Shaqshaq bıdiń qyzyn alǵan soń myna Túrikpenniń qutyrýyn qara!..

— Músirep aǵama bári jarasady. Mynaý ǵoı bárin qulpyrtyp qoıǵan! — Ulpan Shynardy qushaqtap aldy da:- — Dalaǵa otyraıyq, Eseneı. Men Qarshyǵalymdy kórgendeı qýanyp kettim, — dep kúrsinip qaldy.

Toı boldy. Daýshylar boldy. Suranshylar boldy. Aýyl aınalasy ýda-shý, Ulpan jerine jete sharshap edi. Qaptaǵan jurttyń qorshaýynda dalany kóre almaǵandaı eken. Jarqyrap jatqan Qaraǵaıly, Qudaıqul degen eki ádemi qum-qaıran, kólderdiń jaǵasyna da bara almap edi. Endi sonyń bárinen qutylyp erkindik sezindi. Oıyn-kúlkisi jarasqan, aýzyńdy baqpaı qaljyńdasa beretin adal dostarynyń úıine kirmeı jatyp-aq dúnıesi keńidi de ketti.

— Erkekter, soraıyp turyp almaı, otyrsańdarshy! — Ulpan ózi dalaǵa jaıylǵan kilemniń ústine baryp buryn otyrdy.

Eseneı de kishi-girim qaıyqtaı kebisin tastap joǵary shyqty.

— Áı, qatyń áýeli shaıyńdy ákel! — dedi Ulpan Shynarǵa erkek daýsyna salyp jekirgen bolyp. — Nemeneńe máz bolyp yrjıa beresiń!..

Shaı turmandary ózi de kele jatqan. Naýsha oramal, dastarqan kóterip, Janısha quman, legen kóterip jer úıden shyǵa berip edi, Ulpan sony kórip qalyp buıyryp otyr. Janısha áýeli quman, legenin jerge qoıyp Eseneıge bir tizelep sálem etti. Sodan keıin qumanyn ońtaılap, legenin Eseneıdiń aldyna tosty. Qonaqtardyń qolyna sý quıdy.

Naýsha úndemeı kelip dastarqan jaıa bastaǵanda Eseneı Músirepke qarap:

— Myna kisi kim? — dep surady.

— Qudaǵıyń... Shynardyń sheshesi.

— Báse, seni osynsha jarylqap jatqan kim eken dep otyrsam osy kisi eken ǵoı!

— Osy kisi.

— Otaýlary áli kelmepti, — dedi Ulpan. Shynar qysylyp, qyzaryp ketti. «Qaıdaǵy otaý?»..

Shaı kelgen soń Ulpan Shynarǵa taıana jaqyn otyryp edi, Shynardy tizesimen túrtip qaldy. «Tyrs epte!» degeni sıaqty eken. Shynar jymıdy da úndegen joq.

Baýyrsaq jaıyldy, quımaq qoıyldy. Qant, órik-meıiz qoıylyp jatyr. Shynardyń sheshesi beti jabýly taǵy bir tabaq kóterip, uıala jymıyp keledi. Shynar bolmaı pisirtti, áıtpese syı qonaqqa berer tamaq emes. Onysy — kúlge kómip pisirip, sary maıǵa bulǵaǵan ystyq nan edi.

Ulpan onyń ne ekenin ıisinen sezip, tabaqtyń betin ashty da:

— Ózime berińizshi, sheshe... bul erkekter jeıtin tamaq emes! — dedi.

Nandy kúlge kómip pisirý baıaǵynyń, baıaǵysynan beri kele jatsa da, kóshpeli qazaqtyń aýzynan áli dámi ketpegen asy. Ulpan tabaqty bas saldy. Erkekshe aýzyn toltyra jeı bastady.

— Aýyz tıgizedi eken dep dámetpeńder!

— Tym bolmasa sarqytyńdy qaldyr...

— Joq!

Aqnardy jetelep Ásirep kele jatyr. Úkideı ulpa júndi aq bota taıralańdap oınaqtaǵan bolady. Aıaqtary sabaýdaı jińishke. Kózderi tostaǵandaı, sulý-aq.

Ulpan kóre sala atyp turdy.

— Sen qarama, kóziń tıedi! — dep Eseneıge bir jalt etip qalyp, Ásirepke qaraı tez jónelip ketti.

Ásirep Ulpandy uzatyp ákelgende kúıeý-qosshy bolyp barǵan. Ulpan onymen de erkin sóılesetin.

— Úlken qaınym, malyń eristi bolsyn.

— Aıtqanyń kelsin, jeńeshe.

Ekeýi de kúlip jiberdi. Jasy úlken kisini jas kelinshek qaınym dese, jas kelinshekti saqalyna býryl kire bastaǵan adam jeńeshe dese, kúlmeske bolar ma? Qudaıdyń bir eriksiz qısyndastyryp qoıǵany da. Endi bul jaıǵa búkil Sıban bolyp kóz úırete bermeske sharasy joq. Ulpan Sıbannyń, eń úlken áıeli, el báıbishesi!

Ásirep túıeni jelge qarsy shóktirdi de, Eseneıge kelip sálem berip shaıǵa otyrdy.

Aq bota endi jatqan enesimen oınaı bastady. Enesi túregelip turǵanda onyń basy-kózine boıy jetpeıtin. Oınap kelip soǵylǵanda da enesiniń sereıgen aıaǵynan jylylyq ta, jumsaqtyq ta taba almaı tez sheginip ketýshi edi. Endi mine, qandaı raqat, jardaı bolyp jatqan enesiniń qabyrǵasyna soǵylsań da, órkeshine soǵylsań da ári jyly, ári jup-jumsaq. Qulaqtaryn tistelep, kózderin aımalap oınaı ber, oınaı ber!

Ulpanǵa Shynar kelip qosyldy.

— Kún boıǵysy osy... Enesin emip alady da, oınaı beredi. Ózińe tartypty. Qazir maǵan da kelip, menimen de oınaıdy, — dedi.

Shynardyń daýsyna úırengen jas bota eńkelekteı júgirip kelip Shynarǵa az-aq soǵylmaı ótti. Tórt aıaǵyna áli ıe bola almaıdy eken. Soǵylsa Shynar da, ózi de jyǵylatyn edi. Shynar qaltasynan bir túıir tuz alyp, botany shaqyrdy. Qazaq balasyn shaqyrǵandaı: — Kele ǵoı, aınalaıyn, — dedi. Bota qulaǵyn jymıtyp, qabaǵyn túıip kelip, Shynardyń alaqanyndaǵy tuzdy erinderimen sypyryp áketti. Basyn shaıqaı júrip tuzdy soryp júr, jep júr.

— Maǵan da tuz bershi, áı!

Alaqanynda bir túıir tuz, Ulpan botany Shynardyń daýsyna salyp shaqyrdy.

— Kele ǵoı, aınalaıyn, kele ǵoı!

Bota bir kelip alaqanynan tuz alǵan soń Ulpan Shynardy qýyp jiberdi.

— Sen ket endi, keregiń joq.

Aqymaq bota bir-eki túıir tuz jegen soń Ulpanmen de birjola úırenisip ketti. Soǵyp ótetindeı, jaqyndaı berip kúlip jiberetindeı qabaǵy jazylyp ketedi. Aýzyn ashyp, erinderin jybyrlatyp tuz suraıdy. Iyǵymen súıkenip, baqyryp qoıady. Sirá, aıaqtan tistesip oınaǵysy da keledi. Ulpan da bir olaı, bir bulaı ketip, jas botamen .baladaı oınap júr.

— Mal balasynyń mundaı erkesin, mundaı sulýyn kórmegen edim! — dedi Ulpan, shaıǵa qaıta oralyp kelip. Sáýkelesin tastap, jibek sharshyny alqymynan túıreı saldy da, Eseneıdiń tizesine shyntaqtady.

Shaıdan keıin Ulpan Shynardy ertip alyp Músireptiń qysqy-jazǵy úıleriń qora-qopsysyn aralap shyqty. «Orys úıiniń» qazaq aýylyna alǵash kelgendegi jupyny túrin kórip soǵan da qýandy. Eń berisi qys boıy bala-shaǵa, kempir-shal dirdektep otyrmaıtyn bolady ǵoı!

— Bular jer úı salýdy qashannan beri úırendi eken?

— Tipti atam zamanǵy erteden bolsa kerek. Bulardyń arǵy atalary Túrikpen jigiti eken. Soǵan aty Sıbannyń shetinen osy jerdi beripti. Kıiz úı kóterip alý ońaı ma, áýeli jer japada otyryp, odan keıin jer úı salyp alypty. Sonyń silemi ǵoı úzilmeı kele jatqan.

Ásirep pen Músireptiń qysqy úıleri qarama-qarsy, biriniń úıin biri terezeden kórip otyratyn etip salypty. Shoshala, qoralary da sondaı. Shóp shabady eken. Az ǵana maly qys boıy qolda. Sharbaq ishinde qudyqtary bar.

Qonaq keletin bolǵan soń jer úıdi taǵy bir sylap, ıisi burqyraǵan kók shóp tósep tastapty. Qazandyq, pesh. Kádýilgi «orys úıi». Esik, tereze, qurýly shymyldyq, jer tósek, bári áp-ádemi. Ulpanǵa jańalyq retinde qatty unady.

— Keshke ekeýimiz osynda jataıyq, — dedi Ulpan.

— Bireýdiń qańsyǵy bireýge tańsyq degen-aý, — dedi Shynar.

— Adyra qal!

Qońyr tóbel kıiz úıde Ulpannyń keshe ǵana jibergen dúnıeligi jınaýly edi. Shynar Ulpanǵa:

— Áı, sen osynsha jasaýdy... — deı berip edi, Ulpan ony aýyzǵa qaǵyp-qaǵyp qaldy. Sózin aıaqtatqan joq.

— Tisińnen shyqpasyn! Tórkinińnen ala kelgen óz jasaýyń! Keıin keletin otaýyń da bar! — dedi. — Sen nemene qańǵyryp kelip pe eń? Músirep aǵaımen kóńiliń jarasqan soń kete barǵasyń! Ash-aryq bolyp óleıin dep júrgende Músirep aıaýshylyq etip alyp pa edi, seni? Joq, olaı emes. Men de seni qara tyrnaǵyńa deıin bilem.

Músirep aǵaı Tobylda talaı ret seni jyr qylyp aıtqany bar. «Sen az ǵana bıazyraq bolsań, keıde kóz-qabaǵyń túıilip ketpese, onyń ústine az ǵana qypsha beldirek bolsań, betińde kishkene ǵana «barmaq battyń» bolsa, Shynarǵa biraz jaqyndap qalar ediń» deıtin edi maǵan. Ásirep qaınaǵań seni odan da asyra maqtady. Osy eki úı seni jany-quty qalmaı jaqsy kóredi eken. Mıyń bar ma, ózińniń? Túsindiń be?..

Shynar kóp nárselerdi endi ańǵardy. Ash-aryqtyń qyzymyn dep keıde yǵysyp qalatyny bolýshy edi. Ony taban aýzynda, umytqandaı bolyp:

Seniń, aqylyńnyń bir túıirin qudaı maǵan nege bermedi eken! — dep Ulpannyń moınynan erkeleı qushaqtap, betin keýdesine basty. Kózinen jasy aǵytylyp ketti.

— Qudaıǵa aıtatyn seniń de ókpeń bar ma, áı?

Úzile jaqsy kórýdi Ulpan ózi de tereń sezinedi. Biraq sopysyn syrtqa shyǵarýǵa kelgende tartynyp qalady. Ózin ondaıǵa orasholaq kórip tartynady. Qazir óziniń ishi de eljirep tur, egilip tur. Amaly ne, bul joly da tartynyp qaldy da, Shynardy arqaǵa qaǵyp:

— Qoıa ǵoı, bópem, qoı, bópem!.. Áldı, áldı-aı! — dep oıynǵa aınaldyryp jiberdi. Shynar da kúlip jiberdi.

Túski tamaqtap keıin Ulpan men Shynar shomylyp qaıtýǵa kólge ketti. Nardy jetelep alypty. Jas bota júgirýge qumartyp, kóringen qarǵany qýalap keledi. Kelinshekterge kelip tuz suraıdy — «býh-býh» — moınyn sozyp, qyńqyldap suraıdy. Botanyń úni de, qyńqyly da aqqý balapanynyń únindeı jan júregińe tıedi.

Ol kezde aty qazaq sýǵa jalańash túsetin. Biri aq deneli, biri torǵylt deneli eki kelinshek tabandary jarq-jurq etip kólge júgirip baryp kúmp berdi. Biraz qoltyqtaryn jarqyldatyp qulashtap júzip aldy.

— Meń áı, ózimizdiń aýyldan shyqqaly shomyla alǵanym joq.

— Úıde she?

— Úıdegini qoıshy, táńiri! Yrym ba, sharıǵat pa, birdeme ǵoı.

Jalańash jas deneler sýda sylańdasyp jazylyp, jadyrasyp ketti.

— Seń áı, shyn baqytty .ekensiń, Shynar, — dedi Ulpan, keýdesinen temen keletin sýǵa aıaqtap tura qalyp.

— Mańdaıyma qalaı sıar eken dep, keıde ózim de qorqam.

— Seniń, mańdaıyńa syımaǵan baqyt adyra qalsyn da!

— Ulpan, sen meniń týǵan apam emespisiń osy?

— Óı, kezińnen aınalaıyn... joq, sen meniń egizimniń syńarysyń! Tek sen jibek bolyp týypsyń da, men — kendir bolyp týyppyn.

— Qoıshy, joqty aıtpaı.

— Kerersiń áli...

Ulpan qulashtaı sermep júzip ketti. Shynar onyń, qoldan quıǵandaı músindi denesine qyzyǵa qarap az ǵana kidirip qaldy da, ol da júzip ketti. Ulpan qatty júzedi eken jetkizbeıdi. Keýdesi keıde kórinip, keıde kórinbeı yrǵı júzip barady. Júzgeni de óziniń minezi sıaqty batyl eken dep oılady Shynar. Tarqatylǵan shashy arqasyn jaýyp ketipti. Ulpan kóldiń ortasyna qaraı júzip baryp qaıtty. Shynar jaǵadan uzamaı sýmen erkelesip jaı júzip júr.

— Men sýǵa batyp ketsem ǵoı, sen shyǵara almaısyń? — dedi Ulpan.

— Joqty aıtatynyń ne seniń?

— Sen batyp ketseń, men sıraǵyńnan súırep shyǵaryp alar edim.

— Batpaı-aq qoıaıyqshy, Ulpan. Júregim dir ete tústi ǵoı.

Endi ekeýi qatar júzip jaǵaǵa jaqyn esken kókshe quraqtyń kóleńkesine baryp otyrdy. Quraq túbi qum-qaırań, taıyz eken aıaqtaryn sozyp jiberdi. Sý bolǵan shashtaryn jelkelerine túıip alyp jatyr.

— Meniń shashym, adyra qalǵyr, aıǵyrdyń tý quıryǵyndaı qalyń... jýǵanda bolmasa, qurǵaq kúıinde taraı almaımyn, — dedi Ulpan.

— Men taraı berem: qatty da emes, qalyń da emes.

— Saǵan qudaı shashty da durystap bergen ǵoı. Tobyl qalasynda kúnde monshaǵa túsip, kúnde tarap alýshy edim. Elge qaıtqannan beri, shomylǵanda bolmasa, taraýdan da qaldym. Bir tatar kempiri «shashty eli sýmen jýarǵa bolmaı, bitkılip shyǵar» dep edi, qudaı saqtap júr ázir...

— Áı, monsha degeni nemene osy? Ásirep aǵakem monsha salaıyq dep kúnde aıtyp qoıady. Músirep umytyp kete beredi.

— Ekeýi de qalada júkshi bolǵan adamdar, monshany túsedi. Ásirep qaıynaǵań endi bir aýzyna alsa-aq aǵanyń qulaǵynan basyp kóndireri Kóziń ashylady! Qystygúni men de kelip túsip ketip turar edim.

Monsha degendi men qaıdan bileıin... kúıgen kirpish tas kerek, úlken-úlken bóshke kerek dep Músirep aǵańa qaraı syrǵytyp qoıdy bilem.

Áı, sen sońynan qalma! He keregin maǵan aıtsynshy, kúnde tapqyzyp bereıin...

Joq, men Músirep aǵańnyń ózin jegip kórgim keledi.

Qaıran, jeginge túsken Músirep aǵam-aı!..

Ekeýi Músireptiń arbaǵa jegilip júrgenin kórgendeı meıram kúlisip aldy.

— Áı, men botamdy qalaı áketem? Arbaǵa syımaıdy, jeteleýge de bolmaıdy. Qalaıda tastap ketkim kelmeıdi, — dedi Ulpan.

— Enesimen áketesiń.

— Enesimen?

— Enesimen áketpegende óziń, emizemisiń?

— Ketshi ári...

— Ketetini joq. Enesimen áketesiń. Biz áldeqashan uıǵaryp qoıǵamyz.

— Áı, onda tipti qyzyq bolady eken... Ulpan alǵash barǵan jerinen botaly par jetelep qaıtypty — dep jurt dúńk ete túsedi ǵoı. Sen qatyń bilmeıtiniń joq osy! — dep abaısyzda otyrǵan Shynardy keýdesinen ıterip qalyp sýǵa shalqasynan qulatty. Shynar aıaq-qoly erbeleńdep tura keldi de, Ulpannyń tý syrtynan kelip jabysyp ony da shalqasynan túsirip, sýǵa malyp-malyp aldy. Ekeýi tura salyp birin-biri qýyp, sý shashyp, suıyq qum shaıyp, kezek-kezek qulap, baladaı oınap ketti. Ústi-bastary batpaq. Shekteri qatyp, ezý jıa almaı syqylyqtap, shıqyldap, yqylyq atyp kúle berdi.

Bul balalyq shaqtarynda oınalmaı qalǵan oıyndary edi. Balalyq shaqtarynda búlinbeı qalǵan kúlkileri edi. Qazir sol oınalmaı qalǵan bala shaqtyń, oıyny men kúlkisi bir sátte jarq etip jaryp shyǵyp, bir-aq burq etti. Boıda qala bergen qaıǵy-sherdeı, jınala bergen kekteı, oınalmaı qalǵan oıyn-kúlki de, sáti kelip qalsa, jarylyp shyqpaı qoımaıdy eken.

Erkek-shora bolyp ósken Ulpan erkek balasha oınap ósti. Qyz tabıǵatyń qyz oıyn-kúlkisin buzyp ta aldy. Shynar bolsa, jasynan eski-qusqy kıip, teń qurbylarynan qorynyp, qorǵalaqtaı ósti. Ekeýiniń de balalyq shaǵynan boıda qala bergen oıyn-kúlkileriniń jarq etkeni osy edi.

Eki jas kelinshek taǵy da biraz sý shashyp, batpaq laqtyrysyp, kek quraqpen sabalasyp, ústi-bastary satpaq-satpaq bolǵansha oınady. Áreń toqtady.

— Mundaı qyzyq bolmas.

— Meniń shegim úzilip kete jazdady.

— Qoıaıyq endi. Jeter.

Ekeýi taǵy da biraz qulashtaı sermep, júzip aldy da, jaǵaǵa qaraı bettedi. Oıý-qıýy, ıilis-búgilisi qudaı-sheberdiń qolynan durys shyqqan sulý deneler eńkeıe bergen kún kózine ádeıi tosylǵandaı túgel jasyrynbaı keledi. Biri at ústinde, biri ómir boıy jaıaý júrip shynyqqan. Bir mysqal aram eti joq jas deneler búgin bir sátke erkindik alyp, kórkemdik ánin salyp kele jatqandaı edi.

Eki kelinshek kıinip bolǵan soń oınaqy bota ekeýin qaıta aınaldyrdy. Bota bolyńdar, oınaıyq deıtin sıaqty. Sender qashyńdar, men qýaıyn deıtin sıaqty. Áıtpese, tuz berińder — «býh»! — deıdi. «Býh!» degen túıe tilinde túz degen sóz ekenin bizdiń til ǵalymdary ońaı-aq dáleldep berer edi. Átteń, ol kezde ondaı ǵalymdar bolmaǵan soń Ulpan men Shynar oǵan túsine de almady. Tuzdy botaǵa túsinbeı-aq bere berdi.

Aýylǵa jaqyndaı kele Ulpan qurylyp jatqan alty baqandy kórdi. Eki jigit baqandaryn baılastyryp bolyp, endi arqandaryn taǵyp jatyr eken.

— Bularyń, kim? Bul aýylda jigitteriń bar ma edi? — dep surady Ulpan.

— Tórtten astam aýylynyń jigitteri ǵoı alty baqan quryp jatqan. Keshke alty baqan tebemiz.

— Tórtten astam?

— Tórtten astam degenge de túsinbeımisiń?

— Túsinsem surar ma edim.

— Tórt degendi bilesiń ǵoı. Soǵan taǵy birdi qosshy.

— Qostym.

— Nesheý boldy.

— Beseý bolat ta.

— Besbaı aýyly degendi «Tórtten astam» aýyly deme« gende qalaı ataımyz? Sen de solaı ataıtyn bolasyń.

— Joq, men olaı atamaıtyn bolarmyn. Meniń Eseneı ekenimdi bilemisiń?

— Bilemin... Bı aǵamyz seni solaı atap ketipti ǵoı.

— Bilseń, men ár aýyldy óziniń atymen ataıtyn bolatyn baı aýyly dermin. Seniń aýylyńnyń «Eki úı Tún degen atyn da joıdyrarmyn. Atalaryńnyń aty kim edi?

Jurt degendi taǵy bir túrli etip aıtyp kórshi.

El me?

Iá, ıe, el... endi soǵan kúıeýiń bir jaqtan kelgende ne amandasatynyńdy qosshy...

At-kólik aman keldiń be, deıtin shyǵar.

Endi sonyń at-kólik degenin tasta da, aman degenin qos.

— Elaman, Elaman ba?

— Iá, ıe, sol.

— Táńiri alǵyr-aý, Besbaıyńdy da, Elamanyńdy da atap qoıdyń ǵoı!

— Sóıttim be, áı! Aýzyńnan shyǵara kórmeshi, apataı.

— Shyǵarǵanda qandaı! Aıdaı álemge taratam. Besbaı dediń be, Elaman dediń be?

— Sen ǵoı eriksiz aıtqyzǵan.

— Sen de jurttyń bárin óz atymen ataıtyn bolasyń.

— Men be?

— Sen! Áýeli Eseneıden bastap ataısyń.

— Aıtpaımyn.

— Aıtasyń. Eseneıdiń kózinshe aıtasyń.

— Ólsem de aıtpaımyn.

— Kórermiz...

Manaǵy dalada shaı jasalyp jatyr eken. Shynar kelip samaýyr qasyna otyrdy. Ulpan oǵan taıana otyra ketti.

— Ólerdeı sharshap, sýsap qaıttyq, — dedi Eseneıge erkeleı qarap.

— Kórip otyrmyn, — dedi Eseneı.

— Shynarjan, shaıyńdy tezirek quıshy!

Shaı quıylyp, Eseneıden bastap berilip jatyr. Kezegi kelgende Shynar qasynda otyrǵan Ulpanǵa shaı usynyp edi, ol almady.

— Ulpan, shaıyńdy alshy...

Ulpan alǵan da joq, burylǵan da joq.

— Ulpan deıim, shaıyńdy alshy.

— Nemene Ulpan-Ulpan dep! Meniń atym joq pa ? — dedi Ulpan Shynarǵa qabaǵyn túıildire qarap. Shynar bozaryp ketti. Ulpannyń jańa ǵana aıtyp kele jatqany esine túse qaldy. Endi qaıttim? Sháshke qolynda... Ulpan alar emes. Qabaǵy túıýli, eki kózi tesip barady. Dastarqan aınalasynda otyrǵandar da túgel buǵan qaraı qalypty.

Shynar qolyndaǵy sháshkeni jerge qoıa saldy da tura kelip Eseneıge bir tizelep sálem etti. Sodan keıin ornyna otyrdy da, Ulpanǵa sháshkeni qaıta usyndy.

— Eseneı, shaıyńdy alshy! — dedi. Bet-aýzy kúıip bara jatsa da sasqalaqtaǵan joq.

Ulpan Shynardy kózimen erkeletip kúlip jiberdi. Eseneı qarqyldap, kúldi.

— Oı, aınalaıyn Shynarjan, erkek ekensiń. Ulpandy bir adamǵa Eseneı dep aıtqyza almaı qoıyp edim. Búkil Kereı-Ýaqqa jol salyp berdiń, aınalaıyn. Torqaly toǵyz oramalyn, moınymda! — dedi.

— Qap, Eseneıdiń bar dúnıeligin shashtyryp alǵanymdy qarashy! Oljalas, áı! — dep Ulpan da aqjarqyn kúlip jiberdi.

Shynar, Ulpan, Eseneı, Ásirep, Músirep, Naýsha, Janısha, Kenjetaı — samaýyr, dastarqandy aınala otyrǵan. Bári de aqjarqyn júzben kúlisip aldy. Shaı endi soraptaldy kelip...

Keshke Ulpan men Shynar alty baqanǵa ketti. Erkekter daladaǵy ornynan qozǵalǵan joq. Alystap keıin qalǵan oıyn-saýyqty sol alystan tyńdady.

Káýker, Bıken degen eki ánshi qyz suńqyldatyp án saldy. Alty baqanda shyqqan daýys bir kóterilip, bir tómendep, túıile tónedi. Áýeli oraǵytyp, qıystyryp, eki jeńgesine quttyqtaý aıtty. Elimizdiń bıigine qoldaryń jetti. Qashanda sol bıikte kóretin bolaıyq. Kúı saýǵan, bıe saýǵan salpy etek ózimizdiń elde de az emes. Tek olarǵa da kez qyryn sala júrińder... Senderdiń tabandaryńa kirgen shegir bizdiń mańdaıymyzǵa kirsin. Birge qýanaıyq, birge kúlip oınaıyq...

Olardan keıin eki kelinshek qosylyp án saldy.

— Qoı ketti...

Jalań qabat shapanqan jańbyr ótti,

Jaýradym, qalqajan.

Ata-enem...

Alǵanym.. bári de úıde uıyqtap jatyr, qalqajan!

Sen de mendeı bolasyń ǵoı bir kúni —

Sen aıashy, qalqajan!..

Shynar solqyldap jylap jiberdi. Kóz aldyna jaýrap kele jatqan sorly kelinshek kele qalyp edi. Aıap ketti.

— Sen nege jylaısyń? Seniń de armanyń bar ma? — dep Káýker men Bıken jas jeńgelerine qadala qarasyp surap edi, Shynar olarǵa:

Men sondaı jylaýyqpyn, — dedi.

Óleń ǵoı, ásheıin...

— Qaıdan ásheıin bolsyn! — dedi Ulpan.

Tórt joldy óleńniń birinshi joly sholaq bastalyp, sońy úsh joly túgel býyndas keletin bir túri erterek týsa ıgirek. Káýker men Bıken Ulpan men Shynarǵa osyndaı óleń unaıtyn bolar dep Birjannyń bir ánine saldy:

Kólbaı, Janbaı,

Shiderimdi kim aldy Láılim almaı...

Shiderimniń İbaǵasy qyryq qysyraq

Sol sebepten baramyn suraı almaı,

Suraı almaı-ı-ı-eı!..

Láılim shyraq

Shiderimniń baǵasy qyryq qysyraq...

Ulpan men Shynar da bir-eki ret alty baqan teýip tústi. Ekeýi eki jaqta jaılaǵan, birine biri jat eldiń qyzdary, qosylyp salatyn ánderi joq eken. Ulpannyń tipti daýsy joq bolyp shyqty. Káýker men Bıkenge erip Shynar azyraq án salǵan boldy.

— Shynarjan, as pisti, — dep sheshesi keldi.

Ulpan Shynarǵa qarady. Jańa kelgen eliniń jastarymen qalaı qoshtasaryn bilmeı turǵan sıaqty eken. Shynar qyz-kelinshekter men jigitterge:

— Sizder de júrińizder. Ac iship qaıtarsyzdar, — dedi.

— Esekeńniń ústine baramyz ba?

— Júrińder! — dedi de, Ulpan Káýker men Bıkendi qoltyqtap alyp, basqalar sońynda, Eseneı otyrǵan jerge alyp keldi.

— Eseneı, sen tyńdadyń ba? Eki ánshi qyzyń mynaý ekeýi.

— Oı, kóp jasańdar, qaraqtarym... men tipti ózimizdiń elden án estip kórmegen ekenmin. Bar eken ǵoı ánshi balalar...

Eseneı shynyn aıtyp otyr. Óz elinde ánshi, ónershi bar eken dep oılamaıtyn edi. Qońsy-qolańdary qyryq rý. Shetke shyqsa Kereı-Ýaqtyń shubar tós shonjarlaryn ertip alady. Jalǵyz Músirep bolmasa, óz aýyldarynan esh kimdi erte de bermeıtin. Myna Túrikpen elge osyndaıymen de juǵymdy eken-aý dep kúndep bir qaldy da, ol oıynan tez qaıtty. Burynǵydaı emes, óziniń jumsarǵanyna rıza bolǵandaı edi.

Shetteı otyrsa da, Eseneımen tabaqtas bolǵanyna tasyp-tógile qýanyp jastar ketti.

— Biz jer úıge jatamyz, — dep Ulpan men Shynar birge ketti.

Erkekter sol dalaǵa qonyp shyqty. Ómirinde dalaǵa qonyp kórmegen Eseneı tańerteń turyp jatyp:

— Osy qatyndar bizden aqyldy bolyp shyǵyp júrmesin... Qur attaı bolyp qalyppyn! — dedi Músirepke.

— Jegeniń, taıdyń eti bolsa, tún boıy dalanyń juparyn ıiskep shyqsań... — dep Músirep maqtana bastap edi, Eseneı:

— Qoısaıshy-áı, men de sony aıtyp otyrmyn ǵoı, — dedi. — Ulpan baıǵus bir jasap qalǵan shyǵar.

Ulpan dalada otyrǵan erkekterdiń qasyna keldi. Erkeleı qarap, jaırańdaı keldi. Tynyǵyp, ajarlanyp ketipti.

— Eseneıjan! — dedi Ulpan Eseneıdiń tizesine shyntaqtaı otyra' ketip. Shyntaqtaı ketýdi Ulpan ádetine aınaldyryp alyp edi. — Eseneıjan osyndaı bir qysqy úıdi biz de saldyryp alaıyqshy.

— Saldyrsań, saldyr, kúnim. Men onyń, esik-terezesin qaı jerinen shyǵaratynyn da bilmeımin. Áıteýir men de sıatyn etip saldyr!

— Sen úshin saldyrmaımyn ba, qara býram-aý

— Onda maǵan qarama, burqyrata ber!

Eseneıdiń attary jegilip qaldy. Ósirip aq nardy jetelep aparyp — yrymy sol — Eseneıdiń páýeskesine tirkep jatyr.

— Aý, sen botańa qosa naryn da áketip barasyń ba? — dedi Eseneı.

— Narymen almasaq, botany qalaı asyraımyz? — Keshe Shynardyń «óziń emizesiń be?» degen qaljyńy esine túsip Ulpan kúlip jiberdi. — Onda shaptyq ǵoı Túrikpendi!

— Músirep aǵaı ózi aıtqan — baı bolǵym kelmeıdi degen.

— E, bolmasa bolmaı-aq qoısyn... Ásirepti umytyp ketip júrme...

— Aralaspaı otyr! Kesheden beri sen ekeýmizdiń kórgenimizdiń esesin bári bir qaıtara almaımyz.

Dál attanarda keshegi «oramal» degenin Eseneı taǵy esine aldy.

— Shynar shyraǵym, oramalyń moınymda dedim ǵoı keshe. Qalaýyń bolsa óziń aıtshy, — dedi.

— Joq, bı aǵa... Atyńyzdy atap qoıyp, ózim aıypty bolyp qaldym ǵoı. .Sonymdy qalaı jýar ekemin dep qysylyp júrmin... Eshteńe almaımyn.

Joq, joq, shyraǵym, atymdy ataǵanyń Ulpan ekeýmizge úlken qýanysh boldy. Almaımyn degenińdi azsynǵanyń dep ketemin...

— Erkekter osyndaıǵa aralasqanda túk oraıyn taba almaıdy. Eseneı bolǵan men emes pe? Ózim alǵyzamyn. Alady! — dedi Ulpan. — Kóshi-qon bar ǵoı, júreıik endi. Taıdan eshteńe qalyp pa edi, arbaǵa sala salyńyzshy, Naýsha apaı...

Eseneı uıalyp qalǵan boldy. Ulpan Shynardy ońashalap áketip:

— Áı, seń ózińe ne kerek ekenin bilesiń be? Aq otaý kerek... Sol otaý jaılaýda tigýli turar. Kesheden beri otaý otaý dep qystyryp qalyp júrgenim sol da. .Myna úıińdi jaılaýǵa aparma, qaınaǵańa ber. Boldy, boldy, ashpa aýzyńdy!..

Páýeske qozǵalyp ketti. Botasyn ertken aq nardy jetelep Ásirep te ketip barady. Aýyl ıeleri aq botanyń artynan uzaq qarap qaldy...

Ulpan óz aýylyna jaqyndaǵansha Eseneıge baladaı erkelep, qaljyńdasyp kele jatty. Páýeskeniń ishinde de shyntaqtaı otyryp keledi.

— Eseneıjan, sen kólge shomylǵanda júzemisiń?

— Ony nege suradyń?

— Sý seni kótere ala ma degenim ǵoı.

— Joq, men qolym jetken jerge ǵana júzemin...

— Júzip úırengiń kele me?

— Onyń maǵan keregi ne? Jalǵyz Qaırań, kólden basqa kólderdiń bárinen de aıaqtap óte berem...

Buryn oıyn-qaljyńǵa shorqaq Eseneı, osy kúni Ulpannyń yńǵaıyna qaraı, Ulpandy kúldirgisi kelip qaljyńdasa alatyn boldy. Buryn bar oıy malynda, ersili-qarsyly soǵatyn daý-janjalda bolsa, endi onyń bar oıy Ulpanda, Ulpannyń qas-qabaǵynda bolatyn.

Aýylǵa jaqyndaı kele sol qas-qabaq buzylyp ketti. Ulpan shyntaqtaýdy qoıyp túzelip otyrdy. Qarasha aýyldy kórdi.

— Eseneı-aý, myna qarasha aýyldy sen neǵyp kórmeı júrsiń? Ózińe uıat qoı! — dedi.

— Kórmeı júrgenim ras. Jeti jyldan beri men elge anda-sanda bir soǵyp, basqa elderde, mal ishinde bolatynmyn. Qysy-jazy solaı. Meniń aýylym bıyl seniń, aýylyńda Qalǵan jylqyshy qosy edi ǵoı... Meni óz aýylyma ertip ákelgen de sen!

Ulpannyń júzi jylynǵan joq, azyraq qana daýsy jumsardy.

— Osy qyryq úı malshy-jalshylaryńnyń qyryq jyldan bergi jalaqylary seniń moınyńda kete beripti... obal ǵoı, — dedi.

— Aınalaıyn Ulpanjan, sony maǵan endigári aıtpaıtyndaı bolyp, óziń tyndyrshy. Ekeýmizge eki aıǵyrdyń úıiri jylqy qaldyrsań bolady. Meniń endigi baılyǵym jalǵyz sen! Asyrarsyń birdeme qylyp...

Ulpan Eseneıdiń tizesine qaıta shyntaqtady..

— Erkeksiń ǵoı seń erkeksiń, Eseneıjan! — Endi shalqalap kelip bar denesin Eseneıdiń tizelerine kóldeneń saldy. Eseneı sol qolymen Ulpannyń sáýkelesin demeı berip tósinen ıiskeıin dep edi, ıile almady.

— Eseneı, — dedi Ulpan Eseneıdiń kózine týra qarap, — Eseneı, Qarshyǵalydaǵy bir qos jylqy meniki ǵoı. Sen bergensiń, men alǵamyn. Endi ózińe qaıyryp berem. Tek, áke-sheshemniń kózi tiride sol jaqta baǵylatyn bolsyn. Olarǵa da mal keregi joq. Az ǵana malyn qosa baqtyryp otyrsań bolady. Sonyń. esesinen myna qarasha aýyldyń alasylaryn túgel tólegim keledi.

— Tyndyrsań boldy. Maldy men baǵaıyn, jumsaýyn sen jumsa. Men maldy ósirýden basqa qyzyǵyn bilgen emespin.

Bular aýylǵa jetip arbadan túskende, Ulpan otaýynyń aldynda jıyrma shaqty áıelder otyr eken. Ulpan solarǵa qaraı buryldy. Kesheden beri tynyqqany birden joıylyp ketti. Áıelderdiń «Myrza kelin-aı, tań atqaly kútip otyrmyz» dep amandasqandarynyń ózinde surana kelgenderi kórinip tur edi.

— Esen-saýsyzdar ma? — dep áıelderge jalpy bir amandasty da, Ulpan arqasyn kıiz úıge súıeı otyra ketti.

Áıelder ózderiniń jaı-kúılerin surastyrýdy kútken joq. Birine biri qosarlana, jamyraı sóılep ketti:

— Shalymyzben ekeýimiz on eki bıe saýamyz. On eki bıeni kúnine bes ret saýǵanda nesheý bolady, otyz bola ma?

— Eki balam osy úıdiń qoıyn baǵyp júrgeli altydan astam jyl... tym bolmasa bir qozyly qoı alyp kórdik pe eken?

— Bizdiń úıdiń jaıyn aıtyp keregi joq. Úı ishimizben úıdiń esiginde júrgeli neshe jyl bolǵanyn atam baıǵus otyrýshy edi. Men kók mı umytyp ta qaldym.

Ulpannyń qabaǵy ashylyp, júzi jadyrap ketti. Bul áıelder jaı surana kelmeı, alasylar surap otyr. Kádýilgideı ólsheýge keletin oryndy suraýlar. Suraný emes, suraý da emes, eń berisi — aqysyz-pulsyz kete bergen enshimizge birdeme tóleıtin ýaqyttaryń boldy ǵoı, — dep otyr.

Osy kezde ártúrli sebeptermen baı Eseneıdi, bı Eseneıdi panalap kelip, aıaǵynda onyń malshysy, saýynshysy bolyp qarap qalǵan qarasha degen ol bir ótken zaman sarqynshaǵy edi. Ulpanǵa ol túsiniksiz nárse. Quldyq emes, emes te emes. Baı adamnyń aınalasy osynsha kedeı, kózinen sorasy aqqan sorly bola ma eken? Ózgesin bylaı qoıǵanda, Eseneıdiń aýyly deıtin sanatqa qosylatyn qyryq úıli qarashanyń qaıyrshyǵa aınalyp bara jatqanyna uıalý da kerek emes pe! Osydan eki-úsh kún buryn qoıdyń ún-jurqasyn, jylqynyń qyl-qybyryn qoldy-qolǵa taratyp bergende, Ulpan osyǵan namystanyp, osyǵan yzalanyp edi. Búgin sonyń túp tamyryna kózi jetkennen qýandy. Áıelder shýlasa sóılep bir kidirgen kezinde Ulpan olarǵa kúlimdeı qarap:

— Apaılar-aý, Eseneıde qaısyńnyń qashannan bergi alasylaryn, baryn men qaıdan eseptep shyǵaraıyn. Áıteýir, bárińniń de alasylaryń baryna kózim jetip otyr. Eseneı ózi sol alasylaryńdy túgel ber dedi.

— O, myń jasasyn!

— Balaly-shaǵaly bolsyn!..

— Eseneı úı basyna bir qulyndy bıe, úı basyna eki qozyly qoı berersiń dedi. Budan bylaı qoıshy jazdygúni júz qoıdan bir qoı alyp baǵady, qystygúni eki qoı alady... Jylqyshy eki júz jylqydan bir jylqy alady. Taǵysyn taǵy kóre jatarmyz. Búgin keshke qoılaryńdy alyńdar. Erteń jylqylaryńdy alyńdar. Jaılaýǵa kóshýge bir-bir túıe beriler, — dedi de, Ulpan ornynan turyp otaýyna kirdi.

— Myrza kelin-aı, sen keldiń de kezimiz ashyldy ǵoı!

— Ul tap, qaraǵym! Qoımen birge qozyla!...

Erteńine eki qulyndy bıe alyp, Tilemis attanǵaly jatyr edi, Eseneı qaıta shaqyrtypty.

— Tilemis shyraǵym, biz saǵan bir masyl bolyp aldyq qoı, — dedi Eseneı álginde ǵana qoshtasyp ketken Tilemiske. — Myna qatyn qysqy úı salyp ber dep jaǵamnan alyp júr. Bul jaǵynan ne biletin ediń?

— Úı salatyn orystar bar ǵoı. Tabylar.

— Tabylsa boldy. Kúzge deıin bitirtseń jaqsy bolar edi.

— Aǵash úı, — dedi Ulpan. — Anaý kúni Tobyl qalasynda kórdik qoı, sondaı jaqsy úı bolsyn.

— Orny qaı jer?

— Ony áli belgilegenimiz joq.

— Onda men úı salatyndardyń bir-ekeýin jaılaýǵa alyp keleıin. Olar ornyn kórmeı, neshe bólme bolatynyn bilmeı turyp, eshnárse aıta almaıdy.

— Durysy osy bolar.

Kóshti jaılaýǵa jóneltip jiberdi de, Eseneı men Ulpan qystaý salatyn jer kórýge júrip ketti. Ekeýi de salt. Qastarynda Eseneıdiń jer qorýshysy buqa moıyn, qısyq jaýyryn, sol qolyna ilip alǵan soıylyn tastamaıtyn Shondyǵul bar. Úsh at jekken páýeskemen Kenjetaı kóshken aýyldyń jurtynda tosyp qaldy.

Kún jańa ǵana kóterilip keledi. Jazǵyturǵy keń beıil dúnıe shyqqa malynyp, maýjyrap tur. Barmaq basyndaı qara ala aralar úlbiregen gúlderdiń, tósine qonyp, solqyldata soryp bal jınap júr. At tuıaǵynyń japyryp ketken balǵyn kók shópterine janyń, ashyǵandaı.

Jal-jal bolyp bitken qalyń ormandy, qara topyraqty quıqaly jer. Kólder de kóp. Kól betinde shomylyp bolyp aınaǵa qaranyp, sylanyp otyrǵan aqqý-qaz sý betine túsken sáýlelerimen sulýlyq salystyryp, syrlasyp otyrǵandaı. Jaıylymnan qaıtqan myńdaǵan úırekter sýyldap kelip kólge qonady. Qybyr-qybyr, jybyr-jybyr syrlasady da qaıta ushady. Ottady — toıdy, sý ishti — qandy, endi qamysty, tomarly kólderdegi uıalary eske tústi. Túp jaqtaryn túıistire, tóske keletin etip salǵan jumyrtqalary eske tústi. Qaıta ushyp ketti... Ana bir qalyń qamystardy, tomarly kólderdi súze ushyp júretin albasty qaralar bar ǵoı, solardyń ózi naǵyz aramy dońyzdar. Saqaldy bastarymen boz torǵaıdyń jumyrtqasyn da shaǵyp jeıdi...

Kún túske tarmasyp qalyp edi. Aýyr deneli Shondyǵul aýyr jortatyn qara atymen keıindep kele jatqan. Ulpan atynyń basyn tartyp Eseneıge buryldy.

— Eseneı-aý, osynsha jeriń bos jatqanda alty aýyl Sıbannyń bir-aq jaldyń boıynda syǵylysyp otyrǵany nesi?

— Ony qaıdan bildiń?

— Osy erlep kele jatqanymyz «Kári qystaý» demediń tórt-bes aýyldyń qystap shyqqan jerin de kórseńiz... Aǵashtyń jylqy moıny jeter jerine deıin bir qalmapty, mal jep qoıypty. Aǵash túpterine bir tal shyqpaǵan. Kıiz úılerdiń orny dóńgelenip qara taqyr jatyr...

— Qazaq jerin qoryp ustaı bile me? — dedi Eseneı.

— Qalaı qorıdy? — dedi Ulpan julyp alǵandaı. Ashýyń ketti me, nemene, kózi de jalt etip qaldy. — Qys qozǵalmastaı etip bir jerge qamap qoıǵan soń... otyrǵan jerin kemire beredi de...

Eseneı de, Ulpan da budan keıin úndespeı qaldy. Shondyǵul da jetti.

— Eseke, qystaý salatyn jer álgi qalǵan sýat kóldiń sońy — dedi Shondyǵul qamshysymen keıin qalǵan jaqty nusqap. — Sol jón...

— Keıin oralamyz ba?

— Óziń bil.

Az ǵana qatarlasyp júrgennen keıin Ulpan oń qolyn Eseneıdiń tizesine saldy. Shymshyp alaıyn dep edi, sirideı sanǵa qoly batpady. Qol jylýy sirige ótpeı qalǵan joq.

— Ókpelep qaldyń ba?

— Keshke deıin ókpeleıin dep edim... Sen erkime qoıasyń ba? — Osymen ekeýiniń ókpeleskenderi de bitti.

«Sýat keldiń jony» degen qalyń ormannyń jotasyna shyqqan soń Eseneı at basyn tejep:

— Seniń unatqanyń, bolsyn. Anyqtap baıqap al! — dedi Ulpanǵa.

Ulpan sýat kóldiń ókpe tusyna jaqyndap kelgende toqtap:

— Men osy jerge qyzyǵyp turmyn, — dedi.

Qaıyń men terek aralas ósken qalyń ormannyń ortasynda ashyq qalǵan keń aral — alań eken.

— Qyryq úıli qarashań az ǵana árirek ornalasar. Bizge osy aral jetedi.

— Men bul aralǵa mana qyzyǵyp ketkemin. Tek, sen barlyq jerdi kórsin dep úndemep edim.

— Al, qoıdyń ba qolyńdy?

— Qolymdy qoıdym, mórimdi bastym. Shondyǵul, umytyp qalma, bizdiń qystaý osy jerge salynady.

— Endi basqa aýyldaryńdy qalaı ornalastyratynyńdy aıt!

— Osy jonmen qatar-qatar, bir betkeı sozylyp jatqan úsh jotany kórdik qoı álginde?.. Úsheýi úsh aýylǵa qystaý bola alady. Aralary shaqyrymǵa tolmaıdy. Óziń bólip bere ber.

Sýat kólge taıaý ekinshi jal aǵash shaǵyndaý eken.

— Sádir bizge kúnde kerek adam ǵoı. Aǵaıyndarymen osynda qystasa qaıter edi? — dedi Ulpan.

— Qoıdym qolymdy.

Kelesi jal aǵash qalyń da uzyndaý kelgen shyǵys jaq eteginde sýala bastaǵan kóli bar Eltinjal dep atanatyn edi.

— Buǵan Elamanǵa qaraǵan aýyl qystasyn, — dedi Ulpan.

— Túrikpendi aıtamysyń?

— Túrikpen degenińdi qoıshy osy, Eseneı... Sıbanda Ásirep — Músirepten artyq Sıban kórgenim joq, — dedi Ulpan.

— Qoıdym, aıtpaıyn... Biraq Eltinjalǵa eki aýyl erkin sıady.

— Ekinshi aýylyńdy óziń qos. Músirep aǵaı kimmen bolsa da syıysa beretin adam ǵoı.

Ulpan kelesi jaldy kórmeı-aq Emenalyǵa bere saldy. Eki-úsh qystaýdan ári asyryp tastady, boldy. Onysyna Eseneı de narazylyq bildirgen joq.

— Shirkin-aı, Emenaly ekeýińniń juldyzdaryń qaı jerde shaqyraıysyp qarsy qarasyp turǵanyn kórer me edim bir! — dep kinaratsyz kúldi.

— Emenalynyń juldyzy qaı jerde turǵanyn men qaıdan bileıin... Meniń juldyzym bola qalsa, seniń juldyzyńnyń yq jaǵyna turatyn shyǵar, — dedi Ulpan.

— Seniń ne aıtqanyńdy Muzbel de maquldap kele me ózi, qalaı, basyn shulǵyp qaldy ǵoı! — dedi Eseneı.

— Men Muzbel toryny Qarshyǵalyda qaldyrmaı, Emenaly kórgen saıyn bir kúıinsin dep ádeıi ala kettim... minbesem de erttep beldeýge baılaımyn da qoıamyn! — Ulpan da kúldi, astyndaǵy Muzbel tory da maquldap, basyn shulǵyp-shulǵyp qaldy.

— «Kári qystaý» tutasymen Besbaıǵa tıetin boldy ǵoı?

— Aman qaısy...

Jas áıel Ulpan asqan aqyldy adam edi. Óz aıtaryn áýeli Eseneıge aıtqyzyp alyp, óz baılamyn áýeli Eseneıge baılatyp alyp júr. Eseneı de «myna qatyn bylaı dep edi» dep Ulpannyń atyn shyǵara sóıleıdi. Eseneı Ulpanyna rıza, Ulpan Eseneıine rıza, jaryqshaqsyz jarasym tapqan kezderi edi.

Eseneıler jurtqa qaıtyp oralǵanda attar jegýli, aǵash kóleńkesinde qymyz sapyryp otyr eken. Ulpan túse sala qymyzǵa umtyldy da, áldeqandaı ádep túse qalyp:

— Esekesi, tezirek otyryńyzshy, — dedi.

Esekesi de eki aıttyrǵan joq. Bári de sýsap qaıtyp edi. Bary qymyz, dári qymyz ishilip bolǵan soń, Eseneı Shondyǵulǵa kelesi tapsyrmasyn aıtty.

— Biz jaılaýǵa birer kún keshigip jetermiz. Sen burynyraq baryp ár aýyldy áz ornyna rettep qondyratyn bolshy, — dedi.

— Burynǵysynsha qonatyn bolar?

— Tap burynǵydaı emes. Bizdiń aýyl burynǵy ornyna qonar. Burynǵy Emenaly aýlynyń ornyna budan bylaı myna kisiniń aǵasynyń aýly qonatyn bolady.

— Músirep aǵaıdyń aýylyn aıtady.

— Iá, sol aýyl. Emenaly Besbaı aýylynyń ar jaǵyna buryn myna kisiniń aǵasynyń aýyly otyratyn shetke qonsyn! Myna eki atty jeteleı ket te, bizdiń kóshke jetkende jylqyshyǵa tapsyr. Óziń bizdiń, jylqydan tańdaǵan atyńdy minip ket...

— Qarasha aýylyń qalaı qonýshy edi? — dep surady Ulpan.

— Aıtqandaıyn, ol aýyl jyldaǵysynan kólge qaraı bir taban jaqynyraq qonsyn. Bizdiń aýyl bir taban shegine qonar...

Shondyǵul Eseneımen qoshtasqan soń jolshybaı onyń buıryqtaryn da buljytpaı oryndap, jaılaýǵa sýyt júrip ketip edi. Az-aq keshikpeı jetken eken: Emenaly kóshi jyldaǵy ornyna qaraı buryla bergende jetti.

Qasynda bir-eki áýmeser jigitteri bar, kóshin janamalap salt kele jatqan Emenalyǵa Shondyǵul sálem berdi:

— Kósh kólikti bolsyn!

— Senen kólik suraı qoımaspyn!

— Durys aıtasyń, saǵan beretin kóligim bolyp kórgen joq. Aǵańnyń buıryǵyn ákeldim: sen bıyl Besbaı aýylynyń ar jaǵyna qonasyń.

— Men nemene, eldiń shetine qonatyn Túrikpen bolǵanym ba?

— Kim bolǵanyńdy aǵańnan surarsyń.

— Aǵańnyń buıryǵy degenshe ana jalań but kelgen toqaldyń buıryǵy dep týrasyn aıtar ediń-aý seń Ultanqul bolmasań!

Arǵy atalary áldeqaıdan kelgen kirme Shondyǵulǵa «qul» degeni batyp ketti.

— Han tuqymy dep, oınastan týǵan bir keger-aıaq maımaqtyń quly bolyp júrgen naǵyz qul sensiń! — dedi Shondyǵul.

— Ottama endi! — Emenaly qamshysyn oqtaılaı bastady.

— Sen-aq otta! — Shondyǵul da soıylynyń shoqpar basyn jerge tik tirep, sol qolymen súıenip aldy. — Bur kóshińdi!

Emenaly oǵan ne isteı alsyn! Eseneıdiń elshisi túgil qoıshysyna qolyń tıip ketse, at-ton aıyp tartasyń!

— Bur kóshińdi! — dep Shondyǵul taǵy jekirdi. Janjal izdep turǵan sıaqty eken...

Emenaly Shondyǵuldyń ata-babasynan bastap sypyra bir boqtady da, kóshin buryp áketti. Shondyǵul da esesin jibergisi kelmedi. Jeńgen adamnyń aıǵaıyna salyp, baptap boqtaǵysy keldi:

— Men bar-aý... seniń bar-aý, áı... irkit quıatyn eski mes sıaqty qatynyńnyń bar-aý... ákesiniń bar-aý... tap-tap bar-aý...

Shondyǵul «bar-aý, bar-aýyn» aıtyp bolǵansha, Emenaly uzap ketti. Qaǵylatyn myq shege qaǵylmaı qaldy...

Emenalydan basqa eshkimmen urys-keris bolǵan joq. Ózge aýyldar Shondyǵul ári otyr dese, ári jyljyp, beri otyr dese, beri jyljyp, jazǵy aq úılerin tige bastady. Eseneıdiń óz qońsylary da taqyr-taza, tyr jalańash emes eken qońyr-ala, boz-ala aýyl bolyp qonyp jatyr. Kádýilgideı jeli tartyp, bıe baılapty. Ol aýylda da túıe baqyrady, aıǵyr oqyranady, qoı mańyraıdy. Qaı aýyldan bolsa da qýanysh daýystary estiledi.

Qaıran kel aınalasy at shaptyrym, túbi qum-qaırań, jaǵaǵa jaqyn taza kók quraq shyǵatyn jaltyry kóp, ortasy shalqyp jatqan keń aıdyn — ataqty shalqar kel, — «Eseneıdiń qaırań kóli». Soltústigi men batys jaǵyn jaz boıy Eseneıdiń jylqysy jaılap jatady. Ońtústigi men shyǵysyn Sıban eli jaılaıdy. Aty Sıbannyń jaz boıǵy jaılaýy osy. Jurt eskirse, jańartyp, jyljyp qonyp kúzge deıin otyra beredi.

Jaılaýda malshylardan basqa jurttyń bári demalysta, bári kýrortta. Jumys joq, tabys ta joq. Toıǵanyńsha oınaı ber, oıanǵanyńsha uıyqtaı ber. Kúzdigúni qaıtatyn qarasha-qaz Qaıran kóldiń betin bir jaýyp etkenshe jaı Árpe alladan, tańdary tamaq táńirideı. Qysty — qystygúni, jazdygúni...

Jaılaýda áldeneshe eldiń irgesi jaqyndasady, ánderi qosady. Jańa ánder, jańa ánshiler keledi, at shabys — toǵysady, qyz-bozbalasy tanysady. Qudalyqpen daýlar da, daýmen aıaqtalatyn qudalyqtar da osy qymyz-masy jaılaýda týady. Dostar aırylmaı, qastar tabysyp jatady.

Arbasynda eki áıel, bojyny ózi ustaǵan Músirepti tanyp Shondyǵul aldynan shyqty. Tobyl kúreń úsh adam mingen Tobyl tarantasty júk qurly kórmeı sylan, jortyp keledi. Qazaqtyń keń dalasynda qala jylqysynyń da aıýandyq sezimi qaıta oıanyp, boıy sergip ketipti.

— Ýa, kósh kólikti bolsyn!

— Aıtsyn, Shondy-aǵa!

— Otaýlaryń áne, tigýli tur.

— Keshke qonys maılarǵa kelińiz.

— Joq, kele almaımyn... Emenaly shaqyryp qoıdy...

— O, Emenaly shaqyryp qoısa, oǵan biz talasa almaımyz. — Ekeýi de kúldi, ekeýi de birin biri túsindi. Áıelder de túsindi.

Otaýǵa jetken soń, sheshesi men Shynar arbadan túse sala júgire jónelip otaýǵa kirip ketti. Músirep atty aǵytyp «kúmistetken» qamyt-shylıasyn sypyryp tastap, kúreń atty beldeýge aparyp baılady. Tarantastyń, jetekterin barynsha joǵary kóterip qoıdy. Beldeýde qos noqtaly uzyn kúreń at, úı syrtynda jetekteri aspan tirep syrly tarantas tursa, budan artyq sán bolady deımisiń! Jáne bul jańa sán ǵoı...

Ánge basyp qıqýlap kele jatqan qazaq arbalardyń daýsy jaqyndady. Bul kósh-jónekeı qulaqtaryna sińip bolǵan óz arbalarynyń áni. Shynar-otaýynan júgire shyǵyp:

— Músirep, atyńa mine sal da, shaýyp baryp bir shelek sý ákele qoıshy, endigári jumsamaıyn, — dedi. — Má, shelek...

Músirep sý ákelýge ketti. Shynar tarantastyń alqymynan samaýyrdy sýyryp alyp, qaqpaǵyn ashty da, otaýyna qaıta júgirip kirdi.

— Apa, seniń samaýyryń jyldam qaınaýshy edi ǵoı. Sen qaınata qoıshy...

Qazaq arbalardyń áni irgege taıap keledi.

— Ózi bar, adymy joq aıaǵynyń, Tımeıdi ushy jerge taıaǵynyń, Aıaǵyn aıýanǵa arta tastap, Ánine basady eken baıaǵynyń...

Eki úıdiń júgin alyp Ásirep te jetti. Tórt qulyndy bıege tórt qazaq arba belinen salynǵan. Aldyńǵy arbaǵa jegilgen bıeniń ústinde Ásireptiń ózi. Oǵan eki arba tirkelgen. Eń sońǵy arbaǵa jegilgen bıeniń ústinde Janısha. Arbalar keıde ándetip, keıde oıbaılap kele jatyr edi, ýhlep toqtady. Ol kezde maılaný degendi bilmeıtin bilik pen kúpshek birin-biri qansyrata qajap kelip edi, birge ýhlep tyndy. Shynar men sheshesi jańa jetken júktiń aldynan shyǵyp Janıshaǵa qaraı júgirdi.

«Jeńeshem de tarantasqa minsin» — dep Shynar qansha qıylsa da Ásirep kónbegen. «Maǵan jaılaýǵa jetkenshe ursyp otyratyn bir adam kerek... Onyma jeńesheńnen basqan, shydamaısyń!» — degen.

— Shaıyn, ázir me, kelin! Otaýyń qutty bolsyn! — dedi Ásirep, qara tútindi burqyratyp atqylap turǵan samaýyrdy kórip.

— Qazir ázir bolady, aǵeke! — dedi Shynar. Sodan basqa sóz aıtýǵa ýaqyty joq. Janıshany atynan túsirip, otaýyna qaraı súırelep áketip barady.

— Qutty bolsyn, qalqam! Otaýyńnyń ishi-syrty birdeı ádemi eken!

Otaý orta sharýaly qazaq áıeliniń ómir boıǵy armanyndaı alty qanat, shaǵyn ǵana edi. Sheber qoldardan shyqqany, sheber qoldardyń tikkeni kórinip tur. Qoldan toqylǵan terme baýlar tórde aıqasyp, kire bergende kózińe soǵylady.

Dámeli degen jesir áıel, qasynda jasóspirim qyzy bar, úıdiń ishinde oraýly-shıler ustap júr.

— Báse, — dedi Janısha, — otaýdy sen tikken shyǵarsyń dep sonadaıdan-aq tanyp kelip edim. Deniń saý ma, eı? Zeınetiń de boı jetip qalypty ǵoı. Beri kelshi, aınalaıyn, betińnen súıeıin.

Dámeli Ulpannyń jaqyndata ustaı bastaǵan jesir áıeli. Ózi de, qyzy da ushyp turǵan, erinbeıtin, eki aıtqyzbaıtyn jandar. Eri Ásireppen qurdas edi, ekpe qurtynan qaıtys bolǵaly eki jyl.

— Óziń de amanbysyń? Baıyń aman ba? Osy jaılaý da qolyma bir túsetin shyǵar... — dedi Dámeli, qurdastardyń qaljyńyn aıtyp.

Ásirep pen Músirep te úıge kirdi.

Otaýyń qutty bolsyn, Shynarjan! Artyq-kemi joq, ózine laıyq eken.

Sender kelgenshe otaýdy osylaı tigip aldyq... — dedi Músirep. Ol ózi otaýǵa áli kirgen joq-ty, aǵasymen birge turǵany osy.

— Shańyraǵyn óziń kótergen shyǵarsyń? — dedi Ásirep.

— Ózim kótermegende qaıteıin...

— Shaqshaq bıdiń qyzy, sen osy bosań bolarsyń bilem... Myna maqtanshaqty qashan aýyzdyqtap alasyń?

— Erkeletip qoıǵan ózińiz kórinesiz ǵoı, aǵeke...

— Atyn ózi aǵytty ma, áıteýir?..

— Ózi aǵytty... Shaýyp baryp kólden bir shelek sý da ákeldi...

— Atpen be?

— Atpen...

— Onda aýyzdyqtaı bastaǵan ekensiń...

Shynardyń, sheshesi samaýyrdy úıge alyp kire berip edi,

Dámeli kirgizbedi.

— Úıdiń ishin túgel jınap bolmaı, jańa otaýda as ishe me eken! Jas kelindi basynan nege úıretseń, soǵan úırenedi de ketedi. Salaq bolady. Shala istegen is jaman, shala pisken as jaman, qyzyńdy ondaıǵa úıretpe, qudaǵı! — dedi. — Áke-sheshelerin erte jalmaǵan myna eki jetimek — jarym túrikpen jarym qazaq — ondaı jora-joralǵy baryn biledi deımisiń! — dep áli ózine amandasa qoımaǵan Ásirep pen Músirepti de qaǵyta ketti. — Sen áı, qatynyńnan qorqýdy qashan qoıasyń? — dep Ásirepti arnaı qaǵytty.

Shaı dalaǵa jasaldy. Shaı qazaqtyń qaı úıinde de shaı! Bappen ishilmek edi, jaqyn aýyldardan qyz-kelinshek, bozbalalar kelip qaldy.

Bul eldiń eski bir salty boıynsha, kóshi-qon kezinde jastar áýeli úlkenderdiń úıin tigisip beredi. Odan soń jesir-jetim qalǵan úılerdi tigisedi. Eń sońyna otaý úılerdi qaldyryp, aıaǵyn oıyn-saýyqqa aınaldyryp áketedi. Ásirep, Músirep úıleriniń keshigip kelýin jastar ishinen tilep júr edi. Qudaı tilekti bergenin kórdi de júgirdi...

Jastar kele-sala júkterdi túsirip, Ásireptiń úıin tige bastady. Úıdiń kıizderi jabyla bastaǵanda, eki kelinshek tórt shelek sý ákeldi. Tórt jas qyz eki qap tezek terip ákeldi. Úı ishiniń júkteri jınala bastaǵanda, eki jigit Músirep úıiniń aldynan jer-oshaq qazyp tastady.

Munyń bári de ısharat: « shaı qoıyńdar, et asyńdar. Otaý úılerdiń qonys maılary bizdiki — jastardiki» degenderi.

— Qoıyń bar ma edi? Soıa ber! — dedi Ásirep inisine.

— Tabylar.

Shynar da bir-eki kelinshekti erte júrip az ǵana júgin otaýyna kirgizip aldy. Dámeli men Naýsha sandyq, kórpe-jastyqtaryn oryn-ornyna qatarlap júr.

— Endi bir sandyq qosylsa artyq kórinetindeı, endi bir jastyq jetpese kem kórinetindeı bolsyn! — deıdi Dámeli. Naýshaǵa árbir sandyq, árbir jastyq aspannan túsken baılyqtaı kórinedi. «Óńim be, qudaıym, túsim be?»

Ásirep úıi tigilip, júkteri jınalyp bolǵan soń jastar kólge túsip shomylyp qaıtty. Endi bular, jas balalardy qýyp jiberip, qatar túzep qonaqqa kele jatyr. Úı ıeleri myrza bolsa, áıelderi kıiz esikterin ashyp turyp qarsy alýlary kerek. Samaýyrdyń býy burqyrap tursyn.

Otaý úılerde jas kelinshekterge bir teńdik tıip qalady. Óz úıleriniń tórine shyǵa almaıtyn jas kelinder tórge shyǵady. Erkektermen birdeı qurmetteledi. Qalaı saqyldap kúlse de, sóılese de, oınasa da ersi emes. Mundaı úılerde, ásirese, osyndaı kishi aýyldardyń alty baqandarynda jarqyratyp án salýǵa bolady. Qyz kúninde bar ónerleri, kelin bolyp túsken soń qumyǵyp qalatyn enerleri, osyndaıda buzyp-jaryp shyǵa keledi. Óneri qurǵyr bolmaı áýre qylady ǵoı, bolsa ol bir jarq etpeı qoıa almaıdy.

Janısha da, Shynar da jastardy kıiz esikterin ashyp turyp qarsy aldy. Júzderi jarqyn, kóńilderi kóterińki eken...

Jastar Janısha men Shynarǵa «Kelin, esensiz be?» dep endi amandasqan bolyp, eki úıge bóline kirdi. Kirgen betterinde jınaýly turǵan jastyqtardy julyp-julyp alyp, shyntaqtasyp jantaıysa ketti. Aıaqtaryn kósilip jiberip:

— Bala-shaǵalaryńyz aman ba, shyraǵym! — desti. Bulary — úılerińnen qonaq arylmasyn degen tilektiń ısharaty edi.

Sodan keıin kúlisip tura kelip, jastyqtardy ornyna qoıyp, Shynardyń otaýyn jamandaı bastady:

— Úıleri qap-qara, tesik-tesik qoı! Qara kúıe jep qoıǵan ba?

— Tórde otyrǵan kisiniń aıaǵy esigine tıedi eken!

— Sandyqtarynyń aýzy qısaıyp, yrbıyp jatyr.

— Qatyny qandaı salaq, baıy qandaı olaq eken!

— Eseneıdiń úıine bir bódiretshik degen orys kelip jatyr eken. Qasynda qaǵaz jazatyn hatshylary da bar deıdi...

— Bizdiń qystaýlardyń, báriniń atyn qaǵazdap alypty...

— Teginde moınynda nedoımkesi qalǵandar aýyldan jylysa turǵandary durys bolar...

— Bastap ákelgen álgi aramsıraq Tilemis eken. Ol kimdi aıaıdy deısiń!

Osyndaı sýyq habar Qaıran kel boıyna tarap bolǵansha, «bódiretshik degen orys» ketip te qalyp edi. Endi Sıbannyń, barlyq nedoımkesin Eseneı ózi tólep jiberse kerek degen joramal taraı bastady.

«Bódiretshik degen orys» — Qaban qalasynyń qazaq-orysy qara Ivan Mekaıla Pýshkar edi. Ol Eseneıdiń qysqy úılerin salyp berýge shart jasasyp ketti. Úlken úıi tórt bólmeli, qonaq úıi eki bólmeli, eki azyq saraıy, bir aq monsha salyp bermek. Eseneımen kelisimin jasasty da ketip qaldy. Qudaı ózi saqtady — alym-salyqtyń qaldyǵy «nedoımkeni» jınaýda jumysy da bolǵan joq. Jurt Tilemisti de bosqa kúıdiripti. Jylysyp ketkender de aýylyna qaıtyp keldi.

Eseneı «qonysmaılaryn» osyndaı jumystaryn bitirip alyp ótkizdi. Qaıran kól basyn túgel shaqyrdy. Basqalar túgil bala-shaǵasyn shubyrtyp Emenaly de keldi. Úlken aqsaqaldarǵa kózi soqyraıǵan taı shekeleri, orta jastaǵylarǵa kózin jumyp, qulaqtary deldıgen qoı bastary tartyldy.

Etke toıǵyzyp, qymyzǵa sýaryp bolǵan soń Eseneı aty Sıbannyń aqsaqal-qarasaqaldaryn ertip aýyl syrtyna shyqty. Bul onyń kepten istemegen isi. Ol eliniń taǵdyryn óz taǵdyryna baǵyndyrmaı oılanǵan emes. Eseneıdiń ataq-dańqy Sıban eline qorǵan ekeni de ras. Biraq, sol baǵynyshty ómir jeke adamdardyń, ynta-jigerine yryq bermeı, ıyq-basty bolyp alǵan. Eseneıge eriksiz ere keship, ere qonyp júrgen eli júdeı bastaǵan. Aqyldy Ulpan epti qol.

— Aǵaıyn-týǵandar, — dedi Eseneı, — kópten beri ózimmen ózim bolyp ketip, eldiń jaıyn oılamaı, obaldaryńa qalǵan ekemin. Áýeli ony «Kári qystaýdan» kórip edim, kóshjónekeı taǵy kórdim. Jaıaý-jalpy áreń jettińder jaılaýǵa. Mensiz kóship kete almaı, kúzge deıin jaılaýda otyryp, qysqa qaraı «Kári qystaýǵa» qaıta baryp tyǵylasyńdar. Bala-shaǵa qys boıy qaltyrap shyǵady. Qysqa aman jetken balanyń keler jazǵa ekiden biri ǵana aman iligedi eken. Óstip júrip el bolamyz ba? Osyny oılasaıyq dep shaqyrdym...

— Qudaı aýzyńa bir jaqsy sóz salaıyn dep otyr bilem... Óz oıyńdy túgel aıtshy,- — dedi Baqaı qart.

— Aıtsam, qysy-jazy kıiz úıde otyrýdy qoıaıyq. Úırengenniń, uıaty joq, orystarsha qysqy úı salyp alaıyq. Bala-shaǵa jyly úıde qystap shyqsyn. Meniń qoryǵymdaǵy jerdi bárińe bólip berem. Árkim úı salyp alsyn. Men ózim «Sýat kól» jalyna úı saldyratyn boldym. Orystar salady. «Qys azyǵyn jaz jımaı jarly qaıdan baıysyn!» degeni qaıda? Shóp shaptyratyn egin salatyn bolaıyq. — Eseneı sodan keıin qaı jerdi qaı aýylǵa beretinin aıtty.

— Jer tıse, qysqy úı salyp alar edik-aý!..

. — Shóp shabý da qoldan kelmeıtin is emes qoı.

— Shabatyn jeriń bolsa deseıshi!

Eseneıdiń keń beıil otyrǵanyn sezingen jurt osylaı qysqa-qysqa ańǵartyp rızalyq bildirdi. Eseneıdiń óz inisi jalǵyz Emenaly ǵana janjal shyǵardy:

— Qysqy úı degen qara tútindi salyp alamyz ba, salmaımyz ba, ol árkimniń óz erki ǵoı, maǵan onyń keregi joq. Ata-babamyz kıiz úıde týǵan, kıiz úıde ólgen...

— Salasyń — dedi Eseneı qysqa ǵana. — Salmasań ókpeleme, óziń ókinesiń.

— Úı salsam, Eltinjalǵa salam. Ol meniń qoryǵym, meniń jerim!

— Eltinjal Elaman aýly men Andarbaı, Otarbaıǵa berildi dedim ǵoı!

— Eltinjaldy Túrikpenge bergenshe órtep jibersem bolmaı ma!

— Joǵal! — dedi Eseneı aqyryp. — Seniń qyrsyǵyń,nan Sıbannyń qaq jartysy anda-mynda qashyp kóship ketti. Joǵal!

Eseneı qalshyldap, dirildep ketti. Buryn mundaıy joq aıaq-qoly túgel dirildep áreń bastadym.

Osy aıtaıyn degenim! — Eseneı de ornynan turyp, ári qaraı júre berdi. Emenalyǵa qatty narazy bolǵan shurt ta taraı bastady.

Ulpan qonysmaılarǵa kelgen jasy úlken áıelderge shaı Agrýge ázirlenip edi. Dámeli úlken kók-oıraq dastarqandy serpe tastap jaıa bergende, Emenalynyń eki balasy úıge júgire kirip, dastarqandy ıyqtarymen ile-mile baryp Esekke otyratyn kórpege qulaı-qulaı ketti. Ekeýi de on eki, on úsh jastaǵy balalar. Jyrqyldap-tyrqyldap, dastarqandy jamylyp alyp aýnap jatyr. Tórdegi áıelder ún shyǵara almaı qatyp qaldy. Dámeli taısalǵan joq:

— Aıtolqyn-aý, balalaryńdy qalaı jaman úıretkesin? Qoı demeısiń be? — dedi.

— Sen ıtarshy bolmaı-aq qoı! Ne qylsa da óz úıleri! Osy aýyldy óńkeı bir kirme qatyndar bılep alǵan eken! — dedi Aıtolqyn.

— Átteń meniń úıim emes. Itteı teýip shyǵarar edim! — Dámeli dastarqandy julyp alyp: — Ketińder! — dedi balalarǵa.

Eki bala aýyzdaryn qısańdatyp, Dámelige tilderin kórsetip az ǵana otyrdy da, úıden ata jóneldi.

— Kelin, bul úıde baıqap sóıle! Jeti jyl ıesiz qalǵan úıde oıyńa kelgenińdi istegen ekesiń. Endi bul úıdiń ıesi bar! «Shyq!» dep júrer! — dedi Ulpan. Daýsyn kótermeı salmaqty aıtty.

Uzamaı botanyń baqyryp qalǵany estildi.

— Óı, ıttiń balalary! — degen Kenjetaıdyń daýsy da qosarlana shyqty. Kenjetaıdyń daýsyna oıbaılasyp, jylaǵan eki balanyń daýsy aralasty.

Ulpan aq botasyna júk arbalaryn tizdirip qorshaý jasatqan edi. Óıtpese botasy pysyǵan saıyn nar ińgen jerine qashatyn yńǵaı kórsete bastaǵan. Jel ońtústikke shyqsa boldy, solaı qaraı qańqıyp jónele bastaıtyn boldy.

Botanyń daýsyn estı sala, Ulpan dalaǵa júgire shyqty. Áýeli kúlip jiberdi. Jańaǵy eki bala eki jerde baqyryp jylap aýnap jatyr eken.

Odan keıin óziniń kózinen jasy shyǵyp ketti. Botanyń kózinen jasy aǵyp, basyn shaıqaı berip, baladaı qyńqyldap tur eken. Óristen taırańdaı júgirip, enesi kele jatyr. Nar ińgen júgirip kelgen boıy arbalarǵa soǵylyp, ózi arandap qala jazdady. Jan-jaqtan júgirgen jigitter arbalardyń arasyn ashyp, ińgendi botasyna qosty. Bota qasyna kelgen enesin bir-eki sordy da, basyn kóterdi. Bir kózi jumýly, túımedeı-túımedeı jas sorǵalap tur. Ulpan botaǵa túz berdi, alqymyn qasydy, qulaq túpterin qasydy.

— Óltirdi-aý, balalarymdy, óltirdi-aý!.. Túrikpeni me, qalmaǵy ma? Qalmaq basqyrdyń, aýylyn bılep-tóstep alǵan qaı kirmesi! — dep Aıtolqyn endi-endi Evropada joq áıel boqtaýyna basa bergende, aýylǵa jaqyndap qalǵan Eseneıdi kórip toqtalyp qaldy.

— Júrińder, ıttiń balalary! - — Balalaryn ertip úıine qaıtty. Oıbaılap jatqan balalary da sum eken. Kezderinde jas joq. Tura salyp Kenjetaıǵa aýyzdaryn qısańdatyp, tilderin kórsetti de, sheshesiniń aldyna túsip júgirip ketti.

Ulpan Eseneıdi esik aldynda tosyp aldy.

— Jaı ma, Ulpan? Qyzaryp ketipsiń ǵoı! — dedi Eseneı.

— Jaı, táńiri... balalar ǵoı oınap júrgen. Úıge kir, shaı isheıik.

Úıde otyrǵan áıelder Aıtolqyndy qatty sógip, qarǵap silep aldy.

— Ant urǵannyń qarǵysy qandaı jaman edi! Qalmaq basqyrdyń aýyly deýge aýzy qalaı barady eken?

— Óz basyna kelsin!

— Jer jastanǵyr balalary qandaı sotqar edi!

— Ulpan kelinniń amandyǵyn tileıik. Sazaıyn talaı tartqyzar áli!..

Eseneı úıge kirip óz ornyna otyrdy. Jas áıelder sálem etti. Eseneıdiń ornyna taman tórde otyrǵan mosqal áıelder Eseneıge jamyraı amandasa kelip:

— Myrzajigit, Ulpan kelin bolmaı bárimizdi terge shyǵardy... Bir-ekeýmiz bolmasaq, ózgesi bul úıdiń tóri túgil bosaǵasyn attamaıtyn kelinderiń. Kórip otyrsyń ba, bári tórde otyr...

— Otyra bersin, — dedi Eseneı. — Ulpan aıtypty dese boldy, Eseneı ne aıtar eken dep suramańdar. Jatsyrap ketken ekem. Ulpan óz elime ózimdi qaıta tabystyryp júr. Kelinderdiń birde-birin kórmegen edim, Eseneıdiń tóri túgil aq patshanyń tórine otyrǵyzsań da, jarasa ketetin kelinderim bar eken ǵoı!..

Jas áıelder birine biri qarasyp, jymyńdasyp qaldy. «Seni aıta ma, meni aıta ma?», «meni aıta ma, seni aıta ma?»...

Anaý otyrǵan Shynar degen eń jas kelinderiń, osy kirgen betinde tórge shyǵyp otyrǵan. Shynar, beri kelip, qasyma otyrshy.

Ulpan men Shynar samaýyrdy ortaǵa ala shaı quıyp edi. Ulpan Shynarǵa:

— Bar! — dedi. — Sen bir erketaıy bolyp aldyń ǵoı osy úıdiń. Bar!..

Shynar uıala-qyzara Eseneıdiń qasyna baryp otyrdy.

— Jaqyn otyr... Bul kisi meniń atymdy da ataıdy, — dedi Eseneı.

— Ne deıdi? Shyn ba, shyraǵym?

— Ózderi bolmaı atatqan...

— E, aınalaıyn-aı, Ulpan kelin shyǵar.

Qul da emes, emes te emes, táýeldi de emes, táýelsiz de emes, áıteýir bir baǵynyshty halde jasap kelgen az ǵana Sıban bul joly arqasy keńip, eńsesi kóterilip tarasty. Biraq eski ádetteri boıynsha, Eseneıdi maqtady. Birazy Ulpandy maqtady. Áıelder jaǵy túgelimen Ulpan jaǵynda boldy.

— Asyl tegi ózimiz... kedeıdiń qyzy ǵoı. Joq-jitikke jany ashyp turady. Kedeı Sıbannyń mańdaıyna bitken basy osy bolar.

— Eseneıdiń ornyna Eseneı. bolyp qalatyn aqylyna kórki saı... Bárin istetip otyrǵan sol! — desip ketti. Áıelder qatelesken joq...

Eseneı Emenalydan kórgen jábirin, Ulpan Aıtolqynnan kórgen jábirin birine biri aıtqan joq. Ekeýiniń kóńilinde de bir ý sarqyny qalǵanyn ekeýi de sezinedi, biraq ondaıdy qaıta qozǵap, biriniń júregine biri zapyran zárin qaıta quıatyn jandar bular emes. Aıtolqynnyń «Qalmaq basqyrdyń aýyly» degenin Ulpannyń aýzynan estise, ondaı sumdyq qarǵysty estip kórmegen Eseneı qalpaqtaı túsýi múmkin ǵoı! Emenalynyń «Eltinjaldy Túrikpenge bergenshe órtep jibersem bolmaı ma!» degenin Eseneıdiń aýzynan estise, Ulpannyń qańdaı jaıda bolaryn kim biledi? Ekeýi de kúndegisinen góri aqjarqyn, kóńildi eken derlik edi. Áıelder ketkende, Ulpan Shynardy jibermeı alyp qalyp edi, ekeýi sonymen qaljyńdasa berdi. Ulpan Eseneıdi Shynardan qyzǵanǵan bolady. Eseneı Shynardy kórgende boz-balashylyǵym ustap ketedi deıdi. Solaı bolsa da Eseneıdiń kóńilin birdemege aýdaryp, ashýyn taratý kerek sıaqty.

— Eseneı-aý, osy tolyp jatqan býmalarda, sandyqtarda ne bar? Sen óziń bilesiń be sony? — dedi Ulpan.

— Bilgen emespin. Ne bolsa da shirigeni shirip, irigeni irip, qurt jegenin qurt jep jatqan shyǵar. Osy júkterden shirik ıisi kelip otyr, sol ǵoı seniń tynyshyńdy ala bastaǵan. Jaıyp keptirip, keregi joǵynan qutylsań, men de bir qýanyp qalar edim!

Erteńine Ulpan úlken úı men qonaq úıdiń bar dúnıesin dalaǵa shyǵartyp, kúnge jaıdyryp edi, aýyldyń aınalasyn túgel alyp ketti. Qudaı-aý, qansha kórpe, kilem, qansha ishik, qansha shapan bar! Bári qymbat dúnıelik. Jınala bergen ustalmaı jata bergen óli buıymnyń kóptiginen júregiń aınyrdaı eken. Býmalarda irip-shirigenderi de bar, biraq, kóp dúnıeni Sibirdiń sýyq aıazy aman alyp qalǵan.

Ulpan Eseneıdi ertip júrip bárin kórsetip edi, onyń da júregi aınydy bilem: — Qutyla gór, Ulpan, qutyla gór — dedi de ketip qaldy. Úıiniń qasynda júrgen Músirepke qol bulǵap kólge qaraı ketip barady.

Ulpan on eki aqsaqaldaryna bir-bir túlki ishik jiberdi. Áli taýsylar emes.

— Ulpan túskende aqsaqaldardyń jol-jorasyn isteı almap edik, — dep Eseneıdiń ózi jibergen syılyq etip taratty.

Áıelderdiń jol-jorasyn Ulpan óz qolynan úlestirdi: kilem, tekemet, kórpe, kıiz, bir-bir qadaq qashannan jatqan qaǵaz shaı... Báribir taýsylar emes.

Ulpan Shondyǵul men Dámelige qalaǵandaryńdy óz qoldaryńmen ala berińder dep edi, Eseneıdiń dúnıesiniń ekeýiniń de qoldary batpady.

— Bir-eki kesek kıiz bolsa dep edim... úıimizdiń tozyǵy jetip tur edi, — dedi Shondyǵul. Ulpan oǵan bir úıdiń kıizin berdi.

Dámeli jalǵyz qyzy — Zeıneti boı jetip kele jatqanyn aıtty da, esh nársege suǵynǵan joq. Ulpan oǵan bir qyzdyń jasaýyn túgendep berdi.

— Umytqanym bolsa taǵy da esime salarsyń, Dámeli apaı, — dedi.

Ulpan Shynarǵa: — Táıir alǵyr, sen de birdeme alsańshy, — dep edi, Shynar oǵan:

— Ózimiz de áreń kóship keldik. Ózińe birdeńe aýyssaq pa degen oıymyz bar, — dedi.

— Toqtaı tur, sen qatyn. Bir ul taýyp kórshi, men seni qalaı shabar ekemin!

Dúnıe kezek.

Eseneı qaıtyp kelip úıine kirgende, óz úıin ózi tanymaı qalǵandaı edi.

Ulpan-aý, áp-ádemi úıimiz bar eken ǵoı!.. Qalaı ázirlep qoıǵansyń! — dedi.

— «Keregi joǵynan qutyl!» degen joqsyń ba? Áli de taýsylar emes.

Tósek-oryn túgel jańarǵan, kúlimsi ıister ketken. İrgedegi keshki samal soǵyp tur. Taza ustaǵan kıiz úıde dalanyń ıisinen basqa ıis bolmaıtyn bir kezi bolýshy edi, dál sol qalpyna kelipti.

— Qutylý úshin de kóp kúsh kerek bolar dep edim.

— Meniń kúshim jetkeni osy.

— Budan artyq kúshtiń keregi ne! Men seni budan bylaı Aqnarym dermin!

— Túıege teńegeniń be?

— Aýzyma qudaı salǵan shyǵar... qazaqtyń nardan qasıetti, nardan kúshti, nardan sulý, nardan qadirli nesi bar!

— Nesi bolsa da meıli, budan bylaı umytyp ketpeı ylǵı Aqnarym deıtin bol! Jaraı ma? Shynar, sen aıtshy, jaqsy at emes pe?

— Aq degeni artyǵyraq ketken eken. Bı aǵamyz aıtqan soń amalymyz qaısy... Nar kótermes júk bolmaıdy deıtin be edi, kóteresiń de...

— Sandalma, áı! Sen de meni Aqnar deıtin bolasyń! Eseneı-aý, osy ekeýińniń, aralaryńda neleriń bar? Myna qatyn meni ylǵı mazaqtap, basyna sóıleıtin bolyp aldy!

— Búkil Sıbanda seniń betińe keletin de bir jan bolý kerek emes pe...

— Mine, taǵy jeńip berdiń!

— Joq, men sen ekeýińniń birińdi biriń jeńgenińdi kórgim kelmeıdi, Aqnarym! Aqnar, Shynar degen attaryń qandaı jarasyp tur!.. Al endi ekeýiń de sharshaǵan bolarsyńdar, kólge túsip shomylyp qaıtyńdar...

Osy az kúnderdiń ishinde Ulpannyń ataǵy búkil keń jaılaýǵa túgel tarap ketti. Jaılaýda qonystary jaqyndasyp, oıyn-toı daý-sharlary aralasyp jatatyn eki dýannyń elderi biri kórip, biri sozyp, Ulpannyń az ǵana istegen isterin ańyzǵa aınaldyryp áketti.

— Ulpan úıi joqqa úı berip, aty joqqa at berip, Eseneıdiń, jarty malyn Sıbannyń joq-jitigine úlestirip jiberipti... Sıbanda emge bir úı kedeı qalmapty. Bári baıyp alyp, endi «orys úı» saldyryp jatyr deıdi...

— Ulpannyń shyn aty Aqnar eken. Aq dese — aq, nar dese — nar, aqyldy da myrza adam kórinedi. Ózi de bir tekti jerden shyǵypty ǵoı!

— Artyqbaı degen bıdiń qyzy bolsa kerek.

— Bı emes, Artyqbaı degen hannyń nemeresi deıdi.

— Báse, hannyń tuqymy bolmasa, Eseneıge ursa alar ma edi! Eliń el emes, óńkeı bir qazan basyn qaraýyldaǵan ash-aryq eken dep qatty ursypty deıdi. Sıbannyń endigi Eseneıi sol Aqnar bolsa kerek...

Ulpan Adam-atanyń ar jaǵynda bolmasa, onyń ber jaǵynda han tuqymyna da, bı tuqymyna da sorpasy aralaspaǵan batyr Artyqbaıdyń qyzy. Ulpanda myrzalyq ta joq, sarańdyq ta joq, ataq qumarlyq ta joq, erekshe bir jınaqtylyq bar. Kedeı qyzy kedeıge jany ashymasa, kedeılikti jek kórmese, eliniń, kedeıligine namystanbasa onyń sonysyna ǵana tańdanýǵa bolar edi.

Ulpannyń, súıegine bitken qudaıdyń óz qolynan bergen qasıetteri bar. Kereksiz basy artyqty jek kóredi. Eseneıdiń qolyna qarap baǵynyshty bolyp, mal maty maqtanyp, ynta-jigerinen aırylyp bara jatqan erkekti jek kóredi. Túptep kelgende, Eseneıdiń úıin jalǵyz qaldyrsa da meıli, el Sıban bir silkinse eken deıdi. Árkim ózi úshin tirshiliktiń bir pushpaǵyna jarmassa eken deıdi.

Mundaı oıǵa jarmasa ketpeıtin qara sharýa da joq edi. Birli-jarymdy malǵa qoly jetip, ózińdiki degen oıǵa tyrnaǵy iligip edi, jabysa ketti. Qulyn en salyp, erte bir, kesh bir túgendep qoıady. Endigi armandary qysqy úı salyp alý bolyp, Eseneıdiń jaılaýdan tezirek qaıtýyn tilep otyr. Eseneı, árıne, Ulpannyń qolynda.

Ulpan da eldi kóp saryltqan joq. Buryn jaılaýda kúzgi qara jańbyrǵa deıin eń kemi bes aı otyratyn eldi aınalasy eki aıdan keıin túbekke qaraı qaıta kóshirdi. Alys jaılaýdan bolashaq qystaýlaryna jaqyn kelip qonǵan elge eń keregi Eseneıdiń buǵaý-tusaýynan bosaný eken. Ulpan sol buǵaýdy buzyp, sol tusaýdy sypyryp tastaǵandaı boldy. El shóp shabý da biledi eken qysqy úı salýǵa da Qoıshynyń taıaǵy men jylqyshynyń quryǵyna dosy jatsyramaı kelip qosyldy. Eseneıge erip jazdy eńbeksiz ótkizetin kedeıge tamyz, qyrkúıek degen úsh eńbek aılary qosyldy. Kóshpeli eldiń degeni turaqty mekenine aınalar kezi jetken eken. Osy jerge berik qadaıtyn qysqy úıdiń ortan qazyǵyn bastady.

Jaılaýdan kóshpeı, otyryp qalǵan jalǵyz Emenalynyń aýyly. Onyń qońsylary tórt-bes úı Sıban, tórt-bes úı áldeqashan qazaqylanyp ketken qalmaqtar bolýshy edi. Emenaly kóshpeýge bel baılap, aýylyna burqyrap kelgen soń, Saǵyndyq, Qaıqy degen eki «qalmaq» Eseneıge aryz ete keldi.

— Aryz ete keldik, Eseke! Luqsat pa?

— Aıta berińder.

— Biz de endi osy eldiń bir balasymyz, Eseke, durys pa?

— Durys!

— Qazaq ulym qamal buzsa — qalmaq ulym sadaǵa! Qalmaq ulym qamal buzsa — qazaq ulym sadaǵa! — dep arǵy atańyz Qoshqarbaı batyr biri qazaq, biri qalmaq, eki jigitti Shúrshittiń qorǵanyna jibergeni shyn ǵoı?

— Shyn! Bir qatesi joq.

— Sonda bizdiń atamyz Saǵal batyr Shúrshittiń qamalyn buzyp, Qoshqarbaıdyń qolǵa túsip ketken jesirin alyp shyqqan eken...

— Durys. Aty Aıbarsha sulý eken...

— Qoshqarbaı aıtqanynda turyp, sol kelinin Saǵalǵa qosqan ǵoı.

— Durys.

— Sol Saǵal men sol Aıbarshadan taraǵan tórt-bes úı áli kúnge qalmaq atanamyz. Ózińizdiń qońsylaryńyzdaı bizdiń basymyz da bosasa eken... Shóp te shabar edik... qysqy úıdi de salyp alar edik...

Eseneı oılanyp qaldy. El qate túsingen be, ózi qate túsingen be? Álde Ulpannyń istep júrgeni shyn-aq bosatý ma eken? Neden? Quldyqtan bolady da! Kimnen? Menen be?

Eseneı Ulpanǵa qarap edi, Ulpan az ǵana jymıyp, aqyryn ǵana basyn ızedi. Eseneı kesimin aıtty:

— Emenaly kóshse kósher, kóshpese meıli bilsin... Sender kóshińder! Emenalyǵa berilgen qystaýǵa qyıqy úılerińdi sala berińder. Ol qystaý endi senderdiki! — dedi.

Jaılaýdan qaıtqannan keıingi aılar Ulpannyń ózi úshin de oıdaǵydaı qyzǵylyqty etip jatyr. Suranshaqtyq pyshaq keskendeı toqtaldy. Qandaı áp-ádemi qyz balalar sheshelerine ere kelip, kózderi jaýtańdap turatyn edi. Ulpan olardyń suraǵandaryn artyǵymen bere turyp, qaıyrshy-tilenshige sadaqa bergendeı sezinip, qatty qınalatyn. Qazir ondaılar toqtalyp, el tabany eńbegine myqtap tirelgendeı tań, atpaı turyp áldeqaıda ketip bara jatady. Jalǵyz Emenaly ǵana bir búıirinde qara túınek bolyp anda-sanda túıilip qoıady.

Óz úıleri de tez salynyp jatyr eken. Tórt bólmeli aǵash úıi qys túskenshe salynyp ta qalatyn jaıy bar. Endi úsh bórene qosylsa boldy, tóbesin jaba bastamaqshy. Qonaq úıdiń de kirpish irgesi qalanyp qalypty. Monsha ǵana bastalmaǵan.

— Ol ońaı ǵoı! Eki jetide bitip qalady, — dedi qara Ivan Mekaıla Pýshkar.

Úı, qora-qopsy salynatyn jerdi keń, orap aınaldyra orlap tastapty. Meıizdeı sarǵysh qaraǵaılar áli tasylyp jatyr. Baltalar jarqyldaıdy, aǵash kesken aralar qosylyp ón salady. Qystaý aınalasyn shaýyp, úıip-jınap bolǵan soń alystap ketken shóp mashınalarynyń, úni de kelip qosylady. Bul óńirdegi qazaq qystaýynda birinshi ret salynǵan temir áni, temir yrǵaǵy Ulpannyń qulaǵyna jaǵymsyz da jat estilgen joq.

Ulpan eki kúnde bir ret shópshilerin aralap, salynyp jatqan úılerin kórip qaıtady. Qasynda Dámeli, tarantasynda et pen qymyz, qant-shaı júredi. Orystar qymyzdy shampan, etti mahan, qazaqty kirgiz deıdi eken. Áıel — qojaıke, qyz — depke, qatyn — baba, pyshaq — noj, baıyn — moj... Áýeli moıa — seniki, týaıa — meniki sıaqty edi, endi meniki — moıa, seniki — vasha bolyp shyqty...

Ulpan kelgende kórshi aýyldyń shópshileri bir jasap qalady. Jaz boıy kózi kórmegen etke tisteri tıedi, shaıǵa, qymyzǵa qanady. Ulpan shaıynan shoıyn quman túbinde qalǵan shambany taǵy bir kún qaınatyp ishedi. Ulpan shópshilermen teń otyryp qaljyńdaı sóılesedi. Surastyrmaıtyny da joq. Neleri jetpeı jatyr, úılerine aıtatyn birdemeleri joq pa? Keıde qara keje surap ishetin ádeti de bar.

Bul shópshiler toq emes. Qara kójemen aq shaımen kúneltip jatyr. Az ǵana maldaryna shóp shaýyp, jınap alsa, qysqy úı salýǵa kirispekshi. Ulpan kelgende qýanyp qala ma, bolmasa Eseneıdiń tor tusaýynan qutylǵandaryna ylǵı qýanyshty ma, ony Ulpan bile bermeıdi. Áıteýir jurttyń óńi kirip, eńsesi kóterilip, aıanbaı tyrbanyp jatqandaryna

Ulpan da qýanyshty. Osyndaı yntaly adamdarǵa ne kerek bolsa da aǵyl-tegil berip tastaıdy. Ol berýden góri alýǵa qınalatyn jan edi. Sol tabıǵatyna oıǵa alǵan isteri úndese ketti. Kúnde sharshap qaıtady, kúnde birdeme berip qaıtady., kúnde qýanyp qaıtady.

Bul kúnderde kóbinese aýylda jalǵyz qala beretin Eseneı Orynbor-Sibir qazaqtarynyń shekaralyq daýyna shaqyryldy. Barlyq ómiri sondaı top ishinde ótken adam ondaıynan shetteńkirep qalyp, jabyrqaý tartyp bara jatyr edi. Jeti jyldan beri malymen bolyp ketken adamnyń ádil bı degen ataǵy kómeski tarta bastap edi, Ulpannyń ataǵymen birge qaıta kóterildi. Ulpan olaı oılaı qoımasa da, Eseneı solaı sezindi.

— Aqnarym, sen meni de adam qyla bastadyń, — dedi attanarda.

— Joq, Eseneı, sen kóleńkeń kúndik jerge túsetin báıtereksiń. Men seniń saıańda shyryldaǵan boztorǵaımyn. Meniń qudaıdan birinshi tilegim seniń amandyǵyń! — dedi Ulpan. — Sensiz men kim bolar edim?..

Qartaıa kele bosańsyǵan kóńil jas júrekten qıasyz shyqqan shıpaly lebizdi estidi de, baıaǵy kúshin qaıta sezingendeı bolyp Eseneı attanyp ketti.

Endi aýylda Ulpan jalǵyz qalyp edi, jalǵyz qalýdyń qandaı aýyrlyǵy baryn jan-tánimen sezindi. Jalǵyz adamnyń úıge syımaǵany jaman eken. Dámeliniń qyzyn Músireptiń úıine jiberip alyp edi, ol eki úıde Shynardyń sheshesinen basqa jan qalmapty. Bári shepke ketipti.

Shynar ne degen baqytty, á? Qazir ǵoı ol eki úıli janǵa túgel erkelep, kók shópke aýnap jatyr. Tań atqaly eki-úsh ret kólge shomylyp qaıtty. Joq, ol birdeme istemeı otyra almaıdy. Ol sorlynyń ne kórmegeni bar! Beloraqpen shóp shappasa da, tyrnaýyshpen shep jınap júrgen shyǵar. Músirep aǵaı kósiltip shóp shaýyp júr. Shynar oǵan anda-sanda bir qarap yrjıyp qoıyp, shóp jınap júr... Qoı, erteń úıdi kórip, shópshilerdi aralaı ketip, solardyń qosyna baryp qonyp qaıtaıyn...

Keshke taman Salbyr aýylǵa qaıtyp keldi. Ol úı salýshylardyń otynshy-sýshysy edi. Óte jabaıy, momyn adam.

— Orystar ketip qaldy, — dedi Salbyr tabaldyryqtan attaýǵa bata almaı turǵan boıy. Ulpannyń, júzine qaraýǵa da bata almady. — Bári de ketip qaldy. Praznek degen meıramy eken. Erteń keletin kúni edi, kelin kelmeı-aq qoısyn dep meni jiberdi.

— Kúzetshi de ketti me?

— Joq, ol qosynda otyr.

Salbyrdyń alyp kelgen habary Ulpannyń erteńgi kúnin de buzyp ketti. Salynyp jatqan úıdiń qabyrǵalaryna tary neshe bórene qosylǵanyn kózimen sanap qaıtýshy edi. Qymyz ala baratyn. Erteń onda barýdyń qajeti bolmas. Ant urǵan Shynardyń aýzynyń salymdysyn qarashy, barlyq qymyz soǵan buıyratyn boldy! Báribir, qona jatyp zyqyńdy bir shyǵaryp qaıtarmyn!

Búgingi uzaq túndi qalaı ótkizem?

— Zeınet, aınalaıyn, qyz-kelinshekterdi jınap kelshi, alty baqan qursyn!

Ulpan alty baqannan tań ata qaıtyp, túske tarmasa turyp edi. Kúndegi ádeti boıynsha Qaraǵaıly kólge shomylyp qaıtyp edi, esik aldynda Salbyr tur eken.

— Ana bir tútin sizdiń úılerden shyǵyp jatqan joq pa? — dedi Salbyr. Ásheıin ǵana beıjaı aıtty. Salynyp jatqan úıler jaǵyn ıegimen nusqady.

— Dámeli apaı, jyldam at jektir! — dedi Ulpan.

Dámeli úıde, shaıyn jasap Ulpannyń kólden kelýin kútip otyrǵan. Dalaǵa júgire shyqty da:

— Oıbaı-aı! — dedi. — Albasty basqyr, naǵyp tursyń júgirmeı! Qulataı, júgir, attardy ákel!

Ulpan órtenip jatqan qystaýyna jetkende úlken úıi túgel janyp jatyr eken. Kepken qaraǵaı birese ysqyrynyp, birese únsiz balqyp janady. Barlyq aýyldyń pishenshileri kelip qorshap tur. Qoldarynda balǵyn kek japyraqty jas qaıyń... Janyp jatqan úıge adam jaqyndaı alar emes. Áıteýir ázir jel joq. Tútin aspanǵa tik kóteriledi.

Ásirep yq bettiń shóbin órtetip, órt aldynan qarǵasha jasap qýalaı sóndirip júr. Jıyrma shaqty jigit balǵyn jas qaıyńdardy qyrqyp ákelip, qattap jınalǵan qaraǵaı bórenelerdiń ústine laqtyrdy. Músireptiń qasynda bir top jigit ketpenmen jerdiń qyrtysyn aýdaryp tastap jatyr. Ketpen de ekeý-úsheý-aq. Jigitter ketpendi biriniń qolynan biri ilip áketip, qyrtysty jyldam aýdaryp júr. Biraq, munyń bári de órtti ordyń syrtyna shyǵarmaý qamy.

Salynyp jatqan úlken úı tús aýa janyp boldy. Lapyldap janyp mańaıyna jolatpaǵan bórene qabyrǵalar qulady da, janyp bitti. Salbyrdyń túıesi men bóshkesi sodan keıin ǵana paıdalanýǵa keldi.

Órt basyna kelgen jalǵyz áıel Ulpan arbasynan bolmasa, janyp jatqan úıge jaqyndaǵan joq. Erkekterdiń ertti qalaı sóndiretinderin baqylap turdy.

Úı janyp ta boldy, sónip te boldy. Ornynda tómpe-tómpe bolyp býy burqyrap kúl-kemiri qaldy. Órt sendirýshiler endi ǵana Ulpanǵa kelip kóńil aıta bastady. Ulpan júzinde ókinish te, kúıinish te joq edi, jurt soǵan tań qaldy. Ár jerde bólek-bólek shep shaýyp jatqan jurttyń eshkim habarlamaı-aq tez jınalyp kelip jabylyp ketkenine alǵys aıtqannan basqa belgi bergen joq.

Ulpanda kúıinish belgisi joǵyn arqalanyp mosqal adamdar:

— Ne nárse qudaıdan ǵoı.

— Qudaıdyń buıryǵyna ókinbegeniń jaqsy, shyraǵym, — dep edi, Ulpan solarǵa ǵana bir qatal jaýap qaıyrdy:

— Qudaı eshkimge Eseneıdiń úıin erte dep buıyrmaǵan shyǵar... — dedi, Muny da az ǵana kúlimdeı turyp, jumsaq aıtty. Onysy qudaıǵa aıtqan narazylyǵy emes, ert salǵan qudaı emes, adam degeni edi, jurt ta durys uǵyndy.

— Adam bolmaı kim bolsyn? Aspanǵa ushyp kete almas.

— Qatyndardyń qulaǵy aman bolsyn! Erteń-aq bireýiniń bolmasa bireýiniń qulaǵyna shalynyp qalar, — desip jurt gýildesip ketti. Ulpan buǵan da elegize ketken joq, turǵan qalpynda turyp qaldy.

Erteńine Tilemisti alyp podrádchık Pýshkar da kelip edi. Olar da Ulpannyń júzinen kúıinish izderin kóre almady. Kóńil aıtysty, qıpaqtasty, shyǵynǵa ushyrap qalǵandaryn aıtty.

Ulpan Tilemiske qarap:

— Sen bul kisige meniń aıtarymdy túgel jetkizshi. Erteńnen bastap sol kirpish irgesiniń ústine úıdi qaıta sala bastasyn. Áldekim «órtke urynǵan jaman yrymnan» qorqyp Ulpan qonysyn basqa jerge aýdarar dep dámelenetin bolar. Joq, men qoryqpaımyn. Yrym-jyrymdy kórmeı júrgen men joq. Úıdi sol ornyna saldyramyn, — dedi.

Tilemis arqyly Ulpannyń ne degenine túsingen soń Pýshkar basyn ızedi:

— Durys, ábden durys. Eki úıdiń daıyn turǵan irgesin tastap ketýge bolmaıdy!

— Shyǵynǵa ushyrap qaldym dep bóle-jara jaıyn eskertti ǵoı. Ol jaǵynan qaýiptenbesin. Úshtiń birin óz moınyma alamyn. Tek qys túskenshe úlken úı men monshany jáne bir saraıdy bitirip beretin bolsyn!

Pýshkar qýanyp ketti. Sottasa qalsa, órttiń shyǵyny qansha bolsa da, óz moınyna túsetin edi. Kúndiz-túngi kúzet kelisim boıynsha Pýshkardiń mindetinde bolatyn. Ulpanǵa qaıta-qaıta alǵys aıtyp, qaıta-qaıta myrzalyǵyn maqtap, qaıta-qaıta ýáde berip Pýshkar júrip ketti.

Ulpan jeńil qashaba shanamen úıine kelip jetkeni sol, jaqyndaı bergen qońyraý daýysy estildi. Oıaz bastyǵy ma, álde sonaý Ombydan kele jatqan bireý me? Úsh atty qatar jekken jabyq aýyr shana aǵyzǵan boıy úlken úıdiń aldyna kelip toqtady. Qońyraýlary áli byldyrlap tur. Áýeli ásker kıiminde, qylysh asynǵan soldat sekirip tústi. Odan keıin bıik jaǵaly qasqyr ishik kıgen aıaǵynda shyldyrlap qoıatyn qońyraýy bar etik, basynda qara buıra papaha, uzyn boıly jas adam shanadan tústi. İshigin ıyǵymen ǵana yrǵytyp qalyp, soldattyń qolyna túsirdi de, ofıser kıimindegi jas adam Ulpanǵa qaraı bettedi.

Eseneı úıde joq-ty. Qysqa qaraı jylqy qostaryn ár jerge ornalastyrýǵa ketkeli aıǵa jaqyndap barady. Qysqy úıge kóship-qonǵaly eki-úsh-aq kún, qonaq úı ázir emes, Ulpan mundaı qonaqtardy qaıda túsirerin oılanyp turyp qalǵan.

Jas ofıser Ulpanǵa jaqyndap kelip qazaqsha amandasty:

— Sálemetsiz be, Ulpan jeńgeı, luqsat bolsa qonyp attanar edik... kún de keshkirip barady.... — dedi.

Ulpan ofıserdi endi tanydy. Budan úsh jyl buryn Tobyl qalasynda kórgen. Eseneıge sálem berýge kelgen jas ofıser Qazı Ýálıhanov, jas ta bolsa erte pisken jas ofıser shaı iship otyryp Ulpannan kózin almap edi. Tipti qoımaǵan soń Ulpan da onyń kózine tik qaraǵan. Ne degen sóılep turǵan kóz edi! «Birdeme kerek pe?» dep turǵandaı eken! Qazı kózin buryp áketip, qaıtyp qaraı almaı qoıǵan. Sol Ýálıhan tuqymy jas ofıser Qazı búgin mine taǵy kezdesip tur. Bul joly kózin buryp áketpesteı tákappar qaraıdy.

— Luqsaty, luqsat... bul úı qonaqtyń atyn basqa qaqpaıdy. Biraq, qonaq úıimiz jınalǵan joq edi, ózimiz otyratyn úıge túsesiz de... — dedi Ulpan.

— Qalaǵanymyzdyń ózi sol ózińiz turatyn úı bolar edi, — dedi Qazı.

Qazı ańdamaı aıtty ma, álde ádeıi ańǵarta aıtqysy keldi me, áıteýir túpki nıeti kórinip qaldy. Ondaıdy qolma-qol sezine qalatyn Ulpan eshbir syr ańdatpaı:

— Úıge kirińiz, — dedi. Ulpannyń bojysyn ustap júrgen Ábilqasym degen orta jastaǵy adam qonaqtardy túpkirdegi bir bólmege aparyp kirgizdi.

Qazı Ýálıhannyń úlken áıelinen týǵan eń úlken uly Ǵubaıdollanyń nemeresi edi. Ǵubaıdolla ákesi ólgen soń Sibir general-gýbernatory handyqty maǵan usynar dep dáme qylǵan. Ýálıhannyń ólimi qazaq dalasynda handyqty birjola joıý máselesi kóterilip, negizinde sheshilip qoıǵan tusqa kezikti de, gýbernator oǵan kóńil aıtýǵa jibergen elshilik arqyly mol-mol syılyq jáne podpolkovnık sheniniń patentin kóldeneń tartypty. Gýbernator jibergen hatynda Ǵubaıdollany aǵa sultan dep bolashaq laýazymyn ataı jazypty. Onyń ústine qala salýǵa osy kúngi Kókshetaý qalasynyń, jerin surapty.

Ǵubaıdolla doldanyp ketti. Han laýazymyn berse, bir qala túgil, on qala salatyn jer surasa da qabyrǵasy qaıyspaıtyn edi. Ýálıhannyń úlken uly, handyq joly meniki dep dámelengen sultan orys patshalyǵymen at quıryǵyn kese aırylysty. Tezbe-tez qol jınap nemereles Esengeldi, Sarjan, Kenesaryny bas qylyp Ulytaý, Kishitaý jaqqa jóneltti. Orys patshalyǵy «Orda ózara bólinip-bólinip jarym-jartysy Ulytaý jaqqa kóship ketipti» dep júrgende, ol jaqta jasaq qýyrylyp jatqan. Kenesary qozǵalysy degenniń túp qazyǵy sol Ǵubaıdolla bolatyn.

Ǵubaıdolla ózi, qasynda toqsan rý basy — aqsaqal, bıleri bar, eki myń jasaqpen Baıanaýylǵa kelip ornap, Qytaı ımperatoryna qyryq kisi elshi jiberdi. Ózin Orta júz ben Uly júzdiń hany dep bekitýdi surandy. Bizdiń dalanyń bólinip-jaryla berýine qashannan tilektes Qytaı úkimeti sarańdyq istegen joq. Ǵubaıdollany qazaqtyń hany dep bekitip, onyń ústine Qytaı ımperıasynyń uly knázi — Van Gýn degen ataq berdi. Qasyndaǵy tabaqtas-jemtiktesteri aq kıizge salyp han kóterdi,

Ǵubaıdolla han kóp jasaı alǵan joq. Qolbasshy Kenesaryǵa eki-úsh ret jasaq jóneltti. «Qımylda!» — dedi. Ol eki arada orys shekaralyq áskeri Baıanaýyldy úsh jaǵynan qorshap alyp, bir shaı qaınaıtyn ýaqyttyń ishinde han ordasynyń dal-dalyn shyǵardy. Qasyndaǵy toqsan tabaqtasymen birge Ǵúbaıdolla Berezov qalasyna, máńgi qaıtpas mekenine jer aýdaryldy.

Orys patshalyǵynyń Ǵubaıdolla almaı qaıtarǵan syılyǵy endi onyń on alty jasar balasy Bolatqa berildi. Maıor ataǵy qosa berildi.

Bolat maıordyń balasy sultan Qazı Ombydaǵy kadet korpýsyn bitirip, Sibir general-gýbernatory Gasforttyń qaramaǵyna alyndy. Oqýǵa da sol generaldyń qamqorlyǵymen alynǵan edi. Qazı kadet korpýsyna kelip túsken jyly Shoqan Ýálıhanov sol korpýsty bitirip shyqqan edi. Shoqan sıaqty Qazı Ýálıhanav ta Shyǵysty zertteý jumysyna boldy. Qara Ertisti boılaı júrip Semiz-naıman eliń orys patshalyǵyna qosty.

Dúnıe júzinde eki-aq jigit han tuqymy qalsa, ol ekeýi jaýyqqan araz bolar edi. Ol úshin Orta júz, Kishi júz bolýdyń keregi de joq. Ekeý bolǵandyǵynyń ózi jetip jatyr. Ýálıhannyń úlken áıelinen taraǵan áýleti men kishi áıelinen taraǵan áýleti alty dýan el syıǵan qazaq dalasyna syıysa almady. Biriniń ústinen biri jaýdyrǵan aryzdar boıynsha, sol kezdegi Sibir general-gýbernatory Dúgamel kornet Qazı Ýálıhanovty Tobyl qalasynyń polkyna aýystyrdy. Ulpandy ol sol Tobyl bazarynyń tusynda kórgen.

Jas ofıser Kenesarynyń qandasqan jaýy, aıaqtap kelgende oıy áldeneshe ret jeńip, Kereı-Ýaqtyń jerinen aıdap tastaǵan jaýy, ataqty batyr, ádil bı atanǵan Eseneıdi kórýge kelip edi. Eseneıdiń ózi de, Ulpan da Qazıǵa úlken qoshemet kórsetti. Ásirese, Kenesary qozǵalysyna kózqarastary bir eken. Átteń, erte pisken jas ofıser Ulpanǵa qaraı beremin dep súrinip ketti.

Qazı Tobylda eki-aq jeti bolyp, alty aıǵa bosanyp ketip edi. Ol kidirmesten Peterborǵa baryp, soǵys mınıstri Mılútın arqyly suranyp, qazaq-orys leıb-gvardıa polkyna alyndy. Osy kelisinde sol polktyń, ofıseri edi.

Ulpan qonaqtaryn ashyq júz, jaıdary minezimen kútti. Qurmetti qonaq kelgende, birge otyratyn úsh-tórt adamdary bolýshy edi, olardy da shaqyryp aldy. Ánshi jigitter, doıbyshy jigitter keldi. Eldiń jaı-kúıimen oıyn-saýyǵymen tanysamyn degen adamǵa kóńilsiz bolmaýyn da oılady. Jatar ýaqyt jetkenshe ózi de birge otyra berdi. Biraq, Qazı ondaı áńgimege shorqaq jigit eken aýyl adamdarymen til tabysa almaı, aqsúıek tere ekendiginen bir sátke bosaı almaı qoıdy. Ofıser etigi ne syqyrlaıdy qoıady. Ulpannan basqa osy úıde otyrǵan adamdardyń, tırek ketýin kútetin sıaqty. Ony sezingen doıbyshylar birine biri:

— Sizdiń bıińizdi biz myna qulymyzben-aq jeı salamyz.

— Joq, jeı almaısyń...

— Jeı almasam, tusaýly attaı turdy da qaldy emes pe? Ol kúni ótken bı! Ondaı bı bolǵany adyra qalsyn! — dep qaljyńdasady. Tusaýly attaı turyp qalǵan bı degenderi, árıne, qazaq qaljyńynan habary joq jas ofıser Qazı Ýálıhanov.

Bir kezde Qazı aýyl adamdarynan tez qutylǵysy kelip sharshap kele jatqanyn aıtty. Joldy qar basyp qalǵan... segiz kún júrip kelipti... Kókshetaýǵa deıin áli bes-alty kún júretin bolar. Ulpan oǵan:

— Ac ázir... qol jýyńyzdar, — dep jaýap berdi.

Qazı eń úlken olaqtyǵyn osy arada taǵy kórsetip aldy.

— Luqsat bolsa, osy úıde birer kún tynyǵyp dem alýǵa bolmas pa eken? — dedi.

Ulpan onysyna da qarsylyq bildirgen joq.

— Jatyńyz... dem alyńyz... Erteń qonaq úıimiz daıyn bolady, — dedi. — Shetten bireýler kelip qalmasa búgingideı aýyl adamdary da bola bermes...

Keshki tamaqtan keıin qonaqtaryn túkpir bólmege jóneltip, Ulpan ózi de jatýǵa aınaldy. Kúmis jaqtaýly úsh jarma aınanyń aldyna kelip otyryp sheshine bastady.

Ulpan búgin Músirep úıinen keshtetip qaıtqan. Shynar birinshi balasyn tapqan edi. Ul týdy. Shynar tolǵata bastaǵanda-aq habar berip edi, Ulpan Staptan akýsherka áıel aldyryp, sonymen birge Shynardyń qasynda úsh kún bolyp qaıtty.

— Erke qatyń endi sen ólmeısiń! Jat ári qozǵalmaı!

Eki kún qyz-kelinshekterdi jınap ótkizgen shildehanadan sharshap qaıtyp edi, áli uıqysy kelmeı otyr. Oıynda bir ón boıyn órtep ketetin tolqynys bar. Ol — pisip jetken áıel muńy — bala. Ul bala! Eseneımen qosylǵaly úsh jyldan asyp bara jatsa da, bala belgisi bolmaı keledi. Eseneı birneshe balasy bolǵan adam. Kiná, Ulpannyń ózinde bolmasa qaıtsyn! Boıǵa bitpeı júrgen balany saǵyný degen azap eken. Túsinde bala emizip, bala oınatyp otyrǵanyn kóredi. Qýanyp oıanady, uzamaı aǵyl-tegil jylap alady.

Bala jaıyn Eseneı de anda-sanda esine alyp qoıady.

— Birjola bala bermesteı qarǵaıtyn, qudaıǵa jazǵan jazyǵym joq-ty! — dep bastaıdy da: — bermese taǵy meıli, meniń jarym da, ulym da, qyzym da Aqnarym, Eseneıim, sen aman bol! — dep toqtaıdy.

Ulpan aına aldynda edáýir qozǵalmaı otyryp qaldy da, sheshine bastady. Denesi qurǵyr áli bosańsymaı, tolyqpaı keledi. Tym bolmasa maı basyp tolyqsa eken-aý. Jurt jaryqtyq aq-adal kóńilimen Aqnar báıbishe dese, sol báıbishelikke de áli tolmaı tur. Baıaǵy denesi, ıilis-búgilisterine bir ájim túspegen jas dene! İshi-baýyry áli jaraý... Shamalap tolyqsa da bolar edi-aý. Tolyǵý úshin ne isteý kerek? Kúnine eki ret et jep, on aıaq qymyz ishý kerek deıdi Dámeli. Onda kisi jarylyp óletin shyǵar!..

Ulpan tolyqpadym dep nazalanǵandaı bolsa da, denesiniń músini buzylmaǵanyna da qatty qýanady. Jaz boıy kól, qys boıy monsha... sylaıtyn bolar... Shynar ant urǵan sylańdap júrip-aq bir ul taýyp aldy ǵoı!.. Janym taza, júregim taza, qudaı bar bolsa berer áli!

Osy oılarǵa kelip, ózin ózi jubatty da, Ulpan jatardaǵy búrmeli keń kóılegin kıip jatyp qaldy. Tobyl, İrbit, Troısk, Baǵlan qalalaryna bara júrip syrtqy kóılek, ishki kóılek, jatardaǵy kóılek degenderdi uǵynyp alǵan qyr qazaǵynyń Ulpan birinshi qyzy edi. Ol ádetin áste umytpaı keledi.

Qansha uıyqtaǵanyn qaıdan bilsin, Ulpan oıanyp ketti.

— Ulpanjan... — degen sybyrdan oıandy. Qazı ekenin tanydy. Qonǵan úıińniń qyz-kelinshegine, úı ishi uıyqtap ketken soń «qol salý, oıatý» degen qazaq halqynda qashannan beri bar ádet. Ulpan oǵan tańdanǵan joq. Biraq, osy Qazı degen jigittiń nıetin kelgen betinde ańǵaryp, unatpaı qalǵan. Sol túıinshek oıynda qala barǵan eken Ulpan basyn kóterip aldy da:

— A, júreıin dep jatyr ekensiz ǵoı... Dámeli apaı, sham jaq, shaı qoı! — dep tura keldi. Jalań aıaǵyna kebisin kıip, arqasyna shapanyn jamylyp aldy.

— Qazir, aınalaıyn, qazir! — dep Dámeli sham jaǵa bastady. Qazı jylysyp shegine berdi.

Qazı Tobyldan óz eline ketip bara jatyp, bul úıge ádeıilep keshtetip kelip edi. Jolshybaı Eseneıdiń úıde joǵyn da estigen. Stap qalasynda Tobyldan tanys Tilemisti taýyp alyp, bar jaıdy bilip kelgen. Tilemis ishteı Eseneıge tipti dos emes: ákesiniń quıryǵyn túrip qoıyp dúnıe soqtyrǵanyn esinen shyǵara almaıdy. Eseneı tiride kegin qaıtara almaıtynyn da biledi. Sondyqtan únsiz tapsyrǵanyn dál oryndap júre beredi.

Elemis ásirese Ulpanǵa esh. Jap-jas basynan buıyra sóılep Eseneıdi basynyp aldy. Sıban degen bir taıpy el Eseneı ordasynyń báıbishesi dep, bas ıip otyr. Ózge jurtqa qandaı keń alaqan bolsa da, Tilemiske ishi jylynan aq qoıdy. Shirkin-aı, Ulpandy kimmen bolsa da jaqyndastyryp-janastyryp alyp ataǵyn el-jurtqa túgel jaıyp jiberer me edi! Osyndaı eki jaqty qastyqtyń oraıy tabylmaı júrgende, qudaı aıdap Qazı Ýálıhanov kez boldy. Jas ofıser kúle sóılep syryn ańǵartyp edi, Tilemis jabysa ketti:

— Pisip otyrǵan kezi. Baıy qartaıdy. Bala joq. Qudaı biledi, ózińdeı bireý kezdesse shalqasynan qulap túsedi, — dedi.

Tilemistiń osy aıtqandaryna senip, Qazı kelgen betinde-aq oıyn Ulpanǵa ańǵarta sóılep edi. Ulpan ony óńi armaǵandaı jaýap qaıtaryp, qonyńyz dedi, birer kún dem alýyna da ruqsat etti, syılady, qurmet kórsetti... Jurt kózinshe syr bermeı otyrǵandaı edi, endi mynasy nesi! Qasyna barǵanda «júreıin dep jatyr ekensiz ǵoı!» — dep atyp tura kele me eken? Munysy «attańyz!» degeni ǵoı.

Ýálıhan tuqymynan shyqqan patsha ofıserine qara qazaqtyń qyz-qatyny qashan qarsylyq jasaı alyp edi? Han tuqymynyń kózine ilikkenine máz bolatyny qaıda? Munyń ózi toń, moıyn qara qazaqtyń han tuqymyn elemeı bastaǵanynyń bir qyry emes pe eken?

Qazı bul qorlyqqa shydaı almady. Attaryn jektire bastady. «Kúnderde bir kún reti kele qalsa, esesin bir qaıtaramyn» — dedi de, shaıǵa qaramaı júrip ketti. Ulpanǵa qoshtasqan da joq.

Qazı shanasyna mingeli jatqanda aǵash úılerdi jańǵyryqtyra úrgen úsh úlken tóbet aýlaǵa kire bergenin kórdi. Tolǵan aı eki jaǵynan qulaqtanyp turǵan aıazda tóbetter óńkeı kekshil kórindi. Jelke júnderine kúmisteı jarqyldap qyraý turǵan. Jaqyndaı bergen salt attylardyń bekingen qardy syqyrlata-syzdata qatty júrip kele jatqany estildi.

— Aıda! — dedi Qazı atshysyna. «Qaıtyp kele jatqan Eseneı bolar» dep oılady. Shana qozǵalyp ketti.

Tóbetter áýpildep qalyp, Eseneıdiń qaıtyp kele jatqanyn habarlap edi, Ulpan jyly kıinip alyp dalaǵa shyqty. Eseneı esik aldyna jaqyndap kelip, atynan tústi de, shylbyryn Kenjetaıǵa qaraı serpe tastady.

— Búgin úıge jetpegende dalada óletin edim, Aqnarym! — dedi Ulpanǵa. — «Júırik at, sulý qatyn er qaıraty» deıtin be edi? Sol meniń janymdy alyp qalǵan...

— Joqty aıtatynyń ne seniń? Sýyqqa tońbaǵan erkek Eseneı bolar ma edi! Júr úıge — Ulpan Eseneıdiń sol qolyna asyla kirdi. Belbeýin sheshti. Tymaǵyń syrtqy kıimderin sypyryp Dámelige berdi. — Otyr, etigińdi shesheıin.

Ulpan Eseneıdiń etigin sheship, mási kıgen aıaǵyn ustap qarap edi, muzdaı eken. Azdap dirildep qoıady. Jańa onyń bilegine asyla úıge kirgende de, bar denesinde diril baryn sezingen.

— Qazir munshaǵa túsesiń! — dedi Ulpan. — Dámeli apaı, Salbyrǵa aıtshy, monsha jaqtyrsyn.

Eseneı ár jylǵy ádeti boıynsha qysqa qaraı jylqy qostaryn Esil, Obaǵan, Tobyl ózenderiniń boıyna ornalastyryp bolyp, biraz kún qasqyr qýyp, túlki aýlaı qaıtyp edi. Keshe bir oqys apatqa ushyrap qala jazdady.

Kún keshkirip sýytyp kele jatqan. Kóldeneńnen qasqyr kezdesti. Itter qýa jóneldi. Bıyl bul jaqta qar betine juqa muzdaq turyp qalǵan edi, ıtterdiń jilinshigin qyrqyp, úsheýi de aqsaı basatyn. Qasynda Kenjetaı men Shondyǵul, Eseneı de qasqyrdyń sońyna tústi. Eseneı qasqyrǵa jaqyndaı berdi. Itteri aıanshaqtap turyp qalǵanyn bilgen joq. Aty asqan júırik. Baıshubar atanǵan júrekti jylqy edi, bes shaqyrym jibermeı qýyp jetti. Endi-endi soıyl silter jer qalǵanda qasqyr kóldeneń, kezdese ketken kólge jalt berip edi, Baıshubar da birge jalt buryldy. Qasqyr kidirmeı tarta berdi. Eseneı at-matymen jaǵadaǵy jylymǵa kúmp etip qulady. Jaýyryn ortadan áldene naızadaı qadalǵandaı bolyp Eseneı qozǵala almaı qaldy. Kenjetaı men Shondyǵul jetkende, shubar at olaı bulqynyp, bulaı bulqynyp, oıylyp ketken juqa muzdy keńitip alypty. Eseneıdiń keýdeden joǵary jaǵy ǵana kórinedi. Joldastary Eseneıge qaraı júgirip edi, Eseneı olarǵa:

— Áýeli atty aman alyp qalyńdar! — dedi.

Shylbyry Shondyǵuldyń qolyna túsken soń, jasynda túıe balýan atanǵan adam atty op-ońaı jaǵaǵa shyǵaryp aldy. Eseneıdi syrt jaǵynan kelip, shylbyr tastap sýyryp alýǵa týra keldi. Bir etigi aıaǵynda, bir etigi attyń úzeńgisi júr.

Kún batyp barady. Panasyz sýyq dalada Eseneıdi túgel qaıta kıindirýge bolmady. İsh kıim, shalbar sıaqtylanyp jańadan kıgizip, jolaýshylar sýyt júrip ketti. Qasqyr qýmaı tóteleı shaýyp, qara úzbeı otyrǵan basqa joldastary da kelip qosyldy.

Tún ortasy aýa bere bir jylqyshy qosyna kezdesip edi. Qosta jan joq eken. Kire sala ot jaǵyp, Eseneıdi túgel kıindirip,endi shaıǵa qol qoıa bergende, daladan aıǵaı estildi:

— Iesiz qosty basyp alǵan qaı ıtsińder? — dedi daýys. Shondyǵul dalaǵa shyǵyp aıqaı salǵan adammen eki aýyz til qatysty da, qaıta kirdi. Syrttan daýystaǵan adamnyń shaba jónelgeni estildi.

— Bul kimniń qosy eken? — dep surady Eseneı.

— Qojyqtyń qosy eken.

— Qojyqtyń?

— Ie

— Endeshe attanaıyq, jigitter. Qojyqtyń qosynan dom tatýǵa bolmaıdy. Qorjyndaryńda qurt-murttaryń bolsa, sony talǵajaý qylarsyńdar.

Eseneı toby attanyp ketti. Kesheden beri sýyq dalada ashyǵyp kele jatsa da, Eseneıge eshkim qarsylyq ete almady.

Qojyq ataqty ataqty sotqar edi. Jıyrma jigit baý ustaıdy. Jolaýshy tonaıtyn jolbasarlary da bar. Olaı qashyp, bulaı qashyp, on jyldan beri Eseneıdiń qolyna túspeı júr. Talaı kedeı aýyldardyń jylqysyn tal túste tartyp áketip, teńdik bergen emes. Ákelgen jylqylaryn óz jylqysyna qosyp, izimen kelgen ıelerine;

Bul jatqan Eseneıdiń jylqysy... Batyr bolsańdar jaqyndap kórińder! — degeni de Eseneıge eki-úsh ret jetken.

Dúnıede jalǵyz ǵana qas adamym bar. Ol — Qojyq! Qolyma tússe, keskiletip óltirer edim, — deıtin Eseneı.

Osydan bes jyl buryn Emenalynyń úıine kelip Qojyq qonyp ketkenin estip, buǵan deıin bir aýyl bolyp birge otyratyn týǵan inisin óz mańaıynan aıdap tastaǵan. Sodan beri inisine de ishi jylyǵan emes.

— Emenalynyń qolynan kelmeıdi, áıtpese esh nárseden bas tartpaıtyn adam! — deıtin.

Eseneı jylymǵa qulaǵannan keıin eki kún, eki tún ashtan-ash júrip otyryp, úıine jetkeni osy. Sýyq ótkendik pe, álde basqa bir dert pe, áıteýir tula boıyna dirildeý paıda boldy. Anda-sanda shaýyp-shaýyp alyp denesi qyzynǵandaı bolsa da, dene dirilinen qutyla almaı keldi.

Ulpan Eseneıdi de «orys monshasyna» úıretip alyp edi. «Orys úıine» úırengeni sıaqty Eseneı monshaǵa da úırendi. Osy kúni ol:

— Ár namazdyń aldynda dáret alǵansha monshaǵa túsip alsa, qazaq toqsan toǵyz aýrýynan qutylar edi! — dep qaljyńdaıtyn. bolǵan.

Eseneı qansha ashyǵyp kelse de, tamaqty az ǵana jep monshaǵa ketti;

— Aqnar, sen jata ber... Men monshadan kún kóterilmeı qaıtpaspyn! — dedi keterde.

Eseneı monshada aıtqanynan asyra, túske deıin otyrdy. Monshaǵa qymyz alǵyzdy. Súıeginen ótken sýyqtan arylsa dirildeýi de toqtalar dep úmittenip, qaıyn, japyraǵymen Salbyrǵa ózin ózi qansha sabalatsa da, diril toqtalmady. Úıine qaıtyp keldi de, qasqyr kórpeni aıqara jamylyp jatyp qaldy.

— Aqnar, ózim oıanǵansha oıatpassyń meni.

Eseneı erteńine túske jaqyn oıandy. Saqal-shashy óli júndeı uıpa-tuıpa, óńinen aırylyp bozaryp ketipti. Bet-aýzy óziniki emes, seksenge kelgen shaldiki derlik. Barlyq bet terisi alqymyna qaraı salbyrap, eń kemi on jas qartaıyp turdy. Burynǵy ájim degenderi endi kóp kıilgen kenep shalbardyń taqymdyǵyndaı qatpar-qatpar. Júzinde birden kóziń úırene almas aıbar, yzǵar bolýshy edi. Kóziń úırengen soń naǵyz erkek osyndaı bolý kerek dep oılaıtynsyń. Sol aıbarly júz qatty solǵyndap myj-myj bolýǵa aınalǵan eken. Sol aıbarly júz keıde meıirimdilikke, dostyqqa, súıispenshilikke beıimdelgende taǵy qyzyǵatynsyń. Barlyq shynymen jan-júregimen qulap otyrǵanyn kóretin ediń. Qazir Eseneıdiń jymıǵany, Ulpanǵa meıirim tóge qaraǵany kórgiń kelmesteı jalynyshty eken.

Ulpan tún boıy kúzetip qasynda otyr edi, shoshyp ketti. Basqa bir áıel bolsa, jylap jiberer edi, Ulpan Eseneıge shyn súıisken jardyń sózin aıtty:

— Jolbarysym, tynysh jaqsy uıyqtadyń... Óziń de ábden sharshaǵan ekensiń. Tur, kıin... Saqal-murtyń da ósip ketipti. Kenjetaıdy shaqyraıyn ba? — dedi.

Shaqyrtsań, shaqyrta ǵoı. Óziń apa bólmege bara turshy, men kıinip alaıyn. — Buryn Eseneı Ulpan shyń aldynda kıine beretin.

— Qudaıdyń deımin-aý, saǵan qosqan erkeginiń túrin qarashy! Basy qara qazandaı... bar denesi ilbisindeı qara shubar... saýsaqtary taıaqtaı... — dep ózin-ózi synaı-mineı otyratyn.

— Qudaıǵa meniń ókpem joq, jolbarysym. Qudaı maǵan erkekti eki ese etip bergen ǵoı, — dep Ulpan da rıasyz maqtaıtyn, rıasyz maqtanatyn.

Eseneı kıinip shaıǵa keldi. Kenjetaıǵa shashyn aldyryp, saqal-murtyn jóndetkennen keıin bet-aýzynyń qatpar-qatpary álgiden góri de jalańashtanyp, molyǵyp ketipti.

— Mine, bozbala boldyń da shyǵa keldiń! — dedi Ulpan, Eseneıdiń kóńilin kótereıin dep. Eseneı úndegen de joq, jymıǵan da joq.

— Jolbarysym-aý, aıtýǵa reti bolmaı jatyr, súıinshi Shynar ul tapty!

— E, Músirep áli jas qoı!

— Senen qansha jas deısiń! Súıinshi bergiń kelmeı otyr ma?

— Qalǵanyńdy al, Aqnarym.

— Shyn ba?

— Shynym, Aqnar, shynym.

— Shynyń bolsa, tez jazylyp ket! Osydan basqa qalaýym joq. Sendeı erkek jazylǵysy kelse, jazylyp ketpeıtin nesi bar! Kórmeı júrgen sýyǵyń ba edi!..

— Shynarǵa sálem aıt: uly ómirli bolsyn! Tilektespin! Músirep neǵyp kelmeı jatyr, meniń kelgenimdi estimedi me eken?

— Keshe keshke kelip ketti. Sen uıyqtap jattyń.

— Shaqyrtshy, Aqnar... Shynardyń kúni taıaý dep bıyl ermeı qalyp edi. Talaı jerde sol qaljyńbastyń keregi boldy-aq... Aıtqandaıyn, túnde biz aýylǵa jaqyndap qalǵanda jónele bergen shanaly kim?

— Ana jyly Tobyl qalasynda seni izdep keletin jas jigit Qazı.

— Nege túndeletip júrip ketti?

— Ádeıi seniń, úıde joǵyńdy bilip, birer kún qona jatýǵa úmittenip kelipti.

— Sen nemene, yńǵaı bermediń be?

— Joq-e, qonaq úı ázir bolmasa da osy úıge túsirdim. Syıladym. Aýyl adamdaryn shaqyrtyp aldym. Ózim de qasynda boldym.... Jas jigitke keregi ondaı qurmet bolmaı shyqty...

Eseneı odan ar jaǵyn tápteshtegen joq. Ulpan aıtqan da joq. Bul ekeýi úlken senimniń, úlken adaldyqtyń adamdary edi. Osyndaı shetin jaılar sóz bola qalsa, kózderin aýdaryp ketetin, ne qyzaryp, ne surlanyp ketetin adamdar bular emes-ti.

Shaı ústindegi keńesten keıin ekeýiniń oıyndaǵy basqa bir túıinshekteri oıandy. Ol kópten beri júrgen túıinshek — perzent jaıy. Eseneı áli naǵyz erkek, Ulpan bolsa-bolmasa da pisip bolǵan áıel. Ákelik te bala izdeıdi, analyq ta bala izdeıdi. Muryndaryna jas qozynyń ıisi kelgendeı bolǵansha tilenedi. Jylma-jyl balalap turatyn tórt túlik maldyń tóli — qulyny, botasy, qozysy, laǵy kózderine túsip ketse, ózderiniń balasyzdyǵy esterine túse qalady. Qudaıy qurǵyrǵa bulardyń nemenesi jaqpaı júr? Eseneıdiń káriligi men Ulpannyń jastyǵynyń arasynda qandaı shalǵaılyq bar? Joq qoı!.. Ulpan jas tóldi kórgende qýana turyp muńaıady, muńaıa turyp qýanady.

Shynar aman-esen bosanǵanda, Ulpan barlyq jan-tánimen qýandy. Staptan áıel doktoryn shaqyrtyp aldy. Jas náresteniń kindik-sheshesi boldy.

— Qoshaqanym-aı, ıisiń qandaı edi, jupardaı! — dep jórgekke oralǵan náresteni óz sheshesinen buryn ıiskedi.

— Seń jata ber, áı! Sıbanǵa bir ul taýyp berdiń, boldy! Maqtanba. Menen qyzǵanbaı-aq qoı! — dedi.

Shynar Ulpandy kózimen aımalady: qaıteıin, muńdyǵym... Menen sen buryn ul tapsa eken dep tileýshińmin, adal tileýshińmin... Tipti senen Músirepti de qyzǵanbas edim... Úmit úze kórme, baýyrym... — deıdi Shynardyń kózderi.

Shynardyń oıynda osy tilektestigi bola tursa da, Ulpan úıine qaıtarda ádettegi qaljyńyn aıtty:

— Sen qatyn da tura tur áli... Sen ul tapqanda balańdy baýyryńnan julyp alyp, ózińnen buryn emizermin! — dedi.

Ulpan úıine qýana da muńaıa, muńaıa da qýana qaıtqan. Sodan beri analyq derti tipti kúsheıip, keıde tunshyqtyrardaı býnap, keıde órtep jibererdeı kúıdirip-jandyryp ketedi.

Eseneıdiń háli de osyǵan jaqyn. Ol qara sheshekten keıin aýyryp kórmegen adam edi. Osy jolǵy qulaýynan qatty qaýiptendi. Ásirese, osy bir dirilden qorqady. Aýzyna kenelgen silekeı jınala berdi. Kishi jarlanǵan adam edi, Artyqbaıǵa uqsap qalmasa qaıteıin.. Urpaq etetini óz aldyna bir qasiret, men olaı-bulaı bolyp ketem, Aqnardyń kúni ne bolar dep qaıǵyrady. Qazaq dástúrinshe, sharıǵat boıynsha balasyz áıel úıine ózi ıe dep sanalmaıdy. Ásirese, jesir qalǵan áıel «aǵa ólse — ini murasy, inisi ólse — aǵa murasy». Muny áli orys zańy da ózgerte alǵan joq. Osyǵan baılanysty Emenaly esine túsip ketse, dirili de kúsheıe túsedi.

Eseneı kesheden beri úzbeı uıyqtap jatqan joq. Qarańǵy túnde bir oıanyp ketkende qasynda otyrǵan Ulpandy kórdi. Aıap ketti. Dirildep jatqan qolyn sozýǵa bata almady. Kózin jumdy da, aýyr oılarǵa ketti. Sheshimi joq, úmitteneri joq oılar qamap aldy.

Qazir Ulpan munyń kóńilin kótereıin dep árneni jeńil oınaqylyqpen aıtyp otyr. Ulpannyń kóńilin bul nemen kóterer?

Alystan bir túıtkil eles beredi. Onyń ne ekenin túsineıin dep oılana bastasa, tula boıy shimirkenip, júregi dúrsildep soǵyp ketedi. Júregi bar bolǵyr ózi sezinedi de, ózi bezinedi. Ózi sybyrlaıdy da, ózi tyńdama, estime deıdi! Ondaı jumbaqty qalaı sheshersiń? Qalaıda, «Eseneı, sen qartaıdyń, Ulpanǵa bala kerek!» degendi Eseneı anyq túsinetin sıaqty — Ulpanǵa bala kerek! Ol bala aspannan túse me? Bul suraýdyń jaýaby tabylar emes.

Shaıdan keıin Eseneı Ulpanǵa telmire qarap:

— Aqnar, meniń tósegimdi ońasha bólmege shyǵartshy. Ózińnen basqa bir adam kirmesin. Salbyr kúni-túni qasymda bolar. Ózin durystap kıindirersiń, — dedi.

— Doktor shaqyrtaıyq, Esekesi.

— Shaqyrtsań shaqyrt. Tek baqsy-balgerdi kózime kórsetpe!

Sol kúni olar ońasha bólmelerde bólek jatty. Bólek jatsa da, oı sezimderi toǵysa berdi. Biriniń qaıǵy-muńyn biri bilip jatqandaı, birge kúrsinip jatty.

Áldeqandaı sezimniń, sezim emes sezinýdiń oıyńa orala berýi, qytyqtaı berýi tipti jaı bolmaıdy. Ulpannyń eki-úsh kúnnen bergi ishki tolqynysy áldeneniń aldamas habarshysy eken. Ulpan sol kúni túnde oıanyp ketti de, jalań aıaq júgirip kelip, Eseneı jatqan bólmege kirdi. Janyp turǵan shamdy úrlep sendirip, Salbyrǵa úıińe júre ber deýge áreń shamasy keldi. Eseneıdiń qoınyna kirip ketti. Julmalaı bastady, aımalaı bastady.

— Tur, Eseneı, tur! Eki kún erkelep jattyń, jeteri Endigińdi qoıa tur. Men jerik bolyp qaldym! — dedi.

— Jerik dediń be, Aqnar?

— Tap sonyń ózi!

Eseneı Ulpandy bir qolymen qushaqtaı kóterip, óziniń keýdesine jatqyzdy.

— Shyn ba, Aqnarym? — daýsy qaltyrap, dirildep áreń estildi.

— Shyn bolǵanda qandaı Aýzymnan silekeıim shubyryp barady!

— Endi Eseneı ólse de bolady! Jalǵyz armany osy bolatyn. — Bul joly daýsy qaltyramaı óz qalpynda shyqty.

— Eseneıdeı erkekke júz jasamasa, nesimen Eseneı bolǵany! Aıtpa joqty!

Jas dene bar jylýyn kári keýdege aıqara jaýyp jabysa tústi...

— Aqnar-aý, nemenege jeriksiń? Túıeniń alabotasy men kókpektiń biri emes pe?

— Joq, qudaı... Meniń jerigim qaı bir ońǵan bolady deısiń... Shynardyń sheshesi kúlge kómip pisirgen nanǵa jerikpin... Aǵashtyń qara kómiri meıizdeı jabysyp-jabysyp turǵan nandy kórip ediń ǵoı ana jyly? Soǵan... Silekeıimdi jıa almaı qoıdym...

Zaty joqtyń, aty da joq bolady. Jerik degen aty bolǵan soń onyń ózi de bar nárse edi. Júkti bolǵan áıel denesinde qaı tekti zattar jetispese, sonyń ornyn toltyrý kerek. Sonyń aty — jerik. Jerik — júkti bolǵandyqtyń birinshi belgisi. Aldamaıtyn belgi.

Eseneı syrqatynan qulan-taza jazylyp ketkendeı boldy. Tura kelip kıinip, Kenjetaıdy tań atpaı Músireptiń úıine jumsady.

— Jyldam kúlge kómip nan pisirsin... Aqnar qazir keledi dep aıt! — dedi.

— Nanǵa jabysqan kómirin alyp tastamasyn. Kemiri kep bolsa tipti jaqsy. Ana jylǵydaı tuzdy maıǵa bulǵasyn, — dep Ulpan óz oıyndaǵysyn qosty. — Ystyq bolsyn!

Kenjetaı ketken soń Eseneı Ulpanǵa:

— Qyz bolsa ózińe tartsyn. Ul bolsa maǵan tartsa da meıli, — dedi.

— Joq, joq... Ul bolsyn jáne saǵan tartsyn — Ulpan kúlge kemip pisirgen jerigin jeýge júrip ketti.

Ol kúldi-kómesh jeýge keldiń be, talǵamyn. Dúnıe degenim esińde me? — dep qarsy aldy Shynar.

Kezegińdi ala ber... Óltirmeseń tezirek nanyńdy — dedi Ulpan...

Ulpan kúlge kómip pisirip tuzdy maıǵa bulǵaǵan nandy ashyqqan adamdaı kúıseı bastady. Jer tósekte jatqan Shynarǵa bir qyryn otyryp aldy da jeı berdi. Nanǵa jabysqan qaıyń kómiri tisine tıip ketse «ym-m-m!» dep qyńsylap qoıady. Qumartqan jerigi nan emes, tuz ben kemir sıaqty. Kómirdiń dastarqanǵa ushyp túsken qıqymdaryn qolymen terip alyp aýzyna qaǵyp jiberedi — «ym-ym-m!»

Ulpan tór úıge barmaı úı ishiniń ózderi turatyn qazir onda Shynar jalǵyz jatqan bólmege otyra ketken.

— Nan jeýińe qaraǵanda, sen bireý emes, eki ul tabatyn bolarsyń! — dedi Shynar.

— Menen aq bota buryn botalap qala ma dep qorqyp júr edim... Ol bıyl dónejin shyǵady ǵoı. Ant urǵan sıpaqtap júr deıdi... Áı, sen nemenege jerik ediń?

— Qudaı, mende qaı bir ońǵan jerik boldy deısiń!.. Qara býranyń, shýdasyn shaınaýǵa jerik bolǵanmyn...

— Báse, balańnyń basy qara qazandaı, býraǵa tartqan eken ǵoı! Betoramalyńdy beri tastashy, terlep kettim.

— Ar jaǵyńda tazasy tur ǵoı, ala qoısaıshy óziń.

— Joq, qozǵalǵym kelmeıdi. Denem qara tyrnaǵyma deıin balqyp otyr. Ym-mm!..

— Má, endeshe...

Shynar qundaqtaýly balasy qasynda, áli tósekten turǵan joq-ty. Akýsher áıel bir jeti qozǵalmaı jata ber dep ketken. Basyn qyna sary sáten sharshymen tańyp alypty. Shynarǵa osylaı jatý da jarasady eken. Ózi de aqkóńil, adal jan edi, qazir búkil dúnıedegi jalǵyz ǵana armansyz, jalǵyz ǵana baqytty jandaı ajarlanyp ketipti.

Dúnıe esigin ózi ashyp kelgendeı, uly da mardamsyp, pysyldap uıyqtap jatyr. Shynar balasyn uıyqtap jatyp ta eme beredi dep maqtaıdy:

— Kindik sheshesi ashqaraq bolýshy edi, soǵan tartyp kete me dep qorqamyn! — dep qoıady.

Ol kindik sheshe Ulpan kúldi-kómesh nandy aýzyna buralaı tyǵyp mytyp otyr...

— Seń áı, jaıyńa jat! Bir syndyrym nanyńdy aıaımysyń menen?

— Joq-aý, egin shyqpaı qalǵan jyly sen jalǵyz óziń bir aýylǵa jut bolatyn shyǵarsyń degenim ǵoı...

Eki ánshi qyz — Káýker men Bıken Shynar bosanǵaly osy úıde bolatyn. Qonaqbasty bolyp jatqan otaý úıge qolqabystaryn tıgizýge ádeıi qalyp qoıǵan. Qazir olar tór úıge shaı jasap bolyp, Ulpandy shaqyrýǵa kele jatyr edi, gúrildeı sóılep Eseneı kirip keldi.

— Álgi Músirep maqtanshaqtyń keń saraıdaı degen úıi osy ma?

— Osy, osy! — dedi Ulpan. — Beri kel, beri qaraı!

Ulpan osynda ketken soń, Eseneı úıine sıa almap edi.

Qashannan beri kútip júrgen qýanysh belgisin Ulpan ózimen birge ala ketkendeı, Eseneı qur alaqan qalǵandaı sezindi. Onyń ústine bosanǵaly úsh kún bolǵan Shynarǵa dostyq kóńil bildirer kezi de ótip bara jatyr. Osy eki sebep eriksiz aıdap, Eseneıdiń úlken basyn kishireıtip, Músireptiń úıine alyp keldi.

Qorjyn úıdiń ortasyndaǵy aýyz úı terezesine qalyń qyraý turǵan, qara kóleńkeleý eken. Syrttan kelgen adam, kim bolsa da, kózi úırengenshe biraz turyp qalatyn-dy. Eseneı de turyp qaldy.

— Beri qaraı, beri qaraı! — dep Ulpan taǵy qaıtalady.

Shubalmaly peshtiń alasa esiginen áreń eńkeıip ótip, Eseneı Ulpannyń daýsy shyqqan bólmege kirgen boıynda Shynardyń ústine asa qymbat sanalatyn bulǵyn ishikti jaýyp jiberip basyn kóterdi. Basy tóbege az-aq tımeı tur.

— Balańnyń kórimdigi, Shynarjan. Aqnar sarań bolyp bara jatyr bilem, áli kúnge saǵan bir sharshy shúberek yrymyn jasamapty.

— Eseneı-aý, — dedi Ulpan tura berip, — Eseneı-aý, neshe kúnnen beri men osy úıdiń otynymen kirip, kúlimen shyǵyp, qara jumysynda júrmin ǵoı! Áli synyq kúresh bergen joq. Myna jatqan sizdiń jan súıerińiz ornynan da qozǵalmaıdy. Jatady erkelep!

Shynar, úlken kisi kelgen soń basyn kótereıin dep edi, Eseneı turǵyzbady.

— Jata ber, qozǵalma, aınalaıyn.

— Sonda maǵan beretinderi kúlge kómgen qol dıirmenniń qara nany! Ózderi ony jemeıdi de!

— Kúldi-kemeshke zar bolyp kelip edi toıynaıyn degenin kórdińiz be, bı-aǵa! — dedi Shynar. — Mundaı másteki kórgen emespin!

— Balasynyń kindigin kestim. Oǵan da túk bergen joq.

— Músirep aǵama dúnıe-maly kerek emes, myrza demeıtin be ediń!?

— Bárin bılep-tóstep áketken myna qatyn sarań.

— E, betinen jarylǵasyn! Bizdiń úıde de bárin bılep ketken bir jan bar... Onyń da betinen jarylǵasyn! Baılyq, myrzalyq, sarańdyq degennen qutylyp, janym tynyshtaldy. Jaqsy áıel jaman erkekti adam qylady deıtin be edi? Sol durys eken Shynarjan.

— Ózi úıine sıa almaı kúpsip jatqan qatyndy birjola kúpildetip ket sóıtip!..

— Myrzanyń ózi qaıda? — dedi Eseneı, tórge shyǵyp, otyryp bolǵan soń.

— Shaı-qant ákelýge qalaǵa ketipti. Qazir keledi dep jatyr mynasy.

— Myrzanyń bar jınaǵany úsh kúnge jetpeı qalǵany ma?

— Bizdik birdemeleri qalǵan shyǵar. Júr, tór úıge baryp shaı isheıik.

— Úıdi ybyrsytpaı, qalǵan nanyńdy ala ket!

Bular shaıǵa otyra bergende aıǵaıǵa basyp Kereıdiń bir top aqyn-ánshileri keldi:

— Músirep, qutty bolsyn shildehana, Habary áreń jetti keshe ǵana.

Ótken soń on kún, on tún taratarmyz, Jınalsyn bes bolystan qyz-bozbala...

Taǵy bir jastaý aqyn samaýyr qasynda shaı quıyp otyrǵan eki qyzdy kórip, ol da sarnap qoıa berdi:

— Sıbannyń aman ba eken qos bulbuly, Tileýshi ek kezdestir dep kúni-túni, Saǵynyp ushyp keldik ár qıadan, Qulaqqa sińip qalǵan bulbul únin.

Bul aqyn qyzdardy aıtysqa súırep áketpek edi, úshinshi mosqaldaý aqyn Eseneıdi tanyp qaldy da:

— Assalaýmaǵalaıkúm, Eseneı aǵa! — dedi, joldastary ádep sheginen shyǵyp ketpeýin eskerte qatty daýystap aıtty. Óleń men án de toqtala qaldy.

— Joǵarylatyńdar, ardager aqyndar! — Eseneı az ǵana ysyrylyp otyrdy.

Bul kelgen Kereı atalatyn kóp rýly elderdiń aty shýly aqyn-ánshileri, jyraýlary edi. Aqyn Shárke sal, soqyr Toǵjan aqyn, Nıaz seri, Saparǵalı aqyn, taǵy úsh-tórt jańa periler. Bári de ataqtynyń ataqtysy — Segiz-seri aqynnyń muragerleri. Bul elderde «Qozy Kórpesh — Baıan sulý», «Qyz Jibek», «Er Tarǵyn» jyrlary Segiz-seriniki dep sanalady. Segiz-seri óz janynan shyǵarǵan ba, jyraý retinde aıta júrip óńdegen be, ol arasy dúdámal. Al «Qarǵash», «Gaýhartas», «Áıken-aı» ánderin Segiz-seri shyǵarǵanyn tipti daýǵa salmaıdy, túgel moıyndap qoıǵan. Bul kezde Birjan sal, Balýan Sholaq, Aqan seri ánderi de irgeles Orynbor — Sibirge qaraıtyn qazaq elderine túgel tarap bolǵan. Baıaǵy «Qalqam shyraq» dep atalatyn. alǵashqy eki joly áldeneni uıqastyra salyp, aıtaıyn degeni sońǵy eki jolynda bolatyn tórt joldy qara óleń aıaqsyp, endi qazaq óleńi tórt aıaǵyn baýryna túgel jınap ala bastaǵan.

Bul baǵyt Kereıde Segiz-seriden bastalyp edi. Myna kelgen aqyn-ánshilerdiń kóbi sonyń shákirtteri.

Eseneı aqyndardan jatsyraǵan joq. Elderiniń jaı-kúılerin surastyryp, qaljyńdasa sóılesip, keń otyratyn yńǵaı kórsetti. Ulpan tipti qýanyp ketti. Shynardyń shildehanasyna ataqty aqyn-ánshilerdiń arnaı kelgenderin Ulpannan basqa bir baı áıel bolsa kúnder edi, kúıiner edi, Ulpannyń jan júreginde ondaı beısharalyqtyń ıisi joq ada.m.

Aqyndar Eseneımen amandasyp sózge aınala bastaǵanda Ulpan Shynardyń qasyna qaıtyp keldi:

— Áı, erke qatyń shoshalańda neń bar edi, bárin qazanǵa saldyramyn! — dedi Shynarǵa.

— Saldyra ber. Birdemeń unamaı qalyp aqyndardyń sezine iliktirip júrseń, janyńdy shyǵaramyn! — dedi Shynar.

— Basymdy qatyrmaı jaıyńa jatshy, sen!

Ulpan shoshalaǵa kelse, Janısha baýyrsaq pisirip, Shynardyń sheshesi qol dıirmenmen bıdaı úgip otyr eken.

— Oıbaı, apaı, dıirmendi maǵan ber, qazanyńdy tezirek as. Aqyn-ánshiler kelip qaldy. Baryńdy sal! — dedi Ulpan, dıirmendi ózi aınaldyra berip.

Kúshti qoldar tas dıirmendi zyrqyrata jóneldi.

— E, bar ǵoı, Aqnarjan, bar ǵoı. Aıamaıyn, Músirep aǵań qalaǵa ketti, birdeme ala keletin shyǵar.

Shynardyń sheshesiniń qysylmaı turǵanyna qýanyp ketken Ulpan:

— Onda ózime de bir kómbe nandyq bıdaı artyq úgeıin, — dedi. Qol dıirmen endi asyqpaı-saspaı baıyrǵy basa jóneldi. Ulpan as piskenshe shoshaladan qaıtqan joq.

Aqyndar shaı iship bolǵan soń dombyranyń qulaǵyn buraı bastady. Buryn aldy tar, yzǵarly otyratyn kúle bilmeıtin Eseneıdiń endi ózińmen ózińdeı teń otyryp sóılesetin adam bolǵanyn sezingen aqyndar erkin óleńdetip ketti:

Sálem al, qadirli bı, kóp seriden Jınalǵan gúbirnanyń jer-jerinen. Baıaǵy eski ataqtyń bárin tastap, Kezińiz kóńil jumsap muzy erigen. Aqnardaı jeńeshemiz esen-saý ma? Syndyrman kók bolatty ıe bilgen...

Bul aqyn Shárke saldyń bastamasy edi.

— Jeńeshelerin, aman-esen... Osy úıdiń otyn jaǵyp, kúlin shyǵaryp júr... — dep Eseneı kóńildi jymıdy. Ulpandy maqtaı kelip, ózin synap jibergen aqyn sózine shamdanǵan joq. Qaıta «endi jaqsy adam bolypsyń» degendeı astarly sózge qýanyp ketti.

Shárke sal da óleń aıaǵyn osylaı beıimdeı aıaqtady.

— Qanyqpyz jeńgemizdiń mán-jaıyna, Bilemiz myrzalyǵy qandaıyn da. Qudaıdyń bere salǵan bir jany ǵoı Sıbannyń kedeıiniń mańdaıyna!..

— Osy aıtqanyń ábden durys, Shárke sal! — dedi Eseneı. — Men ózim Sıban degen eldi malshy-saýynshyma aınaldyryp alyp, endi bolmaǵanda qaıyrshy ete jazdaǵan ekemin. Qazir qudaıǵa shúkir, aldynda maly bar, ústinde úıi bar elge aınaldy. Obaly meniń moınymda edi, saýaby sol jeńgelerińdiki.

Aqyndar Eseneıden luqsat alyp, Shynarǵa kelip quttyqtaý aıtysty. Bular Músireppen qadirles qurby, Shynarmen de dostasyp ketken adamdar edi.

— Sıbannyń Aqnar, Shynar aı men kúni, Kóktemde jupar atqan eki gúli. Kórkińe júregiń saı keń dúnıedeı,

Bar ma eken Músireptiń taǵy muńy. Balańnyń baýy berik bolsyn, Shynar, Qaıǵysyz, muńsyz etsin bar ómiri.

— Toǵjan aǵa, — dedi Shynar uıala jaýap qaıtaryp. — Toǵjan aǵa, meniń ústimde bir ishik jatyr, sony ózińiz alyp ıyǵyńyzǵa jamylyńyzshy. Ózim jabar edim, ázir turýǵa bolmaı jatyr. — Álginde ǵana Eseneı ákelip japqan ishikti óz ústinen azyraq ysyryp qoıdy.

Toǵjan ishikti alyp arqasyna jamylyp turdy da:

— Osy bir tusta Atyǵaıdyń aqyny bolǵansha Sıbannyń kedeıi bolmaǵan ekemin... Tym bolmasa, óz úıimnen eki kisige eki tostaǵan qymyz bere alatyn bolar edim-aý! — dedi. Aqynnyń bir kedeılenip qalǵan kezi bolsa kerek, nalyp-muńaıyp aıtty. Sodan soń az toqtalyp turyp taǵy sóılep ketti:

— Joq, Shynar qalqam, aryq atqa jibek jabý jaraspas bolar. Sen berdiń, men aldym. Boldy sonymen. Igilik-qýanyshyńa óziń kı! — dep ishikti Shynardyń ústine qaıta japty.

Músirep úıine qaıtyp kelgende Toǵjan aqyn ándetip, Segiz-seri jyrlaǵan «Qyz Jibekti» aıtyp otyr eken. Músirep Eseneıden bastap aqyndardyń bárimen qol alysyp amandasty da: «Aıdaı ber, Toǵjan, aıdaı ber!» — dep Shynar jatqan bólmege asyǵystaý shyǵyp ketti.

— Birdeme ilikti me qolyńa? — dep surady Shynar.

— Qysylmaı jata ber, kempirim! Aqyndardyń aýzy nege salymsyz bolsyn!

Músirep tór úıge eki pyshaq alyp qaıta keldi:

— Ashtan ólgileriń kelmese bir-ekeýiń qoldaryńa pyshaq alyp dalaǵa shyǵyńdar, — dedi. — Mine pyshaqtaryń... Ásirep esik aldynda júr. Baryńdar.

Aqynnan aqynǵa, aýyzdan aýyzǵa keship kele jatqaly jarty ǵasyr bolǵan «Qyz Jibek» Kereı topyraǵynda Segiz-seri nusqasynda turaqtap qalyp edi. Osy kelgen aqyndardyń ishinde Segiz-seriniń balasy, ári aqyn, ári balýan Mustapa da bar. Mustapa Toǵjan aqynnyń jańylys aıtqan jerlerin túzep berip otyr edi, qazir ol pyshaq alyp dalaǵa shyǵyp ketti de Toǵjan da toqtap qaldy.

Eseneı ár kezdegi ádeti boıynsha Músirepke soqtyqty:

— Kele sala qonaqtaryńdy dalaǵa qýyp jatyrsyń... Qysylysyń bar ma, nemene ózi? Balańnyń baýy berik bolsyn deýge de shamamyzdy keltirmediń ǵoı!

— Sol balanyń ózi unańqyramaı tur...

— Nemenesi unamaıdy?

— Basy baqyr qazandaı. Saǵan tartqan ba degen kúdıgim bar. Shynar ekeýiń jaıdan-jaı ámpeı bolyp júrdińder me eken degen kúdik qystalap júr...

— Otta, shirkin!

— Shyn aıtam... Áıtpese qysylys maǵan qaıdam kelsin! Jaılaýda jylqym, qystaýda qoıym jutap jatqan joq qoı...

— Osyndaı adammen de joldas bolyp júresińder,á? — dep Eseneı aqyndarǵa qarady. Aqyndar kúlisti de qoıdy, Aǵaıyn arasynyń oıyn-qaljyńyna aralasqan joq.

— Maǵan aıtqan qutty bolsynyń osy ma? — dedi Músirep.

— Endeshe...

Balańnyń basy úlken bolsa mıly bolsyn,

Alys-jaqyn elderge syıly bolsyn.

Eseneıdeı baı bolmasyn.

İzdegeni daý bolmasyn, óner bolsyn Segiz-serideı oıynan óleńi, qolynan óneri tógilgen sheber bolsyn! Alla akbar!.. — Eseneı ıegin sıpady.

— Aıtqanyń kelsin. Endi segiz aıda Aqnar aman bosanyp, bir qazan bas ul taýyp bersin! Shildehanasynda osy aqyndar túgel bolsyn!

Aqyndar Ulpannyń ekiqabat ekenin túsinip, qýanysyp qaldy.

— Kelemiz, kelemiz... — desti.

Dalaǵa shyǵyp ketken jas aqyndar qaıtyp kelgen soń Toǵjan aqyn «Qyz Jibekti» túgel aıaqtap shyqty. Ne maqtaý, ne synaý kútkendeı aınala qarady.

— Jaqsy aıtyp shyqtyń, Toǵjan. Byltyrǵyńnan kóp óńdelip qalypty, — dedi Músirep.

— Ákesiniń izine salyp túzep berip júrgen anaý otyrǵan Mustapa, — dedi Toǵjan. Mustapa qyzaryp ketti. Qyzara biletin uıatty aqyn eken.

— Toǵjan aǵaı meni jaı kúıdirip otyr. Men áli baldyr-batpaq, qalqam-shyraqtan shyǵa almaı júrmin. Ákemniń aıtqandarynan qulaǵymda qalǵan birdemeler bar shyǵar... sonda da...

— Jibekti tekti jerden shyǵarý úshin hannyń qyzy deıdi ekensiń... Qara qazaqtan ondaı qyz týmaı ma eken? — dedi Eseneı. — Bizdiń Orta júz ben Kishi júz qashannan bepi birge jasasyp keledi. Tipti sonaý Joshynyń balalarynan beri Kishi júzde Syrlybaı degen han bolǵan emes. Odan soń, hannyń qyzy han tuqymyna ǵana beriledi ǵoı. Jibek hannyń qyzy bolsa, Tólegen de hannyń balasy bolý kerek. Muny eskermegen ekensińder... Jibekti qara qazaqtyń qyzy deýge beker-aq qorynypsyńdar. Myna qara saqaldyń Tólegenge uqsaıtyn túk qasıeti bolmasa da anaý úıde jatqan Shynar qaı Jibekten kem? — dep sóz aıaǵyn Músirepke tıgize, qaljyńdaı qaıyrdy.

Músirep jyrdyń ózine unaǵan jerin maqtady:

— Kimniń qyzy bolsa da meıli, áıteýir Jibektiń ámeńgerlikke kónbegeni úlken erlik.

— Kórpeni aǵań ashqan sen ashqandaı.

Ne boldy jas basyńmen sorly bala! — degeni sóz-aq emes pe?! Sansyzbaıdyń súıeginde bir shaǵym erkek namysy bolsa, endi jeńgesine better me! — dedi.

Aqyn Shárke sal jas kezinde ala quıyndaý, áýmeserleý bolsa da, osy kúni aqyl-azýy shyqqan adam edi. Eseneı men Músirep aıtqandarynyń dánin ustap qalǵan eken.

— Eseke, durys aıtasyz, — dep bastady ol. — Ózimizdi ózimiz jamandaǵymyz da kelmeıdi, asyra maqtaǵymyz da kelmeıdi. Átteń, osy kúnge deıin batyrlyq ta, erlik te, sulýlyq ta, aqyldylyq ta han tuqymynda dep keldik qoı. Áli kúnge qara qazaqtyń boıyna sulý qyz, aqyldy qyz syımaı da, jaraspaı da turatyn sıaqtanyp keldi. Sol eski ádetpen kete beretinimiz áli bar. Keıde qara qazaqtyń hannyń, qyzyn baýyryna basqanyn da mártebe kóretin shyǵarmyz... Al anaý Edil, Jaıyq, Oıyl, Torǵaı aqyndary Qyz Jibekti Sansyzbaıǵa qosyp, muratyna jetkizedi eken. Biz áıteýir soǵan kónbeı kelemiz, — dedi.

Kóshpeli elde oıyn-saýyq orny bolǵan emes. Kóshpeli eldiń oıyn-saýyq kóretin, aqynnyń sezin estıtiń ánshiniń daýsyn estıtin as pen toıǵa, shildehanaǵa bala-shaǵasymen jamyraı shubyratyny da sodan. Keshke qaraı Ásirep, Músireptiń eki úıine keshe ǵana taraǵan qyz-bozbalanyń úıile tógile qaıta kelgeni de sodan edi.

Kóshpeli elde aqyn-ánshilerdiń toıdan toıǵa, shildehanadan shildehanaǵa kóship júretinderi de sodan. Jurtqa aıtar sózderi kóp. Jabyqqan, toryqqan kóńil bolsa jubatary ýatary kóp. Osyndaı jurt jınalar, ásirese qulaǵyna qulyq qatyp qalmaǵan jastar jınalar jerdi olar da izdep júredi. Bul kórkem sóz ben kórkem ónerdiń súıegine bitken ólmes, óshpes qasıeti. Eshbir aqyn boıyndaǵy baılyǵyn ózi ǵana ıemdenip baýyryna basyp otyrǵan emes, el-jurtyna tezirek taratyp berýge asyǵady. Bul kórkem óner qaýymymyn, aınymas zańy. Aqyn-ánshiniń el jurt berýin úı alatyndary da osydan.

Aqyndar kezek-kezek óleń aıtyp, án salyp keshki oıyndy ábden qyzdyrǵan kezi edi. Aqyn kózi kún bolyp búkil dúnıege jaryǵy men jylýyn tóge almaǵanymen naızaǵaıdaı tyrqyldap, kúndeı kúrkirep qoıady. Keıde kektendirip, shaqyryp, keıde jarym kóńildi áldılep qoıady. El minezin biri maqtap, biri synap, jastarǵa ár túrli oı ustap jatyr. Kináratsyz syn, ádil syn, ózińdi ózińe kúldiretin aqyn syny, kúldire otyryp jylatatyn jylata otyryp kúldiretin syn, oılandyratyn syn... Bireý uıalyp, bireý qýanatyn syn.

Eki ánshi qyz — Káýker men Bıken qadirli qonaqtarǵa aýyl atynan qoshemet kórsetkeli qosylyp án salýǵa ońtaılandy. Baıaý bastap, shyrqap aıaqtaıtyndaryn biletin jastar tynyp qaldy.

— Asyl sóz — atqan oqtaı, jaı ketpeıdi.

Jamanǵa oq ótse de, sóz ótpeıdi...

Qyzdar ándi endi kótere bergende terdegi terezeniń eń, joǵarǵy shynysy saldyr-gúldir synyp tústi de, qaq soıyldyń shoqpar basy terde otyrǵan Eseneıdi jaýyryn ortadan nuqyp qaldy.

— Ákeńniń kórin... túrikpeni — dedi syrttan salǵan Emenalynyń aıǵaıy. Maǵan aǵash kestirmeıtin sen kimsiń osy? Mynany kóremisiń? Tóbeńde oınaıtyn bolady! — Soıyldy basyn eki jaǵyna kezek-kezek úıirip qoıdy,

Tómen qaraı solq ete túsken Eseneı: «Óltirdiń-aý, ıt!» — dep qaldy.

Qasynda otyrǵan Ulpan atyp turyp soıyldy ustaı alyp, bar kúshimen julqyp qalyp edi, Emenaly aırylyp qaldy.

— Joǵal, kórgensiz sotqar! — dedi Ulpan.

Úı ishinde eki jerde janyp turǵan bestik shamdardyń álsiz jalyny qasha jónelgisi kelgendeı esikke qaraı bulqyna japyryldy.

Eki qyzdyń áni de úzilip ketti. Oıyn-kúlki,saýyq ta tynyp qaldy. Úı ishindegi jandar, Eseneıden basqasy túgel tura keldi. Tereze aldynan shaba jónelgen salt attylar dybysy estildi. Ulpan qolynda qalǵan soıyldy synǵan terezeden syrtqa laqtyryp jiberdi. Eseneıdiń arqasyn sıpalap:

— Qatty tıgen joq pa? — dedi.

Eltinjal sıaqty qalyń ormannyń eki úı túrikpenmen aǵaıyndyǵy alystan qosylatyn Andarbaı-Otarbaı aýylyna berilgendigi Emenalyǵa qatty batyp júretin. Áli qystaý salyp úırene qoımaǵan Andarbaı Eltinjaldyń ár jerine beı-bereket ornalasty da, eki úı túrikpen qaq ortasyna ornyǵa qystady. Sondyqtan Eltinjal Músirep qystaýy atanyp bara jatyr edi.

Edáýir uzyn ormannyń kúngeı jaǵy qalyń qara shıe, jortyp ótseń at shashasyn qyzylǵa boıap jiberetin jıdek pen búldirgen. Eki jaǵyndaǵy eki ózekte de jýa ósedi, aralar uıalaıdy. Shóbi qalyń.

Jaldyń orta tusynda samaladaı jarqyrap bıik esken jýan-jýan aq qaıyńdar qaraǵaıdaı túzý. Eki úı túrikpen osy qaıyńdardyń ortasyna qystapty. Emenalynyń osyǵan ishi kúıedi. Sol kúıikten osy kúnge deıin qysy-jazy kıiz úıde otyryp kelgen Emenaly qystaý salýǵa bel baılady. Eki úı túrikpenniń dál irgesindegi bórenelik qaıyńdardy qyryp alyp aǵash úı saldyrmaqshy boldy.

İshin, kúıse — kek baılanǵany da. Ol kek — Emenalyń Emenaly ekeniń Músireptiń túbi qul — túrikpen ekenin tal túste tanytsa ǵana qaıtpaq. Ásirese, qatyny ul taýyp, máz-maıram bolyp jatqanda jurt kózinshe oıyn-kúlkilerin kúldeı shashyp ushyryp jiberseń ǵana qaıtpaq...

Emenaly mana tal túste on jigit ertip ákelip, bıik ósken aq qaıyńdardy qamshysymen nusqap:

— Birin qaldyrmaı qyryńdar! — dedi de úıine qaıtty.

Osy kezde Músirep te qaladan qaıtyp kele jatqan. Kóp baltanyń janyńdy túrshiktirer sartyl-gúrsilin estip Músirep úıge kirmesten solaı qaraı ketip edi. Aq qaıyńdardy baltalap jatqan jigitterdi kórdi. Aǵash denesine aıaýsyz qadalyp jatqan baltalardy kórdi. Bir jýan aǵash syqyrlap synyp, jas qaıyńdardy qırata janshyp qulap tústi. Ony da kórdi.

— Aý, jigitter, bularyń ne? Qudaıdan qoryqsańdarshy! — dedi Músirep. — Otyn kerek bolsa osyndaı aǵashty kese me eken?

Jigitter jónin aıtty:

— Biz emes qudaıdan qoryqpaı júrgen... Emenaly aǵańyz... Aǵash úı saldyrmaqshy.

— Aýylda qonaqtar bar, jigitter. Uıat bolady. Emenalyǵa sálem aıtyńdar: bul aǵashtardy men báribir kestirmeımin. Ketińder!..

On shaqty aǵash jaralanyp qalypty. Daýyl árıne. Jigitter Músireppen talasqa joq. Baltala belbeýlerine qystyryp alyp ketip qaldy. Emenalynyń mı ishinde kelip Músireptiń, úıine búlik salǵany osynyń aldary edi.

Eseneı kózin jumyp, tistenip qaldy. Baıaǵyda Kenesary oǵy tıgen jaýyryn ortadan soqty-aý dep lady. Tap sol oq qadalǵan jeri shanshyp-shanshyp qaldy. Aý aǵaıyn degen osy da. Soıyl siltemeı otyratyn kúni joq. Qan maıdanda qas jaýyńmen qarsy turyp alysqanyń ba, týysqan inińniń kúnde bir tyrnap, kúnde bir nuqyp k.alǵany qıyn ba? Qaısysy aýyr? Tonyńdy boıyńa shamalap kıer bolmas pa! Emenaly Eseneı bola alsa qarsy bolǵan kúnim bar ma? Bola almaǵan ózi ekenin nege túsinedi? Óz úıińde kúpsingeniń jurt kezinde kúlki kórinse kimge ókpeleısiń?.. Átteń, jaýyz emes, dolysyń. Aqymaq totqarsyń. Jaýyz bolsań, endigi jazalap qoıǵan bolar edim. Dolylyq qysyp ketkende, az ǵana aqylyńnan aırylyp, qalasyn, da, soqtyqpasqa soqtyǵasyń. El-jurtqa mazaq, aǵaıynǵa qadirsiz bolasyń da júresiń...

— Tur, Eseneı, úıge qaıtaıyq. — Ulpan Eseneıdi tez kıindirip, úıine alyp keldi de, tósegine jatqyzdy. Eseneı sol jatqanynan endi qaıtyp turǵan joq...

Batys Sibirdiń dalalyq general-gýbernatorynyń qazaq jumystarym basqarysatyn aqylshysy Turlybek Kóshenuly bul joly eki úlken máselemen kelip edi. Qasynda jerge ornalastyrý ınspektory Savrasov, zań jumystarynyń baqylaýshysy Leozner jáne Qyzyljar ýeziniń bastyǵy Demıdov bar. Bulardyń qaısysy basshy, qaısysy qosshy, ony biletin eshkim joq, el qazaǵy ózine tartyp Turlybek tóre keldi dep uıǵardy.

Ulpan olardy ádeıi tórelerge arnap saldyrǵan qonaq úıinde qarsy aldy. Esikteri ońasha eki bólmeli, bir úlken zaldy, jabyq verandaly qonaq úı eki kúnnen beri ázir turǵan edi.

— Jeńeshe, denińiz saý ma? Esekem qalaı, táýir me?

— Shúkir, tere qaınym, bir qalpy.

— Zdravstvýıte, madam Aknar Artykbaevna...

— Zdravstvýıte, zdravstvýıte...

— Zdrastı, zdrastı, qosh kelipsizder,..

Qazaq qonaqtar úıge kirgen betinde kórip otyrǵanyn da kórmegen bolyp, bilgisi kelgenin bildirmegen bolyp, montansyp momaqan otyrady. Tóre qonaqtar olaı emes, eki-úsh bólmeni otyrmastan aralap shyǵyp, qonaq úıdi maqtaı bastady.

— Bizdiń general-gýbernatordyń, májilis zaly osydan qansha úlken eken?

— Kishirek bolyp júrmesin.

— Jatar bólmeleri qandaı jaıly! Qaraǵaı ıisi ańqyp tur.

— Varshava tósekteri, gollan peshteri, parıj aınalary... E, madam teginde handar násilinen degen sóz durys bolar.

— Vena oryndyqtary, ıran kilemderi... birine biri jatsyramaı qandaı jarasyp tur. Madam týraly qandaı maqtaý aıtsań da jetkize aıttym deı almasań kerek.

Qonaqtardyń oryssha aıtqan maqtaýlaryn Turlybek qazaqshylap bolǵan soń, Ulpan maqtaýdan qysylatyndaı az ǵana kúlimdeı otyryp jaýap qaıyrdy:

— Maqtaýlaryńyzdyń birde-birine men ortaq emespin, qadirli qonaqtarym. Úıdi salyp bergen orys sheberleri. Men áıteýir jaqsy úı salyp berińiz degenimdi bilem... Myna kisi, oıaz bastyǵy alǵash kelgeninde qazaqy qonaq úıimizge el qonaqtarymen birge qonyp shyǵýǵa oraıy kelmeı jabyq shanasyna túnep shyǵypty. Sondaǵy uıalǵanym áli esimnen ketpeıdi. Sodan keıin osy úıdi saldyrdym. Aldyńǵy jyly bitti.

— Degenmen de úıdiń qalaı salynar josparyn ózińiz unattyńyz ǵoı?

— Joq-e, táńiri. Jaqsy bolsyn degennen basqa men ne aıtty deısiz. Kıiz úı jasatatyn bolsam, aralasqan bolar edim. Mynadaı úıdiń atynda bilmeımin...

— Onyńyzǵa ılana turaıyq... daýlaspaıyq. Biraq, ózińizge unamaǵan dúnıelik sizdiń úılerge kire almaıtyn bolar. Buǵan siz de daýlaspaıtyn bolarsyz... Myna kilemder, aınalar, oryndyqtar dúnıe júzindegi elderdiń, óńkeı bir maqtaýly asyldary. Óz betterimen kelip oryndy-ornyna tura qalmaǵan bolar?

— Áıel maqtaǵandy jek kórmeıdi, men de sonyń birimin, — dedi Ulpan. — Biraq dúnıe júzinde qandaı elder baryn bilý túgil estigen de emespin. Aıtyp otyrǵan nárselerińizdiń bárin de men Tobyldyki deımin. Óıtkeni bárin de Tobyldan aldyrdym. Bizdiń úıde basqa eldiki dep atalatyn bir-aq nárse bar — aına... ony «boransyz aınasy» deımiz.

— A... fransýz aınasy deıdi ǵoı?

Solaı bolsa, solaı shyǵar. Ózgesiniń bárin tobyl, tobyl-tósek, tobyl-oryndyq deımiz. Myna peshti de tobyl-pesh deımiz. Muny da osy úıdi salǵan Tobyl sheberderi salyp bergen. Ekinshi qonaq úıdegi peshti Petra degen qazaq-orys salyp edi, ony petra-pesh deımiz...

Qonaqtar máz-meıram, rıasyz kúlisip, kóńildenip qaldy. Kishipeıildilik pe eken anaıylyq pa eken? Átteń, oqymaǵany-aı!

Tóre qonaqtaryn qarsy alýdyń syı-sypaıylyǵy aıaqtaldy-aý degen kezde Ulpan ornynan turyp, ketýge luqsat surady.

— Qadirli qonaqtarym, oryssha til bilip, aýyzba-aýyz ózim sóılese alatyn bolsam, áli de otyra turýyma bolar edi. Oǵan meniń jaıym kelmeıdi. Kisi arqyly sóılesýge qysylatynymdy da jasyra almaımyn. Ekinshi qonaq úıde ózderińiz shaqyrtqan bes bolys Kereı-Ýaqtyń bolys-bıleri kelip jatyr. Olarǵa da kirip shyǵýym kerek. Saý bola turyńyzdar... — Ulpan úıine qaıtyp ketti.

— Osynsha kishipeıil, osynsha aq kóńil jan dalanyń naǵyz taǵy arystanyn qalaı baǵyndyryp aldy eken? Men tań qalyp turmyn, — dedi Leozner.

— Sol kishipeıildiligimen... aqyldylyǵymen — dedi Savrasov.

— Men bul áıeldi alty dýanǵa ataǵy jaıylǵan hansha bar edi ǵoı, sondaı órkókirek, oıyna kelgenniń bári de boıyma jarasa beredi dep oılaıtyn alaquıyn turǵysynda kóretin shyǵarmyn dep qaýiptenip kelip edim. Minezi bıazy, sulýlyǵyna da mán bermeıtin jas áıel Eseneıdeı túz taǵysyn birjola baǵyndyryp alǵanyna tańdanýdan aryla almasam kerek...

— Siz, Karl Genrıhovıch, qatarynan úsh qate jiberip otyrsyz, — dedi Savrasov, qaljyńdaı jaýap qaıyryp. — Eń áýeli, oıyna syımasty boıyma syımas-aý dep oılaı bilmeıtin deýińiz kerek edi. Siz eske alyp otyrǵan ataqty hanshańyz sondaı adam bolatyn. Ekinshi, bul áıel jalǵyz Eseneıdi ǵana baǵyndyryp alǵan joq, bes bolys Kereı-Ýaqtyń rýlaryna túgel bedeli bar adam. Ony erteńgi májiliste ózińiz de kóresiz. Úshinshi, sulýlyǵyna mán bermeıtin degenińiz taza Omby qalasynyń kózqarasy. Qazaqta «kóz tıedi» degen senim áli bar. Arǵy túbi sonymen baılanysty bolýy múmkin, áıteýir qazaq áıeli sulýlyǵyn kóptiń kózine tosa bermeıdi.

— Siz álginde Aqnar Artyqbaevna dep amandastyńyz... Meniń dápterimde ol kisiniń aty Ulpan dep jazylǵan. Mine, kóresiz be, astyn syzyp ta qoıyppyn...

— Astyn syzyp qoıǵanyńyzdan úmit etpeı-aq qoıyńyz... Ulpan da sol kisiniń aty. Eseneı degen aty taǵy bar.

— Qazaq áıeliniń úsh aty bola ma?

— Joq, Ulpan — shyn aty. Aqnar — aq arýana degennen az ǵana ózgertip alynǵan, aq ana degen maǵyna beredi. Eseneı — eriniń aty ǵoı. Endigi basshylaryn, osy bolady dep Eseneı óz atyn áıeline beripti.

— Mine qyzyq! Marıa degen áıel bir kúni Nıkolaı bolyp shyǵa kele me?

— Bul jerde «Eseneı» áıeldiń aty emes ataǵy. Sımvol... Buryn bul eldiń kósemi men edim, endi sen boldyń degendi ańǵartady.

— Kósem bolyp alǵan soń, bul áıel ne isteı aldy?

— O, istemegeni joq! Áýeli Ekinshi Aleksandr patshamyzdyń reformasyn jasady. Eseneıdiń barlyq jerin eline bólip berdi. Bólip bergende bizdegideı bireýge ana jaqtan bireýge myna jaqtan attamalatyp bergen joq, aýyl-aýylǵa qystaýdy da, egindik-shabyndyq jerdi de tutas berdi. Ár aýyldyń qystaýlary da, jerleri de bólshek-bólshek emes, tutasyp jatady. Bul aranyń qazaǵyna egin saldyrdy, shóp shaptyrdy, qystaý salǵyzdy. Bul eldi qazir jartylaı otyryqshy deı alamyz.

— Ádemi ertegi eken... sondyqtan sene qoıý da ońaı bolmas.

— İshki Reseıden kelgen sharýalardy jerge ornalastyrarda, ózi jartylaı otyryqshy bolyp alǵan Sıban jerine qolymyz bata almady.

— Munyńyz jańaǵy aıtqanyńyzdan da ádemirek ertegi bolyp shyqty.

— Ertegi emes, shyndyq ekenine men kýá! — dedi oıaz bastyǵy Demıdov.

— Men kýá!.. Sıban degen eldiń barlyq jeri Eseneıdiki bolatyn. Sol jerdi osy áıel túgel elge bólip berdi. Ár aýyldyń qysqy úılerin salysyp berýge bul áıeldiń qansha mal jumsaǵanyn ózi ǵana biledi. Ózi úshin salyp alǵan úıleri mynaý!.. Qazaq dalasynda birinshi bolyp monsha saldyrǵan da osy áıel.

— Monshaǵa keıde qoı qamamaı ma eken?

— Baryp túsip kórińiz! Medreseniń irge tasy qalanyp qalǵanyn ózińiz kórdińiz. Tap osy ózimiz otyrǵan qonaq úı

Ombynyń qaı kóshesine jaraspas edi óre qonaqtar kelgende Ulpannyń Qabap qalasynan shaqyrtyp alatyn erli-zaıypty eki adamy tamaq kóterip kirdi de, aıaqtalmaǵan áńgime úzilip ketti.

Májilis erteńine bastaldy. Uzyn stoldyń tór jaq basynda tóreler, orta tusynda .jastaý bolystar, esik jaq shetinde — Ulpan. Qartań bıler arqalaryn qabyrǵaǵa súıep, aıaqtaryn astaryna basyp alyp, qalyń kórpelerdiń ústinde tizilip otyr. Tór jaqtaǵylardyń bir-bireýi eki adamǵa sanalatyndaı eki adamnyń ornyn alyp keń otyrsa, temen otyrǵan jas atqaminerlerdiń ekeýi bir adamǵa sanalatyndaı syǵylysyp otyr. Bulardyń júzderinde «osy úlkender-aq ólmeıdi eken!» degen renjý bar sıaqty.

Sózdi Turlybek bastady. Qazaqsha jaqsy sóıleı biletin adam qasyndaǵy tóreler aldynda oryssha oılanyp qazaqsha sóılegendikten sózi orasholaqtaý, sozalańdaý shyǵyp jat.yr. Onysyn birden sezingen dala sheshenderi qabaq qaǵysyp, kóz ilegistirip qaldy.

— Qadirli bı-bolystar! — dep bastady Turlybek. — Uly marhabatty padıshamyzdyń joǵary dárejeli eltıfaty boıynsha, ishki Reseıden Sibir jerine kelip ornalasyp jatqan orys qara sharýalary qatarynda jerge ornalasýǵa óz tarafynan ehtıarly maǵynada ettıfaq bildirgen qazaq aýyldaryn da otyryqshylandyrý máselesin sizderdiń maslıhatyńyzǵa salýdy laıhat kórip, bizdi joǵary mártebeli dala general-gýbernatory jiberip otyr...

Ol kezdegi qazaq sóz surap alý degendi bilgen emes. Aıtylyp jatqan áńgimege baılanysty bir oı kelip qalsa boldy, taban aýzynda aıtyp salatyn. Ataqty sheshen Baıdaly bı sony istedi.

— Turlybek shyraǵym, orys qalalarymen qatar ornalaspaı-aq, bólek ornalasýǵa ruqsat joq bolǵany ma? — dedi Turlybektiń sózin kıip ketip.

Turlybek qate aıtyp qalǵanyn sezindi. «Narádý» degendi aıtqysy kelip edi, onysy qazaqshylaǵanda «rádom» bolyp shyqqan eken.

Mundaı jıyndarda Baıdaly bıden qalyp qoıýdy ózine ólim kóretin Toqaı bı:

— Áıteýir ehtıarly túrde bolady ǵoı? — dep surady.

Turlybek áýeli Toqaıǵa jaýap qaıyrdy. Jerge ornalasý shúbásiz ehtıarly túrde eken. Sodan keıin aýzynan qaterek shyǵyp ketken sózdi bas salyp burmalaı jónelgen Baıdaly bıge oılanyp baryp jaýap qaıyrdy.

— Qadirli Baıeke, men qaterek aıtyppyn, siz qaterek uǵynypsyz. Jerge orys pen qazaqty qatar, irgeles ornalastyrady eken dep qalǵan sıaqtysyz. Olaı emes, ishki Reseıden kelip jatqan orys sharýalaryn jerge ornalastyryp jatqan kezde qazaq halqyn eskerýsiz qaldyrmaı, eltıfat kórsetilip otyr. Ehtıarly túrde jerge ornalasamyz degen ettıfaq bolsa, jan basyna on bes desátınadan egindik jer kesilip beriledi.

— Ol bizge ne bolady? — dedi Baıdaly bı.

— Jan basyna on^bes desátına degen az jer emes. Mysaly, osy elde egindi eń kóp saldyratyn Ulpan jeńgemiz sol shamada egin saldyrady eken. Onyń ústine shabyndyq jerlerińiz, jaılaýlaryńyz ózderińizde qalady ǵoı.

Baıdaly bı álgi «qataraq uǵynypsyz» degendi estigen soń-aq shıryǵyp ketken. Ittiń ǵana balasy, maǵan teris uǵynypsyń deı alǵandaı kim ediń sen! Toqaıǵa nege túıreı qaıtarmadyń jaýabyńdy? «Ehtıarly túrde degendi estimediń be?» deseń ǵoı bolyp jatyr. Búıtip masaırap otyrmaıdy. Endi Baıdalyny balanyń jaıalyǵyndaı on bes desátına jerge kóndirip alshy, kóreıin!..

Shynyna qalǵanda Baıdaly on bes desátına degenniń qansha jer ekenin dál shamalaı almaıtyn adam edi. Tek ólshep beriletindikke qarsy. Ol ólsheýi joq jerge, ólshem-shegi joq, ata qýalaǵan bılikke úırengen adam.

Baıdalynyń bet alysyn ábden ańdap bolǵan soń, Toqaı ony odan ári qyńyraıta túskisi kelip:

— Apyr-aý, byltyr Stapqa ketip bara jatyp sizdiń eginniń qasynan ótkenimde telegeı-teńiz be dep qalyp edim... On bes desátına degenińiz kóp jer eken-aý! — dep Ulpanǵa qarady.

— Byltyr on bes emes, bir-eki desátına kemirek salǵamyz, — dedi Ulpan. — Kelimdi-ketimdi qonaqty eseptemesek, ózimizge odan az salsaq ta mol jetetin.

Osymen Turlybek sezin aıaqtap bolǵansha basty bılerdiń ekige bólinetini baıqalyp qaldy. Olardan jyryla shyǵatyn bolystar da, jandaıshap atqaminerler de bola al« maıdy. Olardyń bári de osy eki bıdiń yńǵaıyna qaraı ekige bólinedi. Oı talastyratyn aıtys-tartys ta bolmaıdy. Jesir daýy bolsa, bı-bolys saılaýy bolsa, onyń jóni bir basqa, jer úshin keńirdekten alysyp jatýdyń ne laıyǵy bar!.. Yńǵaı kórsetildi, ar jaǵyn bolystar jymdastyr salar.

Bılerdiń bet alysy túgel tanylyp bolsa da, Turlybek sezin toqtatqan joq. Egin salyp, shóp shaýyp, jartylaı otyryqshy bola bastaǵan elderge súıemel retinde ósimsiz beriletin qarjy, syılyq retinde beriletin qural-saımandary bar eken osy jaılardy qyzyqtyra sóılep ketti:

— Bes desátına egin salatyn úıler úsh jyl ishinde qaıyryp berý shartymen elý somǵa deıin ósimsiz qaryz retinde qarjy alýǵa bolady. Onyń ózi eki attyń quny ǵoı. Soqa bes som, tyrma úsh som, temir aıyr qyryq tıyn, qoı eki som, taı tórt som... sonda elý som degenińiz dúnıeniń maly emes pe?

Bıler buǵan da qulaı ketken joq.

— On jylǵa jaqyn egin salyp, shóp shaýyp jartylaı otyryqshy bolyp alǵan Sıban eline úsh shep mashınasyn, úsh tyrnaýyshy men bes soqa, bes tyrma syılyq ala kelip otyrǵan jaılarymyz da bar, — dedi Turlybek.

Bı-bolystar túgel Ulpanǵa qarady. Osy qatyn qaı qylyǵymen tórelerdiń aýzyn alyp boldy eken? At jetektetip, shapan jaýyp jibergenin eshkim bilgen emes. Áıteýir Sıbanǵa qudaıdyń berip turǵan kezi.

Bolys-bılerdiń ne oılap qalaryn eshkim aıtpaı-aq biletin Ulpan:

— Táńiri jarylǵasyn, tere qaınym. Bul elde úsh jyl ishinde qaıyryp berýge qazynadan qaryz aqsha alatyn úıler de az emes. Egin sala bastaǵaly on jylǵa jaqyndasa da, ázir úı basyna bir soqadan kelmeıdi. Shóp mashınasy eki aýylǵa bir-birden ǵana keletin edi, endi úsh mashına, bes soqa qosylatyn bolsa, aldaǵy jyly qyryq desátına astyń qosylady. Ol qyryq úıdiń azyǵy emes pe! — dedi.

— Endi Sıban sabantoı jasaıtyn boldyńdar! — dedi Baıdaly.

— Nege jasamaıyq, jasaımyz, — dedi Ulpan. — Alǵash egin salǵan jyly bes soqamen otyz desátına egin salǵanda toı jasaǵamyz. Bes desátınasy bizdiń úıdiki, ózgesi jurttyki edi. Sodan beri bul el ashtyqqa ushyraǵan emes...

Savrasov Turlybekten Ulpannyń, ne aıt.qanyn surap aldy da, ornynan turyp kelip Ulpanǵa syrtynda altyndatqan jazýy bar, mór basylǵan paket tapsyrdy:

— Mynaý sol syılyqtardyń qaǵazy... general-gýbernatordyń qoly qoıylǵan maqtaý qaǵaz...

Ulpan da paketti tura kelip aldy.

— Kóp-kóp rahmet, tóreler... General-gýbernatoryńyzǵa da kóp-kóp rahmet aıtyńyz... Jartylaı otyryqshy, bútindeı otyryqshy degenge túsine de bermeımiz, áıteýir bul el egin salý men shep shabýdan qolyn aıyrmaıdy.

Ulpan maqtaý qaǵazdy uzyn stoldy aınala otyrǵan bolystarǵa berdi. Bolystardan keıin qaǵaz bılerdi aralap shyqty. Oqı alǵan bir adam joq. Altynmen jazylǵan. Mór basylǵan. Eki basty samuryq qusy bar jibekten jasalǵan qaǵaz bolý kerek...

Ulpannan basqa bolys, bıler túgel kúızelisip qaldy, kúndesip qaldy.

Qudaı-aý, ne degen qorlyq! Bes bolystyń bı-bolystary kózimiz jaýdyrap tiri otyrǵanda, gýbernatordyń syılyǵy men maqtaý qaǵazyn úıde otyrǵan bir qatyn aldy-aý! Qatyn!.. Syılyǵy adyra qalsyn, altynmen jazylǵan, mes basylǵan, eki basty samuryq qusy bar maqtaý qaǵazdy aıtsaıshy! Qudaı osy qatyndy bizdiń qolǵa bir bere me, joq pa? Aı, ol kún alys emes shyǵar... Eseneı anaý, onyń kúni sanaýly... Joq sen qatyń bizdiń qolǵa bir túspeı kete almaısyń!..

Ózara qansha irkis-tartys otyrsa da, Ulpan jaıly bes bolys Kereı-Ýaqtyń el basqarady degen adamdary osylaı birge kúıindi, bir túıin jasady.

Bolys-bıler syılyqqa qyzyǵyp boldy-aý degen qorytyndyǵa kelip, Savrasov jınalystyń aıaq jaǵyn ózi basqaryp ketti:

— Qadirli bolys-bıler, — dedi Savrasov, — meniń baqylaýymsha sizderde maqtanysh eterlik biraýyzdylyq bary baıqalady. Oǵan tańdanǵym kelmeıdi. Sizdiń elder baıaǵy jońǵar joryǵynan keıingi júz elý jyldyń boıynda orys halqymen irgeles otyryp kelesizder. Sonsha ýaqyt bosqa etpegen eken. Tap osy aýyl alǵash egin salǵan jyly qazaq soqasynyń sońynda on orys júripti. Alǵash mashınamen shóp shapqan jyly — alty orys. Aqnar Artyqbaevna osy úılerdi orystar salyp berdi dep ózi aıtyp otyr. Keshe bizdi alyp kelgen Qaban jámshigi osy aýylda tamyrym bar, sonyń úıine qonamyn dep ketti. Búgin mine, sizder de Turlybek myrzanyń sózin úlken yqylaspen tyńdap, túsinbeı qalǵan sózderińiz bolsa, qolma-qol surap alyp otyrdyńyzdar. Osyǵan qarap, sizderdiń ortańyzǵa salýǵa ákelgen eki máselemizdiń ekeýin de Qyzyljar oıazyna qaraǵan qazaq bolystary qoldaıtyn boldy dep senim bildiremin. Uzamaı osy eki másele oblystyq kólemde shaqyrylatyn bı-bolystardyń tótenshe sezinde qaralmaq. Sol májiliste sizdiń bolystardan búgingideı biraýyzdylyq

Savrasovtyń sózin qazaq tiline Turlybek tyr bildirmesten sózbe-sóz túgel aýdaryp shyqty. Kim biledi, biraýyzdylyq joǵyn bile-tura bar deý kerek shyǵar... dala jeliniń, erteń qaı jaqtan soǵaryna kim kepil?..

— Tótenshe sez degeni tabylǵan aqyl eken.

— Bes oıazdyń bolys-bıleri bas qossa, sheshilmegen ne qalady deısiń!

— Áne, sóıleıtin jer sol!.

Sóıtip, el tirshiliginiń utys-utylystarynda jumystary joq, bes bolys Kereı-Ýaqtyń bolys-bıleri jerge ornalasý máselesin sóz baqqa salatyn bir sańylaý tabylǵanyna máz bolyp tarasty. Mundaı kerenaýlyqqa kelgende bular teń» desi joq biraýyzdy eken!

— Jan basyna on bes desátına egindik jerdi búgin az» synsań, erteń beseýge zar bolyp qalmaıyq, — dedi de Ulpan da ornynan týrdy. Onsyz da shıryǵyp otyrǵan Baıdalynyń júregine bul sózder sadaq oǵyndaı shanshyla kelip qadaldy.

Ulpan Eseneıge májilistiń qalaı ótkenin aıtqaly kelip edi. Bes jyldan beri tósek tutqyny Eseneı shydamsyzdanyp jatyr eken birden «qalaı aıaqtaldy?» — dep surady.

— Qoldaý da bolǵan joq, qarsylyq ta bolǵan joq, — dedi Ulpan.

— Jas bolystar sóıledi me?

— Joq. Bir toby Baıdalyǵa, bir toby Toqaıǵa telmirdi de otyra berdi.

— Óziń ne aıttyń!

— Men ne aıtýshy edim, táńiri... Bizdiń el soqa men shóp mashınasynan qolyn aıyrmasa kerek dedim.

— Az sóz aıtpapsyń, Aqnarym. Endi erteń ne aıtaryńdy oılana ber. Áıel máselesi kórinedi ǵoı. Seniń, ne aı» taryńa qulaq asatyn bolar.

— Búgin men erkekterge yza bolyp qaıttym. Tórelerge bireýi bir aýyz jóni túzý sóz aıta alǵan joq. Ózdi-ózi tuspaldasqan bolyp, birine biri yńǵaı kórsetti de, melshıip otyryp qaldy. Tóreler qazaq degen eldiń basshylary mynadaı bolsa, ózi taǵy jurt bolar dep ketetin shyǵar!

— Erkekterge yza bolyp qaıtsań, erteń yzalanyp sóıle! Qazaqtyń áıeli mynadaı, erkegi budan da aqyldy shyǵar dep qalsyn.

— Qatyn sózine kim qulaq asady deısiń...

— Joq, joq. Sen Eseneısiń. Osy el osy kúni Eseneı degende meni aıtpaıdy, seni aıtady. Qazaqta on bes-jıyrma bolys elderdi basqarǵan áıelder bolǵan. Talaı áıeldiń attary talaı elderdiń urany bolyp ketti. Sen de solardyń birisiń! Tartynbaı sóılep.

Bul kezde Eseneı kóp sóıleýdi toqtata bastaǵan. Bar denesi qalshyldap jatatyn bolǵan soń daýsy da qaltyldap shyǵady. Kóldeneń jurt túgil Ulpandy da shymyldyq ishine kirgizbeıdi. Aqyl-esi durys. Bolys-bılerdiń, jınalysyna qatynasa almaıtyndyǵyna nazalanyp jatsa kerek, búgin uzaǵyraq sóılep ketti:

— Sen sóıleıtin bol, Aqnar. Óńkeı boqtashaq bı-bolystardy yǵystyra sóıle. Bir-eki aýyz oıyn bar edi, tyńdap alshy, — dedi. Ulpan tyńdaı berdi.

Bolys-bılerdiń ekinshi májilisi keshegi zalda bastaldy. Tóreler de, bolys-bıler de keshegi oryndarynda. Ulpan da uzyn stoldyń esik jaq shetine, keshegi ornyna kelip otyrdy. Taǵy da keshegideı májilisti Turlybek ashty. Másele qazaq áıeliniń jaı-kúıine kóńil aýdarýǵa arnalǵan eken.

Qazaq áıeliniń tirshiliginde túsine de qoımaıtyn, sene de qoımaıtyn birneshe jaılar bar. Kóshpeli eldiń barlyq eńbek tyrbanysynda áıel-erkegi birge júredi. Qazaq áıeli erkekten júzin jasyryp paranji kıgen emes. Kelinshek bolyp túskende, áýeli shymyldyq ishinde otyratyny ras. Biraq «Betashar» dep óleńmen aıtylatyn yrymynan keıin kelinshek beti ashyldy, budan keıin jasyrynbaıdy.

Rý-rý bolyp otyratyn qazaq elinde qyz balaǵa eshkimniń tili tıgen emes, biren-saran ondaı sotqarlyq istegen erkekter alapes bolǵan adamdaı aýyl-úıge aralasa almaı «ıtkirmede» júredi. El ishinen qýylmaǵanymen ol báribir, qýǵyndaǵy adamǵa teń.

Sol qyz erjetip kelinshek bolyp túskennen keıin qalyń malǵa kelgen qatyn.

Sol qatyn qartaıa kele — ana. Bul kezinde ol erkekten anaǵurlym qurmetti. Bireýdi «anańdy!» dep boqtaǵan adam ol da qoǵam ishindegi qýǵynǵa teń. «Eneńdi!» dep bireý áıeliniń sheshesin boqtasa, ony qazaq eleń qylmaıdy.

Osyndaı úsh túrli jaıda bolatyn qazaq áıeli «qatyn» dáýirinde tolyp jatqan jábir-japa teńsizdikke ushyraıdy. Bul onyń erkekpen qatar, durysyna kelgende erkekten de kóbirek eńbekte júretin kezi. Bala tabatyn kezi. Adam retinde sana-sezimi tolyǵar kezi.

Osy kezinde qazaq áıeliniń ıe emes. Aldymen óz basyna ıe emes: Rýlyq dástúrimen otyrmyn elde aǵa da kóp, ini de kóp. Biri bolmasa, biri bar.

Qatyn erden ketse de, elden ketpeıdi».

Turlybek osy jaılardy aıta kelip:

— Osynymyz durys pa! Ádeletke jata ma? — degen supay qoıdy. — Birese qurmetteımiz, birese qorlaımyz da qorlaımyz. Eri ólip, jesir qalyp, qaıǵy jutyp otyrǵan áıelge aǵaıyndyq járdem ete otyrýdyń ornyna, onyń mal-múlkimen birge ózin de ıemdenip alar kúndi kútemiz. Osyndaı jaılarymyzdy tıanaqty túrde zań, baılamyna aınaldyrý úshin aldymen sizderdiń qalaı qaraıtyndaryńyzdy anyqtap alý kerek boldy. Oblystyq tótenshe sezge salynatyn bir másele osy: qalyń mal, ámengerlik, jesir áıeldiń erinen qalǵan mal-múlikke enshilestik jaılary...

E, zańǵa aınaldyrmaq eken ǵoı! Endi óz qatynymyzdy ózimiz bıleı almaıtyn bolamyz da! Jaryqtyq aq patsa-aı, shaıqaı berdiń-aý shalabymyzdy. Qazaq halqynyń uıtqysy óziniń ádet-ǵurpy, salty emes pe! Sonysyn shetinen jyrymdap shontaıǵa berseń, bir kúni túgel jutyp jibermesińe kim kepil? Seniń óz zakonyń qaı bir ońyp tur? Orystyq úılenetin jigiti qalyńdyqtyń ústine qosar alady eken!.. Jáı jasaýyna kóńili tolmaı, qansha mal-múlik, qansha qarjy-qarajat ala keledi, sonyń bárin qaǵazdatyp alady eken. Biz ondaı uıatqa bara almaımyz. Orys baılarynyń qyzyna qosa barlyq adamdary men búkil bir aýyldardy beretini áli qalyp bolǵan joq. Sondaı saltyńnan kúıeýge shyǵa almaı qalǵan qyzdaryńa monastyr degen shirkeý salyp berip, sonda qamap ustaıtyn. Sondaı monastyrdyń bireýin Qaban men Jetikóldiń arasyna ákelip bizdiń jerge de ornattyq. Sondaǵy eki júz on toǵyz qyzdyń bári jesir qatyn emes pe? Áıeldi jarylqaǵanyń osy ma?

Qazaq bıleri mundaı oılaryn patsha tórelerine aqtaryla aıtpaıdy. Ondaı túpte jatatyn qarsylyq oılar el ishinde kúnde týyp jatady. Tóreler anaıy elde aıtqandarynan basqa búgip qalatyn oılary bar dep oılamaıdy da. Birinshi ret aýyzǵa alynyp otyrǵan qazaq áıeliniń, jáı-kúıi de osyndaı, túpki oılaryn búgip qalǵan túrde sóz boldy. Birinshi bolyp Baıdaly bı sóıledi:

— Qalyń mal degen qyzdy satý emes, eki jaqtyń qýanysh-toılaryna áreń jetetin shyǵyn. Kúıeý jaǵy qansha

— Qatyn sózine kim qulaq asady deısiń...

— Joq, joq. Sen Eseneısiń. Osy el osy kúni Eseneı degende meni aıtpaıdy, seni aıtady. Qazaqta on bes-jıyrma bolys elderdi basqarǵan áıelder bolǵan. Talaı áıeldiń attary talaı elderdiń urany bolyp ketti. Sen de solardyń birisiń! Tartynbaı sóıle!

Bul kezde Eseneı kóp sóıleýdi toqtata bastaǵan. Bar denesi qalshyldap jatatyn bolǵan soń daýsy da qaltyldap shyǵady. Kóldeneń jurt túgil Ulpandy da shymyldyq ishine kirgizbeıdi. Aqyl-esi durys. Bolys-bılerdiń, jınalysyna qatynasa almaıtyndyǵyna nazalanyp jatsa kerek, búgin uzaǵyraq sóılep ketti:

— Sen sóıleıtin bol, Aqnar. Óńkeı boqtashaq bı-bolystardy yǵystyra sóıle. Bir-eki aýyz oıym bar edi, tyńdap alshy, — dedi. Ulpan tyńdaı berdi.

Bolys-bılerdiń ekinshi májilisi keshegi zalda bastaldy. Tóreler de, bolys-bıler de keshegi oryndarynda. Ulpan da uzyn stoldyń esik jaq shetine, keshegi ornyna kelip otyrdy. Taǵy da keshegideı májilisti Turlybek ashty. Másele qazaq áıeliniń jaı-kúıine kóńil aýdarýǵa arnalǵan eken.

Qazaq áıeliniń tirshiliginde túsine de qoımaıtyn, sene de qoımaıtyn birneshe jaılar bar. Kóshpeli eldiń barlyq eńbek tyrbanysynda áıel-erkegi birge júredi. Qazaq áıeli erkekten júzin jasyryp paranji kıgen emes. Kelinshek bolyp túskende, áýeli shymyldyq ishinde otyratyny ras. Biraq «Betashar» dep óleńmen aıtylatyn yrymynan keıin kelinshek beti ashyldy, budan keıin jasyrynbaıdy.

Rý-rý bolyp otyratyn qazaq elinde qyz balaǵa eshkimniń tili tıgen emes, biren-saran ondaı sotqarlyq istegen erkekter alapes bolǵan adamdaı aýyl-úıge aralasa almaı «ıtkirmede» júredi. El ishinen qýylmaǵanymen ol báribir, qýǵyndaǵy adamǵa teń.

Sol qyz erjetip kelinshek bolyp túskennen keıin qalyń malǵa kelgen qatyn.

Sol qatyn qartaıa kele — ana. Bul kezinde ol erkekten anaǵurlym qurmetti. Bireýdi «anańdy!» dep boqtaǵan adam ol da qoǵam ishindegi qýǵynǵa teń. «Eneńdi!» dep bireý áıeliniń sheshesin boqtasa, ony qazaq eleń qylmaıdy.

Osyndaı úsh túrli jaıda bolatyn qazaq áıeli «qatyń» dáýirinde tolyp jatqan jábir-japa teńsizdikke ushyraıdy. Bul onyń erkekpen qatar, durysyna kelgende erkekten de kóbirek eńbekte júretin kezi. Bala tabatyn kezi. Adam retinde sana-sezimi tolyǵar kezi.

Turlybek osy jaılardy aıta kelip:

— Osynymyz durys pa! Ádeletke jata ma? — degen suray qoıdy. — Birese qurmetteımiz, birese qorlaımyz da sorlaımyz. Eri ólip, jesir qalyp, qaıǵy jutyp otyrǵan áıelge aǵaıyndyq járdem ete otyrýdyń ornyna, onyń mal-múlkimen birge ózin de ıemdenip alar kúndi kútemiz. Osyndaı jaılarymyzdy tıanaqty túrde zań baılamyna aınaldyrý úshin aldymen sizderdiń qalaı qaraıtyndaryńyzdy anyqtap alý kerek boldy. Oblystyq tótenshe sezge salynatyn bir másele osy: qalyń mal, ámengerlik, jesir áıeldiń erinen qalǵan mal-múlikke enshilestik jaılary...

E, zańǵa aınaldyrmaq eken ǵoı! Endi óz qatynymyzdy ózimiz bıleı almaıtyn bolamyz da! Jaryqtyq aq patsa-aı, berdiń-aý shalabymyzdy. Qazaq halqynyń uıtqysy óziniń ádet-ǵurpy, salty emes pe! Sonysyn shetinen jyrymdap shontaıta berseń, bir kúni túgel jutyp jibermesińe kim kepil? Seniń óz zakonyń qaı bir ońyp tur? Orystyń úılenetin jigiti qalyńdyqtyń ústine qosar alady eken!.. Jáı jasaýyna kóńili tolmaı, qansha mal-múlik, qansha qarjy-qarajat ala keledi, sonyń bárin qaǵazdatyp alady eken. Biz ondaı uıatqa bara almaımyz. Orys baılarynyń qyzyna qosa barlyq adamdary men búkil bir aýyldardy beretini áli qalyp bolǵan joq. Sondaı saltyńnan kúıeýge shyǵa almaı qalǵan qyzdaryńa monastyr degen shirkeý salyp berip, sonda qamap ustaıtyn. Sondaı monastyrdyń bireýin Qaban men Jetikóldiń arasyna ákelip bizdiń jerge de ornattyń. Sondaǵy eki júz on toǵyz qyzdyń bári jesir qatyn emes pe? Áıeldi jarylqaǵanyń osy ma?

Qazaq bıleri mundaı oılaryn patsha tórelerine aqtaryla aıtpaıdy. Ondaı túpte jatatyn qarsylyq oılar el ishinde kúnde týyp jatady. Tóreler anaıy elde aıtqandarynan basqa búgip qalatyn oılary bar dep oılamaıdy da. Birinshi ret aýyzǵa alynyp otyrǵan qazaq áıeliniń jáı-kúıi de osyndaı, túpki oılaryn búgip qalǵan túrde sóz boldy, Birinshi bolyp Baıdaly bı sóıledi:

— Qalyń mal degen qyzdy satý emes, eki jaqtyń qýanysh-toılaryna áreń jetetin shyǵyn. Kúıeý jaǵy qansha mal berse, qalyńdyq jaǵy sonyń esesin toltyra jasaý beredi. Qalyń mal degenniń nebary osy ǵana...

— Áıeldi satyp almasańdar, eri óle qalsa ony nege eriniń týǵan-týysqandaryna eriksiz qosasyńdar? Ámengerlik degen osy emes pe?

— E, onyń jóni basqa. Jesir qalǵan áıeldi óz erkine salyp qoıa berseń, onyń ishinde osy eldiń bir erkek balasy kete barýy múmkin emes pe? Onyń ústine jóndeý áıel jesir qalsa, ol tipti baıǵa da tıe almaıdy, bala tabýdan da toqtalyp qalady. Kúnin kóre almaýy da múmkin. Sondaı áıeldi ne qaınaǵasyna, ne qaınyna qosa salsań, kózi úırenisken erkekpen jatsyramaı tura beredi, — dep Toqaı bı bir sóz qystyryp qaldy. — Jesir qalǵan áıeldi kóldeneń bireý ala qalsa, ol ekeýiniń, arasynda jarastyq úılesimi de bola bermeıdi.

Qalyń mal jaıy, jesir jaıy osy oılardy tóńirektep sóz jarysyna biraz tústi de, qaıta aınalyp kelip qazyǵyn tapty — bılerdiń sheńberinen shyǵa almaı toqtady.

Jesir áıeldiń erinen qalǵan mal-múlikke enshilestik jaıy sóz etýdi kótermeıdi eken... Qazaq rýlary erkek násilin qýalaı qurylady. Bir úıdiń erkek kindiktisi ólip taýsylsa — ol úı sonymen ózi de joǵalady. Ol úıde on qyz qalsa da esepke alynbaıdy. Sondaı apatqa ushyraı qalsa, aýyl da solaı, rýdyń ózi de solaı joǵalady, bitedi. Áıel úı ıesine sanalmaıdy. Besikte jatqan uly bolsa, áne, mal-múliktiń ıesi sol. Erkek balasyz qalǵan jesir áıelge enshi berse, ol aǵaıynnyń qaıyrymdylyǵy. Durysyna qalǵanda, ondaı áıelge ámengerlik qana pana bola alady...

Erkekter jaǵy túgel osy yńǵaıda bolǵan soń, jınalystyń shyn bastyǵy Leozner Ulpanǵa qarady.

— Siz ne aıtar edińiz, Aqnar Artyqbaevna?

Eseneımen azdy-kópti keńesip kelgen Ulpan irkilgen joq.

— Men mundaı jıynda sóılep kórgen emespin... Ne aıtsam da, qalaı aıtsam da uzyn-yrǵasy Eseneıdiń sózi. Qazaq bireýdiń júırik atyna qyzyqsa da, quda bola salady. Bolys-bı saılaýlarynyń tusynda ondaǵan baı úıler quda bolysyp qalady. Áli týmaǵan balalardy atastyryp, amanatquda bolatyndary da bar. Bı-bolystardyń qaıta saılanar kezi jaqyndap qalǵan ba, nemene, ótken túni bizdiń aýylda otyryp eki bı, úsh bolys qudalasyp qalypty. Áıel taǵdyry degenderińiz osydan bastalmaı ma! Eseneıdiń, birinshi tapsyrǵany — balalar er jetip, birin biri kórip, unatsa ǵana qudalyq bastalatyn bolsyn. Qazaq qyz betin jasyrmaıdy. Kóshpeli elder jylda aralasyp otyrdy.. Kórisip qıyn emes. Qazaqta «qyz kórý» degen jón-josyq edi ǵoı. Sony ádet-ǵurpymyzǵa aınaldyraıyq. Ekinshi, ámeńgerliktiń qaı túri bolsa da, joıylǵany durys bolar edi. Sizder ámengerlikke ushyraǵan áıeldiń baqytty bolǵan irsýin ataı alasyzdar ma? Joq, ataı almaısyz! Men ondaıdyń otpen kirip, kúlmen shyǵatyn kúń bolǵan júzin ataı alamyn. Eseneıdiń óz elinde de tolyp jatyr.

Erinen qalǵan mal-múlikke áıeli enshiles emes degenderińiz úlken jábir. Onyń ar jaǵynda qazaqtyń rýlary erkek násilin qýalaı qurylady degen oı jatyr. Solaı emes pe?

Olaı bolsa, jalpy Kereıdiń on eki bolys bolyp otyrǵan úlken bir tarmaǵy Abaq-Kereı dep atalady. Abaq — áıel aty. Ondaǵan rýlardy bastaǵan áıeldiń aty.

Jıyrma bolysqa jaqyndaǵan Qarakesek rýlarynyń urany — Qarqabat eken. Birjan sal Saramen aıtysqanda sol Qarqabatqa syıynady ǵoı. Bárińizdiń qulaǵyńyzda bar sóz «Sal Birjan saldy aıǵaıǵa Qarqabattap» demeı me? Sol Qarqabat áıel!

Aıbıke, Nurbıke, Súıimbıke, Qyzbıke, Bıke, Kúńgóne dep áıel atymen atalatyn ondaǵan elder bar. Bári de eń kemi bir rýdy bastaǵan áıel aty. Osy bes bolys Kereıdiń talaı rýy áıelderdiń attarymen atalmaı ma?

Qýandyq, Súıindik, Qarjas degen úsh balasyna enshi bola beretin sheshesi emes pe?

Qadirli bolys-bıler, kóre-tura obal-ozbyrlyqqa barmańyzdar. Jesir qalǵan áıel úı ıesi bolyp qala bersin. Áıel úı ıesi bolyp sanalmaıdy dep qorqytyp, ámeńgerine qosa salý pyshaq kesti toqtalatyn bolsyn! Bizdiń úıdiń oıy osy. Bizdiń úı oblystyq tótenshe sezge shaqyryla qalsa, osy oıymen barady.

Qap, myna qatynnyń qylǵany-aı! Tóreler ǵoı qazaq áıeliniń oı-tilegi dep osynyń sózin ustap ketedi. Qudaı bar bolsa, seni de bir berer qolymyzǵa! Eseneıge ólim tilemeımiz ǵoı... degenmen de... qolǵa túser kúniń alys emes shyǵar...

Májilis taǵy eki kúnge sozylyp baryp áreń aıaqtaldy. Bıler Eseneıdiń kóńilin suraǵan bolyp, Ulpan oılaryn juqartqylary kelip edi, Eseneı moıny burylmady.

— Men Ulpanǵa shylbyr-tizginimdi birjola berip qoıǵan adammyn. Men túgil búkil Sıbannyń sózin ustaıtyn sol kisi. Osyǵan kózderiń úırene bersin, — dedi de basqa sóz aıtpady.

Májilis aıaqtap kelgende Turlybek pen Leoznerdiń súıemeldeýi arqyly Ulpannyń eki usynysy amalsyz qabyldandy.

1. Jesir qalǵan áıel kimge tıemin dese de óz erkinde bolsyn.

2. Jesir áıel erinen qalǵan mal-múliktiń úshten ekisine ózi ıe, úshten biri eriniń aǵaıyn-týǵandaryna berilsin.

Budan kep Jyl keıin ótken bolys-bılerdiń oblystyq tótenshe sezinde de bul eki usynys ózgertilmeı alyndy.

Káýker, Bıken — Mustapa, Kenjetaı...

Mustapa, Kenjetaı — Káýker, Bıken...

Mustapa — Káýker,

Kenjetaı — Bıken.

— Toılaryń toıǵa ulassyn! — Ulpan.

Ulpan baıǵustyń budan keıingi on jyl ómiri erkek shydaı almas, áıel ǵana shydar azapta ótip kele jatyr.

Barlyq mindeti kiside, kúni-túni kúzette toǵyz jyl jatyp, Eseneı byltyr qaıtys boldy. Qol-aıaǵynan jan ketip, Eseneı de Artyqbaı batyrǵa usap sal bolyp qalyp edi. Qol-aıaǵy qalshyldap, selkildep bar denesin teńseltti de jatty. Qol ustaýdan aıaq basýdan birjola aıryldy. Kóp ómiri joryqta ótken kóp jaralanǵan adam edi, álde qaı jeriniń júıke tamyry úzilip ketkenin kim bilsin, ózi de toǵyz jyl azaptandy, Ulpan da toǵyz jyl azaptandy.

Eseneı qaıtys bolǵan kúni Artyqbaı batyr da qaıtys bolypty. Eki jaqtyń jibergen habarshylary qarama-qarsy jolda kezdesip ekeýi de keıin qaıtty. Ákesiniń ólimine Ulpan da bara alǵan joq, Eseneıdiń ólimine sheshesi Nesibeli de kele almady.

Ulpannyń osy kúngi kóńil aýlary ózinen týǵan jalǵyz qyzy — qazir onǵa tolǵan Bijiken — Bıbijıhan. Barlyq mingen ózine tartqan aq jarqyn, aq kóńildigi de ózine tartypty — músindi, ajarly umpar-jubanary da, qaıǵyrar-muńaıary da sol jalǵan. Ul tappaı, qyz tapqanyna áýelinde renjip edi, osy qýanysh etedi. Sheshesi men qyz birin biri til qatyspaı túsinedi. Jan tamyrlary birge soǵady, birine biriniń júrek estilip turady.

Budan úsh jyl buryn Ulpan elý balalyq medrese saldyryp edi. Bijiken sol medresede oqıdy. Zırek bolyp shyqty. Álipbı, áptıek shyrǵalańdarynan ońaı ótip, byltyr quranǵa tústi. Keshke qaraı Ulpannyń qasyna kúnde kelip otyratyn aýyl áıelderine «Muńlyq — Zarlyq», «Bádiǵul Jamal», «Sháhinama» hıssalaryn, «Eńlik — Kebek», «Qyz Jibek», «Qalqaman — Mamyr», «Sulýshash» jyrlaryn oqyp beredi. Ándetip oqı bergen soń daýsy da ashylyp, yrǵaqtalyp keledi. Qazaq áıeli qaıǵysyz-muńsyz bolǵan ba, áıelder solqyldap jylap otyryp tyńdaıdy. Mundaı jylaýlar ájelerdiń ájelerinen beri áıel júregine qatqan shershemendi eritip, jýyp jibergendeı qýanysyp qaıtady. Erteńine taǵy sol edi. Eseneı qaıtys bolǵaly bul da toqtalyp qaldy.

Ulpan bul kezde qara jamylǵan qaraly áıel. Úıinen shyǵa almaıdy. Eseneı aýyryp jatqan jyldarda buryn bastalǵan isteri aıaqtalyp qaldy. Alty aýyl Sıbandy Eseneıdiń qazany men qolyna qarap telmirip otyrýdan birjola qutqardy. Qashannan beri Eseneıdiki bolyp kelgen keń jerdi ár aýylǵa bólip berdi. Munysy jalǵyz bul el emes, jalpy Sibir qazaqtary úshin jańa bir úlgi edi. Onyń aty ne ekenin Ulpan ózi bilgen emes. Kedeılik janshyp, dilgirlik soryna belden batyp otyrǵan joq-jitikke jany ashydy da, qoldan kelerin istedi de berdi. Qazir Eseneıdiń maly eki ese azaıdy, onyń esesine el Sıbannyń maly on ese kóbeıdi. Ár úı óz tekesin, óz aıǵyryn maqtasyp otyrady.

El azdap egin salady, shep shabady. Bala-shaǵa dirdektep qys boıy kıiz úıde otyrmaıdy, jyly qysqy úıde otyrady. Ásirese, osy qysqy úı úshin el-jurty Ulpanǵa qatty rıza.

Eseneıdi jurt qurmetteıtin de edi, qorqatyn da edi. Ulpandy jurt ári qurmetteıdi, ári jaqsy kóredi. Budan on jyl buryn Ulpanǵa surana kelýshi edi, osy kúni aqyldasa keledi. Eseneıge kimniń batyly baryp aqyldasam dep oılaǵan!

Buryn Eseneıden yǵysyp-yqtap qalǵan bes bolys Kereı eli de úlken daý-janjal bolsa, Sıban eliniń yńǵaıyn baıqaý úshin Ulpanǵa bir soqpaı qoıa almaıdy.

Ulpan medreseni de osy eldiń balalaryn oqytý úshin saldyryp edi. Átteń, ózi oqymaǵan adam, medrese salyp, molda jaldap berýden basqasyna aralasa almaıdy. Týysty kúni jáne jaılaý kezinde qyryq shaqty bala oqıdy. Kóktem kezinde balalar azaıyp qalady. Qazekeń óz sharýasynyń yńǵaıyna qaraı balasyn birneshe aı jumysqa salady da, sharýasy biryńǵaılanǵan soń qaıta jiberedi. Bala sabaǵyn úzilgen jerinen jalǵastyryp oqyp ketedi. Medrese balalardy qysy-jazy úzbeı oqyta beretin bolǵan soń, ondaıdyń oqasy ne!..

Álippeden bastap neshe jyl oqysań da ana tiline bir soqpaıtyn sabaqty oqý da qıyn. Sondyqtan oqýdy tastap ketetin balalar da kóp. Aldymen Músireptiń úlken uly tastap ketti. Bir jaz, bir qys hısynha, hıasynhı hıturho tóńireginde otyrdy da odan ári attaı almady. Qazir ol aýylynyń qoıyn baǵyp júr. Músireptiń ekinshi uly Botbaı zırek, Bijikenmen taıtalas oqyp keledi. Átteń,, oıyn qumarlaý, at qumarlaý, dombyra qumarlaý... Tegi ol da kóp oqymas.

Ulpan tús namazyn oqyp otyr edi, qyzy sabaqtan erterek qaıtyp kelip sheshesiniń moınyna art jaǵynan asyla ketti. Syrtynan qushaqtap alyp sheshesin ilgerili-keıindi teńseltip uzaq turyp qaldy. Ún shyǵaryp namazyn buzǵan joq. Namaz bitkennen keıin de qushaqtaǵan boıy tura berdi.

— Nemene, kúnim? — Ulpan burylyp qyzynyń júzine qarap edi, erinderi burtıyp ketken eken. — Nemene, botam?

— Molda namaz oqısyńdar deıdi. Erteń oraza aıy bastalady. Oraza ustap, namaz oqıtyn bolyńdar! — dedi.

Sibir qazaqtaryna islám dini noǵaı moldalar arqyly shegendelip keledi. Kóbi molda emes, shıki nadan adamdar. Qazaqty naǵyz nadan kóredi de qudaı atymen shatastyra beredi. Saýda-sattyq ta noǵaı saýdagerleriniń qolynda. Olar qazaqty sheshindire tonaıdy. Alla solardyń qolynda, saýda solardyń qolynda, aldaý solardyń qolynda, paıda solardyń qolynda. Dindi de ońdyrar túrleri joq. Eldi de ońdyrar túrleri joq. Teginde bular noǵaı da emes, basqa da emes, saýdager dep atalýǵa laıyq jańa bir jurt. Jalpy adam balasynyń qaýymynda saýdager degennen zulym pende bolmasqa kerek. Jas balanyń jany sony sezinip túrshigip kelip tur edi.

Molda balalardy dáret alýdy úıretýge kólge alyp ketti. Maǵan shesheńnen úıren dedi. Botbaı orazada ustaımyn, namaz da oqymaımyn dep úıine qashyp ketti... Bitken Botbaıdyń qalaı qashqanyn kóz aldyna qaıta kúlip jiberdi.

Molda balalarǵa namaz úıretetin, oraza ustatatyn bolaıyn estigennen keıin, jaqsy oqıtyn balalardyń biri Botnaı tura kelip, qolyn qýsyryp:

— Molda-eke, luqsat pa? — dep edi. Bul kádýilgi túzge shyǵyp kelýge luqsat suraýdyń, tártibi bolatyn.

— Ruhsat, — dedi molda.

Botbaı da aǵa shyǵyp aldy da:

— Molda, molda, molda-eke, Qara mysyq murt-eke,

Sen bilgendi men de bilem, Endi aýylyńa qaıt! Orazańdy ustamaımyn, Namazyńdy oqymaımyn Kimge aıtsań oǵan aıt! —

dedi de qasha jóneldi. Onyń artynan ýádelesip qoıǵandaı Erejep qashyp ketti. Bijiken kúle turyp sheshesine osynyń bárin aıtty.

— Uıat bolǵan eken — dedi Ulpan.

— Men de oraza ustamaımyn, namaz da oqymaımyn, — dedi qyzy. Ulpan qyzyn endi ózi qushaqtap alyp:

— Jaraıdy, úlken molda kelgen soń ózim sóılesermin... Bar, balalarmen oınap kele ǵoı, — dedi. «Qyzym-aı, men shoınaq bolsa da batyr atanǵan ákeme erkelep ór minezdi bolyp ósip edim, sen kimdi arqalanar ekensiń...»

Bijikenniń keıbir minezderi bala kezindegi Ulpannyń óz minezderin esine túsiredi. Áldeneni kóńili unatpasa, ony istemeı qoıady. Medrese ashylǵanda jeti jasar Bijiken er» kek balalarmen birge túsken jalǵyz qyz bala edi, Bir jyldaı sabaqtan qýanyp qaıtyp júrdi. Áýeli jıyrma toǵyz qarip tańbalaryn bilgenine, odan soń ol tańbalarmen qandaı sózdi bolsa da qaǵazǵa jazýǵa bolatynyn bilgenine qýanýshy edi. Bıyl sabaqtan kóbine renjip qaıtyp júr.

Jalǵyz Bijiken emes, barlyq balalardyń sabaqtan renjip qaıtar sebepteri kep. Balalar qystygúni bir bólmede, jazdygúni kıiz úıde oqıdy. Álipbıge keshe ǵana túskenderi de, áldeqashan quranǵa túskenderi de bári birge qozydaı jamyrasyp shýlap otyrady. Daýys shyǵarmaı ishten oqýǵa

Buryn Eseneıden yǵysyp-yqtap qalǵan bes bolys Kereı eli de úlken daý-janjal bolsa, Sıban eliniń yńǵaıyn baıqaý úshin Ulpanǵa bir soqpaı qoıa almaıdy.

Ulpan medreseni de osy eldiń balalaryn oqytý úshin saldyryp edi. Átteń, ózi oqymaǵan adam, medrese salyp, molda jaldap berýden basqasyna aralasa almaıdy. Qystygúni jáne jaılaý kezinde qyryq shaqty bala oqıdy. Kóktem kezinde balalar azaıyp qalady. Qazekeń óz sharýasynyń yńǵaıyna qaraı balasyn birneshe aı jumysqa salady da, sharýasy biryńǵaılanǵan soń qaıta jiberedi. Bala sabaǵyn úzilgen jerinen jalǵastyryp oqyp ketedi. Medrese balalardy qysy-jazy úzbeı oqyta beretin bolǵan soń, ondaıdyń oqasy ne!..

Álippeden bastap neshe jyl oqysań da ana tiline bir soqpaıtyn sabaqty oqý da qıyn. Sondyqtan oqýdy tastan ketetin balalar da kóp. Aldymen Músireptiń úlken uly tastap ketti. Bir jaz, bir qys hısynha, hıasynhı hıturho tóńireginde otyrdy da odan ári attaı almady. Qazir ol aýylynyń qoıyn baǵyp júr. Músireptiń ekinshi uly Botbaı zırek, Bijikenmen taıtalas oqyp keledi. Átteń, oıyn qumarlaý, at qumarlaý, dombyra qumarlaý... Tegi ol da kóp oqymas.

Ulpan tús namazyn oqyp otyr edi, qyzy sabaqtan erterek qaıtyp kelip sheshesiniń moınyna art jaǵynan asyla ketti. Syrtynan qushaqtap alyp sheshesin ilgerili-keıindi teńseltip uzaq turyp qaldy. Ún shyǵaryp namazyn buzǵan joq. Namaz bitkennen keıin de qushaqtaǵan boıy tura berdi.

— Nemene, kúnim? — Ulpan burylyp qyzynyń júzine qarap edi, erinderi burtıyp ketken eken. — Nemene, botam?

— Molda namaz oqısyńdar deıdi. Erteń oraza aıy bastalady. Oraza ustap, namaz oqıtyn bolyńdar! — dedi.

Sibir qazaqtaryna islám dini noǵaı moldalar arqyly shegendelip keledi. Kóbi molda emes, shıki nadan adamdar. Qazaqty naǵyz nadan kóredi de qudaı atymen shatastyra beredi. Saýda-sattyq ta noǵaı saýdagerleriniń qolynda. Olar qazaqty sheshindire tonaıdy. Alla solardyń qolynda, saýda solardyń qolynda, aldaý solardyń qolynda, paıda solardyń qolynda. Dindi de ońdyrar túrleri joq. Eldi de ońdyrar túrleri joq. Teginde bular noǵaı da emes, basqa da emes, saýdager dep atalýǵa laıyq jańa bir jurt. Jalpy adam balasynyń qaýymynda saýdager degennen zulym pende bolmasqa kerek. Jas balanyń jany sony sezinip túrshigip kelip tur edi.

Molda balalardy dáret alýdy úıretýge kólge alyp ketti. Maǵan shesheńnen úıren dedi. Botbaı oraza da ustaımyn, namaz da oqymaımyn dep úıine qashyp ketti... Ákep Botbaıdyń qalaı qashqanyn kóz aldyna qaıta ákep kúlip jiberdi.

Molda balalarǵa namaz úıretetin, oraza ustaıtyn bolǵanyn estigennen keıin, jaqsy oqıtyn balalardyń biri Botbaı tura kelip, qolyn qýsyryp:

— Molda-eke, luqsat pa? — dep edi. Bul kádýilgi túzge shyǵyp kelýge luqsat suraýdyń tártibi bolatyn.

— Ruhsat, — dedi molda.

Botbaı dalaǵa shyǵyp aldy da:

— Molda, molda, molda-eke, Qara mysyq murt-eke,

Sen bilgendi men de bilem, Endi aýylyńa qaıt! Orazańdy ustamaımyn, Namazyńdy oqymaımyn Kimge aıtsań oǵan aıt! —

dedi de qasha jóneldi. Onyń artynan ýádelesip qoıǵandaı Erejep qashyp ketti. Bijiken kúle turyp sheshesine osynyń kórin aıtty.

— Uıat bolǵan eken — dedi Ulpan.

— Men de oraza ustamaımyn, namaz da oqymaımyn, — dedi qyzy. Ulpan qyzyn endi ózi qushaqtap alyp:

— Jaraıdy, úlken molda kelgen soń ózim sóılesermin... Bar, balalarmen oınap kele ǵoı, — dedi. «Qyzym-aı, men shoınaq bolsa da batyr atanǵan ákeme erkelep ór minezdi bolyp ósip edim, sen kimdi arqalanar ekensiń...»

Bijikenniń keıbir minezderi bala kezindegi Ulpannyń óz minezderin esine túsiredi. Áldeneni kóńili unatpasa, ony istemeı qoıady. Medrese ashylǵanda jeti jasar Bijiken er» kek balalarmen birge túsken jalǵyz qyz bala edi. Bir jyldaı sabaqtan qýanyp qaıtyp júrdi. Áýeli jıyrma toǵyz qarip tańbalaryn bilgenine, odan soń ol tańbalarmen qandaı sózdi bolsa da qaǵazǵa jazýǵa bolatynyn bilgenine qýanýshy edi. Bıyl sabaqtan kóbine renjip qaıtyp júr.

Jalǵyz Bijiken emes, barlyq balalardyń sabaqtan renjip qaıtar sebepteri kep. Balalar qystygúni bir bólmede, jazdygúni kıiz úıde oqıdy. Álipbıge keshe ǵana túskenderi de, áldeqashan quranǵa túskenderi de bári birge qozydaı jamyrasyp shýlap otyrady. Daýys shyǵarmaı ishten oqýǵa luqsat joq. Daýsy estilmegen balany molda-eken solqyldaq shybyqpen jaýryn ortadan tartyp jiberedi.

Bir bala: — álıf, bı, tı... álıf, bı, tı, — dep zarlap otyrsa, ekinshi bala:

— Rásirá, rásirı, ráturo, — dep sarnap otyrady.

Úshinshi balanyń kúni boıy óz-maltalap otyratyny:

— Álfikı kúsin án, álfikı kásin eń álfikı kútir ón — án-en-ón...

Tórtinshi bala ándetip quran oqıdy. İshinen balaǵattap otyr deýge de bolar edi. Qyryq shaqty bala qys bir bólmede, jaz kıiz úıde shýlaıdy da otyrady.

Kúni boıy osylaı. Keshe de osylaı, erteń de osylaı. Eger osy sarnaý, zarlaýdyń ishinde bir aýyz maǵyna bolsa, ony bala túsinbeıdi. Moldanyń ózi de túsinbeıdi, túsindire de almaıdy. Esi kire bastaǵan balalar osyǵan narazy. Nadan el balamyz oqyp júr dep senip otyrsa, azdy-kópti kózi ashyq adam balalardyń kún boıy maǵynasyz shýlap otyratynyn jyndyhanaǵa teńer edi.

Bijikenniń, moldaǵa óz narazylyǵy bar. Ol kúnde kózine shalynyp júrgen birdemelerdi qyzyq kórip sýretke túsiretin edi. Eki laq súzisip jatyr. Sheshesi namaz oqyp otyr. Asyltas kempir bir qap tezek terip kele jatyr... Bulary kórkem sýret emes, árıne, ásheıin qaryndashpen shımaılaı salǵan syzyqtar. Adamnyń nobaıy, mal balasynyń nusqasy ǵana tanylady. Sol jańa jaryla bastaǵan japyraqqa nadan moldanyń qoly tıip ketti de julyp tastady.

Árbir beısenbi kúni molda-eken balalardy qaz-qatar jatqyzyp qoıyp dúre soǵady. Balalarǵa jumasynda bir ret dúre soǵý, shyndap dúrelemese de, sonyń ısharatyn isteý bala tárbıeleýdiń bir qaǵıdasyna jatady. Isharat kóbinese shyn dúreleýdiń ózi bolyp shyǵady. Onyń sebebi — balalar jumasyna bir ret moldaǵa eki tıyn sadaqa ákelýleri kerek. Erteń juma, búgin sadaqa kúni — beısenbi. Kedeı balalarynda eki tıyn túgil, bir tıynnyń ózi juma saıyn tabyla bermeıdi. Osyndaı túsim az bolǵan kúni molda-ekesi balalardy shyndap dúreleıdi. Dúreden azat jalǵyz Bijiken ǵana.

Sondaı bir túsim az bolǵan beısenbi kúni yzaly molda balalarǵa dúre soqty. Ózi tór aldynda, balalardy kıiz úıdiń dóńgelek oraıyna qaraı qatarlap jatqyzyp, áýeli solqyldaq tal shybyqpen balalardy túgel bir-bir soǵyp ótti. Munysy ısharat dúresi edi. Sadaqany az ákelgen balalarǵa ısharat dúresiniń ózi de bata tıip jatyr. Ondaı balalar shaıqańdap qoıyp, qasyndaǵy balalarǵa tyǵyla túsedi. Eki da aramylaý bala ákelgen sadaqalarynyń jarym jartysyn dambal yshqyryna tyǵyp qaldyrǵan eken. Shyqa shydaı almaı moldanyń aldyna bireýi bir tıyn batyrdy, endi bireýi jarty tıyn qara kúreshti tastaı berdi. Dúreden qaıqańdamaıtyn eki-aq bala bar — Erejep pen Botbaı. Ekeýi de shymyr deneli, eregespe, qaısar balalar. Bul ekeýi ısharattan keıingi naǵyz dúreniń ózine de kóp qaıqańdamaıdy, ólip qalǵandaı jatady.

Bijiken dúreden azat jalǵyz qyz bala bolsa da, jalpy tárbıe tártibi boıynsha ol da dúreni kórip otyrýǵa mindetti. Qazir ol irgege qaraı yǵysyp baryp otyrdy. Qashanǵy ádeti osy. Dúre degendi alǵash kórgen kezde kózin kitaptan aýdarmaı tómen qarap otyrýshy edi, osy kúni boıy úırenip ketipti. Burynǵydaı dir etip qalmaıdy, jylap ta jibermeıdi. Dúrege ushyraǵan balalardyń qaısysy qandaı minez kórsetkenin ańdaı otyrady. Keıde qabaǵyn shytady, keıde kúlip jibere jazdaıdy.

Jańaǵy eki bala moldanyń aldyna sadaqadan qymqyryp qalǵan eki baqyrdy tastaı bergende Bijikenge oınaqy bir oı keldi. Qaǵazǵa sonyń sýretin sala bastady. Qaryndash moldany, aınala qarbyzdaı domalap jatqan kóp bastyń sýretin saldy. Ol qıyn emes eken. Balalardyń denesin jalǵyz ǵana syzyqpen ispettep, syzyqtyń úsh jaǵyn eki aıyryp edi, eki aıaq boldy da shyǵa keldi... Onyń nesi qıyn bolsyn...

Balalarǵa tıgen kók shybyq shyp etken saıyn qushyrlanyp qoıatyn moldanyń sýreti Bijikendi ólgendeı qyzyqtyryp ketti. Murtynyń joǵarǵy jaǵy tańqıta qyrylǵan, eki mıyǵy tyshqan kórgen mysyqtyń murtyndaı dirildep qoıady. İstik muryn. Qara tebeteı kıgen shaqsha bas. Qolynda uzyn kók shybyq...

İshinen kúlip ózimen-ózi bolyp otyrǵan Bijiken ne jazyp otyrǵanyna moldanyń kózi túsip ketkenin ańdamaı qaldy. Shúńireıgen shuńǵyl kózderdiń qadala shúıilgenin de ańdaǵan joq. Molda ózin qatelespeı tanydy. Qandaı jaýyz etip jasaǵan!.. Alla, myna malǵun qyz ne jazyp otyrǵan?

Molda mysyqtaı jymyp kelip Bijikenniń shımaılaǵan qaǵazyn julyp alyp, jyrtyp-jyrtyp tastady. Jyndanyp ketkendeı eken. Kózderi uıasynan sýyrylyp keterden jalaq-julaq etedi. Erinderi dirildep, áńgimeni aıtyp qoıady. Orysshalap boqtap júrmese qaıtsyn!.. Quranda «ýalad» degen sóz kezdesse de «bılat» degen sóz kezdespeıtin edi...

Sodan beri Bijiken sýret salýdy qoıyp ketti. Moldaǵa narazylyǵy umytylǵan joq, ulǵaıa berdi. Sol joly moldanyń qaıta-qaıta aıta bergen «bádbahyt» degeni qazaqsha «betpaq» ekenin bilse, Bijiken endigi medreseni de tastap ketetin edi.

Medresede eki molda bar edi. Úlken molda Husaıyn-ǵazı Eseneıdiń zıratyna qoıylatyn qulpytasyn alyp kelýge Tobyl qalasyna ketken. Endi eki jumada Eseneıdiń qaıtys bolǵanyna jyl tolady. Ac beriledi, eskertkishi ornatylady. Búkil Sıban eli sony kútip, jaılaýǵa kóshe almaı, baıaǵy Qaraǵaıly kóldi aınala qonyp otyryp qaldy.

Ac ázirligi oıdaǵydaı júrip jatyr. Bes bolys Kereı Ýaqqa túgel saýyn aıtyldy. Shaqyrylmaı qalǵan jalǵyz kekesh Qojyq, ury Qojyq. Eseneı sýǵa qulap, ústi-basy muzdaq, jaýrap kele jatyp kezdeskende de Qojyqtyń qosynan dám tatpaı attanyp ketkenin Ulpan jaqsy biletin. Sondyqtan ony shaqyrtpady. Osy jaǵynan bir janjal shyqpasa, ózge jumystarda iriń-kezek belgisi baıqalmaıdy.

Qaraǵaıdan qıǵan jeti qanatty, munaradaı bıik kók kúmbez — Eseneıdiń eskertkishi ornatylyp bolǵan. Ázir tur. Alty qanatty aq úıdeı keń bolyp shyqty. Tóbesin shatyrlap jappa-qańyltyryn kókke boıaǵan soń «kók kúmbez» atana ma degen úmit te joq emes. Eseneı sıaqty ardaqty adamnyń aty ólgennen keıin atala bermeýge de tıis.

Tobyl qalasynda jasatqan Eseneıdiń qulpytasyn alyp Husaıyn molda da keldi. Ǵajaıyp tas ákelgenin kótere maqtap ketti. Qymbatqa túsipti. Qudaıdyń qudiretimen tasqa altyn men kúmis aralasa qaınasyp bitken eken de... Qyryq put tastyń úshten biri altyn men kúmis, ózińiz kórersiz, altyny men kúmisi tamyrlanyp, syrtyna shyǵyp jarqyrap tur.

— Rahmet, molda-eke... ondaı da tas bolady eken-aý!.. Qalaı tapqansyz! — dedi Ulpan.

— Aqsha bıt, aqsha! — dedi molda. Onyń ar jaǵyn Ulpan ońaı túsindi de qazbalaǵan joq, balalardyń oqý jaılaryna buryp áketti.

— Kúnásiz sábı balalarǵa oraza ustatyp, namaz oqytyp keregi ne? Úsh kúnnen beri on óńi bala medresege kelmeı júr. Áke-shesheleri de balalaryna uryspapty, qaıta, kishi moldany mazaqtaıtyn kórinedi. Bijiken áreń-áreń baryp «.aıtady, — dedi.

On eki balanyń sabaqqa kelmep molda-ekeńe on eki qozysyn qasqyr jep ketkendeı tıdi.

— Laǵynet ol bálábaı malaıyna! Kıtrám kıtrám! — dedi.

Osymen balalar narazylyǵy aıaqtalyp qaldy da, narazylyq eki moldanyń arasyna aýysty. Teri-tersegi kóp, qaıyr-sadaqasy kóp oraza aıy kele jatyr, Eseneıdiń asy kele jatyr. Bul tusta úlken molda kishi moldany shaınap tastamasyna sharasy joq.

Kók kúmbezdiń ishine qulpytas ornatylyp, mańaıy tazartylyp bolǵan soń Husaıyn molda Ulpandy zırat basyna shaqyryp edi, Ulpan qasyna Dámeli men Shynardy, Bijikendi ertip keldi.

Oral taýynyń altyndaı jarqyraıtyn mysy men kúmisi aralas taram-taram tamyrlary bar shaǵala tasy Ulpanǵa qatty unady. Keı jeri surǵylt, keı jeri kógildir tartqan tas aınadaı jaltyldaıdy. Qalaı kesti eken qalaı súrgiledi eken qalaı súrtti eken! Jaqyndap ketseń, keskiniń kórinedi.

Husaıyn molda kók kúmbezdi kúńirentip aıat oqydy. Moldasynan keıin Bijiken ázirlenip tizerlene bastady. Molda ony kópten ázirlep júrgen. İrkilgen joq.

Daýsy áýeli az ǵana dirildegendeı shyǵyp edi, uzamaı ashylyp ketti. Qandaı úndi, qandaı muńdy daýys edi. Quran emes, jyr oqyp otyrǵandaı. Ózi túsinbeıtindi jurtqa únimen túsindirip otyrǵandaı. Jas balanyń balǵyn úni keıde júregińdi eljirete erke shyǵady da, keıde ókpe-nazdaı oılandyryp qalady. Álde kimge, alystaǵy bireýge zaryn aıtyp, shaǵynyp tilek etkendeı bolatyny da bar.

Bir kezde áıelder jylaı bastady. Qyz daýysy ózgerip, áldenelerdi ana tilinde aıtyp otyrǵandaı estildi.

— Apa, — degendeı edi qyz daýysy. — Apa, mende nege áke joq, apa? Maǵan da áke kerek bolaryn sen bilseń kerek edi ǵoı, apa... Apa, seni bala bitken Aqnar apaı deıdi. Olary sheshe degeni de! Sen altyn sheshesiń apa!.. Senen artyq sheshe bolady deımisiń! Sonda da meniń ákem joqtyǵy janyma batady da júredi. Ákeli bala qandaı, men qandaımyn? Men nege ákeden erte aıryldym, apa? Joq, apa, men jetimsiremeımin. Biraq, ákesi bar balany kórgende ylǵı jylaǵym keledi. Qyzyǵamyn ba, kúndeımin be? Joq, ekeýi de emes, apa! Basqa balalar ákesiniń moınyna asylyp erkelegenin kórsem, maǵan sol batady. Men bolsam, ákemniń moınyna bir asylyp erkelep kórmegen ekemin... Sony saǵynamyn, apa... Ákem meni bir súıip kórgen joq, bir ret basymnan sıpaǵan joq, men sony saǵynamyn, apa...

Únemi shymyldyq ishinde jatatyn aýrý ákesin Bijiken tórt jasqa tolǵansha kórgen joq-ty. Balaǵa áke kerek ekenin bilgen de emes-ti. Bir kúni oınap júrip balalyqtyń kóz qumarlyǵyna shydamaı ákesiniń shymyldyǵyn ashyp qalyp edi, ornynan qozǵala almaı qatyp qaldy. Qorqyp ketti. Mundaı da úlken bas bolady eken-ay! Qyraý basqan býranyń basy ma dersiń. Bet-aýzy tabaqtaı jalpaq, qatpar-qatpar, qara shubar... Bar denesi selk-selk etip jatyr. Eki qolyn eki úlken adam ustap otyr. Ákesiniń selkildegen qoldarymen birge eki úlken adam da selk-selk etedi. Jas bala shyńǵyryp jiberdi. Esin sheshesiniń aldynda jatyp jınady.

— Qoryqpa, aınalaıyn. Ol seniń ákeń. Qatty aýyryp jatyr. Jazylady, — dedi Ulpan.

— Anaý eki kisi nege ákemniń eki qolyn ustap alyp jibermeı otyr?

— Eki qolyn eki kisi ustap otyrmasa, ákeń dirildep uıyqtaı almaıdy. Bir kisiniń áli kelmeıdi. Ákeń batyr adam...

Tórt jastaǵy Bijiken ákesi baryn osylaı bilip edi. Áýeli ákesiniń túr-sıpatynan qorqyp ketse de, kep uzamaı kózi de úırendi, boıy da úırendi. Tabıǵat sybyrynyń qulaqqa kirmes, oıǵa uıalamasy joq qoı, jas balanyń kóńiline ákesi barlyǵy aınymas-buljymas senimdi qýanyshtaı ornyǵyp qaldy. Jetige tolǵan soń sabaqqa keterinde ákesine bir tostaǵan qymyz aparatyn boldy.

Ákesiniń eki qolyn eki adam ylǵı ustap otyrady. Eki aıaǵyn bir býma júkpen bastyryp qoıypty. Keıde Bijiken sol býmanyń ústine otyryp alyp, ákesimen oınaǵysy keledi, Selkildep jatqan býmanyń ústinde uzaq otyra almaıdy, syrǵyp baryp qulap túsedi. Soǵan da máz bolyp kúlip-tura keledi de:

— Áke, men sabaqqa kettim... sen uıyqtaı tur, — deıdi.

— Bara ǵoı, bóbegim, bara ǵoı, — deıdi ákesi. Bijiken úıden shyǵyp ketken soń aýyr kúrsinip:

— O, qudaıym-aı! — dep qalady.

Múgedek áke jalǵyz perzentin tym bolmasa bir ret qolyna alyp, mańdaıynan ıiskeı alǵan emes, tym bolmasa bir ret shashynan sıpaı alǵan emes. Mundaı da azap bola beredi eken-aý!.. «O, qudaıym-aı!» degeni sondaı aýyr zardyń, sondaı aýyr kúıinishtiń jalynyndaı shyǵady.

Qaı balaǵa da áke kerek. Eseneı sıaqty múgedek áke de kerek eken. Bijiken qazir sol ákesin saǵynyp zarlap otyr.

Bijiken daýsy taǵy bir sarynǵa aýysty:

— Apa, — degendeı qyzynyń, daýsy, — apa. Men nege jalǵyz bolyp týdym eken apa? Mende aǵa da joq, ini de joq, sińli de joq. Kóp qyzdardyń aǵalary da bar, ini-sińlileri de bar. Mende bir ózińnen basqa eshkim joq. Nege bulaı, apa? Sen de jalǵyz, men de jalǵyz... Neden bulaı boldy, apa? Seniń kúrsinetinińdi men uıyqtap jatsam da esitemin. Sabaqta otyrsam da esitemin. Sol kúrsinýiń qashan toqtalar eken apa? Men oınap júrip te qýana almaımyn. Basqa balalardyń qýanǵanyna qyzyǵamyn. Balalar qýanǵanda qandaı ádemi, qandaı jaqsy bolyp ketedi. Men sonysyna qyzyǵamyn. Álgi Seıtek deıtin kishkene bala bar ǵoı, sol oınap júrip qulap qalsa, menimen jasty Aısha ony úıine arqalap áketedi. Baǵıla qulap qalsa, aǵasy Sansyzbaı kóterip áketedi. Men osyǵan da qyzyǵamyn... Men de bireýdi kóterip áketkim keledi. Kishkentaı kezimde meni de bireý úıge kóterip ákeldi me eken dep oılaımyn, apa.

Bijiken munyń birde-birin sheshesine aýyzba-aýyz aıtqan emes, aıta almas ta edi. Bul onyń oıy ma, sezinýi me, ony ózi de bilmeıdi. Ony bilý qaıdan ońaı bolsyn! Qyz sheshesin kinálap ta otyrǵan joq, qaıta sheshe zaryn qosa aıtyp otyrǵandaı edi. Bir sózine túsinbeıtin qurandy oqyp otyryp daýsymen únimen aıtty. Onysy saǵynysh zary ekenin sheshesi de túgel túsindi. Qyzymnyń esi kirip qalǵan eken-aý dep oılady sheshe...

Eseneıdiń asyn ótkizý ázirliginde júrgen Baıdaly bı, Kúzembaı bolys bastaǵan otyz shaqty adam aýyl syrtynda keńesip otyr edi, úsh salt adam jaqyndap kelip sálem berdi.

— E, jol bolsyn!

— Áleı bolsyn. Qojyq batyr jiberip edi. Ulpan báıbishege jolyǵyp aıtatyn bir-eki aýyz sózimiz bar. Ol kisi úlken úıinde otyratyn shyǵar?

— Áýeli attaryńnan túsip, jumystaryńnyń jónin bizge aıtyńdar. Ar jaǵyn sodan keıin kórersińder.

— Joq, biz jumysymyzdy Ulpan báıbisheniń ózine ǵana aıtamyz da qaıtamyz.

genin kórsem, maǵan sol batady. Men bolsam, ákemniń moınyna bir asylyp erkelep kórmegen ekemin... Sony saǵynamyn, apa... Ákem meni bir súıip kórgen joq, bir ret basymnan sıpaǵan joq, men sony saǵynamyn, apa...

Únemi shymyldyq ishinde jatatyn aýrý ákesin Bijiken tórt jasqa tolǵansha kórgen joq-ty. Balaǵa áke kerek ekenin bilgen de emes-ti. Bir kúni oınap júrip balalyqtyń kóz qumarlyǵyna shydamaı ákesiniń shymyldyǵyn ashyp qalyp edi, ornynan qozǵala almaı qatyp qaldy. Qorqyp ketti. Mundaı da úlken bas bolady eken-aý! Qyraý basqan býranyń basy ma dersiń. Bet-aýzy tabaqtaı jalpaq, qatpar-qatpar, qara shubar... Bar denesi selk-selk etip jatyr. Eki qolyn eki úlken adam ustap otyr. Ákesiniń selkildegen qoldarymen birge eki úlken adam da selk-selk etedi. Jas bala shyńǵyryp jiberdi. Esin sheshesiniń aldynda jatyp jınady.

— Qoryqpa, aınalaıyn. Ol seniń ákeń. Qatty aýyryp jatyr. Jazylady, — dedi Ulpan.

— Anaý eki kisi nege ákemniń eki qolyn ustap alyp jibermeı otyr?

— Eki qolyn eki kisi ustap otyrmasa, ákeń dirildep uıyqtaı almaıdy. Bir kisiniń áli kelmeıdi. Ákeń batyr adam...

Tórt jastaǵy Bijiken ákesi baryn osylaı bilip edi. Áýeli ákesiniń túr-sıpatynan qorqyp ketse de, kep uzamaı kezi de úırendi, boıy da úırendi. Tabıǵat sybyrynyń qulaqqa kirmes, oıǵa uıalamasy joq qoı, jas balanyń kóńiline ákesi barlyǵy aınymas-buljymas senimdi qýanyshtaı ornyǵyp qaldy. Jetige tolǵan soń sabaqqa keterinde ákesine bir tostaǵan qymyz aparatyn boldy.

Ákesiniń eki qolyn eki adam ylǵı ustap otyrady. Eki aıaǵyn bir býma júkpen bastyryp qoıypty. Keıde Bijiken sol býmanyń ústine otyryp alyp, ákesimen oınaǵysy keledi, Selkildep jatqan býmanyń ústinde uzaq otyra almaıdy, syrǵyp baryp qulap túsedi. Soǵan da máz bolyp kúlip-tura keledi de:

— Áke, men sabaqqa kettim... sen uıyqtaı tur, — deıdi.

— Bara ǵoı, bóbegim, bara ǵoı, — deıdi ákesi. Bijiken úıden shyǵyp ketken soń aýyr kúrsinip:

— O, qudaıym-aı! — dep qalady.

Múgedek áke jalǵyz perzentin tym bolmasa bir ret qolyna alyp, mańdaıynan ıiskeı alǵan emes, tym bolmasa bir ret shashynan sıpaı alǵan emes. Mundaı da azap bola beredi eken-aý!.. «O, qudaıym-aı!» degeni sondaı aýyr zardyń, sondaı aýyr kúıinishtiń jalynyndaı shyǵady.

Qaı balaǵa da áke kerek. Eseneı sıaqty múgedek áke de kerek eken. Bijiken qazir sol ákesin saǵynyp zarlap otyr.

Bijiken daýsy taǵy bir sarynǵa aýysty:

— Apa, — degendeı qyzynyń daýsy, — apa. Men nege jalǵyz bolyp týdym eken apa? Mende aǵa da joq ini de joq, sińli de joq. Kóp qyzdardyń aǵalary da bar, ini-sińlileri de bar. Mende bir ózińnen basqa eshkim joq. Nege bulaı, apa? Sen de jalǵyz, men de jalǵyz... Neden bulaı boldy, apa? Seniń kúrsinetinińdi men uıyqtap jatsam da esitemin. Sabaqta otyrsam da esitemin. Sol kúrsinýiń qashan toqtalar eken apa? Men oınap júrip te qýana almaımyn. Basqa balalardyń qýanǵanyna qyzyǵamyn. Balalar qýanǵanda qandaı ádemi, qandaı jaqsy bolyp ketedi. Men sonysyna qyzyǵamyn. Álgi Seıtek deıtin kishkene bala bar ǵoı, sol oınap júrip qulap qalsa, menimen jasty Aısha ony úıine arqalap áketedi. Baǵıla qulap qalsa, aǵasy Sansyzbaı kóterip áketedi. Men osyǵan da qyzyǵamyn... Men de bireýdi kóterip áketkim keledi. Kishkentaı kezimde meni de bireý úıge kóterip ákeldi me eken dep oılaımyn, apa.

Bijiken munyń birde-birin sheshesine aýyzba-aýyz aıtqan emes, aıta almas ta edi. Bul onyń oıy ma, sezinýi me, ony ózi de bilmeıdi. Ony bilý qaıdan ońaı bolsyn! Qyz sheshesin kinálap ta otyrǵan joq, qaıta sheshe zaryn qosa aıtyp otyrǵandaı edi. Bir sózine túsinbeıtin qurandy oqyp otyryp daýsymen únimen aıtty. Onysy saǵynysh zary ekenin sheshesi de túgel túsindi. Qyzymnyń esi kirip qalǵan eken-aý dep oılady sheshe...

Eseneıdiń asyn ótkizý ázirliginde júrgen Baıdaly bı, Kúzembaı bolys bastaǵan otyz shaqty adam aýyl syrtynda keńesip otyr edi, úsh salt adam jaqyndap kelip sálem berdi.

— E, jol bolsyn!

— Áleı bolsyn. Qojyq batyr jiberip edi. Ulpan báıbishege jolyǵyp aıtatyn bir-eki aýyz sózimiz bar. Ol kisi úlken úıinde otyratyn shyǵar?

— Áýeli attaryńnan túsip, jumystaryńnyń jónin bizge aıtyńdar. Ar jaǵyn sodan keıin kórersińder.

— Joq, biz jumysymyzdy Ulpan báıbisheniń ózine ǵana aıtamyz da qaıtamyz.

— Onda qaıta berińder. Ol kisi eshkimdi qabyldaı almaıdy. Ásirese Qojyqtyń jibergen adamdaryn qabyldamaıdy.

— Sıbannyń qara tobyry, Eseneıdiń, beti jasyrynbaı jatyp-aq báıbishesin qara úıge qamap tastap, ordasyn qantalaýǵa salaıyn dep jatyr ekensińder ǵoı!

Músirep Shondyǵulǵa ıek kóterdi. Shondyǵul, atynan túspeı kerdeń sóılesip turǵan, júndelgen túıeniń, terisindeı borǵyl bet kóse adamdy atynan julyp alyp Baıdaly bıdiń, aldyna ákelip ıyǵynan basyp shóktirdi de shylbyryn qolyna ustatty.

— Sóıle! — dedi Baıdaly bı.

Borǵyl bet kóse arsyz adam eken atynan julyp alyp jer tizerletip otyrǵyzǵanǵa qyzarǵan joq. Sóılep ketti:

— Sóılesem, Eseneıdiń asyna bes bolys Kereı-Ýaqty túgel shaqyrǵanda, Qojyq batyrdy shaqyrmaıtyndaı, Qojyqtyń jıyrma tórt aýylyna qara sheshek shyǵyp jatyr dep estip pe edińder?

Bıler alma-kezek aıtys-tartysqa túspeı, túptep kelgende kesimin aıtady. Ózi sheshen Baıdaly bıdiń ishin jaryp bara jatqan jaýaby ázir otyrsa da, ún shyǵarmaı shydap qaldy da, Músirepke qarady.

— Ury-qary, qanisher jolbasarlardy shaqyrmańdar degen Eseneıdiń ósıeti bar. Qanisher Qojyq shaqyrylmaıdy, — dedi Músirep.

— Taǵy ne aıtasyń?

— Jıyrma tórt saba qymyz, júz qoı, elý tý bıe soıystyq ákeledi Qojyq. Ulpan báıbishege eki narǵa artyp toǵyz syılyq ákeledi Qojyq. Eseneıdiń, as báıgesine qosýǵa jıyrma tórt sáıgúlik jaratyp otyr Qojyq.

Baıdaly taǵy Músirepke qarady.

— Qystygúni sýǵa qulap, ústi-basty kek muzdaq, jaýrap kele jatqan Eseneı Qojyqtyń qosyna kezdesip qalyp, dám tatpaı attanyp ketkenin Kereı-Ýaq túgel biledi. Eseneıdiń asyna sol Qojyqtyń aram sıraǵyn saldyrady eken dep oılasa, Qojyq shyn-aq adam emes, dońyz eken! — dedi Músirep.

— Taǵy ne aıtasyń?

— Eseneıińnen aırylǵan Sıban bosqa shirenesiń deımin. Óli arystannan tiri tyshqan qoryqpaıdy degendeı, endi senen eshkim yǵyspaıdy. Qojyqtyń aty — Qojyq! Búgingi Kenesary sol! Eki júz at kórmede, eki júz jigit er jastanyp, toqym tósenip, sheshinbeı uıyqtaıdy. Qojyqtyń qasynda endi sen bolarsyń. Men aıtarymdy aıtyp boldym.

Endi Músirep Baıdaly bıge qarady.

— Ac bergeli jatqan qaraly aýylǵa kelip jasaǵany úshin myna kósege qyryq qamshy dúre soǵylsyn! — dedi Baıdaly bı. — Aıybyna atyn alyp qalyp, jaıaý qaıtaryńdar!

Bı kesimi tym qatal bolsa, qasyndaǵylardyń bireýi «Saýǵa, bı-eke!» dep qalatyn ǵuryp bar. Ondaıda bı jazanyń jarym-jartysyn keshire salady. Jazaly adam báribir qyryq qamshy dúre jegenge sanalady. Bul joly eshkim aýzyn ashqan joq. Borǵyl bet kóseni Shondyǵul aıdap alyp ketti...

Keshirek Baıdaly, Kúzembaı, Músirep, er minezdi, erkek pishindi jas peri atanyp kele jatqan Qunıaz tórteýi kelip Ulpanǵa bolǵan oqıǵanyń jaıyn aıtyp edi, Ulpan tis jarmaı tyńdap aldy da:

— Muny ne deımiz? Qojyq ylańynyń osymen aıaqtalǵany deımiz be, bolmasa bastalǵany deımiz be? — dep surady.

— Esekem tiri bolsa, toqtalǵany der edim. Kún bizge qalǵan tusta bastalǵany deýimiz kerek bolar, — dedi Kóshebe-Sıbannyń bolysy Kúzembaı. — Eki júz jigit ustap, Esildiń eki jaǵyndaǵy elderdi kúnde bir tonap otyrǵan Qojyq endi Kereıge aýyz salaıyn degeni de! Asty durys ótkizdirmeıdi ol!

— Tiri Eseneıde ketken kegin endi óli Eseneıden almaqshy bolǵany ǵoı qanisher ıttiń! — Osyny aıtyp Baıdaly da toqtap qaldy. Endi ne isteý kerektiń salmaǵyn Ulpannyń óz moınyna artqylary keletin sıaqty.

Qojyq Kenesarynyń qaryndasyn alǵan kúıeýi, Shyńǵystyń qudasy. On jeti jasynda qandy-balaq qaraqshy atanǵan edi. Qyr elderi áýeli kóterile dúrligip Kenesaryǵa qosylyp, eki-úsh jyldan keıin odan birjola bezinip eski mekenderine qaraı qashqanda kóbiniń mal-múlki, qyz-kelinshegi osy Qojyqtyń qolyna túsip qalǵan. Qasynda úsh júz jasaǵy bar Qojyq Kenesarydan qasha bastaǵan elderdi ańdytyp qoıǵan ańshysy bolatyn. Qojyqtyń qolyna túsken mal-múlik, qyz-kelinshekke Kenesary da ortaq. Kenesary Torǵaı qalasyn shaýyp, turǵyn halqyn qyrǵanda, sol qyrǵynǵa Qojyq ta ortaq. Bul ekeýiniń ortaqtastyǵy Kenesary jaýynger qyrǵyz halqynyń qolynan apatqa ushyraǵanda ǵana aıryldy. Qojyq tórt myń jylqyny aıdap Betpaqdalanyń soltústigine qaraı burylyp ketti. Sodan beri ol Esildiń ońtústiginde «Meńzeı» degen jerdi jaılaıdy. Biraq, uzyndyǵy júz elý shaqyrymdaı jer Esildiń eki beti Qojyqtiki. Buryn sol jerde irgeles otyratyn Atyǵaı-Qaraýyl, Ýaq degen elder Qojyqtan qashyp alystap ketti.

Qojyqtyń toǵyz qatyń jıyrma tórt uly bar. Ár uly bir aýyl. Ár aýylynda túp-túbiri Kenesarynyń jasaǵynan kele jatqan buzyqtar, urylar, jol tonaýshylar ondap sanalady. Sol Qojyq Eseneıdiń asynda búlik salyp, Kereı elin bir ıyqtap, yqtatyp ketpek edi.

Bolys-bılerde daǵdarys baryn sezindi de, Ulpan shıraǵyraq sóılep ketti:

— Asty birdeme qylyp ótkizermiz-aý, aǵaıyn... Eń árisi Staptan júz qazaq-orys aldyrýǵa da bolady. Biraq, sonyń ar jaǵynda kúnimiz ne bolady? Esekeń qaıtys bolǵan soń, endi Qojyq bizge teńdik bermeıdi degendeı ekensizder... Esekeń jaýǵa jalǵyz attanýshy ma edi? Kereı-Ýaqtyń basyn qosyp, eki eldiń uranyn shaqyryp attanbaıtyn ba edi? Qojyq qaraqshy túgil, Kenesarynyń ózin Kereı jerinen qýyp tastaǵanda osylaı etken ǵoı! Qojyq zaty Ýaq bolǵanymen óz elinen shettep Kókshetaý oıazyna qaraıtyn jerde otyrǵandyqtan Eseneıdiń, qolyna túspeı ketti. Eseneı ózderińizben maquldasqanda — «Qojyqty qurtpasań, Kereı, saǵan kún joq!» demep pe edi? Eseneıdiń Qojyqta ketken uzynnan óshi, qysqadan kegi joq edi ǵoı! Aty Kereı, Eseneı seniń qamyńdy oılaǵan. Búkil Atyǵaı-Qaraýyl, Kereı Ýaq qarǵap otyrǵan qanisherdiń orny qarańǵy úı — abaqty, tor kózdi túrme emes pe? Ózgeń boı tasalap qalatyn bolsań, Sıban jalǵyz bolsa da, Qojyqtaı zalymmen alysyp ótedi. Sıban Eseneıinen aırylsa da erkek jigitteri, qudaıǵa shúkir, bar!„ — dep Músirep pen Qunıazdy kóz qıyǵymen janap ótti.

— Durys aıtasyń, Ulpan... Qojyqtyń jibergen adamyna dúre soǵyp, atyn aıypqa alyp, ózin jaıaý qaıtarsa, ol Sıbannyń nege bolsa da bel baılaǵany ǵoı! — dedi Músirep. — Biraq, Kereı-Ýaq Sıbandy jalǵyz qaldyrar dep oılaýdyń keregi joq. Qojyq Kereı-Ýaq, Atyǵaı-Qaraýyldyń báriniń jaýy. Ondaı zulymǵa barlyq el bir-bir tas atyp qalmaıtyn ba edi? Qojyqtyń orny túrme! Baıdeke, osy jumysty ózińiz bastańyz, ózińiz aıaqtańyz!

Baıdaly bı birinshi bolyp aty atalǵandy, birinshi bolyp sóılegendi, qandaı istiń bolsa da birinshi bolyp basynda júrýdi jan-tánimen jaqsy kóretin edi.

— Kereı-Ýaqqa qudaı birlik bere qalsa, durysy osy bolar edi, — dep qaldy.

— Sizge ermegende kimge eredi bul el? Orys, qazaqqa ataǵyńyz jaıylǵan bısiz, sizden ıyǵy joǵary turatyn kim bar? — dep Músirep taǵy da bir qolpashtap jiberdi.

Endi Baıdaly shalqalaı otyra sóılep, Kúzembaı bolysqa qarap:

— Bes bolystyń pyrgaýaryn jasata ber... ómir-baqı oralmastaı bolyp «Itjekkenge» aıdalsyn! — dedi.

— Onda bolystardy osynda shaqyrtamyz ǵoı?

— Shaqyrta ber.

Qunıaz er minezdi, namysqor, balýan jigit edi:

— Qap, Sıbanda tý kóterip namysqa shabatyn erkek baryn kórsetetin kún týdy ma dep dámelenip qalyp edim.... Qaǵazben tynatyn boldy-aý! — dedi ókinip qalǵandaı qaljyńdap.

Kenesary ylańynan keıingi otyz jyldan astam tynyshtyq ómirde Sıbanǵa mal bitip, turmysy túzelgen soń balalar ólimi azaıyp, jigitteri kóbeıip qalǵan edi. Bul kezge deıin Eseneıdiń atymen el atanyp, qatarǵa qosylyp kelse, endi eldiń óz keýdesi kóterile bastaǵan. Qunıaz bolys-bılerge sony ańǵartyp qaldy.

— Atyńdy ertteı ber, Sıban! Qaǵazy da bolar, basqasy da bolar, — dedi Baıdaly. — K0JYQ ońaı jaý emes. Ol jasanyp otyrǵan jaý. Úsh júzge jaqyn jaraǵy bar. Ońaı qolǵa túspeıdi. Biraq, esterińde bolsyn, bul Sıban joryǵy bolady.

— Joryq bolady ǵoı, áıteýir?

— Bolǵanda qandaı! Úlken joryq bolady.

Joryq úlken bolýǵa bet aldy. Sıban joryǵyna bes bolys Kereıden qatynaspaǵany qalmaıdy. Qojyqqa bári de kekti, bári de esh. Adam kerek, at kerek, as kerek. Sonyń báriniń salmaǵy Sıbanǵa túsetin bolady. Baıdaly osyny eskertip edi. Sıban oǵan ázir eken.

— İsterińe bereke bersin, erkekter. Eseneıdiń maly Kereı-Ýaqtyń amandyǵy sıaqty osyndaı aq jolǵa shashylsa, arýaǵy maǵan renjimes, — dedi Ulpan.

Qojyqty árkim óz qara basynyń kórgen jábir-japasyna qaraı ury-qary, jol tonaǵysh, qanisher, zulym deıtin. Munyń bári de durys edi. Qojyq adam qanyna talaı shomylǵan haıýan. Qyrda qazaqty, Torǵaı, Moqrasybaı qalalarynda orysty baýyzdaǵanda eki qolynyń bireýi dir etpegen adam. Esik-terezesi jabyq úılerdi órtegende, shyryldap shyqqan jas balanyń daýsynan shimirkenbegen haıýan. Osy kezde de qoly qandanbaı otyratyn kúni joq. Qojyq jaılaǵan jerden bir adam aman ete almaıdy, tonalyp ótedi. Sonymen birge, Qojyq qazaq handyǵynan úmitker, han tuqymdarynyń súıenishi edi. Áli úzilip bolmaǵan úmittiń sarqyndysy osy Qojyqqa baılanysty bolatyn.

Ol otyz jyldan astam ýaqyt ótse de, Kenesary jasaǵynan qalǵan qoldy taratpaı ustap otyr. Olardyń ózderi qartaısa da, qanmen aýyzdanǵan balalary jigit bolyp qaldy. Záý-saıtan bireý han bolǵysy kelip selt etip shyǵa kelse, Qojyq onyń daıar turǵan qarýly jasaǵy.

Orys ákimderi de Qojyqtyń ústinen túsken aryz, prıgovorlarǵa qulaq aspaı keledi. Aryz, prıgovor bergen bolys-bılerdiń ústinen Qojyq ta aryz beredi. Qazaq arasynda qarsy daýlar kóp, Qojyqta ta sondaı kereǵar daýkestiń biri. Qojyq óz aldyna bir bolys el bolýdy suranyp júr. Bes júz úımiz depti. Teksere kelgende onysy jalǵan bolyp shyqty. Úsh júzden asa erkegi bary durys, aýyl sany jıyrma tórt-aq. Ury ekeni de ras. Qazaqtyń Qaı bıiniń qoly taza? Qaı bolysynyń ústinen kúnde bir aryz túspeı otyrady? Aryz, prıgovorlarǵa sene berseń, qazaqtyń barlyq bolys-bılerin bir jyldan keıin túgel túrmege alyp otyrý kerek. Teginde qazaq birin biri jamandaýǵa kelgende sonsha sheber, sonsha raqymsyz, sonsha jalaqor, óz tamyryna ózi balta shaýyp, óz japyraǵyn ózi julady da otyrady. Túpki oılary osyǵan kelip tireletin orys ákimderi Qojyqty qýdalamaı keldi.

Bul joly Kereı-Ýaqtyń bolys-bıleri úlken uıymshyldyq kórsetti. Qaǵazdaryn úkili poshtamen Omby, Qyzyljarǵa jóneltti de, ózderi bolys basy júz elý jigitten jasaq jınap alyp joryqqa tez attanyp ketti. Qol basylary da ár rýdan edi — Shaǵalaq Boqan batyr; Taýzar-Kóshebeden Mustapa, Ósip; Sıbannan Qunıaz; Balta Kereıden Kúshikbaı batyr. Joryq basynda Baıdaly, Kúzembaı sıaqty bolys-bıler, Músirep sıaqty bedeldi el adamdary.

Joryq salmaǵyn Ulpan da aýyrlaǵan joq. Sıban jigitterine alpys at berdi. Túsine qaramaı, sanamaı berdi. Qyryq tý bıeni joryq jolyna shyǵardy. Bireýi qaıtpasa — suraýy joq dep berdi.

Esildiń soltústik beti jalǵasy úzilmeıtin qalyń orman, qaz, úırek myńdap uıalaıtyn qamysty, aıdyndy kólder. Osy kúni soltústik-shyǵys Sibirge baryp uıalaıtyn qaz, úırek, aqqý, tyrna, jylqyshy, taýqudiret qustary ol kezde

Batys Sibir kólderinen aspaı uıalaı beretin. Jalǵyz qarasha qaz ǵana alystap ketýshi edi. Joryqshylar sol kólderdi saǵalap, sol ormandardyń ishimen kelip, Qojyqtyń tobyryna tań aldynda tıisip edi, uıqyda jatqan tobyr eleýli qarsylyq kórsete almady, ońaı qol qýsyrdy. Qojyqtyń aýyldaryna tus-tusynan kelip tıgen Kereı-Ýaq qoly ár aýyldy bólek-bólek basyp aldy.

Sonsha ataqty qanisher atanǵan Qojyqtyń ózi ustalǵanda este qalǵany mynaý-aq:

Aq orda atanǵan úlken kıiz úıdi Mustapa qyryq jigitimen qorshap aldy da, aıǵaı saldy:

— Ash esigińdi, shyq úıden!

Myltyq atyldy. Bir at ushyp tústi.

— Ittiń ǵana balasy, jan kerek bolsa, shyq úıden!

Myltyq taǵy atyldy. Bir jigit atynan qulap tústi.

— Qapta! Shańyraǵyn ortasyna túsir! — dedi Mustapa.

Qyryq shaqty jigit shaýyp kelgen boıy «aq ordany» aınala berip soıylmen bir-bir salyp ótkende-aq ýyqtary satyr-sutyr synyp, shańyraǵy úıdiń ortasyna jalp etip qulady. Úzik, túndik dep atalatyn úıdiń joǵarǵy kıizderin jamyla qulady. Úı ishinen «Óldik-aý, qyrdyń-aý, Qojyq!» degen áıel daýysy, shyryldaǵan jas balanyń daýysy estildi.

— Órteńder! — dedi Mustapa.

Qazaq úıiniń ter jaǵy ýyqtyń qaryna deıin qatarlap jınalǵan júk bolady: sandyqtar, býmalar, ustalmaıtyn kıiz, kilem, kórpe-jastyqtar... Jigitter as úıdiń aldyndaǵy jer oshaqtarda kómip qaldyrǵan qaıyn, shoqtarynan bir legenin alyp keldi de, úıdiń sol tor jaq irgesinen eki-úsh jerden ot berdi.

Áıel men bala daýsy áli shyǵyp jatyr. Úı ishine tútin kire bastady bilem, áıel daýsy qumyǵa berdi. Jas bala býlyǵyp jótele bastady.

Qojyq áýeli esikten myltyǵyn laqtyryp jiberdi. Sodan keıin dambalshań-kóıleksheń ózi shyqty. Sarǵysh-jıren saqaly shyqshytynan bastalyp eki jaǵyn jıekteı ósip kelip alqymynyń astynda túıisetin, jalpaq bet aqsary adam eken. Ún shyǵarmaı, qolyn qýsyrdy da turyp qaldy. Onyń artynan býlyǵa jótelgen jas balasyn kóterip, Qojyqtyń eń jas toqaly shyqty.

Mustapanyń bir top jigiti aq otaýdan Shyńǵystyń Rahıa degen qyzyna úılengen Qojyqtyń balasy Bekejandy aıdap ákele jatyr.

— SH-sh-shata neme-aı! SH-sh-sh-sholǵynda júr desem... qa-qa-qatynyńnyń d-d-dambalyn kúzetip shyǵyp pa eń! — dedi Qojyq balasyna.

Eki jigitpen sholǵynǵa jiberilgen Bekejan aýyl uıyqtady-aý degen kezde ol da otaýyna qaıtyp kelgen. Kinásin moınyna alyp, úndeı almaı qaldy.

Qonaq úıde tórt-bes joldasymen Shyńǵystyń balasy Jaqyp jatyr eken. Jigitter olardy da aıdap alyp keldi. Ár úıden úrpıip shyqqan erkekterdiń bári dambalshań. «Aq orda» esigi ashylǵan soń gúrildep jana bastady.

Mustapa qolǵa túsken óńkeı dambalshań Qojyq tobyn Esildiń el jaq betinde «Úıeńkili» degen jerde qalǵan bolys-bılerge qaraı aıdatyp jiberdi de, ózi Qojyqtyń aýyly túgel órtenip bolǵansha ornynan qozǵalǵan joq. Mundaı baı úılerdi órtep ketpese, jigitterdiń bireýi bolmasa bireýi oraıyn taýyp tonaýǵa keletini daýsyz. Tonaýǵa kirisken jigit sarbazdyǵynan da aırylady, jigittiginen de aırylady.

Mustapa Qojyqtyń aýylyn qara úılerine deıin, arbalaryna deıin túk qaldyrmaı órtetip jiberdi. Bolys-bıler tobyna sodan keıin oraldy.

Qojyq jasaqtarynyń ishinde elden bezip, adam taǵysyna aınalyp urlyq-qarlyqpen kún kórýden qajyǵandary da az emes eken. Týǵan el saǵynyshy, jer saǵynyshy qystalap, «Altybaqan», «Áıgólekti» ańsaıtyn jastar da bar edi. Kenesarydan qalǵan batyr-balýandar qartaıyp, tamaqqa toımaıtyn masyl bolyp alǵan. Ásirese, ár shabyndydan qolǵa túsken jas áıelder kóp. Olar Kereı qoly bostandyq ákelgendeı qýanyp, Qojyq tobyryn qarǵap-silep keledi. Osylaı ishinen irip, tamyrynan shirip jatqan ury-qarylar tobyry talan-tarajǵa kelgende qandaı «erjúrek» bolsa da el yzǵaryna qarsy tura alǵan joq. Qojyq tobyry bir-aq kúnde apar-topary shyǵyp qolǵa tústi de Qyzyljarǵa aıdalyp ketti. Jaqyp sıaqty qonaqtar, eline qaıtýǵa suranǵan áıelder, otyn-sýshy kári-qurtańdar bolmasa, jıyrma tórt balasy men Qojyq, eki júzden asa jasaqtary túgel aıdaldy. Qojyqtyń óz áýletinen jetpis eki áıel jesir qaldy, aıdalǵan joq.

Kereı-Ýaq elderiniń eskiden kele jatqan dástúri boıynsha, aýyr bále shyqqan, qyrsyq bolǵan jerlerdi órtep tazalaý kerek. Oba, qorasan sıaqty adam apaty, alaókpe, qaraókpe sıaqty mal apaty bolǵan jerlerdi de órtep, keler jylǵa deıin ol mańaıǵa jolamaı keship ketetin. Mustapanyń Qojyq aýylyn órtep jibergeni bolys-bılerdiń oıyna sol dástúrdi túsirdi. Qara pále ornaǵan Qojyqtyń jazǵy jaılaý, qysqy qystaýlaryn «búlingennen búldirgi alma!» degen áz Táýkeniń josyq-joralǵysy boıynsha qysqy-jazǵy úılerin bar múlkimen túgel órtetip jiberdi. «Búldirgi» qamshynyń sabyna taǵylatyn eki súıem qaıys qoı. Kereı-Ýaq jigitteri Qojyqtyń baılyǵyna qolyn aramdaǵan joq. Esildiń el jaq betindegi úıeńkilerdiń ortasynda Ulpannyń jıyrma tý bıesin soıyp «jeńis toıy» jasalǵannan keıin, jigitter sol aradan elderine tarady. Bolys-bıler Qojyqtyń jylqysynan bir-bir at jeteletip jiberdi. At almaǵan jalǵyz Sıban jigitteri.

Baıdaly bı Músirepke:

— Sıban jigitteri attan nege bezinedi? — dep edi, Músirep oǵan:

— Sıban joryǵynan Sıban olja alyp júrse, uıat bolmaı ma, Baıdeke? Joryǵyna qatynasqan elderge Sıban ózi syılyq beretin bolar... Biz joryqtyń oljasy emes, salmaǵyn moıynǵa alǵamyz... — dedi. Sóz osymen toqtaldy, ekeýiniń de túpki oılary ashylǵan joq.

Oljaly qaıtqan Kereı-Ýaq jigitteri:

— Sıban joryǵyna baramyz, — dep attanyp edi.

— Ulpan joryǵynan kelemiz! Oljaly qaıttyq! — desip, joryqtyń abyroı-ataǵyn Ulpanǵa berip tarasty. Uzamaı Ulpannyń ataǵy

Sibir qazaqtarynyń, arasyna jaıylyp júre berdi.

Bolys-bıler Qojyqtyń, jeti myń, jylqysyn, eki myń túıesin qaǵazdap «túgel qazynaǵa túsirý úshin» Kúzembaı bolystyń aýylyna buryldy.

Joryqtan kóńilsiz qaıtqan jalǵyz Baıdaly bı edi. Ózi joryqtyń, basynda bola tura: «Bul Sıbannyń, joryǵy bolady», — dep qate aıtyp qalǵan eken de... Onysy joryqtyń salmaǵy Sıbanǵa túsedi degeni edi. Qojyq, qolǵa túspeı aman qalsa, ol kináli eldi shabyndyǵa bir salmaı qoımaıdy, sonda kináli el Sıban bolsyn degen bir oı taǵy qyltyldaı bergen. Endi mine, Qojyq, máńgi oralmasqa ketti. Kep shyǵyn da bolǵan joq. Joryqtyń ataq-abyroıy Sıbanǵa Sıbanǵa emes-aý úıinde otyrǵan bir qatynǵa tıip qaldy. Sonda Baıdaly bıdi sol qatyn jumsap jibergeni me?.. Solaı bolady da!..

Joryqtan qaıtqan Sıban jigitterin Ulpan, qasynda qyz-kelinshekteri, aýyl syrtynda qarsy aldy. Biri malshy, biri eginshi aýyl jigitteri kádýilgi áskerdeı qatarlanyp kórnekti kele jatyr. Qolbasy Qunıaz naızasyn tik kóterip alyp aldynda keledi. Oń jaǵynda Músirep, sol jaǵynda Toǵanas balýan. Naıza jigitterdiń, aldyńǵy qatarlarda kele jatqan jarym jartylarynda ǵana bar. Keıingilerinde soıyl men sadaq, aıbalta. Selebe pyshaq, bárinde de bar sıaqty eken.

Ulpan bastaǵan áıelder jaqyndaı bergen jaýyngerlerge bir tizelep sálem etti. Qol aldynda kele jatqan úlkender attarynan túsip qastaryna kelgenshe sol qalyptaryn buzǵan joq. Sıban qolbasylaryn aýyl aqsaqaldary attarynan túsirip aldy.

— Attanarda kúndeı kúrkirep, qaıtqanda kúndeı kúlimdep, aman-esen keldińder me!

Qolbasylar Ulpanǵa kelip amandyq aıtysty. Bir tizelep sálem etken áıelder endi ǵana túregeldi.

— Er-azamat, aman qaıttyńdar ma?.. Qyryq kempir, menimen qyryq, bir, bes kún, bes tún basymyzdy jastyqqa tıgizbeı tilek ústinde boldyq, — dedi Ulpan. — Er-azamattyń, qadiri úıde joǵynda batady eken. Aýyldar ańyrap qalǵandaı, áreń, shydadyq... Joryq, degen qurǵyrǵa Sıban balasynyń osy eń sońǵy shyqqany bolsyn... Úıge kirip, amandyq tilep berip jatqan qurmaldyqtan aýyz tıińder...

Qyzdar júgire basyp kelip jigitterdi qoltyqtap túsirgen ısharatyn istep, attaryn jetelep aparyp Eseneıdiń, aq úılerin aınaldyra baılap jatyr. Naıza, sadaq, aıbalta kıiz úılerdiń aldyńǵy jaǵynan beldeýge qystyrylyp, Eseneı aýyly bir sátke jaýgershilik beınesine kire qaldy.

Jigitter at ústinde ózderin erkek sezinip, keýdeli kelip edi. Attan túsken soń biri malshy, biri eginshi aýyl jigitteri boldy da qaldy. Qyz-kelinshekterdiń qoltyqtaǵan bolyp attan túsirip alǵandary qaljyń, sıaqty kórinip ketti. Attardy Eseneı úıleriniń beldeýlerine aparyp baılap jatqandary Ulpan joryqqa bergen attaryn alyp qalatyn bolǵany da! Onysy durys ta shyǵar... Biraq attardy bergende suraýy joq degeni de bar edi... Endigi durysy úı-úıdiń tasasymen aýylǵa qaraı jylysý bolar...

Joq... kelinshekter tórt aq úıdiń, esikterin túgel ashyp, kirýge shaqyryp tur... Eseneıdiń úlken úıine kirýge bola qoımas, arǵy shetki úıge qaraı jaǵalaǵan durys bolar. Joq, olaı qaraı jiberer emes. Úlken úıden bastap kirgizip jatyr. Eseneıdiń, terine ǵoı etigińdi sheshpeı shyǵa almaısyń. Qıamettiń, qyl kópiri sol bolar...

Jigitter bul qysylysqa ushyrasqan joq. Bári de túkti kilem, jibek kórpelerdiń ústine etikpen kelip otyryp jatyr. Sonaý bir jyly Tobyl magazıninde etigin sheshýge qandaı qorynǵany Ulpannyń, oıynan ketpeıtindeı, ol eshkimdi qorynatyn jaıǵa túsirmeıtin edi. Ulpan ózi qymyz sapyryp otyr. Eki qyz jigitterge aıaq, áperip júr. Óz qyzy Bijiken bosap qaıtqan qymyz aıaqtarynyń, qaı jigittiki ekenin baqylap otyrǵandaı.

Astaý toly etke segiz adamnan oralyp otyrdy. Astaýlarda da alalyq joq. Bas, jambas, qazy-qarta túgel. Shaı dastarqany da sondaı mol. Joryqtan qaıtqan jigitterdi túsirgen úılerdiń, bárinde de osyndaı molshylyq,, aǵaıyn arasynda ásheıinde bola bermeıtin erekshe bir qadir-qurmet. Ulpan búgin «Jaqynyńdy jattaı syıla, jat kóńilinen túńilsin!» degisi kelgendeı eken.

Syı-qurmetten keıin jigitter aýyldaryna qaıtýǵa dalaǵa shyqsa, ár kimniń, minip kelgen atyn óz qaryndasy, óz kelinshegi, óz sheshesi ustap tur eken. Aǵasyn, ne kúıeýin, ne balasyn attandyryp jatyp, áıelder jymıa sybyrlap:

— Ulpan apań atty basymen berdi, endi bul bizdiń at! — desip qaldy.

Kedeıge kepesiniń tóbesine shyǵyp turý da úlken maqtanysh. Eseneıdiń tórinde otyryp, at minip qaıtýdan asatyn mártebe bar deımisiń! Jigitter úılerine bir aýylǵa syımas maqtanyshpen qaıtty. Áıteýir erkek emes, jigit ekenin sezinip qaıtty.

Eseneı qaıtys bolǵaly Sıban degen elde edáýir qobaljý bar edi. Buǵan deıin Eseneıdiń ataq-dańqynan yǵysyp kelgen óshti-qasty elder aldaqashan umytylǵan kekterin eske almasyna kim kepil? Eseneı áýlıe adam emes-ti. Tisi batqan, tizesi batqan elder de bar, beldi adamdar da bar. Ol jaıdy Ulpan jaqsy biledi. El de jaqsy biledi.

Ár eldiń, jaýyna qaraı jaýyngeri bolý kerek. Onsyz dúnıe qaran. Eseneıi joq Sıbannyń búkil bes bolys Kereıdi bastap, Sıban joryǵy atanyp ketken joryqty abyroıly aıaqtap qaıtqany, Sıbannyń erkegi baryn, el ekenin tanytty. Ulpan osyǵan qýandy. Osy tilekke arnap qudaıǵa qurmaldyq, berdi. Tasyp qaıtqan kóńilimiz bar edi, qatyn shirkin jasytyp tastady-aý demesin dep, Sıban jigitteriniń; joryqqa Eseneı jylqysynan minip ketken attaryn alyp qalmaı ózderine berip jiberdi.

Osydan keıin eldiń de, Ulpannyń, da júregi ornyna túsip, endi Eseneıdiń, asyn ótkizýge kiristi...

Áýeli árıne bir at keldi. Odan soń, árıne ekinshi at keldi. Odan keıin kele berdi, kele berdi...

Toǵyz atqa báıge bar edi. Báıgege ilinbegen eki júz toqsan bir at, ıeleriniń aıtýlarynsha bári de onynshy bolyp kelipti. Qarashyǵa jete almaı dalada qalǵan on jeti at bar edi, ıeleriniń, aıtýlarynsha olar da onynshy bolyp kelipti...

Balýandar da solaı, biri jyqty, biri jyǵyldy.

Qojabaı keliniń aınalasynda aǵarańdap qalǵan bas súıekterin sanaı alsań, Sıbannyń, jarym-jarty malyna tón, edi.

Osymen Eseneıdiń, asy da aman-esen etip ketti.

Keshke qaraı Kereı jaǵynyń bolys bıleri Sıban aýyldaryna qaıta kelip ornady. Taǵy da bir sheshilmegen túıinderi bardaı qatý qabaq, túıile kelip túsip jatyr. Ulpan aýylynan basqa aýyldarǵa da qudandaly, naǵashyly jıendi qonaqtar ketip barady.

Ac berilgen Qojabaı kóliniń, aınalasyna da myńdaǵan tazǵara kúshigender, ólimtik qaraqustary, ógiz shaǵala, quzǵyndar qonyp jatyr. Mana adam kóp kezinde bireýi jerge qona almaı, qan-jynnyń ıisin aspanda sezinip kún boıy talyǵyp edi, temir tumsyqtary qan-jynǵa endi ǵana erkin tıe bastady. Bular ińir qarańǵysy túse bergende qonaqtaýǵa tarasady. Bolys-bılerdiń, naǵyz jumystary sol kezde bastalady.

Tap osylaı, Ulpannyń qonaq úıine túsken bolys-bıler aýyl syrtyna shyǵyp otyryp, Sıbannyń, aýyl adamdaryn shaqyryp aldy. Sózdi Toqaı bı bastady:

— Kereı atanatyn eldiń, úlken bir ordasy jesir qatyń jetim balanyń qolynda qalyp barady. Jat eldik bolyp jaralǵan qyz balanyń jóni bir basqa, jesir qalyp bara jatqan jas áıel týraly, Sıban, sen ne oılaısyń? Eseneıden qalǵan en dáýletti shashpaı tekpeı ıe bolyp otyra alar ma sol jesir áıel? Kúnderdiń kúninde baýyrlas Kereı eliniń bolys-bıleri asqa toıdy da, arttaryna da qaraǵan joq degen narazylyq bolyp júrmesin dep osy oıymyzdy aıta ketýge qaıta oraldyq. Bul bir... — dep Toqaı Baıdalyǵa qarady.

Bolys-bıler ne aıtatyndaryn kúni buryn bólisip alsa kerek, Baıdaly bı irkilmeı kıip ketip: — ekinshi, — dedi.

— Ekinshi, Sıban aǵaıyn, órttiń ózinen buryn tútini kózge túsedi. Biz sol tútindi kórip, qınalyspen kelip otyrmyz. Erteń Kereı Ýaqty túgel dúrliktiretin órt kele jatyr. Eseneıdiń jalǵyz inisi Emenaly muragerlik surap otyr. Sonyń ishinde ámengerligi de bar. Sıban, saǵan janym ashymasa, qınalar ma edim, qınalǵannan baptap aıtar sózimdi tike aıtyp, sholaq qaıyryp otyrmyn. Sıban, buǵan ne aıtasyń?

Erkek minezdi, qyzý sóıleıtin Qunıaz kezek kútpeı, úzildi-kesildi jaýap qaıtardy.

- — Sıban buǵan túk te aıtpaıdy! Qaıdan shyqsa odan shyqsyn, bularyń Sıbannyń basyna bále shaqyraıyn degen jerden shyqqan sóz. Órt saǵynǵannyń óz úıi órtensin! Bále izdegenniń bále óz basyna kelsin! — dedi. Daýsyn kótere sóıleı bastaǵan Qunıaz sózin Baıdaly bólip ketti:

— Qunıaz myrza, sen ór kókirektenbeı sóıle!.. Atasy basqanyń qulaǵyna shalynbasyn dep Ýaqtyq bolys bılerin de aramyzǵa kirgizbeı kelip otyrmyz. Bul janymyz ashyǵandyq emes pe? Kereı Ýaqtyń qulaǵyna bul aryz túgel tıe qalsa, Sıban kónbeıdi eken dep ony aıaqsyz qaldyra almaıtyn bolar. Eseneıdiń jalǵyz inisi Emenaly aǵasynan qalǵan dáýletke murager men dese, ony kim teris deı alar? Aty qazaq murager dep erkek týysqanyn aıtpaı ma? Olaı bolsa, Emenalynyń murager ekendigine kim talasar? Sıban, sen oılanyp sóıle! Baısyz qatyn — baýsyz oımaq, Eseneıdiń bar dáýletine japa-jalǵyz ıe bolyp qalǵanyna kózi jetken kúni bar maldy aıdap tórkini Kúrleýitke qaraı taıyp otyrmasyna kim kepil bolady? Onsyz da Eseneıdiń jarty maly sonyń tórkininde emes pe? Kúrleýit Qostanaı oıazyna, Orynborǵa qarap ketti. Osy da oılaryńa kelmeı me? Joq, ondaı kúnge jetkizbeı, jat talqysyna túsirmeı, ózimiz bolyp oılasyp oraıyn tabaıyq.

Kereı Ýaqtyń bılerinde az ǵana Sıbanǵa alystan qazylyp kele jatqan mundaı tereń or bolar-aý dep Músirep oılamaıtyn edi. Qatty qynjyldy. Aqyldy Ulpan ataqty bılerdi ana jyly Omby tóreleriniń, aldynda bir uıatqa qaldyra jeńip edi. Oǵan jaqynda ǵana ótken Sıban joryǵynyń abyroı-ataǵy qosyldy. Qazaq bolys-bıleri ondaı qorlyqty áıelge keshken emes. Endi olar qastasýǵa sóz baılasyp kelgen túrleri bar. Aldymen Eseneıdiń naǵyz murageri dep Emenalyny tanyp, mal-múlikke talas-tartys, qyrqys qyrylys jasamaq. Oǵan jalǵastyra ámengerlikti ákelip otyr. Mal-múliktiń ıesi Ulpan dep tanylsa, túpterdiń, túbinde onyń, Sıbandy tastap tórkinine kóship ketetin qaýpi bar eken... Sıban eli men Ulpannyń arasyna qaǵý úshin osyndaı bir temir syna taǵy ala kelipti. Taǵy qandaı qaqpandary baryn túgel bilip alý úshin Músirep Baıdaly bıge qarap:

— Bizge aıtar sózderińizdiń, shama-sharqy osy ǵoı? — dep surady.

— Joq! — dedi Baıdaly. — Sıbannyń balasy, naǵyp bilmeı otyrsyń, Emenaly oraza aıty ótken soń, Eseneıge as bergeli otyr... Eseneıdiń týǵan inisi aǵasynyń asyn berem dese, oǵan kim qarsy bolady, biz tek Sıbannyń, qalaı qaraıtynyn bilgimiz keledi. Esekeń byltyr jaılaýǵa kóship bara jatqanda jolda, Sóreli degen kóldiń jaǵasynda qaıtys bolyp edi ǵoı. Emenaly aǵasynyń asyn sol keldiń, basynda bermekshi. Emenalynyń munysyn qalaı durys emes deı alamyz? Solaı emes pe? — dep Baıdaly bı Músirepke qadala qarady.

Ie, Sıbanǵa arnap qazylǵan or, qurylǵan tor kep eken. Bıler jolymen sóz jarystyrýǵa qalsań, Sıban da, Ulpan da aıypty bolyp shyǵa keledi. Bes bolystyń bı-bolystaryna bir aýylnaı Sıbandy kináli etip shyǵarý ońaıdyń, ońaıy. Músirep osyny oılap bıler sarabyna salmaıtyn jaýap qaıyrdy:

— Sıbannyń, basyna bult tónip kele jatqanyn eskerte ketkeli qaıta oralyp kelgenderińizge alǵystan basqa aıtarymyz joq, qadirli bıler. Biraq, osy aıtqandaryńyzdyń bári de qansha zildeı bolǵanymen Sıbannyń, ózi-aq sheship tastaıtyn úı ishilik jaılar emes pe? Murager kim, qaı balasyna qandaı enshi tıgeni durys, ony Sıban ózi sheshe alsa kerek. Sıbanǵa eń aýyr tıetin sózderińiz Ulpan báıbisheni Sıban emes, bir kúni tórkinine keship ketedi degenderińiz... Bul elde eki adam Sıban bolsa, Ulpan sol ekeýdiń, biri, bireý bolsa sol bireýdiń, ózi Ulpan! Ulpan tek Sıban ǵana emes, on bes jyldan beri osy eldiń, Eseneıi! Eseneıdiń, ózi atap ketken Eseneıi! Sizder Ulpandy jesir qalǵan qatyn dep otyrsyzdar, Sıban ony «áýlıe Ulpan!» deıdi. Sıban qandaı talqyǵa tússe de, osy oıynan aınymaıdy. Sıbannyń, ótinishi kep emes, ekeý-aq: osy sózderińizdi Ulpanǵa aıtpaı-aq attana berseńizder eken. Kóńili jarym áıeldi Sıban emes, bótensiń dep bosqa renjitpeıik. Bul onyń, estirmin degen sózi emes. Ekinshi, qaıta oralǵan sebepterińizdi Sıbannyń, eline eskerttińizder, boldy. Aýyl-úıdiń, jumysyn Sıban ózi tyndyra almaı jatsa, kezinde kórersizder...

Endi bolys bıler daǵdarysyp qaldy. Sıban óziniń ishki isine eshkimdi aralastyratyn emes. Yqtamaı qoıdy. Qystalań berseń, orys zańyna súıene ketýden de taıynbaıtyn sıaqty. Olaı bola qalǵan kúnde bolys bılerdiń qaısysy qaı jaǵyna aýnap túserin kim bilsin! Sonsha dolyryp, sónip tuldanyp kelip qur aýyz attanyp ketýge de bolmaıdy. Úlken uıat sol bolar edi. Jyryndy bolyp qalǵan sum bıler, áıteýir Eseneıden qalǵan baılyqty talan-tarajǵa salý nıetinen qaıta almaı, kári bı Qurmysyǵa qarady. Onyń sózin qaı el bolsa da aıaqasty tastaı almaıtyn. Onyń aýzynan osy kelip otyrǵan qasyń emes, dosyńbyz, oılan, Sıban, degen bir aýyz sóz shyqsa, Sıbannyń, bas asaýlyǵy basylyp-aq qalar edi.

Kári bı oılanyp baryp sóıledi:

— Oılap otyrsam, men kóp áńgimeniń, syrtynda ekemin, — dedi Qurmysy bı. — Kári qulaq shala estigen shyǵar, kári kóz shalatyndy shala almaı qalǵan shyǵar. Ol óz kinám. Quıqyljyp qubylyp turǵan bulań quıryq zamandaryńa keıde erip, keıde ergim kelmeı qalatyny da bar. Daý qýǵan el jaýyǵar, daý qýmaǵan saýyǵar demep pe edi. Men sonyń adamymyn. Eseneıdiń ordasy ıesiz qalyp bara jatqanda aǵaıynnyń, bizge qoıar ótinish tilegi bolsa bile keteıik degenderińe erip kete berip edim. Endi abaılasam, Sıban búlinshilikten aman, bútin otyrǵan el eken. Bútin turǵandy búldirmes bolar degennen basqa meniń aıtarym joq, — dep toqtady.

Qadirli bıdiń adal sózin taǵy bireýi jýyp-shaıyp jibere me dep qaýiptenip:

— Ac túsirilip qalǵan eken úıge kirińizder, — dedi Músirep.

Qurmysydan basqa bolys bıler tún boıy uıyqtaı almaı, aýnaqshyp shyqty. Tańerteń ár aýylǵa jibergen tyńshy tilshileri kelip edi, olar da paıdaly esh nárse ákele almapty.

— Úlkenderi Sıbannyń yrysy Ulpan báıbishe aman bolsyn... Ulpan áýlıe adam! — deıdi eken.

— Jastar jaǵy Ulpannyń atyn atamaı «Úlken apa» dep ketipti.

Tyńshylardyń ákelgenderi osy-aq.

Bul áńgime aýyl syrtynda Qurmysydan basqa bolys-bılerdiń, arasynda bolyp jatyr edi. Qonaq úıde jalǵyz bólinip qalǵan Qurmysy Ulpanmen qosh aıtysyp, attanyp ketýge bel baılap, Eseneıdiń úlken úıine qaraı bet aldy. Bul aýylǵa kim kelip, kim ketip jatqanyn baqylaı otyrǵan úshin osyndaı bir temir syna taǵy ala kelipti. Taǵy qandaı qaqpandary baryn túgel bilip alý úshin Músirep Baıdaly bıge qarap:

— Bizge aıtar sózderińizdiń, shama-sharqy osy ǵoı? — dep surady.

— Joq,! — dedi Baıdaly. — Sıbannyń, balasy, naǵyp bilmeı otyrsyń, Emenaly oraza aıty ótken soń, Eseneıge as bergeli otyr... Eseneıdiń, týǵan inisi aǵasynyń asyn berem dese, oǵan kim qarsy bolady, biz tek Sıbannyń, qalaı qaraıtynyn bilgimiz keledi. Esekeń byltyr jaılaýǵa keship bara jatqanda jolda, Sóreli degen kóldiń, jaǵasynda qaıtys bolyp edi ǵoı. Emenaly aǵasynyń asyn sol keldiń, basynda bermekshi. Emenalynyń munysyn qalaı durys emes deı alamyz? Solaı emes pe? — dep Baıdaly bı Músirepke qadala qarady.

Ie, Sıbanǵa arnap qazylǵan or, qurylǵan tor kóp eken. Bıler jolmen sóz jarystyrýǵa qalsań Sıban da, Ulpan da aıypty bolyp shyǵa keledi. Bes bolystyń, bı-bolystaryna bir aýylnaı Sıbandy kináli etip shyǵarý ońaıdyń, ońaıy. Músirep osyny oılap bıler sarabyna salmaıtyn jaýap qaıyrdy:

— Sıbannyń, basyna bult tónip kele jatqanyn eskerte ketkeli qaıta oralyp kelgenderińizge alǵystan basqa aıtarymyz joq,, qadirli bıler. Biraq, osy aıtqandaryńyzdyń, bári de qansha zildeı bolǵanymen Sıbannyń, ózi-aq, shesheıin tastaıtyn úı ishilik jaılar emes pe? Murager kim, qaı balasyna qandaı enshi tıgeni durys, ony Sıban ózi sheshe alsa kerek. Sıbanǵa eń aýyr tıetin sózderińiz Ulpan báıbisheni Sıban emes, bir kúni tórkinine kóship ketedi degenderińiz... Bul elde eki adam Sıban bolsa, Ulpan sol ekeýdiń, biri, bireý bolsa sol bireýdiń ózi Ulpan! Ulpan tek Sıban ǵana emes, on bes jyldan beri osy eldiń, Eseneıi! Eseneıdiń, ózi atap ketken Eseneıi! Sizder jesir qalǵan qatyn dep otyrsyzdar, Sıban ony «áýlıe Ulpan!» deıdi. Sıban qandaı talqyǵa tússe de, osy oıynan aınymaıdy. Sıbannyń, ótinishi kóp emes, ekeý-aq: osy sózderińizdi Ulpanǵa aıtpaı-aq attana berseńizder eken. Kóńili jarym áıeldi Sıban emes, bótensiń dep bosqa renjitpeıik. Bul onyń, estirmin degen sózi emes. Ekinshi, qaıta oralǵan sebepterińizdi Sıbannyń eline eskerttińizder, boldy. Aýyl-úıdiń, jumysyn Sıban ózi tyndyra almaı jatsa, kezinde kórersizder...

Endi bolys-bıler daǵdarysy qaldy. Sıban óziniń ishki eshkimdi aralastyratyn emes. Yqtamaı qoıdy. Qystalaı berseń, orys zańyna súıene ketýden de taıynbaıtyn sıaqty. Olaı bola qalǵan kúnde bolys bılerdiń qaısysy qaı jaǵyna aýnap túserin kim bilsin! Sonsha dolyryp, sonsha tuldanyp kelip qur aýyz attanyp ketýge de bolmaıdy. Úlken uıat sol bolar edi. Jyryndy bolyp qalǵan sum bıler, áıteýir Eseneıden qalǵan baılyqty talan-tarajǵa salý nıetinen qaıta almaı, kári bı Qurmysyǵa qarady. Onyń, sózin qaı el bolsa da aıaqasty tastaı almaıtyn. Onyń aýzynan osy kelip otyrǵan qasyn emes, dosyńyz, oılan Sıban, degen bir aýyz sóz shyqsa, Sıbannyń, bas asaýlyǵy basylyp-aq, qalar edi.

Kári bı oılanyp baryp sóıledi:

— Oılap otyrsam, men kóp áńgimeniń syrtynda ekenmin, — dedi Qurmysy bı. — Kári qulaq, shala estigen shyǵar, kári kóz shalatyndy shala almaı qalǵan shyǵar. Ol óz kinám. Quıqyljyp-qubylyp turǵan bulań quıryq, zamandaryńa keıde erip, keıde ergim kelmeı qalatyny da bar. Daý qýǵan el jaýyǵar, daý qýmaǵan saýyǵar demep pe edi. Men sonyń adamymyn. Eseneıdiń ordasy ıesiz qalyp bara jatqanda aǵaıynnyń bizge qoıar ótinish tilegi bolsa bile keteıik degenderińe erip kete berip edim. Endi abaılasam, Sıban búlinshilikten aman, bútin otyrǵan el eken. Bútin turǵandy búldirmes bolar degennen basqa meniń, aıtarym joq, — dep toqtady.

Qadirli bıdiń adal sózin taǵy bireýi jýyp-shaıyp jibere me dep qaýiptenip:

— Ac túsirilip qalǵan eken úıge kirińizder, — dedi Músirep.

Qurmysydan basqa bolys bıler tún boıy úıyqtaı almaı, aýnaqshyp shyqty. Tańerteń ár aýylǵa jibergen tyńshy tilshileri kelip edi, olar da paıdaly esh nárse ákele almapty.

— Úlkenderi Sıbannyń yrysy Ulpan báıbishe aman bolsyn... Ulpan áýlıe adam! — deıdi eken.

— Jastar jaǵy Ulpannyń, atyn atamaı «Úlken apa» dep ketipti.

Tyńshylardyń ákelgenderi osy-aq.

Bul áńgime aýyl syrtynda Qurmysydan basqa bolys bılerdiń arasynda bolyp jatyr edi. Qonaq úıde jalǵyz bólinip qalǵan Qurmysy Ulpanmen qosh aıtysyp, attanyp ketýge bel baılap, Eseneıdiń úlken úıine qaraı bet aldy. Bul aýylǵa kim kelip, kim ketip jatqanyn baqylaı otyrǵan bolys bıler kári bıdiń qaıda ketip bara jatqanyn kóri'p, oryndarynan tez tura keldi. Kim biledi, júıkesi bosap, mıy suıylǵan kári bı túndegi áńgimeni Ulpanǵa kóıitip qoıar dep oılasty.

— Ana shal, bizge jón siltep barady. Ulpannyń, ózin aınaldyryńdar dep bara jatyr. Kóp úıirgen bir jyǵar degen bar emes pe? Aınaldyra bersek, naǵyp almaı qoıar ekeýmiz? — dep Baıdaly bı ornynan turdy.

— Durys aıtasyz, Baıdeke. Jalǵyz otyrǵan qatyndy bir aınaldyryp kóreıikshi! — dep Toqaı da turdy. Jastar jaǵy túsingendeı jymyńdasyp, arlan bılerge erip júre berdi.

Bular úıge kirgende, Qurmysy bı aıtaryn aıtyp bolyp, qoshtasar sózge taıap qalǵan edi.

— Aınalaıyn Sıbannyń eli ózińdi shań juqtyrmaı qadirleıdi eken. El anasy, áýlıe jan dep qurmetteıdi eken. Men de sol tilektiń ishindemin. Qudaıdyń qulaǵyna shalynar qulshylyǵym qalsa múnajat duǵamnan qaldyrmaspyn. Qosh bol, jarqynym! — dep ornynan tura berdi. Kelgenderge qaramaı shyǵyp ta ketti.

Qasymda bir-eki áıelden basqa eshkim joq, Ulpan jalǵyz qaldy. Jańa kelgen bolys bıler amandyq-saýlyqty kóp sozbaı, keshegi áńgimelerine keshti. Dala jeli oınaqy keledi. Kún artynda tún bar. Jazǵa ilese qys keledi. Aǵaıyn bar bolsań, kóre almaıdy, kúndeıdi. Joq bolsań, asyraı almaıdy. Elimizdiń uıtqysy bolyp kele jatqan ádet-ǵurpy bar. Sendeı aqyldy adamdar sol uıytqyny buzbas bolar. Búgin basy aman, baýyry bútin el, erteń, basy aýyryp, baltyry syzdamasyn bile bermeıdi. Búgin ókpeletip qaıtarǵan aǵaıyn erteń, kerek bolyp qalatyn kezi bola beredi. úpterdiń túbinde órtke aınalatyn tútin bar. Eldigimizdiń, tunyǵyn shaıqaltpaýdy oılaıtyn kezimiz osy.

Osylaı jalpy yqtatyp alar qaýip-qaterdi tize kelip, bıler sóz aıaǵynda keshegi aıtqan muragerlik, ámengerlik jaılaryn qadaǵalady.

Ulpan kim sóılese de kózinen kózin aıyrmaı otyryp tyńdady. Ulpannyń kózinde kúnásiz jannyń, yǵyspaı qaraı alatyn kúshi bar edi. Ádeıilik emes, jaratylysy sol. Ádilet, adaldyq ıesi sanalatyn bolys bılerdiń kózderi sol kúnásiz qarasqa shydaı almaı taıqı berip otyr. Bıler túz taǵysyn tosqaýyldap qýatyn uıaly qasqyrsha biriniń sózi álsireı bergende, ekinshi bireýi ilip áketip, Ulpandy uzaq qýdalasa da bir tuıyqqa ákelip qamaı almaı qoıdy.

Ulpan eshkimniń, sózin bólgen joq, eshkimniń, sózin eleý» siz qaldyrmaı uǵyna tyńdap, aldynda turǵan úlken sary ala shara qymyzdy sapyra berdi, sapyra berdi. Qonaqtaryna qymyz da usynatyn emes sıaqty.

Qymyzdy ne bermeı, ne jınap áketpeı sapyra berý degen adamnyń, júıkesine qatty tıedi eken. Ant urǵan qatynnyń, bul qaı óneri? Ádeıi istep otyr ma, bolmasa sózge aınalyp, umytyp ketip otyr ma? Eseneı de qashan aıtarynda aıtyp tıtyqtap bolǵanyńsha sazaryp otyra berýshi edi. Álde sodan úırengeni bar ma eken?

Bolys bıler sózi bastyǵa aınalyp, qaıtalana bergen soń, jasyp jansyzdanyp bolǵansha, sapyra bergen qymyz ıisinen qonaqtarynyń aýzynan silekeıi shubyryp, silesi qatqansha Ulpan ún shyǵarmaı otyrdy da, qymyzdy endi ǵana bere bastady. Sodan soń, ózi de sóılep ketti:

— Qadirli bolys bıler, Sıbannyń, sizderge aıtar alǵysy kóp. Eseneıdiń asyn daý-janjalsyz ótkizisip berdińizder... Kereı-Ýaqtyń basyna kelgen qara páledeı qas jaýy Qojyqtyń ordasyn talqandap, ornymen erttep qaıtqanda ózderińiz basy-qasynda bolǵan joryqtyń, abyroı-ataǵyn Sıbanǵa berdińizder... ony Sıban umyta almaıdy.

— E, ol bir Baıdekeńniń, tapqan aqyly boldy ǵoı! — dep Toqaı bı Baıdalyǵa oqtaı qadalatyn bir sóz qystyryp qaldy. Baıdalynyń ómir boıy esinen ketpes ókinishi sol abyroı ekenin bile tura, bitpegen jarany taǵy bir tyrnap qalýdy ersi kórgen joq. Baıdaly kirpideı jıyryldy da, jaýap qaıtarmaı shydap qaldy. Ulpan ondaıdy túsinbeıtindeı, beıjaı qalpynda sózin jalǵastyryp ketti:

— Osy kelisterińizde de úlken mán bar eken — dedi Ulpan. — Bularyńyzǵa da alǵystan basqa aıtarymyz joq. Eseneıi joq, jańa Sıban, jas Sıban óz atynyń basyna ózi ıe bola almaı áldenege urynyp qala ma degen oımen oralǵan ekensizder. Sıban muny da úlken qamqorlyq dep baǵalasa kerek. Jas balany alǵash atqa mingizgende úlkender alystan baqylaı júrýshi edi ǵoı! Sizderdiń, oılaryńyzda sodan basqa ne bolsyn!.. Sıban aıtar kóp alǵystyń eń úlkeni osynda dep bilip qadirlep ustarmyz, aıaqsytpaspyz...

Budan keıin bolys bıler Ulpandy qaıta qamalaı alǵan joq. Syrtynan qansha balaǵattasań da, kezdesip qalǵanda mysy jeńe beretin adamdar bolady. Ulpan sondaı jan edi. Qazir Ulpan aqyl-oıy tolyqqan, el atynan sóıleıtin el anasy atanyp kele jatqan kezi edi. Denesi de tolyǵyp, buǵaǵy bilinip kele jatqan mań, báıbishe. Bolys bıler Ulpandy yqtatýǵa óreleri jetpeı qoıǵanyn sezinip, ásheıin qymyz ishýge kelgendeı, qymyzdy qulata berdi, qulata berdi.

Qonaqtary attanýǵa bet alǵanda, Ulpan úlken bir ótinishi baryn aıtty:

— Jesir qatyń jetim bala bolyp qalǵan úı sizderdiń, aldaryńyzǵa ótinishin aıtyp talaı keler áli.. Sonyń birin qazir aıtyp qalǵym keledi: endi úsh jyldan keıin jalǵyz qyzym «otaý ıesi» deıtin kemeline kelip qalady. Men qyzymdy eshqaıda uzatqym kelmeıdi. Eseneıden qalǵan jalǵyz tuıaq jat eldik bolmaı-aq qoısa dep edim... Kereı-Ýaq qyzyma teń, bir ulyn Eseneıdiń shańyraǵyna qıa qalsa, oń jaǵyma kirgizip alar edim. Eseneıdiń, shańyraǵyna qyzym men kúıeýimdi ıe qylyp, ózim basqa dúnıege moıyn bur maı, nemeremdi terbetip otyra bersem-aý degen armanym bar. Sıban óz ishinen qyz alyspaıdy. Kereı-Ýaqtyń, ortasyna salyp otyrǵanym da sondyqtan. Bijiken meniń, jalǵyz qýanyshym ǵoı... Osy ótinishimdi eske ala júrseńizder eken — dep Ulpan kózine jas aldy.

Bul Ulpannyń aq, tilegi edi. Qyzyn teńine qosý shesheniń birinshi tilegi bolsa, sol eki jasty qanatynyń astynda esirý ekinshi armany. Ulpan analyq meıiri qanbaǵan, analyq, meıirimi sarqylmaǵan adam. Sondaı meıiri qanar analyqty qyzyna tileıdi. Biri jylap, biri erkelep jatatyn balalar kóz aldyna keledi. «Ájelep!» shýlasqan balalar daýsyn saǵynady. At ústinde shapqylasqan er balalar kóz aldyna keledi. «Áje, qymyz!» — dep arsalańdap kelip ájesiniń tizesine qulaı ketetin bir balany saǵynady. Bara-bara osy bir bala kóz aldynan ketpeıtin bolyp aldy. Daýsyna da qulaǵy úırenip aldy. Bet-aýzy, kózi-qasy, shyp-shymyr denesi — bári kóz aldyna ózgermeı keledi de turady. Erte toqyrap qalǵan analyqtyq muń-zary da, alystan úmittener qýanyshy da osy.

Ulpan bolys-bılerge osyndaı aq tilegin aıtyp qaldy.

— Ulpan báıbishe, bul tilegińizdi qudaı aldyndaǵy qaryzymyzdaı kórermiz, — dedi Baıdaly. — Biraq, muny da Kereıdiń, ózi sheshetin, jat baýyrdyń, sýyq qolyn aralastyrmaıtyn jumysy degenimiz durys bolar. Ýaqty aralastyrsaq Atyǵaı-Qaraýyldy qalaı shet qaldyramyz? Sizdiń, úıge balasyn berýge kim qyzyqpaıdy deısiń. Sol qyzyǵatyndardy kóbeıte bermeıik.

Soz osyǵan baılandy da, bolys-bıler attanyp ketti. Qaısysynyń, kóńilinde qandaı oılar balalaı bastady, olaryń bildirgen joq.

Erteńine búkil Sıban aýyldary Ulpannyń, kóshine ile, jaılaýǵa tutas keshti. Bulary Ulpanǵa kórsetken qoshemet edi.

Jazǵyturǵy jaılaýǵa bet alǵan birinshi kósh mal ustaǵan eldiń jyl saıyn bolyp turatyn tabıǵı kórmesi. Ár aýyl qystan qalaı shyqty, jurttyń aıdaǵan maly byltyrǵydan kóbeıgen be, azaıǵan ba? Jastar jaǵy qalaı, jarly ma, jas balalarǵa taı-qunan tıgen be, joq pa? Osynyń bári tórt-bes kúnge sozylatyn kósh-jónekeı túgel kózge túsedi.

Bıyl Sıban kóńili kóterińki edi. Kesh tizbekteri de úzilmeı-buzylmaı aǵylyp ketip barady. Egin-shóp tasýǵa úırengen jurt qazaq arbany azaıtyp, qos qalqandy brıshkege aýysa bastaǵan. Anda-sanda ár aýyl úıir-úıir jylqylaryn aıdap etedi. Balalar beı-bereket jarysyp, qaı kóshtiń, tusynda qaı bala ozyp kele jatsa, sol kóshten «báıge» suraıdy. Júkti arbanyń ústinde kele jatqan áıel bir ýys qurt, baýyrsaq shashyp qalady. Balalar attarynan túse qalyp shashylǵan baýyrsaq pen qurttym talasyp-tarmasyp aýyzdaryna tyǵyp jiberedi de, taǵy da beı-bereket shaba jóneledi. Bul basy da, aıaǵy da joq báıge. Jurt jaılaýǵa jetip, júgin túsirgenshe sozyla beredi. Kóshpeli ómirdiń aty bar balalarǵa degen bir qyzyǵy osy. Aty joq, balalarǵa budan aýyr qaıǵy da joq.

Balalar baı-kedeı dep alalamaı kósh boıynda ketip bara jatqan barlyq, áıelderden báıge alady. Bir-eki ret Ulpannan da báıge alyp ketti. Bir-eki ret Bijiken de báıgesin sheshesine ákelip berdi.

Kesh aldy ádette túnemeı ete almaıtyn kólge taıap kelip edi. Kósh aldynda kele jatqan aýyl aqsaqaldary qamshylaryn alǵa qaraı siltep keshti toqtatqan joq. Bul byltyr Eseneı qaıtys bolǵan, qazir «Baı ólgen kel» atanyp ketken kól edi. Emenaly osy kóldiń basyna úılerin tigip, qonyp qalǵan eken. «Eseneıge men de as berem degeni ras bolǵany da. Osy kelde otyryp Eseneıge as bere qalsa, Emenalynyń muragerligi jurt kózinde salmaqtana túsedi. Ulpannyń muragerligi solǵyndaı túspek. Bul árıne Emenalynyń óz basynda týǵan oı emes, keshegi bolys-bılerdiń Ulpanǵa arnap qazǵan kep orlarynyń, biri.

Sıban kóshi Emenalynyń aýylyna qaraılamaı ári asyp kete berdi. Árkim Emenalyǵa narazylyǵyn kórsete, tas-túıin jınaqy ketip barady.

Qos attap jektirip tarantasqa mingen aýqatty úıdiń áıelderi kósh-jónekeı birine biri qosylyp, aıaǵynda bári Ulpan páýeskesiniń sońynan tizilip kele jatyr edi. Ulpan páýeskeden túsip, jaqyn kele jatqan áıelderge:

— Sender aıaldamaı tarta berińder. Men qazir qýyp jetemin, — dedi de páýeskesine minip, Emenalynyń, aýylyna burylyp ketti.

Qasynda jalǵyz Dámeli bar Ulpan kirip kelgende, Emenaly men Aıtolqyn qatty abyrjyp qaldy. Dardaı jigit bolyp qalǵan úsh uly ne isterin bilmeı óre tura kelip edi, Emenaly: «Shyǵyńdar!» — dedi balalaryna.

— Ońasha qalǵanymyz jaqsy boldy, — dedi Ulpan terge shyǵyp otyra berip. — Men senderge qonys qaıyrly bolsyn aıtýǵa kelgenim joq, kóshirip áketýge keldim. Eseneıdiń jalǵyz inisi aıdalada jalǵyz úı qalǵany uıat pa, uıat emes pe? Aýylyńnyń tusynan ótip bara jatqan Sıban kóshinen bir adam burylyp keldi me senderge? Nege burylmady? Sıban seni Eseneıdiń aldynda aıypty sanaıdy. Aıypty ekeniń ótirik pe? Tyjyrynbaı tura tur! Sen Eseneıdiń ólimine de ortaqsyń! Eseneıge eń sońǵy tıgen qara shoqpar seniki bolatyn. Sodan keıin Eseneı bir kún tósekten tura aldy ma? Tura alǵan joq! Endi sen sol Eseneıdiń, qatyny Ulpanǵa ámeńger bolyp Eseneıdiń tósegine jatqyń keletin kórinedi. Jasyń alpystan asty. Esiń bolsa, endi Eseneıdiń tósegine eshkim jaqyndamasyn dep aǵańnyń arýaǵyn qorǵaı júrer ediń-aý! Ony oılaýdyń ornyna, óziń jatqyń kelipti. Ámengerlik haıýandyqtyń bir túri emes pe? Uıalsańshy! Eseneıdiń, jalǵyz murageri menmin dep daýlasqaly otyr ekensiń. Ózińe keregi mal ma? Qansha kerek ózińe? Kúni erteń úsh balańdy ertip kel de qansha mal kerek bolsa, sonshasyn aıdap júre ber. Maǵan mal keregi joǵyn naǵyp túsinbeı júrsiń? Bıyl Eseneıge men de as beremin depsiń. Berip kórshi, bir Sıban qatynasar ma eken! Sonda qandaı masqaraǵa ushyraıtynyńdy bilemisiń, sen? Eseneıdiń asyn bıyl óz úıi berdi, keler jyly sen ber. Ashpa aýzyńdy, jyqtyr úıińdi! Kósh jaılaýǵa!

— Sonda Sıbannyń, qaı jaq, shetine qondyrasyń? — dep qaldy Aıtolqyn.

— Ottamaı otyr! — dedi Emenaly.

— Qalaǵan jerińe qon! — dedi Ulpan. — Shaqyr balalardy, qazir keshesiń.

Emenaly birjola jasyp, tapalyp qaldy, Yzalanyp

kelgen Ulpan ár sózimen toqtamaı soqqylap janshyp taǵady. Emenaly dalada júrgen balalaryn shaqyrdy: — Jyǵyńdar úıdi! Kóshemiz.

Aqylsyz ákeniń doly minezinen mezi bolǵam jastar qýanyp ketip, úılerdi talqandap jyǵa bastady.

Adam aldyndaǵy qaryzdaryn qalaı atqaratyndaryn kim bilsin bolys-bıler qudaı aldyndaǵy qaryzymyzdaı kórermiz degen ýádelerin úsh jyl boıy oryndaı almaı keldi. Bes bolys Kereıde bes myńǵa jaqyn úı bar, bes myńǵa jaqyn Bijikenmen tustas erkek bala da bar edi, sonyń birde-biriniń basy bos bolmaı shyqty. Qalyń mal tóleý keregi joq. Barasyń da baılyqqa ne bola ketesiń! Qyz qandaı! Sheshe qandaı! Osyndaı jaǵdaıda Bijikenge kúıeý tabylmaı qoıdy...

Ár qoǵamnyń qorjyn aýmas teńbe-teń, qalypta turýǵa tıisti ishki-syrtqy qurylysyn buzdyrmaıtyn óz zańy bar. Bolys-bıler sol zańdy kúzetedi.

Áýeli Ulpannyń úıine bir balasyn berýge bolys-bılerdiń bári qyzyqty, bári jantalasty. Ol oraıy kelmeıtin áńgime bolyp shyqty. Ulpannyń baılyǵyn tal túste tutasynan bireýine bere salý ony eki ese baıytý bolady eken. Eki ese baıyǵan, eki ese kúsheıgen adam teńbe-teńdik qalypty buzbaı otyra alar ma? Búgingi dosyńdy erteńgi jaýym dep sanaý kerek. Zamanyńnyń, qulqy solaı. Sonymen bolys-bıler Ulpannyń baılyǵyn birine biri qımaı taban tiresip otyra berdi. Eń qyzyǵy Emenalyny murager etip shyǵaryp, Eseneıdiń mal-múlkin shym-shytyryq bóliske túsirý edi, ol áńgime óship qaldy.

Ulpannyń úıine bir kedeıdiń balasyn kirgizip berý de aýyzǵa alyndy. Ol tipti oraısyz áńgime eken. Kedeıdiń, balasy Ulpannyń, qolyna túsken soń, eki jylda jas Eseneı bolyp shyǵa keledi. Bolysyń kim bolady, bıik, kim bolady, bári sol úıde sheshiledi. Ulpannyń, aýzyna qarap otyrǵan Sıbannyń, bet alysy belgili ǵoı. Bul dástúr saqtaýdan qalyp bara jatqan el.

Qos attap jektirip tarantasqa mingen aýqatty úıdiń, áıelderi kósh-jónekeı birine biri qosylyp, aıaǵynda bári Ulpan páýeskesiniń sońynan tizilip kele jatyr edi. Ulpan páýeskeden túsip, jaqyn kele jatqan áıelderge:

— Sender aıaldamaı tarta berińder. Men qazir qýyp jetemin, — dedi de páýeskesine minip, Emenalynyń aýylyna burylyp ketti.

Qasynda jalǵyz Dámeli bar Ulpan kirip kelgende, Emenaly men Aıtolqyn qatty abyrjyp qaldy. Dardaı jigit bolyp qalǵan úsh uly ne isterin bilmeı óre tura kelip edi, Emenaly: «Shyǵyńdar!» — dedi balalaryna.

— Ońasha qalǵanymyz jaqsy boldy, — dedi Ulpan terge shyǵyp otyra berip. — Men senderge qonys qaıyrly bolsyn aıtýǵa kelgenim joq, kóshirip áketýge keldim. Eseneıdiń jalǵyz inisi aıdalada jalǵyz úı qalǵany uıat pa, uıat emes pe? Aýylyńnyń tusynan ótip bara jatqan Sıban kóshinen bir adam burylyp keldi me senderge? Nege burylmady? Sıban seni Eseneıdiń aldynda aıypty sanaıdy. Aıypty ekeniń ótirik pe? Tyjyrynbaı tura tur! Sen Eseneıdiń ólimine de ortaqsyń! Eseneıge eń sońǵy tıgen qara shoqpar seniki bolatyn. Sodan keıin Eseneı bir kún tósekten tura aldy ma? Tura alǵan joq! Endi sen sol Eseneıdiń qatyny Ulpanǵa ámeńger bolyp Eseneıdiń tósegine jatqyń keletin kórinedi. Jasyń alpystan asty. Esiń bolsa, endi Eseneıdiń tósegine eshkim jaqyndamasyn dep aǵańnyń arýaǵyn qorǵaı júrer ediń-aý! Ony oılaýdyń ornyna, óziń jatqyń kelipti. Ámengerlik haıýandyqtyń bir túri emes pe? Uıalsańshy! Eseneıdiń jalǵyz murageri menmin dep daýlasqaly otyr ekensiń. Ózińe keregi mal ma? Qansha kerek ózińe? Kúni erteń úsh balańdy ertip kel de qansha mal kerek bolsa, sonshasyn aıdap júre ber. Maǵan mal keregi joǵyn naǵyp túsinbeı júrsiń? Bıyl Eseneıge men de as beremin depsiń. Berip kórshi, bir Sıban qatynasar ma eken! Sonda qandaı masqaraǵa ushyraıtynyńdy bilemsiń, sen? Eseneıdiń asyn bıyl óz úıi berdi, keler jyly sen ber. Ashpa aýzyńdy, jyqtyr úıińdi! Kósh jaılaýǵa!

— Sonda Sıbannyń qaı jaq shetine qondyrasyń? — dep qaldy Aıtolqyn.

— Ottamaı otyr! — dedi Emenaly.

— Qalaǵan jerińe qon! — dedi Ulpan. — Shaqyr balalardy, qazir kóshesiń.

Emenaly birjola jasyp, tapalyp qaldy. Yzalanyp kelgen Ulpan ár sózimen toqmaqshy. Emenaly dalada júrgen balalarym qyrdy — Jyǵyńdar úıdi! Kóshemiz.

Aqylsyz ákeniń doly minezinen mezi bolǵan jastar qýanyp ketip, úılerdi talqandap jyǵa bastady.

Adam aldyndaǵy qaryzdaryn qalaı atqaratyndaryn kim bilsin, bolys-bıler qudaı aldyndaǵy qaryzymyzdaı kórermiz degen ýádelerin úsh jyl boıy oryndaı almaı keledi. Bes bolys Kereıde bes myńǵa jaqyn úı bar, bes myńǵa jaqyn Bijikenmen tustas erkek bala da bar edi, sonyń birde-biriniń basy bos bolmaı shyqty. Qalyń mal tóleý keregi joq. Barasyń da baılyqqa ne bola ketesiń! Qyz qandaı! Sheshe qandaı! Osyndaı jaǵdaıda Bijikenge kúıeý tabylmaı qoıdy...

Ár qoǵamnyń qorjyn aýmas teńbe-teń qalypta turýǵa tıisti ishki-syrtqy qurylysyn buzdyrmaıtyn óz zańy bar. Bolys-bıler sol zańdy kúzetedi.

Áýeli Ulpannyń úıine bir balasyn berýge bolys-bılerdiń bári qyzyqty, bári jantalasty. Ol oraıy kelmeıtin áńgime bolyp shyqty. Ulpannyń baılyǵyn tal túste tutasynan bireýine bere salý ony eki ese baıytý bolady eken. Eki ese baıyǵan, eki ese kúsheıgen adam teńbe-teńdik qalypty buzbaı otyra alar ma? Búgingi dosyńdy erteńgi jaýym dep sanaý kerek. Zamanyńnyń qulqy solaı. Sonymen bolys-bıler Ulpannyń baılyǵyn birine biri qımaı taban tiresip otyra berdi. Eń qyzyǵy Emenalyny murager etip shyǵaryp, Eseneıdiń mal-múlkin shym-shytyryq bóliske túsirý edi, ol áńgime óship qaldy.

Ulpannyń úıine bir kedeıdiń balasyn kirgizip berý de aýyzǵa alyndy. Ol tipti oraısyz áńgime eken. Kedeıdiń balasy Ulpannyń qolyna túsken soń eki jylda jas Eseneı bolyp shyǵa keledi. Bolysyń kim bolady, bıik kim bolady, bári sol úıde sheshiledi. Ulpannyń aýzyna qarap otyrǵan Sıbannyń bet alysy belgili ǵoı. Bul dástúr saqtaýdan qalyp bara jatqan el.

Kereıdiń bolys-bıleri osyndaı daǵdarysqa ushyrady da, qudaı aldyndaǵy qaryzymyzdaı kórermiz degen ýádelerin oryndaı almaı, birin biri ańdyp buǵyp qalysty. Aldaǵy jyly bolys-bılerdiń qaıta saılanar kezeńi de kele jatyr edi. Saılaý qarsańynda shyryq buzatyn áńgimeniń keregi ne?

Osy tusta, marttyń orta kezinde ótetin saılaýǵa aı jarym qalǵanda Kereıdiń bolys-bıleri sheshe almaı qoıǵan áńgimege býǵan deıin shettep qalǵan Sháıgóz-Ýaq kelip aralasty. Qadirmendi bıleri, aýylnaı, aqsaqaldary bastaǵan jıyrma shaqty adam keshtetip kelip Ulpannyń qonaq úıine tústi.

Erteńine Ulpanǵa sálemdese kelip otyryp, arnaýly áńgimelerin bastap ketti. Sózdi kári bı Ótemis bastady:

— Sıbannyń el anasy bolyp otyrǵan Ulpan báıbishe, siz bilmeıtin syr joq shyǵar, biz qalyń Kereıdiń shettetip ustap kelgen elimiz. Qojyqtyń túbi Ýaq dep Kereı bizdi Sıban joryǵyna da shaqyrǵan joq. Tap ózińiz aralaspaǵanda Baıdaly men Toqaı bizdiń Sháıgóz-Ýaqty Esekeńniń asyna da shaqyrmaqshy emes eken. Az eldiń qashanǵy kúni osy ǵoı. Biz az ǵana elmiz. Jerimizdiń bir sheti sizdiń az ǵana Kúrleýit otyrǵan Qarshyǵalyǵa shektes, bir sheti Stap jerimen kirandas, alaqandaı ǵana jer... Bir aýylnaıǵa áreń tolatyn az ǵana Sıban sizdiń arqańyzda keýdesin bastyrmaıtyn el boldy. Sondaı kez qyryńyzdy az ǵana el Sháıgóz-Ýaqqa da sala júresiz be dep úmit etip kelip otyrmyz. Baıdaly men Toqaıdaı ata-teginen kele jatqan shynjyr balaq, shubartós shonjar bizde bolǵan emes. Oıymyzdy baptap aıtýǵa tilimiz de jete bermeıdi. Aıtaıyq dep kelgen oıymyz boıymyzǵa laıyq pa, joq pa, ony da shamalaı aldyq deı almaımyz. Jaıaý kásip qylyp, oryspen aralas otyrǵan elmiz. Oıǵa olaq, tilge orasholaq, sóz baqpaǵan, mal baqqan sharýamyz. Osydan tórt jyl buryn óz aýzyńyzdan shyqqan bir tilek bolǵan eken: Eseneıdiń shańyraǵyna Kereı-Ýaqtan qyzyńyzǵa teń bir ul surapsyz. Keraýyz Kereı áli kelise almaı júr. Balańyzǵa teń uldy biz ákelip otyrmyz. Ózińiz ábden biletin jigit, otyz jyl osy úımen dámdes bolǵan Tilemistiń balasy Torsan...

— Torsan kózimiz úırengen jigit, — dedi Ulpan, beıim kóńil bildirgendeı az ǵana kúlimsirep.

— Kózińiz úırense, balama teń emes dep aıta almassyz dep oılaımyz. Aıtqan soń túgel aıtaıyq — Torsan Sháıgóz-Ýaqtan Qyzyljarǵa pyrgovor aparyp, óz aldymyzǵa ońasha bolys bolyp otyrýǵa luqsat alyp keldi. Sol balanyń ózin bolys saılaımyz dep otyrmyz.

— Men bolystyqqa-bılikke qyzyǵatyn adam emespin, — dedi Ulpan. — Az ǵana Sıban bıliktiń taqsyretin tartqan el. Qalyń Kereı Eseneıdiń shańyraǵyna bir ulyn qıa almaǵanyna ókpem de joq emes. Osyndaı kúıde otyrǵanda Kereıdiń uıatyn betine basqandaı bolyp kelip otyrǵan az ǵana Ýaqqa kim rıza bolmas! Birer kún syıly qonaǵym bolyp jata turyńyzdar... Bir baılamyn estip qaıtarsyzdar...

Qazaq deneli, kavkaz kózdi jas jigit Torsan Ulpan úıine kepten beri dámdes bolyp kele jatqan. Ákesi Tilemis qaıtys bolǵaly Ulpannyń alys bazarlarǵa jumsap otyratyny osy Torsan edi. Stap qalasynda oryssha bastaýysh mektep bitirgen ózge zamandastarynan óresi bıik, bilgir de utymdy, oıyn-saýyqta jumysy joq isker jigit. İrbit, Tobyl, Qyzyljar bazarlaryna barǵanda ylǵı bir túsi-túgi kelisimdi buıymdar ákeledi. Ákesi Tilemiste «aldap soqtym, aldanyp qaldym» deıtin ádetter bolýshy edi, Torsanda ol joq. Aldamaıtyn, aldanbaıtyn, adaldyǵyna kir juqtyrmaıtyn adam bolatyn sıaqty. Bolys bolǵysy kelýinde Ulpanǵa unamaıtyn bir sekemal qylańdap qoıatyndaı seziledi. Qalyń Kereıden qashannan beri zábir-japa kórip kelgen Ýaq eliniń bólek bolys bolǵysy kelgen kezinde onysyn azamattyq deýge de bolady ǵoı! Ýaqtan basqa Ulpanǵa bala berip otyrǵan da eshkim joq. Ulpan oıy Torsanǵa toqtap qaldy. Ýaǵy ne, Kereıi ne? Ózi bolǵan jigittiń ata-tegin surama degen naqyl durys bolar. Bijikenge unamaı júrmese, endi men aınalaqtamaýym kerek.

Bijiken on tórtke shyqqan, boıshań bolyp ósip kele jatqan bala edi. Uzyn kóılek, úkili qundyz berik kıgende sheshesinen bıigirek te kórinip ketedi. Sheshe kózinde bir syr baryn kún boıy sezinip júr. Qyzynyń sezinip júrgenin sheshe de sezindi. Áıel syry sybyrlasyp aıtýdy tileıdi. Sonda ǵana janǵa — jan, júrekke — júrek tildesetin sıaqty. Ulpan sol saǵatty kútti.

Bijiken sheshesine bildirmeı aıaı júredi. Ulpandaı otyz bes pen qyryqtyń arasyndaǵy áıelderde eń kemi bes-alty bala bar. Áli de baladan qalmaǵan. Ulpanǵa bergen jalǵyz balany qudaı qyz jaratypty... Ol balasyn bireý aıttyryp alyp ketse, Ulpan japa-jalǵyz qalady. Sheshesiniń, sondaı kúıge ushyrar kúni kóz aldyna kelse, Bijikenniń tula boıy titirkenip ketedi.

Bijiken sheshesimen ekeýi bir bólmede jatatyn edi. Shamdy sóndirdi de:

— Apa, men tońyp qaldym, — dedi. Bul onyń kúndegi ádeti. Qorqamyn deıdi, tońdym deıdi, áıteýir bir syltaý taýyp sheshesiniń qasyna biraz erkelep jatyp ketedi.

— Kele ǵoı, botam, — dedi Ulpan.

Bijiken kelgen boıy bet-aýzyn sheshesiniń keýdesine kómip jiberip, aımalaı berdi. Qyńqyldap birdemeni suraǵysy kelgendeı.

— Bijiken — dedi sheshesi.

— Oho, — dedi qyzy murnymen ǵana qumyqqan ún qatyp.

— Bijikeń sen durystap qulaq salshy. Úlken bir áńgime bar...

— Ehe...

— Meniń senen basqa oılaıtyn kimim bar...

— Ehe...

— Sen Torsandy jaqsy bilemisiń?

— Ehe...

— Jaqsy jigit pe?

— Ehe...

— Álde jaman jigit shyǵar?

— E-e!.. — Bijiken arqasyn bir qıqań etkizip qoıdy.

— Jaqsy bolsa, sol jigit osy úıge bala bolǵysy keledi.

— Ehe...

— Kúıeý bala bolady. Saǵan kúıeý, maǵan kúıeý bala bolady.

— Oho...

— Rızasyń ǵoı?

Bijiken bul joly ún qatpaı sheshesin qatty qushaqtap, bet-aýzynan súımegen jer qaldyrǵa» joq.

— Toqtaı turshy, Bijiken... Ózi bir alǵyr jigit... ekeýmizdi bılep ketpes pe eken?

— Seni eshkim bıleı almaıdy! Seni bıleımin dese, aqylsyz bolyp shyǵar. Men de senen týdym ǵoı...

Sheshesi men qyzy qushaqtasyp jatyp, oılary bir ekenin uǵynysty da, erteńine Ulpan Ýaqtyń elshilerine rızashylyǵyn berdi.

Ýaq pen Sıbannyń eki jaqty toılary ótisimen Torsan Eseneıdiń úıine kúsh-kúıeý bolyp kirip alyp edi. Qalyń Kereıdiń sal bókse bolys-bıleri qansha qarsylassa da, az ǵana Ýaq óz aldyna bolys bolyp bólinip ketti. Torsandy bolys saılady.

Otyzǵa jetpegen jas jigit Torsan oıaz kóleminde ózge bolystardan anaǵurlym etimdi, alǵyr bolys bolyp shyqty. Oıaz bastyqtary, prıstav, ýrádnıkter top-tobymen kelip syılyq alyp ketedi. Ulpannyń tóreler túsetin úıi bolys keńsesine aınalyp barady. Qazaq daý-sharyn eliniń, aýylnaı, bılerine beripti de, Torsan ózi oıaz, oblystyń barlyq qatynas joldaryn baqylap otyratyn sıaqty. Ári-beriden soń Kereıdiń bolys-bılerine de aýyz sala bastady. İshki Reseıden kóship kelgen qara sharýalardy oıaz bastyqtary arqyly Kereı jerine aýdaryp jibere alatyn bedeldi bolys bolyp aldy.

Úı-ishilik jaılarda Torsan óte jumsaq. Shaıdy Ulpan, Bijiken úsheýi ońasha ishedi. Bijiken shaı quıady. Torsan Ulpannyń shyny aıaǵyn áperip otyrady. Keshki tamaqtary da solaı ońasha. Torsan Ulpannyń etin týrap beredi.

— İshińiz, apa!.. Jeńiz, apa!..

Ulpannyń Músirep, Qunıaz sıaqty dos-jar adamdary kelse, Torsan tipti ákesi kelgendeı qýanyp qalady. Qoldaryna sý quıyp, etti ózi týrap, shyny aıaqty ázi áperip otyrady.

— Qunıaz aǵa, átteń Ýaq bolyp týmaǵanyńyzdy qaıteıin... Ýaqtyń bolysy siz bolsańyz, az ǵana Ýaq qandaı el bolyp keter edi! — dep qoıatyny da bar.

— Mekeńdeı aqyl ıesi, el aǵasy bar Sıbanda qandaı arman bar eken? — dep, bul kezde qartaıa bastaǵan Músirepti de maqtaıdy.

Kúıeý balasyna Ulpan da rıza. Kereı bolys-bılerinen kórgen kep opasyzdyqty áıel júregi umyta almaı, keshire almaı qoıyp edi. Torsan bala bolyp qolyna kirgeli zárezát bolyp qalǵan júrek ornyna túskendeı, kóńili tynyshtalyp sergı bastady. Ulpannyń Sıban arasyndaǵy jumystaryna Torsan aralasqan emes.

Torsan Ulpan úıine kirgeli tórt aı etkennen keıin ǵana bir oqys minez kórsetti. Qar erip, qaz-úırek kelip jatqan ala-sapyran kez edi. Torsan óz eline baryp qatty renjip qaıtty. Kektene biletinin jasyra almaı keldi. Sháıgóz-Ýaq jerimen shektes Qarshyǵalyda jatqan Eseneı jylqysyn aralaı júrip Emenalynyń, úsh balasyna kezdesip edi. Úsheýi jańa ǵana ustalǵan úsh qara-kók atty jetelep alǵan eken. Qystan kúıli shyqqan, júnin tastaǵan teńbil qara-kók attar mal balasynyń sulýy eken. Shoqtyqty, keýdeli kelgen qulash moıyn, qamys qulaq, botakóz, tórt aıaǵynda bir min bolsaıshy! Shirkin-aı, jazdygúni qatarlap, qystygúni kósemdep jegip júrer me ediń!.. Myna áýleki jigitter, — ózderi on shaqty adam — qoldarynda qarshyǵa, ıtelgi, sońdarynda shubyrǵan tazy ıtter, osyndaı attardy ańǵa salmaqshy! Bireýin aqsatyp, bireýin jaýyr qylyp qaıtady-aý!.. Torsan kúıinip ketti. Qysqa ǵana amandyqtan keıin:

— Shetinen jetelep júre beretin bul bir ıesiz júrgen mal dep oıladyńdar ma! — dedi, ashý qysyp turǵanyn jasyrǵysy kelmeı.

— Sen kúsh-kúıeý bolsań, biz aǵalaryń bolamyz. Baıkal sóıle, shyraǵym! — dedi, Emenalynyń úlken balasy Esenjol.

— Kúsh-kúıeý degen mal-jannyń ıesi degen sóz emes shyǵar! — dep onyń Reseı degen inisi tutanaıyn dep turǵan shoqty bir úrlep qaldy.

— Kúsh-kúıeý myrza, Eseneıdiń murageri kúsh-kúıeý emes, myna biz bolamyz! — dedi Emenalynyń úshinshi balasy. — Ázir tarynbaı shydaı tur. Biz áli enshimizdi alyp bolǵan joqpyz...

Torsan endi abaılasa kúsh-kúıeý degen eki sózdiń astasar tusyn ádeıi nuqyp qalyp kúshik-kúıeý dep tur eken. Torsan atynyń basyn buryp alyp júrip ketti. Sol ashýy úıge kelgenshe taraǵan joq. Úsh qara-kók at kóz aldynan ketpeı qoıdy... «Kúshik-kúıeý» degen qorlaý qulaǵyna shegelenip qalǵandaı shyń-shyń etip turyp aldy.

«Kúshik-kúıeý, kúshik-kúıeý, kúshik-kúıeý!..»

Úsh jigittiń kórsetken minezderi Torsandy qatty oılandyrdy — yzalana, kúıine oılandy. Bular muragerlikti áli umytpaǵan bolyp shyqty ǵoı. Bijikenge qosylǵan toı ústinde Ulpan Eseneıden qalǵan mal-múliktiń endigi ıesi qyzym men kúıeýim dep áldeneshe ret eskertken. Onda Emenalynyń ózi de, balalary da ún shyǵarǵan joq edi. Jurt kózinshe aıta almaǵandaryn ishke túıip ketken eken. Teginde buǵan birjola tyıym salynbasa, basynyp ketetinderi kórinip tur.

Osy ashýmen kelgen Torsan Ulpanǵa ádettegi ádeptiligin saqtaı almaı sóılesti:

— Apa, men sizdiń mal-múlkińizdiń ıesi emes, kúshik kúıeý ekemin, — dep birden shamdana sóıledi.

— Qaraǵym-aý, nemeneden renjip qaıttyń? Menimen bulaı sóılespeıtin ediń ǵoı! — dedi Ulpan.

— Emenalynyń úsh balasy Qarshyǵalyda jatqan jylqydan úsh atty óz betterimen ustap alǵan ústinen shyqtym. Bir-aq aýyz sóz aıttym. Bul ıesiz mal emes edi ǵoı dep edim, «ıesi biz bolamyz» dedi. Aıaǵynda maǵan «kúshik-kúıeýsiń» dedi.

— Torsan qaraǵym, bir úsh at úshin osynsha qynjylmaı-aq qoı, balam... Osy úıde áli myńǵa jaqyn jylqy bar, Bijiken ekeýińe mol jetedi. Ana jyly Kereı-Ýaq bı-bolystarynyń tótenshe sezinde jesir qalǵan uly joq áıel erinen qalǵan mal-múliktiń úshten birin eriniń týysqandaryna bersin degen baılam bolǵan. Men sony durys kórip Emenalyǵa aǵańnan qalǵan mal-múliktiń úshten biri seniki dep keldim. Qansha jamandasaq ta erkek eken almaı keldi. Balalary bir erkelik istese, keshire sal, shyraǵym. Budan bylaı ondaı tentektikti istemes. Aıtarmyn...

— Joq, apa... Muragerlik degenge shek qoıylý kerek. Beretinińizdi birjola berip, birjola qutylyńyz. Ómir boıy murager bolyp, ómir boıy kóńili unatqandy shetinen jetelep ákete berse, bir kún tynysh úıyqtaı almaıtyn bolmaımyz ba?! Men osy úıdiń ıesimin be, bolmasa shyn-aq kúshik-kúıeýmin be?

— Shyraǵym-aı, taýsyla sóılemeseń de bolatyn edi. Jaraıdy, toqtataıyq osymen. Búgin dem al, qalǵany bolsa erteń sóılesermiz.

Torsan ketken soń Ulpan oılanyp qaldy. Bul nemeneniń lebi? Bolys bolǵan soń buzyla bastaǵany ma, álde óziniń jaratylysynda jasyryp kelgeni boldy ma eken? Qandaı ádepti, qandaı jumsaq jigit edi, nelikten jaryla jazdap tur? Qoı, jas jigit bula ósken ádemi attardyń úsheýin birdeı áldekim áketip bara jatqanda qyzyp ketken bolar. Jaqsy atqa qyzyqpaıtyn jigit bola ma... Onysyn aıyp kórmeı tura turaıyq. Emenalynyń balalary esersoq, beıpil aýyzdaý ǵoı, barlyq bále solardan-aq bastalǵan shyǵar. Ie, mynaý seniki, mynaý onyki demesem, bolmas... Torsandy úıime ulym dep kirgizip alǵan ekemin, endi ony mazalaı berýge tyıym salynǵany durys bolar.

Ulpan Emenalyny shaqyrtyp aldy.

— Tentek qaınym, sen kóp jyldar boıy menimen kelise almaı júrdiń. Osy kúni, qudaıǵa shúkir, Eseneıdiń tóri seniki, oı-tilegimiz bir. Men ne aıtsam da, rıasyz aıtty dep sene ber. Sizdiń balalar Qarshyǵalydaǵy jylqydan úsh atty óz betterimen ustap áketken eken kúıeý balam soǵan qatty renjip keldi. Balalarǵa aıtyp qoısaıshy — at kerek bolsa, úsheý emes, jıyrmasyn bereıin, tek surap alatyn bolsyn. Byltyr ashý ústinde túsindirip aıta almadym — sen osy úıdiń malynyń úshten birine ortaqsyń. Qaı kúni alǵyń kelse, sol kúni bólip bereıin. Osy aıtqanyma senemisiń?

— Senemin, Ulpan, senemin. Sen bir áýlıedeı adal adamsyń ǵoı. Senemin. Biraq, endi men Eseneıdiń malyn talap jatyr degen ataqqa qalmaımyn. Bir laǵyńdy almaımyn. Ózim de sotqar edim, balalarym menen uzap qaıda ketsin. Ittiń kúshikteri bári sotqar. Tek kelsin, shetinen soıyp salyp, attaryńdy qaıtaryp berem!

— Joq, Emenaly, olaı etpe. Balalardy sabama. Birde bolmasa, birde ózińe qoldary tıip keter. Attardy qaıtarma. Balalardyń oıynda jábir qalmasyn. Kúıeý balam men jeńdim demesin de, sizdiń balalar biz jeńilip qaldyq demesin. Birine biri óshikpesin.

— Joq, joq! Attaryńdy qaıtaryp beremin!

— Joq, qaıtarmaısyń! Eki júzdeı ǵana jylqyń qalypty, aǵańnan enshi al!

— Emenaly óz eline ózi endi ǵana áreń syıysyp keledi, Ulpan. Men aýzy kúıgen adammyn. Meni taǵy bir sózge ilektirmeshi, aınalaıyn. Balalar erkelep at surap kelse, óziń berip turarsyń. Endigári muny sóz qylmaıyq. Meni kúni-túni býlyqtyryp júrgen basqa bir armanym bar. Sol armanymdy oryndamaı adam bolar emespin...

— Onyń taǵy nemene edi?

— Oılaı-oılaı basym qatty... Meń óziń aıtqandaı, úlken kúnáli adam ekemin. Eseneıdiń ólimine de ortaq ekemin. Sol kúnálarymnan qalaı aqtalamyn? Eseneıdiń ornyna badel-hajy bolyp Mekege baryp kelsem qaıter eken?

— Eseneı qaıtys bolar aldynda, elimen baqyldasqanda ne aıtqanyn umytyp qaldyń ba? «Qudaı maǵan qaryzdar bolmasa, men qudaıǵa qaryzdar emespin!» demep pe edi? Ony nege aıtyp edi, kimge aıtyp edi, esińde me?

— Esimde... Baqyldasa kelgen adamdar — sizdiń ornyńyzǵa badel-hajy etip bireýdi Mekege jiberip alsaq qaıter degende aıtqan.

On jyl aýrý azabyn tartyp jatqan Eseneı keıde qatty kúıinip ketýshi edi. Aqyl-oıy ornynda, sana-sezimin de kinarat joq. Tek óz denesin ózi bıleı almaıtyn bolyp qalǵanyna qatty nazalanatyn. Birer jyl: «a, qudaı, bir ózińe qulshylyq etýden basqa dúnıege kóz salmaıyn, namazǵa tura alatyn saýlyǵymdy qaıtaryp bershi», — dep jatty. Omby, Túmen Selebe doktorlarynyń qaıtaryp bere almaǵan saýlyqty qudaı qaıdan qaıtaryp bersin, aýrýy meńdeı berdi, meńdeı berdi. Aqyl-oıy ornynda, sana-seziminde kinarat joq, kúıinedi de jatady. Keıde qolyma pyshaq ustaı alsam jarylyp óler edim dep te oılady. Ulpannan ý suraǵan kezi de boldy.

Ulpan bir jasqa tolǵan Bijikendi ákesine kórsetýge alyp kelgen kúnnen beri jan azaby kúsheıip ketti. Jalǵyz násilin qolyna alyp súıe almaǵan aımalaı almaǵan azap bitkenniń aýyry eken. Bul tantal azaby ǵoı! Bul da toqtalar. Taýsylary joq máńgilik azap qoı!

— Alyp ketshi, Aqnar... alyp ketshi, ákelmeshi... — dep áreń aıtty.

Sodan beri Eseneı qyzynyń neshe jasqa kelgenin ishinen sanaıdy da jatady... Bir jyl, bir aı, bir kún... eki jyl, eki aı, eki kún...

Bijikeńniń kúlgen-jylaǵany qulaǵyna tıse, múgedek áke ony da sanaı jatady. Búgin eki ret jylady, bes ret kúldi...

Osyndaı azapta uzaq jatqan adam qaıtys bolar aldynda qudaı maǵan qaryzdar bolmasa, men qudaıǵa qaryzdar emespin! — dedi de kózin jumdy. Budan keıin bir aýyz sóz aıtqan joq.

Bul moldalardy shoshyndyryp jibergen sózi bolatyn. Bul Sıban eliniń jasyryp qoıǵan sózi bolatyn. Ońasha bolǵandyqtan Ulpan sony Emenalynyń esine saldy da, soz aıaǵyn Emenalynyń ózine burdy:

— Seń Emenaly, bir kezde aldy-artyńa qaramaıtyn sotqar bolyp ediń, endi aldy-artyńa qaramaıtyn dindar bolǵyń kele me? Olaı byljyramaı-aq qoı! Kúnáń baryn moınyńa alyp, endi ondaıdan kóńiliń tazarsa, aqtalǵan dep sony aıtatyn kórinedi. Seń qoı, áýre bolmaı. Elińde bir aq kóńil adam bolyp otyrsań, kúnádan arylǵanyń sol... Sen eń berisi Qyzyljarǵa baryp kórmegen adam, Mekeniń qaı jaqta ekenin de bilmeısiń. Otyr úıińde!

Emenaly ketken soń Ulpan Shondyǵuldy shaqyrtyp aldy:

— Qaranar, sen keshke deıin osyndaǵy jylqydan úsh teńbil shubar at alyp kele almassyń ba eken? — dedi Ulpan Shondyǵulǵa. Shondyǵul Ulpan «Qaranar» dese istemeıtini bolmaıtyn edi.

— Joq, ákele almaımyn! — dedi bul joly. — Búgin seısenbi, sátsiz kún. Sátsiz kúni úıden tús aýǵan soń shyǵý kerek. Sonda tań atqansha áreń oralyp kelesiń. Jylqy áli alysyraqta jatyr.

— Tań atqansha oralyp kelseń bolady, Qaranar... Úsheýiniń de túsi-túgi úıles, dene bitimderi qaraılas bolsyn. Qatarlap jegýge kerek bolyp tur.

— Ar jaǵyn aıtpaı-aq qoı, ákelem... — Shondyǵul shyǵyp ketti.

Torsan keshki tamaqqa kelmeı, keńsesinde bolyp edi. Tańerteńgi shaıǵa da kóńilsiz keldi. Ulpannyń shynyaıaǵyn jergen bolyp otyrsa da, kóńilindegi qaıaý qala beripti, ketpepti.

— Torsan qaraǵym, úsh teńbil kók-shubar at aldyryp qoıdym, kórgen joqsyń ba? — dedi Ulpan. — Qyzyljarǵa sol úsheýin jegip bararsyńdar...

— Men kórdim, apa! Mundaı da jylqy bolar-aý dep oılamaıtyn edim! — dedi Bijiken. Torsannyń júzi de jadyrap sala berdi:

— Sen naǵyp aıtpadyń maǵan?

— Sen tún boıy teris qarap jatpadyń, ba?.. Sodan soń kórimdik alǵym da kelip ketti...

— Júrgenshe arbaǵa úıretip alyńdar... Dala jylqysy qalaǵa barǵanda joqtan ózgeden úrke beretini bolady. Bular ákeńniń ońasha baqtyryp, ózge tuqymdy jylqyǵa aralastyrmaı esiretin maldary edi. Ákeń sońǵy ret qasqyr qýyp júrip sýǵa qulaǵanda astynda osyndaı teńbil kók shubar at bolǵan eken. Sonda ákeń áýeli atty shyǵaryp alyńdar depti, Júırik te ejet, qasqyrǵa bir qulynyn bermeıtin tuqym dep otyratyn edi.

Torsan shaıdan keıin attardy kórip keldi de:

— Apa, siz, áýlıe dese, áýlıesiz ǵoı. Emenalynyń balalary minip ketken úsh qara-kók mynaý úsheýiniń sadaǵasyna turmaıdy. Keshe sizge aıtýǵa bolmaıtyn sezder aıtsam, keshire kórińiz. Balańyzdyń balalyǵy bolǵan eken. Myń ret keshirim suraımyn, — dedi.

— E, men ondaıdy kóńilime toqı beretin adam emespin, qaraǵym. Óz asyǵystyǵyńdy óziń bilseń, óz artyq ketkenińdi óziń túzeı alsań, boldy.

— Joq, apa, qudaı aldynda ant etem: sizdiń qulaǵyńyz budan bylaı bir aýyz artyq sóz estimes!

— Boldy, boldy, shyraǵym. Keshe sen muragerlik degenge shek qoıý kerek dediń. Onyń durys eken. Biriń ulym, biriń qyzym, osy ekeýińnen basqa meniń muragerim joq. Osyny jurt jınap taǵy bir estirt deseńder, solaryńdy isteıin. Qaǵazdatyp qoıamyz deseńder, qaǵazdatyp qoıaıyq.

Endi muny sozbaqqa salmaıyq. Keshke deıin oılanyńdar da, sózderińdi baılańdar.

Torsan men Bijiken keshke deıin kelise almady. On tórttegi jas Bijikenge muragerlikti aýyzǵa alý sheshesine ólim tileýmen birdeı kórindi.

— Apam ózi bastady ǵoı.

— Apam bastaǵan joq. Qarshyǵalydan sen alyp keldiń osyny!

— Seniń aǵalaryń «biz murager» dep tursa, ákelmegende qaıteıin.

— Jaıdan-jaı aıtpaǵan shyǵar!.. Sen bolarsyń áýeli tıisken.

— Bul shetinen jetelep ákete beretin ıesiz mal emes qoı degennen basqa esh nárse aıtqanym joq.

— Sonyń ózi jetip jatqan joq pa!

— Nemenesi jetip jatyr?

— Bul maldyń ıesi men depsiń! Odan artyq ne aıtaıyn dep ediń?

— Men maldyń ıesi emespin deýim kerek pe edi.

— Maldyń ıesi bolǵan kisi olaı aıtpaıdy. Sony aıtqanda kózińnen qandaı ot shashyp, oq atyp turdyń eken!

— Endi sony esime alǵym kelmeıdi, Bijiken. Jalyn deseń, júz ret jalynaıyn, aıaǵyma jyǵyl deseń, aıaǵyńa jyǵylaıyn. Osy áńgimeni toqtataıyqshy osymen.

— Onda murager degen áńgime de toqtasyn osymen.

— Ony apam ózi sheshetin bolsyn. Apam ne aıtsa, men soǵan qulmyn!

— Jaraıdy.

Keshki shaı ústinde Ulpan balalarynan sózdi nemenege baıladyńdar dep surady.

— Siz ne aıtsańyz, soǵan toqtaıtyn boldyq, — dedi Torsan.

Ulpan qyzyna qarap edi, Bijiken basyn ızedi.

— Meniń aıtqanyma kónetin bolsańdar, qazir ekeýiń qansaraldaryńa baryńdar. Hatshyń bar, taǵy kimderiń bar, aqyldasyp otyryp, mal-múliktiń ıesi ulym Torsan, qyzym Bijiken degen qaǵaz jazdyryp ákelińder. Maǵan eshnárse qaldyrmaı-aq qoıyńdar. Emenaly enshi suramaıtyn boldy. Ony da jazyńdar. Ózi qolyn qoısyn. Kelip jatqan tóreleriń bolsa, olar da kýá bolyp qol qoısyn. Men jatpaı otyra turamyn. Osy jumys bitpeı turyp uıqym keler emes.

Qaǵaz tún ortasy kezinde jazylyp ta bolyp edi. Eseneıdiń jalǵyz murageri Ulpannyń atynan jazylypty. Aqyldy Torsan mal-múliktiń qaq Jartysyn Ulpannyń, ózine qaldyryp, ózgesin Bijiken ekeýiniń atyna kóshiripti. Eki aýylnaı, prıstav qol qoıyp, mórlerin basqan. Aqshaqatta taıǵanaǵan túıeniń izindeı battıyp túsken Emenalynyń, barmaǵy da tur.

— Maǵan nege mal-múliktiń qaq jartysyn qaldyrdyńdar? — dep surady Ulpan. — Maǵan eshteńe qaldyrmańdar dep edim ǵoı. Bijiken senbisiń, osyny istetken?

— Men úshten birin dep edim, mynaý bolmady, — dep Bijiken Torsanǵa qarady.

— Apa, — dedi Torsan, — apa, siz, alyp úırenbegen berip úırengen adamsyz... Bireý at surap, bireý saýyn surap kelse, balalardan sura dep otyratyn bolasyz ba? Joq, apa, qaq jartysyn bizge bergenińizben báribir, báriniń ıesi siz... Qaǵaz ne táńiri, ásheıin aıbar ǵoı...

Ulpan kúıeý balasyna ishinen rıza boldy. Jo-joq, Torsan ana syılaı biletin jigit eken. Bilimdi de, aqkóńil adam bolar. Baılyqqa qyzyqpaý degen ekiniń qolynan kele bermeıdi. Qaǵazǵa barmaǵyn basyp, «Eseneı Estemesov» degen oryssha jazýy bar mór basty. Óziniń birdemege qol qoıǵanyn Ulpan ylǵı osylaı, Eseneıdiń mórimen kýálandyratyn edi. Ana kóńili endi ǵana birjola tynyshtyq tapty.

Aýyldar qysqy úılerin tastap, jazǵy turym jyljyp qonatyn kólderine kóship keldi. Kólder toly qaz-úırek. Qys boıy tamyrlaryna orap jer qoınyna tereń tyǵyp saqtap qalǵan gúlderin dala myrza jer betine túgel shashyp jibergendeı. Keshe ǵana qońyrqaılanyp jatqan jer betiniń búgingi ernegin aýyzben aıtyp jetkize almastaı. Tańerteń jortyp kele jatqan at shashasynan aq merýertter shashylyp otyrady. Qalyń ormandy, keli kep, qara topyraqty jerdiń tún boıǵy demalysy esimdik bastaryna qalyń shyq bolyp qonady.

Kún shyqpaı oıanǵan boztorǵaılar kún batqansha saıraıdy. Boztorǵaı dalanyń eń jaqsy kóretin, erinbeıtin ánshisi. Kıiz úıińde otyr, atpen kele jat, ol án úzilmeıdi.

Osy bir kezde Ulpannyń úıinde de jazǵyturǵy shaqtyń kelisimi bar. Uly men qyzynyń oıyn-qaljyńdary keıde ótkir shyqsa da kinaratsyz, jarasymdy aıaqtalady. Birin biri ádeıi ushtap, ádeıi qaırap, shıratyp júretin sıaqty. Torsan birdemeni «men» dep bastasa, Bijiken «sen emes, men» dep kıip ketedi.

— Aıtpaqshy, sen ekesiń ǵoı... óziń aıta ǵoı apama, — dep Torsan búgin de ońaı kene saldy.

— Apa, biz Qyzyljarǵa erteń júrip ketsek, uryspaımysyń?

— Joq-e, táńiri...

— Mynaý, endi úsh kúnnen keıin júreıik dep edi, men erterek baryp qalany kórgim keledi.

— Ózderiń bilińder... qalany da aralarsyńdar, bazaryn da kórersińder. Páýeskemen júrińder...

— Joq, apa! — dep Torsan yrshyp ketti. — Joq, joq... Sizdiń páýeskege men ómirimde miner me ekem!.. Jurt jabyla kúlsin demeseńiz ony aýyzǵa almańyz, — dedi.

Erteńine úsh teńbil shubardy tarantasqa qatarlap jegip Torsan men Bijiken oıaz shaqyrtqan bolystar sezine júrip ketti.

El jaılaýdan qaıtyp, kúzdik kólderge jyldaǵysynan góri kesheýildep kelip qonyp jatyr edi. Ulpannyń sheshesi Nesibeli qaıtys bolǵan habary keldi. Jaılaýda otyrǵanda Ulpan Torsan men Bijikendi ertip baryp, biraz kún sheshesiniń qasynda bolyp qaıtqan. Seksenge kelip qalsa da, baıǵus kempir tyń edi. Bijikenniń ekiqabat ekenin tanyp:

— Nemeremnen týǵan balanyń mańdaıynan bir ıiskesem bolady. Sodan soń alatyn qudaı ala bersin, — dep qalǵan.

Ulpan bul joly balalarymen birge Emenalyny ertip baryp sheshesin jerlesip qaıtty. Balalary sol jaqtan Torsannyń eline qonaqtap qaıtýǵa ketti. Byltyrǵy toı kezinde bolmasa Bijiken ol elge barǵan emes-ti.

Jazǵytury Bijiken Qyzyljardan tolyp-tasyp qaıtyp edi. Qyzyljar tóreleri jas kelinshekke kóp kóńil bólipti: maqtapty, syılapty, aqqýǵa teńepti. Oıaz bastyǵynyń áıeli bir joly Bijikendi qalasha kıindirip, ózi Bijikenniń sáýkelesin kıip, oıyn-saýyq úıine aparypty.

Jaılaýda Sıbannyń qyz-bozbalasy Bijikenniń qasynda boldy. Kún batsa alty baqan, aq súıek. Jańa Káýker — Bıkender, jas Ulpan — Shynarlar Sıban jaılaýyn oıyn-saýyqqa toltyryp ótkizdi. Jańarǵan oıyndar bar, jańa ánder bar, jańarǵan jastar bar eken. Barlyq jańa ánder Bijiken otaýynda toǵysyp, sol otaýdan tarap jatty. Osy jaz, osy jaılaý Ulpan shesheniń baqyt dámin toıyna tatqan kezi boldy. Endi bir-eki aıdan keıin nemereli bolýyn asyǵa kútetin.

Jastar jaǵynan oıyn-saýyqtarǵa aralaspaıtyn, qulaǵyna án kirmeıtin bir-aq adam bar, ol — Torsan. Ol óte isker bolys. Damylsyz el aralaıdy. Damylsyz Qyzyljarǵa baryp qaıtady. Kúni-túni qolymyzdy bosatpaıdy dep hatshylary zar qaǵady. El moınynda on tıyn «nedoımke» qalsa, atymyzdy sattyryp tóletedi dep aýylnaılar zyr qaǵyp júredi.

Torsannyń elinen Bijiken kóńilsiz qaıtty. Edáýir taralypty. Óńi qýań tartqan, qusa beretin bolypty. Áıeldiń ekiqabat kezinde ondaılar bola beredi. Ulpan esh nárseden qaýiptengen joq. Arba soǵyp, sharshap kelgen shyǵar dep oılady da qoıdy. Qyzyn erkeletip, sylap-sıpap kóńilin aýlaı berdi.

Bijiken kóńili keıde jadyrap ketedi. Sheshesine qaljyń, aıtady:

- — Apa, sen maǵan ekiqabat bolǵan kezińde men seniń qaı jerińnen tepkilep jattym? — dep áýreleıdi.

— Aıaqtaryńnyń esinde qalmap pa? Aıaqtaryńnan sura? ! — deıdi sheshe.

— Túnde tynysh jatýshy ma edim?

— İshte júrgende sen kún-tún degendi qaıdan bileıin dep ediń!..

— Aýyrsynatyn ba ediń?

— Joq-e, táńiri... Sen ishimde jatyp aýnaqshyǵanda menimen oınaǵysy keletin shyǵar dep qýanýshy edim.

— Men de sóıtem, apa...

Keıde Bijikenniń osyndaı qaljyńdarynyń ózinde bir ádeıilik bardaı seziledi. Áldeneni bildirgisi kelmeı, sheshesin aldaýsyratatyn sıaqtanady. Sheshesi úıde joqta jylap alatyny baıqalady. Ony sheshe bilmeı qoıar ma! Ulpan oıyna osy jaǵynan bir kúdik baılana berdi.

Torsan Bijikennen eki kún soń keldi. Qyzyljarda ury-qaryǵa tyıym salýǵa arnalǵan sez bar eken. Soǵan júrýge asyǵa keldi. Hatshylary tún boıy qaǵaz jazýdan bas kótergen joq. Qasynda Ýaqtyń eki bıi bar, Torsan ózi tún boıy Ulpannan ury-qaryǵa Eseneıdiń qandaı jaza beretinin surastyryp otyrdy da, tań ata Qyzyljarǵa júrip ketti. Bijikenmen qaı ýaqytta, qansha ýaqyt birge bolǵanyn eshkim bilgen joq.

Keshke qaraı Bijiken sheshesine qatty aýyryp qalǵanyn aıtty. Ýaqtan qaıtqan jolda aýyra bastaǵan eken.

— İshim jarylyp barady,- — dedi.

— Arba soǵyp tastaıdy. Eshteńe etpes. Doktor shaqyrtaıyn ba?

— Shaqyrtshy, apa...

Ulpan áýeli túsik bola ma dep qorqyp edi. Olaı bola qalsa, Ulpanǵa eń úlken qaıǵy sol bolar edi. Ondaıdyń belgisi joq eken. Biraq, Bijikenniń ishi tym kóterilip, kernep barady. Qandaı tamaq jaqpaı júr eken?

Stap pen Kpıtannan úsh dáriger kelip edi, olar da ne aýrý ekenin bile almaı, qysylyp turǵan sekildi. Birine biri kónbeı turǵandaı, kezek-kezek bastaryn shaıqaıdy.

— Soqyrishek jarylyp ketpese jarar edi.

— Sol bolyp shyqsa bizdiń, qoldan keler ne dármen bar!

Bijiken tań ata qaıtys boldy. Tegi sol soqyrishek jarylyp ketken bolý kerek. İshi kúmp bolyp kóterile-kóterile eki ókpeni syǵymdap, tynys joly qum quıylǵandaı taryla-taryla aıaǵynda birjola bekilip qaldy. Sheshe men balanyń jasqa toly kózderi birine biri dármensiz qadalysyp, birin biri buldyr kórip bara jatyp qosh aıtysty.

Jasyryp kelgen syryn Bijiken sheshesine jaryq dúnıeden úmiti úzilip, jany alqymǵa kelgende ǵana aıtyp ketti:

— Torsan buzyq adam eken... endi meniń deneme... sonyń qolyn... tıgize kórme, apa! — dedi.

Bijiken qaıtys bolǵaly Ulpannyń kúni-túni, árıne, jylaýmen ótip keledi. Bir úıde jalǵyz. Jylaýmen jatady, jylaýmen oıanady. Shashy edáýir aǵaryp ketken. Keıde kún shyqpaı Bijiken zıratynyń basyna baryp otyrady da, kún bata qaıtady. Úlken kıiz úıde ózinen basqa jan joq, ún joq. Ulpannyń qaıǵysyn birge qaıǵyrysqan kórshi aýyldar da kóp dabyrlaı bermeıdi.

Bijiken sheshesin jalǵyz qaldyryp ketti. Týǵan-týysqan, aǵa-ini, apa-qaryndas degennen eshkim joq. Jalǵyz qaldy, japa-jalǵyz qaldy... Jalǵyz qalǵan kim? Ulpandaı sheshe ǵoı. Bir elge ana bolyp otyrǵan ana da jalǵyz qalady eken-aý!

Keshke qaraı Ulpannyń qasynda úı toly adam otyrady. Ulpannyń kóńilin kóteremiz dep ár aýylda qandaı jaqsylyq bolyp jatyr, sony aıtysady. Bıyl egin shyǵymdy eken. Desátınasynan otyz puttan kem túspes... shóp te sondaı.

— Apyr-aý, áı, Ulpannyń jalǵyz aq nary otyzǵa jaqyn túıe bolypty-aý!.. Bıyl úsh nar botalapty.

— Aq býra qandaı, jardaı túıe boldy. Jalǵyz Jápek bolmasa, mańaıynan jan júrgizbeıdi.

Aqkóńil anaıy adamdar osylaı kóńil aýlaı otyryp, sol kóńildi jaralap alǵandaryn baıqamaı da qalady.

— Jaryqtyq teńbil kók shubardyń tuqymyn aıtsaıshy! Esekeń qysqa qaraı qasqyrǵa ylǵı kók shubar at minýshi edi ǵoı. Kók shubar aıǵyrdy jıyrma qulyndy bıeniń qunyn berip aldym dep otyrýshy edi.

— Aınalaıyn Bijikendi aıtam-aý... Ýaqtan qaıtarda úsh teńbil shubardy jektirip alyp aýylǵa jalǵyz tartyp otyrypty. Torsanǵa óziń birdeme qylyp jetersiń depti.

Bijiken men Torsannyń aty atalǵanda Ulpannyń kóz jasy tógilip ketedi. Ólim qaıǵysyna Bijikenniń eń sońǵy aıtqan qaıǵysy kelip qosylady. «Torsan buzyq adam» dep ne sebepten aıtty eken. Bijiken joqtan ózgege ókpeleı beretkisin shetin jandy jas emes edi. Bijikenniń aýylǵa jalǵyz qaıtqanynda úlken bir sebep baryn naǵyp baıqamaǵamyn. Bijiken de ózim sıaqty, kózi jetpeı turyp kóńili qalmaýshy edi ǵoı! Kóńili bir qalsa qaıtýy da joq edi. Baıǵus bala Torsannyń bir kúnásin keshire almaı ketti. Onysy ne boldy eken?

Torsan Bijikendi jerlep bolǵannan keıin kelgen. Qaıǵyryp keldi. Kóp ókindi. Eki-úsh kún zırat basynan ketken joq. Kúırek jandy adam bolý kerek, bozaryp, júdep ketti... Endi onyń bar oıy jalǵyz qalǵan sheshege qamqorlyq kórsetý bolyp qalǵandaı edi. Ózi ólerdeı qaıǵy jutyp júrip, bar baqqany, bar kúteri Ulpan boldy da qaldy.

Bul kezde Ulpannyń kóńiline eshkimniń aıaýshylyǵy, eshkimniń qamqorlyǵy kirip te shyqpaıtyn. Bir qaıǵysyn umyta almaıdy, ol — Bijiken ólimi. Endi bir qaıǵysyn sheshe almaıdy, ol — Bijikenniń Torsan týraly sońǵy aıtqany.

Torsan Bijikenniń qyrqy ótkenshe úıden shyqpap edi, odan keıin amalsyz bolystyq jumystarymen bolyp ketti. Keńsesi osynda bolǵanymen basqaratyn eli basqa jerde bolǵandyqtan kóbinese sol eli jaǵynda júretin boldy.

Qys ortasynda Qyzyljarǵa ketip bara jatyp Torsan keńsesine soǵyp edi, bul joly onyń túsi Ulpanǵa tipti unamaı qaldy. Jondanyp-jotalanyp alǵan eken. Daýsy qoıýlanyp alǵan ba, qalaı. Murnynan sóıleıtin bolypty. Ár s.ózin ólshep-piship, salmaqtap alyp aıtatyn bolypty. Bul endi kórgen qaıǵysyn umytqan adam emes, tipti qaıǵy kórmegen adam. Bijiken basyna jalǵyz baryp qaıtty. Jaqyn adamnyń basynan qaıtqan kisi azdy-kópti muńaıyp, birli-jarymdy kúrsinip qalary bolýshy edi, Torsan júzinde ondaıdyń belgisi joq edi. Dál attanarda qaıǵy júdetken Ulpanǵa aıaýshylyq kózimen qarap:

— Apa-aı, durystap shaıyńdy qaınatyp beretin kisiń de qalmady-aý!... — dedi.

Munysy abaılaǵan adamǵa «tezirek úılenbesem bolmas» degendeı estiler edi, Ulpan ony estigen joq, qulaq asqan joq.

Osydan aı jarym ótkennen keıin Torsan ózi elinde júrip Ulpanǵa Ótemis bıdi jiberipti:

— Bar oılaıtynym apamnyń jaı-kúıi... Luqsat etse, shaıyn quıyp, tósegin salyp, kútiminde bolatyn bir kelin ákelip berer edim, — depti.

— Maǵan eshkimniń kútimi kerek emes. Úılenem dese ózi bilsin. Jas jigitke úılenbe dep kim aıta alady, — dedi Ulpan.

Bul kezde baıaǵy Kúrleýit aýylynda, Torsannyń óz elinde ersili-qarsyly toılar bolyp jatyr edi. Torsan úılenip aldy.

Ulpandy kishi balasy Myrzashqa aıttyryp qoıǵan Túlenniń ákesiniń ákesi. Tilepbaıdyń sheshesiniń, sińlisi Aqbaıpaqtan týǵan Qarabaıdyń Qaıyrgeldisiniń, jıeni Igemberdiniń nemere qyzyn alyp otyrǵan Yrymbektiń Jáýke degen qyzy bar edi. Torsan soǵan úılendi.

Yrymbek Ulpannyń jylqysyn baǵa júrip, bul kezde baıshikeshtenip alǵan edi. Torsan irgeles otyrǵan Kúrleýitke qona-tústene júrip sol Jáýkemen kóńil qosyp qalǵan. Aıttyramyn degen ýádesi de bar edi. Amaly ne, Bijikenge úılengen soń aralary sýysa bastap edi, aıaǵynda taǵy tabysty.

Jáýke sulý qyz. Boıy sharǵylaý bolsa da, dene bitiminde olpy-solpysy joq, bádendi jaralǵan. Az ǵana minezi shálkesteý... onyń oqasy ne, táıiri! Torsan onyń jynyn bir qaqqannan qaldyrar ma eken!

Torsan Jáýkeni Ulpannyń úıine mart aıynda alyp keldi.

— Mine, apa, kelindi boldyń... endi kútimińe ýaıym jeme! Kúrleýit qyzy, ózińniń jaqyn sińliń, — dedi.

Ulpan túregelip Jáýkeniń betinen súıdi de:

— Qutty qadamyń bolsyn, shyraǵym, — dedi.

Jáýke pysyq adam eken. Bijiken qaıtys bolǵaly edáýir salaqsyp ketken úı ishin qaqtyryp-soqtyryp, jyldam ıelene bastady. Anda-sanda úı jınaýdyń retin Ulpannan surap alady da, oıdaǵydaı etip shyǵarady. Tek aýyldyń áıelderine tigirek kelip qalady. Ádettegi aǵaıyndyq jolymen kelip járdem etip júrgen áıelderdi osy úıdiń ne kúnińdeı, ne jalshysyndaı kórip mensinbeı jumsaıdy.

Aldymen kózine bir túsip ketkende Dámelini jábirlepti:

— Sen kempir, osy úıdiń qonaǵy emes shyǵarsyń. Apamnyń qasynda otyra bermeı, qolyń, birdemege tısin de! İshetin-jeıtinińdi aqtap jeseıshi! — depti.

Dámeli Ulpanǵa jylap keldi. Basqa esh nársege aralasýdy qoıǵan Ulpan Dámelige arasha tústi. Jáýkeni shaqyrtyp alyp:

— Shyraǵym, sen bul kisige soqtyqpaı júr. Bul kisi meniń jan-serikterimniń biri bolady, — dedi.

— Endeshe otyrsyn! — dedi de Jáýke ketip qaldy. Ádeıi dórekileý jaýap qaıyryp, shamdanyp ketti.

Qashanǵy ádetteri boıynsha osy úıdiń jumysyna aqysyz-pulsyz járdem etken áıelder keshke qaraı Ulpannyń qasyna kelip otyryp, eń bolmasa bir shaı iship ketetin edi. Búgin ol da bolǵan joq.

— Boldy. Kete berińder! — depti Jáýke. Áıelder ókpelesip tarasypty.

Jáýkeniń osyndaı minezderinen Ulpanmen eki arasy da jaǵysa almaı keledi. Jáýke osy úıge kire-bere ıesi bola ketermin dep oılap edi. Iesi myna qaqbas kempir eken. Bijikenniń, tósegi tur dep bir bólmege kirgizbeı qoıdy. Bir bólmede óz tósegi. Kún boıy kelim-ketim kisilerin kútip úlken bólmede taǵy ózi otyrady. Bizge tıgeni buryshtaǵy jalǵyz bólme... Ózge dúnıesine qol tıgizer emes.

Jáýke Torsandy tún boıy qajap-qaırap shyǵady:

— Sen bul úıdiń uly da emes, ıesi de emes ekensiń. Maǵan aıtqanyńnyń bári ótirik eken. Maǵan qudaı aldyndaǵy ýádem — seni aıttyramyn dep jaqyndasyp, bir aldap ketip edi. Eseneıdiń barlyq mal-múlki ekeýmizdiki dep taǵy aldapsyń! Sen ana qaqbas kempirdiń, bazarshysy... Ol seni ul qylyp almapty, kúshik-kúıeý, kirme etip alypty, — dep kúıdiredi. Tili ýdaı ashshy.

— Qyzynyń jyly etsin de... Shydaı turshy.

— Onda meni úıime aparyp tasta! Súıiktińniń jyly etken soń ákelersiń.

— Ol tipti uıat bolar edi. Shydaı tur degenge túsinseńshi...

— Nemene, súıiktińniń munarasyn salyp bolǵanyńsha shydaıyn ba?

— Ol da kerek. Ony saldyrmasam, búkil Sıban ekpeli bolar edi.

— Endeshe, men bir kúni qaqbas kempirdiń tússem, óziń de ókpeleme!

Torsan shoshynyp qaldy. Júrip-turýdy azashyn baqylap otyrmasa, Jáýke birdemeni búldiretini ras sıaqty kórindi.

— Jáýke, aınalaıyn, sen meniń ne aıtqanyma túgel túsinip alshy. İstiń jóni bylaı ǵoı...

— Túsingim kelmeıdi. Óziń beri burylyp jatshy! — Torsan burylyp jatty...

Úı-ishilik jaılary anda-sanda osyndaı kúıge ushyraı bergen soń Torsan eshqaıda ketpeı Ulpan men Jáýkeniń arasyn baqylaýda boldy. Ulpan túıilip qalǵandaı eshbir minez kórsetpeıdi, qaıta Jáýkeniń jábirlenbeýin oılap kóp nárselerdi aldyn ala eskerip otyrady. Qys boıy dalada turatyn júkterin aqtaryp Jáýkeniń bólmesine jańa kilemder, jańa tósek-oryndar berdi. Óz bólmesinde turatyn fransýz aınasyn syılady. Jáýkeniń ekiqabat ekenin bilip, aqylyn aıtyp júrdi. Biraq, Jáýkeniń ishi jylynbaı qoıdy. Jáýke taryna berdi.

Jona bergenniń juqarar kezi, soza bergenniń úziler kezi bar. Ulpan sol kezeńine bir-aq kúnde ushyrasyp qaldy.

Bijikenniń basyna ákesiniń munarasynan góri kishirek, qyzǵa laıyq munara ornatyp bolǵan soń, Ulpan sheshesiniń jylyn berip qaıtýǵa ázirlenip edi. Úsh aqjal kúreń páýeskege jegilip jatqan. Ulpanmen birge barmaqshy bolǵan Shynar da kelip otyrǵan. Par at jekken tarantaspen Emenaly da kele jatqan. Jáýke otaýynan shyǵyp, at jegip jatqan Shondyǵulǵa:

— Páýeskeni jekpe... tarantasty jek. Quda túserge bara jatqan joq qoı! — dedi.

— Báıbisheniń ózi osylaı dedi me? — dep surady Shondyǵul.

— Men aıtyp turmyn ǵoı! Estimeı turmysyń?

Otaýynan Torsan da júgire shyǵyp, Jáýkeni oqty kezimen bir atyp qaldy da, úlken úıdegi Ulpanǵa keldi.

— Apaı, biz erteń Qyzyljarǵa júretin edik... Kelinińizdiń aıaǵy aýyr ǵoı, páýeske tynysh bolar edi, — dedi.

— Maǵan báribir, shyraǵym. Tarantas ta jaraıdy, — dedi Ulpan. Báleniń basy osy páýeskeden bastalyp ketkenin Ulpan bilgen joq, júrip ketti.

Ulpan týǵan aýylyna kelse, áke-sheshesiniń eski úlken úıi tigýli, bar-joǵy tóseýli eken. Nesibeliniń jylyn berýge Ulpannyń kelerin bilip otyrǵan aýyl túgel ázirlenipti.

Qyryq úı Kúrleýit Nesibeliniń asyn kinaratsyz jaqsy ótkizdi.

Týǵan aýylynyń kórsetken qurmet-qoshemetine Ulpan qatty rıza boldy. Kóbi onyń áke-sheshesine ondaǵan jyldar járdemdesip, eńbegi sińgen adamdar. Solardyń adal aqy-eńbegin ótegisi kelip aǵaıyndarynan áke-sheshesinen qalǵan jylqylardy aıdap ákelýdi ótindi. Budan jıyrma jyl buryn óz úıinde on shaqty jylqy bar edi. Sodan beri Eseneıdiń Ulpanǵa bergen bir qos jylqysymen birge baǵylyp júrgen mal endigi qyryq-elý bolǵan shyǵar dep oılady. Endi ol ıesiz qalǵan mal. Sony aǵaıyndaryna bólip bergisi keldi. Erteń elge qaıtpaqshy. Búgin sol jumysty oryndamaqshy edi.

Ulpannyń ótinishin tańerteń estise de, eshkim atqa mingeni baıqalmap edi, túske tarmasa Ulpanǵa aýylynyń úsh-tórt aqsaqaldary keldi.

— Ulpanjan, — dedi aqsaqaldar birin biri kımeleı sóılep, — Ulpanjan, bul arada bir jylqy qalǵan joq...

— Kúıeý balamyz Torsan kelip, seniń qosyńdy Qarshyǵalydan Sháıgóz-Ýaq jerine qaraı aýdaryp áketken... Eki-aq jeti boldy...

— Artekemniń az ǵana jylqysy da birge kete bardy.

— Sháıgózden on jigit kelip bizdiń aýyldyń jylqyshylaryn qýyp jiberipti de, jylqyny aıdap júre beripti.

— Jylqyshylardyń astyndaǵy attaryn da aýdaryp alypty.

— Elge habar keshigip jetsin degenderi ǵoı...

— Seniń jaı-kúıińdi bile-tura habarlaı almadyq...

— Ózi istetken shyǵar degen de oı keldi.

— Joqty aıtpaı otyr. Ondaı oı sen kókmıǵa kelmese, ózge eshkimge de kelgen joq. Osynyń ar jaǵynda bir aramdylyq baryn bárimiz de bildik...

Ulpan áýeli qatty shoshynyp qala jazdap edi, aqsaqaldar birin biri kımelep bar jaıdy aıtyp bolǵansha boıyn jınap aldy. Beker olaı oılapsyńdar degisi kelgendeı azyraq ezý tartty.

— Oqasy joq.. Qarshyǵalynyń jeri qys túskenshe tyńaıa tursyn degen ǵoı, — deı saldy.

Endi bul aýylda otyra berýge Ulpannyń dáti shydamady. Tús aýa eline júrip ketti.

Qarshyǵaly men Sıban jeriniń arasyndaǵy jaılaý kólderi bos qalǵan. Kúzgi kók aqyryn-aqyryn tebendep, keler jyldyń qamyn oılanǵandaı únsiz jatyr. Jazǵyturym qamysty kólderge uıalaıtyn úırek-qaz endi aıdyndy kólderdiń betin jaýyp ketken. Balapandaryn jaz boıy júzýge úıretip edi, endi ushýǵa úıretip júr. Sýǵa qona qalsa, ata-analary aldynda, bala-shaǵalary kósh-kósh bolyp sońynda shubyra júzip júr. Usha qalsa da solaı — jer tanyǵan, sý tanyǵan úlkenderi aldynda. Balapandary sońynan úshkirlenip ushyp, qanat qaǵystary birdeı, qozǵalys-qımyldarynda bytyrandylyq-daralyq joq, tutasa aǵyp barady. Birdeı qubylady, birdeı kóteriledi, birdeı qonady. El kóshse, jaılaý jetimsirep qalady, qus ketse, kól jetimsireıdi. Jaılaý qazir bos qalǵan, qustar da jyly jaqqa ushyp ketýge ázirlenip júr.

— Mynadaı kólderge bir shomylmaı ketpeıtin edik-aý, Shynar? — dedi Ulpan, kókshe quraǵy sarǵaıa bastaǵan bir jaltyr kóldiń tusynan óte bergende.

— Men de sony oılap kele jatyrmyn. Kókke aýnap, kólge shomylmaı ketpeıtin kúnderimiz qandaı qyzyq edi! Dalaǵa da qona salýshy edik...

— Osy kólge qonyp, tań ata júrip ketsek qaıtedi? Báribir elge búgin jete almaımyz. Kún de batyp barady.

— Sóıteıikshi, Ulpan... — jolaýshylar sol kóldiń jaǵasyna qonyp qaldy.

Kóz baılana Ulpan men Shynar shomylyp qaıtýǵa kólge kelip edi, sý biraz salqyndaǵan eken. Baıaǵydaı qulashtaryn kere sermep júzip kete almaı, ekeýi de sýǵa titirkenip túsip shyqty. Biriniń biri arqasyn jýdy. Birin biri kıindirdi, súrtindirdi. Sonda da dúnıedegi eń taza sýǵa sońǵy ret shomylǵandaryna kóńildenip qaıtty.

Tezek oty laýlap janyp tur. Etti jeı otyryp, qymyzdy ishe otyryp, kóńildi áńgime shertetin kesh. Óleń aıtatyn jadyrap kúletin kesh. Biraq, ol qaıdan bolsyn. Emenaly taspıq tartatyn dindar bolyp alypty. Kózin jumyp alyp, kúnine taspıqty neshe ret tartqanyn sanaı otyryp tartady. Shondyǵulda namaz da joq, kúnási de bolmaǵan adam. Shynar uıalshaq.

Ulpanda dos-jarlaryna aıtpaı qalmaıtyn bir túıinshegi bardaı seziledi. Onyń ústine Ulpan birdeme aıtyp otyrmasa, ózgeleri ún shyǵarar emes. Ulpan mana Qarshyǵalydaǵy jylqyny Sháıgóz jerine aýdarǵanyn estigende, ishi dir ete túsken. Onysyn bildirmegen. Biraq, sonyń ar jaǵynda bir bále baryn túsinip kele jatyr. Torsan Qarshyǵalydaǵy jylqyny óz eline qaraı aýdaryp alsa, ásirese, jıyrma jyldan beri sol qosty baǵyp, qaǵyp kelgen Kúrleýittiń jylqyshylaryn qýdyryp jiberse, bul qaıdan jaı bolsyn! Sony astarlap, janamalap bolsa da el qulaǵyna shalyndyryp qoıǵysy keledi.

— Tentek qaınym-aý, — dedi Ulpan Emenalyǵa, — óziń birjola molda bolyp alǵanbysyń? Taspıyǵyńdy tyrsyldatasyń da otyrasyń!

— Qaıteıin, Ulpanjan... kúnákár adammyn... kúnákármin...

— Osy kisi qyzyq adam bolyp bara jatyr, — dedi Ulpan, qasyndaǵy adamdaryna aınala qarap. — Ózi kúnákár bolǵanymen qoımaı, meni de kúnákár eteıin dep júr. Mende alatyn enshisi bar, almaı qoıdy. Osy kúnge deıin enshisin bermegenim úshin qudaı aldynda men de kúnáli bolam ba dep qorqamyn.

Ulpan dál aıtaıyn degenine osydan keıin oraldy:

— Men bar mal-múliktiń, qaq jartysyn Bijikenim men Torsannyń atyna jazdyryp qaǵazdatyp qoıdym. Endi Torsanǵa buıyratyn bolar... Mal-múliktiń qaq jartysy ózimde qaldy. Maǵan maldyń keregi ne, tentek qaınym búgin almasa, erteń alar dep qaldyrdym, — dep sóz aıaǵyn qaljyńǵa aınaldyrǵandaı bitirdi...

Otyrǵandardyń shala estip, shala túsingenderi bolýshy edi, endi túgel túsindi. Sıban baılyǵynyń qaq jartysy Sháıgózge aýdarylyp ketken eken. Ulpan sonysyna ókinetindeı kórindi.

Ulpan toby kúzdik kólge tús aýa, keshke jaqyn jetip edi, óz aýyly ornynda bolmaı shyqty. Júgirip kelip Ulpannyń arbasyn qorshap alǵan balalar úlken bir qýanyshqa súıinshi suraǵandaı shýlasyp:

— Apaı, sizdiń aýyl keshe kóship ketken...

— Apam aıtady — qysqy úılerine baryp kirip alypty deıdi.

Ózge aýyldar ornynan qozǵalmapty. Ulpan balalarǵa kámpıt, baýyrsaq úlestirip berdi de, Shynardy úıine túsirip, ózi amalsyz qystaýǵa qarap júrip ketti. Kún ázir jyly. Ár ormannyń baýyrynda egin-shóp mashınalary án salyp júr. Úlken bir sebep bolmasa, qystaýǵa qona qoıýǵa tym erte.

Ulpan úlken aǵash úıdiń aldyna kelip toqtady da, tań qaldy. Aýla toly Ulpan tanymaıtyn Sháıgóz jigitteri. Tóreler túsetin úıdiń aınalasynda aq jaǵaly, jez túımeli, etikteri maılap alǵandaı jaltyraǵan adamdar qaptap júr. Bir jınalys bar eken ǵoı dep oılady Ulpan. Úlken úıdiń baspaldaǵynda qarny qampıyp Jáýke tur. Ornynan qozǵalar emes. Ulpandy úıge kirgizbeý úshin esikti kúzetip turǵandaı eken. Áldeqaıdan Dámeli shyǵa kelip:

— Ulpanjan, endi qonaq úıde turatyn bolǵansyń, — dedi, narazylyǵyn jasyrmaı qatty daýystap aıtty.

Qasynda jarqyrap kıingen bir tóresi bar Torsam Ulpanǵa jaqyndap kelip:

— Apaı, renjimeńiz... úlken úı toly qonaq... renjiseńiz de siz qonaq úıde bolarsyz, — dedi. «Buryn «apa» deýshi edi, bul joly ádeıi jatsyratyp «apaı» dep tur.

Esik aldynda qozǵalmaı turǵan Jáýke de jarylmaı qala almady:

— Nemenesin máımóńkeleısiń! — dedi Torsanǵa qadala qarap. — Bir kisige bir bólme az bolady dep turmysyń? Biz ekeýmiz de bir bólmede turyp keldik qoı!

— Áı, zalym! — dedi Ulpan. — Áı, zalym! Maǵan kórsetken qorlyǵyń óz basyńa kelsin! Bul dúnıeniki ol dúnıege ketpeıtin. Sıbannan kórersiń kóresińdi!

Ulpan amalsyz qonaq úıge keldi. Qorjyn úıdiń orta bólmesinde qonyshtaryn úzeńgi qajaǵan kóp etikter jatyr. Esigi ashyq turǵan úlken bólmede on bes-jıyrma adam kerkildesip-kerisip qarta oınap jatyr.

— Orystar on jetige qart almaıdy,

— Men orys emespin.

— Sen qazaq ta emes, orys ta emes, ıtsiń.

— Men sendeı túrmeden qashqan ury emespin!

— Sen be? Sen naǵyz túrmede shiritetin dońyzdyń ózisiń? — degen daýystar estiledi.

Bári de beıpil aýyz, buzyq adamdar ekeni baıqalady. Ulpandy kózi shalyp qalǵandary:

— O, sánimiz endi keletin boldy!

— Qudaı buıyrsa... — desip qaldy.

Dámeli Ulpandy qonaq úıdiń kishkene bólmesine ákelip kirgizdi. Ulpannyń, Bijikenniń tósek-oryndary osynda jınalǵan eken. Shynysy taspen urǵandaı shatynap jarylǵan fransýz aınasy da osynda tur. Ony Ulpan Jáýkege syılap edi, osynda ákelip tastapty. Ádeıi syndyrdy ma eken kóship-qonyp júrgende birdeme tıip ketti me eken

— Shaıyń bar ma, Dámeli?

— Bar ǵoı, aınalaıyn, bar.

Shaı iship otyryp, Ulpan Dámeliden:

— Kúıeý balań jaqsy jigit bolyp shyqty ma? — dep surady.

— Jigittiń syrbazy, — dedi Dámeli, — qaq-soqta jumysy joq. Egin men shóp mashınasynyń ekeýin de júrgize biledi. Mashınasyn syndyryp alǵandar shaýyp sol Tastambekke keledi. Jumys ústinde qabaǵy túıilgen emes, ylǵı kúlip júredi. «Apa, men osy saǵan tartyppyn» dep qoıady. Eki nemerem bar. Ekeýi maǵan talasady da júredi...

— Baqytty ekensiń, Dámeli.

Shaıdan keıin Ulpan Bijikenniń zıratyna baryp keldi de, qyzyl ińirden jatyp qaldy. Dámeli úıine keterde:

— Dámeli apa, bireýdi Shynarǵa jibere qoıshy. Kún shyqpaı osynda kelsin, — dedi.

Erte jatqanymen uıqy qaıdan kelsin. Páýeskeden bastalyp, qonaq úıdiń kishkene bólmesine kelip tirelgen aıýandyqtyń uzynnan-uzaq jelisi bar eken-aý!.. Bári kóz aldynan shubatylyp ótip jatyr. Qarshyǵalydaǵy jylqy Sháıgóz jerine aýdarylypty. Áke-sheshesinen qalǵan az ǵana jylqy qosa ketipti. Kúrleýit jylqyshylardy qýyp jibergen. Qysqy úılerge erte qonyp alýdyń sebebi de endi ashyldy. Ulpandy qonaq úıdiń kishkene bólmesine kóshirip, ásheıin bir jesir kempir dep aıaýshylyq kórsetkisi kelgeni de.

Joq, joq! Men Ulpanmyn! Aıǵaı salsam barlyq Sıban atqa miner edi. Átteń, sen haıýan Sıbannyń barlyq basty adamdaryn bir kúnde «Itjekkenge» aıdatyp jiberýge shaman, keledi. Tórelerińdi soǵan jınap otyrǵan bolarsyń! Men Sıbannyń qaı aýylynyń shetinde otyra berýge de arlanbas edim. Átteń, zırat basyna barǵanda ózim saldyrǵan úılerdiń qasynan kezimdi jumyp ótemin be?

Ol da emes... Árkimniń meni aıaı qaraǵan kezine qalaı shydarmyn! Sep men otyrǵan aýyldyń tusynan qońyraýlatyp shaýyp ótetin bolasyń ǵoı. Oǵan qýlaǵym qalaı shydar?

Ár túrli oılar býnaı berdi. Bastan keshken qaıǵysyz-qaıǵyly kúnder de tizbektelip ótip jatyr. Solardyń biri bolyp Eseneıdiń bir kúıingeni de esine tústi. Eseneı uzaq aýyryp azaptanyp jatyp:

— Aqnarym-aı, kórmegen azabyń qalmady-aý!.. Obalyńa qalǵan ekemin. Mundaı ıt ómirden endi ne kútip jatyrmyn? Ana temir sandyqty ashshy. Bir kishkene altyndatqan saýyttyń ishinde aýzy jelimdelgen shyny bolar. Sony alyp bershi... Bul azaptyń inine birjola sý quıaıyn! — degen.

Ulpan Eseneıdiń suraǵanyn qolyna alyp turyp:

— Ý ma? — dep surady.

— Joryqta júrgende jaý qolyna túsip qalsam keregi bolar dep, jońǵar saýdagerinen attyń qunyn berip alyp edim.

Taǵy birde Eseneı kerege basynda ilýli turǵan kisesin kózimen nusqap:

— Aqnar-aý, saǵan meniń osynsha qınalyp batpaı-aq qoıǵany ma? Ana bir sary kezdikti ala salyp, sol jaq ókpemniń tusynan nege salyp jibermeısiń?! — degen.

Kezdik te, altyn saýyttaǵy ý da sodan beri Ulpannyń óz sandyǵynda jata beretin. Qazir Ulpan ekeýin de sandyǵynan alyp jastyǵynyń astyna qoıdy. Oılanardyń bári oılanyp bolǵan sıaqty. Aldaǵy ıt ómirden qımaıtyn esh nárse qalmapty. Oń qoly birese kezdikke, birese altyn saýytqa tıip jatyp, Ulpan baılamyn jasady. Bir sózdi adam edi, aınyǵan joq...

SÓZ SOŃY

Men 1928 jyly kúzge taman sol kezdegi Qazaqstan astanasy Qyzylordaǵa birinshi ret qyzmetke shaqyryldym. Úlken aǵam muǵalim Hamıt meni Qojabaı kóliniń basynan Lebáji temir jol stansasyna alyp shyqty.

Stansa joly osy mańaıdaǵy bes-alty aýyl Sıban zıratynyń qasynan ótetin. Soqyr qarı Isahmet, osy eldiń erekshe bir aqkóńil adamdary Taıjan usta, Narǵoja, Súleımen aqsaqaldar zırat aralap júr eken.

Biz jaqyndap kelgende Isahmet qarı quran oqı bastady. Aldynda kúnge shaǵylysyp jarqyrap turǵan áppaq tas ornatylǵan beıit jatyr. Biz de jaıaýlap kelip solarǵa qosyldyq.

Qarı qazaq shejiresinen habary bar, búgingi zamanǵa da qulaǵy túrik, zırek adam. Estigen-bilgenin qoryta alatyn oıy da bar. Qarı bolǵanymen dindar da emes. Onyń dini kókirek tazalyǵynan kóp ári asa bermeıdi.

Quranyn oqyp bolǵan soń qarı menen:

— Ǵabıt, sen bul kimniń beıiti ekenin biletin shyǵarsyń? — dep surady.

— Bilemin. Tastaǵy jazýyn da oqyp otyrmyn. Ulpan sheshemizdiń beıiti, — dedim men.

— Sheshemizdiń degeniń búkil Sıbannyń qulaǵyna jaǵatyn sóz! Ulpan sheshemiz aty joqqa at bergen asy joqqa as bergen. Kedeıge pana bolǵan. Ózi Eseneıdiń en baılyǵynan túk qyzyq kórmeı ótken adam, — dedi qarı.

Qarıdyń sózin qasyndaǵy qart adamdar da qostaı sóılep ketti:

— Ondaı adam qaıda! — dep Narǵoja qart kúrsinip qoıdy. — Adaldyǵyna qarasań áýlıe me dersiń, erligine qarasań erkek pe dep qalarsyń deıdi eken burynǵylar...

— Eseneıdeı adamdy kózi tirisinde bılep alyp, osy eldi el qylǵan sol shesheń, — dep Taıjan usta Narǵojany qoldady.

— Ulpannyń tusynda Sıbannyń ár úıinde bir júırik at, ár aýylynda bir balýany bolǵan eken.

— Ulpan sóılegende Kereıdiń bolys-bıleri qaısymyzdy túıreı keter eken dep qysylmaı otyratyn kúni bolmapty.

— Aıaǵynda sol Kereıdiń bolys-bıleri kúndese-kúńirene júrip Torsan jalmaýyzdyń dozaǵyna aparyp qulatty ǵoı!

«Torsannyń, dozaǵyna aparyp qulatty» degenderi maǵan qatty unady. Dozaq — tamuq degen sóz. Olaı bolsa Torsannyń Ulpanǵa kórsetken qorlyq-zorlyǵy tamuq azabyndaı bolǵany ǵoı!

— Ulpan áýlıe adam bolǵany ras shyǵar, — deıdi Taıjekeń. — Myna beıitine qarashy, topyraǵy bir olqy túsken emes, opyrylǵan emes. Jańa beıitteı jony buzylmaǵan qalpynda jatady da qoıady.

— Olaı emes, Taıjeke! — deıdi Narǵoja qart, — osy eldiń barlyq áıeli Ulpannyń beıitin bes jyl kútipti. Topyraǵy olqy túse bastasa, aq jaýlyqtaryna túıip topyraq ákelip salady eken... sodan buzylmaı keledi.

— Mynaý aq tasty Ulpannyń basyna Torsan qoıdyrǵan ba?

— Joq, Torsan emes, osy Sıban ornatty. Ulpan qaıtys bolǵan soń Torsan asyǵys-úsigis bir arzan kók tas ornattyrǵan eken eki jyldan keıin Sıbannyń azamaty ol kók tasty julyp tastap, Ulpan aqkóńil, Aqnar atanǵan kisi, oǵan aq tas laıyq dep osy tasty ákelip ornatqan.

Men Ulpannyń basyndaǵy aq tasty ári qarap, beri qarap, qandaı tas ekenin aıyra almadym. Tegi aq mramor bolý kerek. Biraq, juldyzdanyp, kúnge shaǵylysyp jarqyrap turatyny bar. Zernıstyı dep atalatyn mramor bolsa, sol shyǵar dedim de qoıdym.

Taıjekeń Ulpan áýlıe adam edi degen sezine qaıta oraldy:

— Ulpan áýlıe adam bolmasa aıtqany keler me edi? Ólerinde Torsandy «Maǵan kórsetken qorlyǵyń óz basyńa kelsin!» dep qarǵaǵan eken sol qarǵysy kelmedi me? Báriń de kórdińder, Torsannyń shańyraǵy bir kúnniń ishinde quryp bitti ǵoı!

— Kep jyldar boıy arazdasyp júrip, áreń tatýlasqan bizdiń ákemiz de Ulpandy áýlıe adam dep etti. Namazynan tastamaıtyn edi, — dep Emenalynyń kishi balasy, taza jandy adam Súleımen de óz oıyn aıtyp qaldy.

Taıjekeń, sózinde men de jaqsy biletin shyndyq bar. Áýeli Torsannyń úlken uly Shaqan bolys ákesiniń, bir aýyr zulymdyǵynan ózin-ózi pyshaqtap jarylyp óldi. Sodan keıin 1920 jyly Torsan ózi ólip edi, balalary bir kúnniń ishinde byt-shyt bolyp tarap ketti: ekeýi — qaınyna, bireýi — týysqan eline. Torsan shańyraǵy qulap, qystaýy ańyrap qaldy. Aıaqtap kelgende bir kezde bolys bolǵan, myrza atanǵan Torsan balalary qaıyrshylyqqa ushyrap baryp qurydy. Bul meniń óz kezimmen kórgen jaılarym.

Torsannyń beıitine eshkim kelip quran oqymaıdy eken. Bul endi qorlaýdyń úlkeni. Beıitinde, tym bolmasa, bir shybyq shanyshqan belgi de joq, bet taqtaılary kórinip opyrylyp jatyr. Balalary ákesin kómgen kúni, umytyp ta bolǵan. Osynyń bárin el Sıban Ulpannyń qarǵysynan dep esepteıdi.

— Ulpan sheshemizdiń qazasy neden boldy eken? — dep suradym men.

— Onyń dál anyǵyn kórgen de, biletin de ózińniń úlken ájeń Shynar edi. Ol kisi óle-ólgenshe aýzyn ashpaı ketti.

— Ol kisi tań atpaı kelip, Ulpannyń qaza bolǵanyn birinshi bolyp kórgen. Ulpandy arýlap, aq kıizge orap, úsh jerden baılap bergen de sol kisi. Jerlegende ishinde boldyq. Júzin kóre alǵanymyz joq. Bala bolatynbyz.

— El ótirik aıtpaıdy, qate ustap qalyp, sol qatesin ózi túsinedi de, sony óńdeımin dep, keıde ózgertip alatyny bolady, — dedi qarı. — Ulpan jaıyndaǵy áńgimeniń uzyn-yrǵasy osy, durys. Keıbir jerlerinde artyq-kemi de joq emes...

Bizdiń úlken atamyz Músireptiń beıiti de osy zıratta. Beıittiń bas jaǵyna shyqqan eki aıýan aq qaıyńy bar. Qaıyńdar qoldan otyrǵyzylǵan emes, ózderi shyqqan.

— Úlken atań Músirep Ulpan báıbisheniń eń jaqyn dos adamy bolypty, — dedi Narǵoja qart. — Bala kúnimizde Músekeńniń atyn sýaryp kelýge talasýshy edik. Jaqsy at minetin. Shynar ájeń de balalardan baryn aıamaıtyn myrza kisi ed. Ájeń erterek qaıtys boldy da, atań qartaıa kele kóp joqshylyq kórdi. Kishi balasy Botbaı oıyn-saýyq qýyp ketti. Úlken balasy sharýa basyn qurastyra almaıtyn momyn kisi edi ǵoı.

Aq mramorǵa qashap jazylǵan, ústinen «altyn botalmen» zerlegen jazýdy taǵy bir sholyp óttim de men júrip kettim.

Osymen sońǵy sózdi aıaqtasa da bolar edi. Biraq Ulpan aty maǵan taǵy bir ret kezdesip edi, ony da aıta keteıin. Óıtkeni bul joly tipti oraısyz kezdesti.

1941-inshi, sońǵy soǵys bastalǵan jyldyń kúzinde men Qyzyljardan mashına surap alyp, elge qaraı júrip kettim. Kún shelektep quıyp tur. Asfált joq. Greıder joly shylqyldap jatqan maıbatpaq. Eskirip qalǵan «Pıkap» mashınasy Qyzyljardan shyǵa bere-aq bıleı bastady. Joldyń birese oń jaǵyna, birese sol jaǵyna baryp soǵylady. Biraz ókirip, jótelip-shashalyp alady da, taǵy júrip ketedi. Shofer soǵystan jaralanyp qaıtqan múgedek adam, mashınaǵa ıe bola almaı keledi. Biraq, boqtaýǵa teńdesi joq sheber eken. Ol ónerin qaladan shyǵa bere kórsete bastap edi, uzaı kele tipti óndirip ketti. Jańbyrdy da boqtaıdy, joldy da boqtaıdy. Jańbyrdy boqtaǵanda, mıllıondaǵan sovet áskeri belshesinen sý bolyp okopta jatqanyn qosa aıtady. Sony bile tura jańbyryn tógip turǵan qudaıdy sybap keledi.

Bir rette qudaıdyń sheshesin kelistirip turyp boqtady. Ondaı boqtaýdy ómirimde estigen emespin. Qudaıdyń sheshesin boqtap keldi de — odan joǵary taǵy bir qyryq shaqyrymdy! — dedi.

Men saqyldap kúlip, uzaq alaqan soqtym...

Osylaı jyljı-jyljı otyryp, qarańǵy túnde bir qalaǵa jettik. Qala jatyp qalǵan. Jyltyraǵan bir sham joq. Eshkim esigin ashpaıdy, ún shyǵarmaıdy.

Qalanyń orta tusynda jyltyraǵan bir sham kórindi. Shofer úıge kirip qonýǵa luqsat surap kelip edi, túsirmepti.

— Bul kolhoz keńsesi. Men kúzetshi, jalǵyz kempirmin. Qorqamyn, — dep esigin ishten bekitip alypty. Men shoferdi qaıta jumsadym.

— Nanymyz bar, shaıymyz bar, kolbasa, araǵymyz bar dep aıt, — dedim.

Aqyry kempir luqsat etti. Bıik qaraǵaı úıdiń bir kishkene bólmesinde turady eken. Buryn bir baı adamnyń, bolǵan adamnyń úıine uqsaıdy.

Shaı iship, azyraq araq ishken soń kúzetshi kempirdiń kóńili jadyrap:

— Monshaǵa túsesińder me? Áli qaınap tur, — dedi. Biz qýanyp kettik.

Eki bóshkede sý tolyp tur. Shofer ystyq sýdy peshtiń ishine perip jiberip edi, ystyq bý monshany toltyryp áketti. Shofer sanalanatyn bıikke menen buryn shyǵyp alyp:

— Taǵy bir-eki jaýylsha sý berip jibermeseńiz jylyna da almaspyz! — dedi.

Men uzyn sapty qańyltyr baqyrashpen peshtiń ishinde balqyp jatqan tastarǵa eki ret sý shashyp qaldym. Bir tastan «Ulpa» degen jazý shyǵa keldi. Jazý sonsha tanys kórindi, men irkilmesten «Ulpan» dep oqydym. «N» árpiniń joqtyǵyna bógelgenim joq. Oqydym da ań-tań bolyp otyryp qaldym. Jańa irkilmeı oqyp qalǵan Ulpan atynyń bul peshtiń ishinen kezdesýge oraıy joq sekildi kórinip ketti...

Aıaýsyz qoldar aq mramordy talqandap syndyryp monshanyń peshine salypty. Ulpan maǵan sol peshtiń ishinde órtenip jatqandaı sezildi.

Erteńine elge kele sala Isahmet qarıaǵa jolyǵyp, monshada kórgenimdi aıtyp edim, ol meniń oıymdaǵy kúdikti ońaı sheship berdi:

— Ǵabıt-aý,

Ulpan sorlynyń kórmegen azaby bar ma!.. Ana bir jyldardaǵy aýyr kezde Ulpannyń basyna qoıylǵan aq tas joq bolyp ketken. Osy eldiń jigitteri satyp jiberdi degen ósek te bar... — dedi muńaıyp. Qarıa anyǵyn aıtqandaı edi. Men suramadym.

Meniń oıyma óz zamanynan buryn týyp, armanda ketken úlken jannyń beınesi birjola uıalap, shegelenip qaldy. Qansha jyl oıymda júrse de, qashanǵy ádetim boıynsha keshigip jaryq kórgen «Ulpan» sol beınege, sondaı beınelerge arnalady.

---