InfoHub Logo

30 tamyz – Konstıtýsıa kúni

Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasy kúni azamattardyń elimizdiń basty Zańyna nazaryn arttyrady. Qazaqstandyqtardy bul qujattyń mazmuny, Konstıtýsıa azamattarǵa qandaı quqyqtar men qundylyqtar beretini jáne elde konstıtýsıonalızmniń qalaı damyp jatqany qyzyqtyrady.

Qazaqstannyń Negizgi Zańynyń tarıhy jáne Konstıtýsıa kúni

Táýelsiz Qazaqstan ómir súrip jatqan Negizgi Zań 1995 jyly 30 tamyzda búkilhalyqtyq referendýmda qabyldandy.

Qoldanystaǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasy qazaq qoǵamynyń zańnamalyq negizderiniń san ǵasyrlyq damý prosesiniń jalǵasy bolyp tabylady. Qazaq handyǵynda qazaqtar shashyrańqy kóshpendiler bolmaǵany, qoǵamdaǵy qatynastardy retteıtin zańdar qabyldaǵany belgili. Ásirese 17-18 ǵasyrlar toǵysynda qabyldanǵan «Táýke han zańdary» nemese «Jeti jarǵy» sátti boldy.

Búkil HH ǵasyr derlik Qazaqstannyń taǵdyry Keńes Odaǵymen baılanysty boldy, sondyqtan respýblıka ómir súrgen zańdar keńestik sıpatta boldy:

1926 jylǵy Qazaq AKSR Konstıtýsıasy RKFSR Konstıtýsıasyn is júzinde qaıtalady, óıtkeni ol RKFSR Konstıtýsıasynyń bir bóligi boldy.

Qazaq KSR-niń 1937 jylǵy Konstıtýsıasy basqa respýblıkalarmen Odaqqa erikti túrde qosylýdy bekitti.

Qazaq KSR-niń 1978 jylǵy Konstıtýsıasy respýblıkadaǵy búkil basqarý júıesinen Komýnıstik partıanyń ústemdigin bekitti.

1991 jyly Qazaqstan táýelsizdigin jarıalaǵannan keıin ǵana el zańdarynyń qalyptasý prosesi óz betinshe júrgizile bastady. Ol «Qazaqstan Respýblıkasynyń Táýelsizdigi týraly» Konstıtýsıalyq zańnan bastalyp, 1978 jylǵy Qazaq KSR Konstıtýsıasynyń nomalarynan joǵary bolyp, elimizde bir jyldan astam Negizgi Zańnyń qyzmetin atqardy. Táýelsiz Qazaqstannyń tuńǵysh Konstıtýsıasyn 1993 jyly 28 qańtarda Qazaqstan Respýblıkasynyń Joǵarǵy Keńesi qabyldady. ol eldiń jańa mártebesin qamtamasyz etti. Negiz retinde parlamenttik respýblıka úlgisi alyndy, biraq bıliktiń zań shyǵarýshy jáne atqarýshy tarmaqtarynyń ókilettiligi rettelmegen kúıinde qaldy.

Akademıkter, profesorlar, zańgerler Ata zań boıynsha jumysty jalǵastyrdy, olar basqa elderdiń jıyrmaǵa jýyq osyǵan uqsas qujattaryn zerttedi. Sodan keıin elimizdiń 3 mıllıonnan astam azamaty qatysqan Konstıtýsıa jobasyn uzaq talqylaý úderisi bastalyp ketti. Ujymdyq talqylaýlar barysynda 30 myńǵa jýyq túrli tolyqtyrýlar men ózgertýler usynyldy, onyń 1 myńnan astamy jobaǵa engizildi. Qazaqstan Respblıkasynyń jańa Konstıtýsıasy 1995 jyly 30 tamyzda ótken referendýmda halyq tarapynan qabyldandy. 7 mıllıonnan astam azamat, ıaǵnı daýys bergenderdiń 90 paıyzy jańa Konstıtýsıany qabyldady, kóp uzamaı ol kúshine endi.

Konstıtýsıanyń qorytyndy erejelerinde (90-bap) qujat qabyldanǵan kún 30 tamyz Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasy kúni merekesi bolyp belgilendi. Elimizdegi merekeler týraly zańda ol memlekettik mereke mártebesine ıe, sondyqtan elimizdiń barlyq azamattary úshin demalys kúni bolyp tabylady.

Osy jyldar boıy konstıtýsıa ózgerissiz qalǵan joq, oǵan 5 ret ózgertýler engizildi, 2022 jyly konstıtýsıalyq reforma júrgizildi. Negizgi Zańǵa ózgerister engizý turǵysynan Qazaqstanda kóptegen elderge qaraǵanda qatań júıe qalyptasqan. Ol Zańdy ózgermeli saıası kúshterge sáıkes jıi jáne erikti ózgertýlerden qorǵaıdy. Eleýli túzetýler qoǵamda talqylanyp, tek referendýmda ǵana qabyldanady.

Qazaqstan Konstıtýsıasy týraly mańyzdy derekter

Elimizdiń qazirgi Konstıtýsıasy qazaq jáne orys tilderinde jazylǵan. Memlekettik til – qazaq tili, biraq memlekettik organdar men jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynda onymen qatar orys tili de qoldanylady. Bir qyzyǵy, qazaq tilindegi Konstıtýsıa orys tili nusqasynan(7168-ge qarsy 8904 sóz) úlken bolyp shyqty, oǵan qazaq tiliniń erekshelikteri men zań termınderiniń aýdarmasy áser etti.

Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýsıasynyń negizgi mazmuny men qurylymy

Kirispede tarıhı taǵdyry ortaq, ózin beıbitsúıgish azamattyq qoǵam dep tanıtyn jáne bolashaq urpaq aldyndaǵy jaýapkershiligin sezinetin qazirgi qazaq qoǵamynyń asa mańyzdy qaǵıdalary baıandalǵan. Osynyń negizinde Qazaqstan halqy Konstıtýsıany qabyldaıdy dep kórsetilgen. Ata Zańnyń eń negizgi degen keıbir baptaryna toqtalyp, túsinikteme berýdi jón kórip otyrmyz.

Negizgi Zań 9 bólimnen turady, onda memlekettik qurylymnyń negizderi, azamattardyń quqyqtary men bostandyqtary kórsetilgen. Alty bólim eldegi bılikti júzege asyrýdy uıymdastyrý negizderine (prezıdent, parlament, úkimet, konstıtýsıalyq sot, sot júıesi jáne jergilikti ózin-ózi basqarý týraly erejeler) arnalǵan.

Ol qoǵamnyń irgeli prınsıpterin bekitetin 99 baptan turady. Eldegi bılik ózara árekettesetin, biraq tejemelik jáne tepe-teńdik júıesin quraıtyn úsh tarmaqqa (zań shyǵarýshy, atqarýshy jáne sot) bólingen.

QR Konstıtýsıasynyń 1-baby memleket pen onyń qundylyqtarynyń negizgi sıpattamalaryn aıqyndaıtyn irgeli baby bolyp tabylady. Qazaqstan Respýblıkasy ózin demokratıalyq, zaıyrly, quqyqtyq jáne áleýmettik memleket retinde aıqyndaıdy. Bul saıası qurylymnyń negizi adam quqyqtary men bostandyqtaryn qurmetteýge, bıliktiń bólinýine jáne quqyqtyq qorǵaýdyń kepildigine negizdelgen demokratıa ekenin bildiredi. Zaıyrlylyq memlekettiń dinı uıymdardan táýelsizdigin jáne memlekettik dinniń joqtyǵyn kórsetedi. Memlekettiń áleýmettik sıpaty azamattardyń áleýmettik ál-aýqaty men qorǵalýyn qamtamasyz etýge degen umtylysty bildiredi.

QR Konstıtýsıasynyń 2-baby eldiń memlekettik qurylymynyń negizgi qaǵıdattaryn belgileıdi. Prezıdenttik basqarý nysany bar birtutas memleket Qazaqstannyń birtutas jáne bólinbeıtin saıası birlik ekenin bildiredi. Eldegi bılik Memleket basshysy jáne Konstıtýsıanyń kepili qyzmetin atqaratyn Prezıdenttiń qolynda shoǵyrlanǵan. Memlekettiń egemendigi onyń táýelsizdigi men óz aýmaǵyndaǵy joǵarǵy bıligin bildiredi. Qazaqstan óz aýmaǵynyń qol suǵylmaýshylyǵyn, tutastyǵyn jáne bólinbeıtindigin qamtamasyz etýge mindettenedi, bul eldiń turaqtylyǵy men qaýipsizdiginiń kepili bolyp tabylady.

Konstıtýsıanyń mańyzdy erejeleriniń biri – memlekettik bıliktiń basty jáne birden-bir bastaýy – halyq (3-bap). Bul quqyq respýblıkalyq referendým, erkin saılaý, memlekettik organdarǵa ókilettikterdi berý arqyly júzege asyrylady.

Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasy eń joǵary zańdyq kúshke ıe (4-bap), búkil quqyq júıesiniń ózegi jáne basqa quqyq salalarynyń qaınar kózi bolyp tabylady. Bul azamattarǵa Ata Zańnyń tıisti normalary negizinde óz quqyqtaryn sotta qorǵaýǵa múmkindik beredi.

Elde ártúrli partıalar men qoǵamdyq birlestikterdiń qyzmeti túrindegi ıdeologıalyq jáne saıası ártúrlilik jarıalandy (5-bap).

Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýsıasynyń 6-baby eldegi menshikke qatysty mańyzdy qaǵıdattardy qamtyp, memlekettik jáne jeke menshikti teń taný men qorǵaýdy qamtamasyz etedi. 1-tarmaqta Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik jáne jeke menshikti moıyndaıtyny jáne birdeı qorǵaıtyny atap kórsetilgen. Bul eki menshik túri de birdeı quqyqtyq mártebege ıe bolyp, memleket menshik ıeleriniń quqyǵyn qurmetteýge jáne qorǵaýǵa mindetti ekenin bildiredi.

Qazaqstandaǵy konstıtýsıonalızmniń damýy

Táýelsiz memlekettiń qalyptasýy men damýynyń úsh onjyldyǵy ishinde qoǵamda eleýli ózgerister boldy, olar Ata Zańdaǵy ózgeristerden kórinis tapty. Konstıtýsıaǵa birneshe ret túzetýler qabyldandy, olardyń 90-nan astamy osy ýaqyt ishinde engizildi.

Túzetýlerdiń kópshiligi (41) 2007 jyly engizilgen. Olar proporsıonaldy saılaý júıesin ornatty, saıası partıalardyń músheleri ǵana Májilis depýtaty bola alady. Qazaqstan halqy Assambleıasyna kostıtýsıalyq mártebe berdi. 2017 jyly ózgerister prezıdenttiń, parlament pen úkimettiń ókilettikterin qaıta bólýge áser etti.

2022 jyl Qazaqstandaǵy konstıtýsıonalızmniń qalyptasýy men damýynyń mańyzdy kezeńi boldy – eldi basqarýda irgeli reforma júrgizilýde. Bul reformanyń mánin Memleket basshysy Qasym-Jomart Kemeluly Toqaev bylaısha ashyp kórsetti: «Konstıtýsıalyq reforma Qazaqstan tarıhyndaǵy jańa dáýirdiń bastaýyn belgiledi. Endigi jerde ádildik, ashyqtyq jáne yntymaqtastyq qaǵıdattary qatań saqtalady».

Túzetýler jobasyn zańǵer ǵalymdar ázirlep, azamattarǵa tanystyrý úshin usynyldy. Qazaqstan Konstıtýsıasyna 33 bapqa 56 túzetý engizildi. Túzetýler memleket pen qoǵamnyń ózara is-qımylynyń jańa formatyna ákeledi: olar azamattardyń eldi basqarýǵa qatysý quqyqtaryn keńeıtedi, azamattyq quqyqtardy qorǵaýdy kúsheıtedi. Bul rette Qazaqstan Respýblıkasy Parlamentiniń mártebesi men róli artyp, jańa memlekettik úlgige – sýperprezıdenttikten prezıdenttik respýblıkaǵa kóshý júzege asyrylýda. Konstıtýsıalyq reforma búkil quqyq salasyn jańartýǵa jol ashty.

Ózgerister 2022 jyly 5 maýsymda ótken jalpyhalyqtyq referendýmda   qabyldandy. Kópshilik Ata Zańǵa ózgerister engizý týraly Memleket basshysy Qasym-Jomart Kemelulynyń bastamasyn qoldady. Búkilhalyqtyq daýys berý qorytyndysy boıynsha Ortalyq saılaý komısıasy túzetýler jobasyn referendýmǵa qatysýshylardyń 77 paıyzy qoldaǵanyn atap ótti. Osylaısha, el damýynyń jańa tarıhı kezeńi bastaldy. Konstıtýsıaǵa engizilgen ózgeristermen birge memlekettiń saıası júıesi ózgerýde. Referendým arqyly Ata Zańymyzǵa engizilgen túzetýler kúshine endi.

Negizgi ózgerister mynalar:

• Qazaqstan sýperprezıdenttik basqarý túrinen yqpaldy parlamenti bar prezıdenttik basqarý túrine ótýde.
• Przıdenttiń týystaryna joǵary memlekettik laýazymdardy atqarýǵa tyım salynady.
• Jer men onyń astary halyqtiki.
• Qazaqstandyqtar Konstıtýsıalyq sotqa óz betinshe júgine alady.
• Qazaqstanda ólim jazasy bolmaıdy.
• Májilistiń depýtattyq korpýsy aralas saılaý júıesi boıynsha qurylady.
• Senattaǵy prezıdenttik kvota qysqarady, Qazaqstan Halqy Assambleıasynyń Májilistegi kvotasy joıylady.
• Majorıtarlyq júıe saılaýshylardyń ótinishi boıynsha depýtatty keri qaıtaryp alýǵa múmkindik beredi.
• Tuńǵysh prezıdenttiń erekshe róli men artyqshylyqtary týraly erejeler alynyp tastaldy.

Konstıtýsıa kúni – árbir azamattyń erkin demokratıalyq qoǵamda ómir súrý quqyǵyna kepildik beretin elimizdiń Ata Zańynyń merekesi. Elimizdiń árbir turǵyny óziniń qaı memlekette turatynyn, qandaı quqyqtary bar ekenin bilý úshin osy elimizdiń basty qujatymen jáne onyń tarıhymen tanysý mańyzdy.

Sabyrhan SMAǴULOV,
ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti
Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń oqytýshysy

---