InfoHub Logo

Ý dybysyna nelikten U tańbasy tańdalyp alyndy? Latyn qarpindegi qazaq álipbıiniń sońǵy nusqasyndaǵy osy ózgeris týraly fılologıa ǵylymnyń doktory, akademık Zeınep Bazarbaeva pikir bildirdi.

«Tarıhqa júginsek, mamandardyń aıtýynsha, W tańbasy bastapqyda birde UU, birde VV túrinde berilip, nátıjesinde VV lıgatýrasyn qoldaný basymdyqqa ıe bolǵan eken (XVI-XVIII ǵǵ.). Al XİV ǵasyrdan bastap Ww aǵylshyn álipbıinde jeke árip retinde ornyqqan. Fransýz tilinde W tańbasy álipbıde bolsa da jazýda paıdalanylmaıdy. Al ıtalán, rýmyn, lıtva, latysh, serb, horvat, bosnı tilderinde Ww tańbasy álipbıde joq, tek kirme sózderde paıdalanylady. Latyn grafıkasyn qoldanyp otyrǵan túrik, ázerbaıjan, ózbek álipbılerine de Ww tańbasy alynbaǵan», - deıdi til mamany.

Zeınep Bazarbaevanyń aıtýynsha qazaq tilinde, álemdik tájirıbe boıynsha, Ww tańbasy álipbı quramyna alynbaı, tek brend, marka túpnusqasy saqtalyp jazylatyn sózder úshin pernetaqtada ǵana turǵanda durys bolady. Sebebi bul tańba alynsa, tól sózder men kirme sózderge jazýda eki ereje kerek bolady. Demek, tól sózderdegi daýyssyz ý dybysyn Ww tańbasymen, al kirme sózderdegi daýysty ý dybysyn bólek Uu tańbasymen berý qajettiligi týyndaıdy.

«Qazirgi tańda kirme sózderdi tól sózderden aıyrý ońaı emes. Al arab-parsy sózderdi alsaq, olar qazaq tiline kirigip ketti. Bul tilderde ý dybysy daýyssyz emes, daýysty. Sonda olar qaı erejemen jazylady? Kirme sózder úshin bólek tańba (u), tól sózder úshin bólek tańba (w) alýdyń saýat ashýda jáne jazyp úıretýde aýyr bolatyny ádiskerler, bastaýysh mektep muǵalimderi tarapynan kóp aıtylyp jatyr», - deıdi ol.

Til mamany sonymen, qazaqtyń ý dybysyn u-men bersek jańylmaıtynymyzdy aıtady. Sebebi bul tańbany daýyssyzdar men daýystylarǵa da, tól sózder men kirme sóderge de paıdalanýǵa bolady. Mysaly, daýyssyz dybystarǵa: tau, tauyq, keruen, sauattylyq, qauyn, uaqyt (taý, taýyq, kerýen, saýattylyq, qaýyn, ýaqyt). Daýysty dybystarǵa: tu, kelu, jabu, oqu, juu, quu, unıversıtet, uchastok, prokuratura, uran, tuǵan, suǵaru (tý, kelý, jabý, oqý, jýý, qýý, ýnıversıtet, ýchastok, ýran, týǵan, sýǵarý). Sonda Týý týraly kýálik degendi latynsha bylaı jazamyz: Tuu turaly kuӓlık, al Ww tańbasymen bylaı jazar edik: Tuwuw tuwraly kuwӓlık.

«Kırılnegizdi Ý, U, Ú áripterdiń obrazy bir-birine uqsas bolǵandyqtan, latyn grafıkasyna kóshkende bul sáıkestilik saqtalsa durys bolady dep oılaımyz. Sondyqtan bul áripterdi U (Ý), Ū (U), Ü (Ú) osylaı bergeni óte qolaıly. Basqa tilderdiń tájirıbesin eskersek jazýda bir áripte U (Ý) túrli dıakrıtıkalyq tańbalar birge qoldanyla beredi. Demek, U (Ý), Ū (U), Ü (Ú) áripter kırılnegizdi qazaq álipbıindegi grafıkasyna sáıkes bolǵandyqtan tez daǵdylandyrady. Sonymen, latyn jazýyna kóshkende sabaqtastylyqty, ońaılyqty jáne jeńildikti saqtaý kerek dep oılaımyz. Jańa latynnegizdi jazýdy túsindirgende ǵylymı-lıngvıstıkalyq negizdemelermen qatar ádistemelik jáne ekstralıngvıstıkalyq, áleýmettik faktorlardy da eskerý qajet», - deıdi ol.

---