InfoHub Logo

AQYN ZERTTEÝLERİ

/Alǵy sóz/

Shómishbaı Sarıev — ótken ǵasyrdyń 70-jyldary aqyndyq jolyn bastap, búginge deıin belsendi shyǵarmashylyq qyzmetin jalǵastyryp kele jatqan iri talanttarymyzdyń biri. Onyń esimi óleń súıer, án súıer qaýymǵa keńinen tanys. Aqynnyń lırıkalyq jyrlary men án óleńderi kóptegen qazaq kompozıtorlarynyń shyǵarmashylyǵyna arqaý bolǵan. Bul salada ol keshegi Qadyr Myrza-Áli, Tumanbaı Moldaǵalıev, kózi tiri Muzafar Álimbaev sıaqty án teksterin kóp jazǵan aqyn aǵalarynyń ónegesin ustap qalǵandaı kórinedi. Onyń talantty týyndylary halyq súıispenshiligine bólenip, kóptegen memlekettik jáne qoǵamdyq, ádebı marapattarǵa ıe bolǵan. Ol Frans Kafka atyndaǵy Halyqaralyq altyn medal (2003) men Táýelsiz Qazaqstannyń Tarlan syılyǵyn alǵan.

Aqyndyǵynyń ústine Shómishbaı — ádebıet zertteýshisi, ǵalym. Jas kezinde gazet-jýrnaldarda qyzmet istep, «Juldyz» jýrnalynda «Syn jáne bıblıografıa», «Óner jáne ǵylym» bólimderin basqarǵan ol birtindep ádebıetke degen synshyldyq kózqarasyn keńeıtken. Ómir sabaqtary aqynnyń tanymyn úlkeıtýmen birge, kórkem ádebıettiń ózindik erekshelikterin tereń túsinýge, oǵan bıik talǵammen qaraýǵa úıretken. Keıin osy saladaǵy jumysyn Shómishbaı Qazaqstan Respýblıkasy Ǵylym Akademıasynyń M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet pen óner ınstıtýtynda jalǵastyrǵan. Munda áýeli Qazirgi ádebıet bólimine ǵylymı qyzmetker bolyp ornalasyp, ol Qazaq poezıasy týraly zertteýler jasaýǵa kirisedi. Sodan bergi shırek ǵasyrǵa jýyq ǵylymı qyzmetinde Shómishbaı ınstıtýttyń ǵylymı baǵdarlamalaryna turaqty qatysyp, birqatar ǵylymı zertteý eńbekterin jazdy. Birtindep aǵa ǵylymı qyzmetker, Ulttyq Ǵylym akademıasynyń bas ǵylymı qyzmetker dárejesine kóterilip, jumysyn áli de jalǵastyrý ústinde. Aqyn bolý, óleń jazý bar da, sol óleńniń arǵy-bergi tarıhyn, shyǵý, jazylý joldaryn, erekshelikterin taný bar. Ǵylym joly aqyndyqty sheberlendirýge, jetildirýge bastaıdy. Ol dástúrge arqa súıeıdi, úırenedi, ónerin damytady. Tarıhı týyndylardyń mańyzyn, kórkemdik ereshelikterin taný óziniń izdenisterin jańa óriske salady. Ómirdiń jańalyqtaryn jańasha jyrlaýǵa baýlıdy. Osy mektep Shómishbaı aqyndyǵyn da óz zamanynyń talap-tilekterine saı baıytyp, kóriktendirip kele jatqany baıqalmaı qalmaıdy. Sóıtip ol synshylyq, ǵylymı joly aqyn jolyn keńeıtýge, óristendire túsýge járdemdeskeniniń kýási bolyp otyr.

Instıtýtta Shómishbaı Keńes dáýirindegi Qazaq poezıasynyń damý jolyn zertteýge qatysty. Onyń alǵashqy eńbegi 60-70 jyldardaǵy Qazaq lırıkasynyń kórkemdik izdenisterin zertteýge arnaldy. Bul taqyrypta ol belgili ǵalym, fılologıa ǵylymynyń doktory Músilim Bazarbaevtyń ǵylymı jetekshiligimen kandıdattyq dısertasıa qorǵady. Shómishbaı dısertasıasy Qazaq poezıasynyń eń bir jańashyl, jas talanttardyń kúshimen jańa óriske shyqqan, jemisti kezeńin, onyń ereshelikterin tanýǵa, túsinýge jol ashty. 60-70 jyldardaǵy Qazaq ádebıetiniń damýynyń tarıhı-áleýmettik negizin, qoǵam ózgeristeriniń oǵan etken yqpal-áserin asha otyryp, «Jylylyq» kezinde (I.Stalı ólgennen keıingi kezeń. Ol I.Erenbýrgtiń osy attas hıkaıasynyń atymen solaı atalyp ketken) ádebıetke kelgen jas talanttardyń (Q.Myrza-Áli, T.Moldaǵalıev, M.Maqataev, S.Jıenbaev, T.Aıbergenov, t.b.) jańashyl bastamalaryn ǵylymı turǵyda dáleldedi. Burynǵy ıdeologıalyq tejeýge túsken ádebıet úlgilerine qarama-qarsy, tejeý kórmeı, oıyn, kórgenin, sezimderin erkin aıta bastaǵan osy aqyndar legi búkil ádebı damýǵa eleýli yqpal etti. Solardyń yrqymen buryn jazylmaǵan taqyryptar ashyldy, mahabbat, tabıǵat lırıkasy damydy. Adam keıpi oı-sezimimen, arman-muńymen, ishki syrynyń moldyǵymen jańa turǵyda ashyldy M.Áýezovtiń kezinde «Jyl kelgendeı jańalyq sezemiz» dep jazǵany osy kezeń bolatyn.Osy tájirıbelerdi jınaqtaǵan Shómishbaı zertteýiniń mańyzy erekshe tanyldy.

Sekseninshi jyldardyń sońyna taman Qazaqtyń búkil qoǵamdyq, mádenı ómirinde jańalyq bolǵan oqıǵa — Alash arystarynyń aqtalýy edi. Sh.Qudaıberdiulynyń, A.Baıtursynovtyń, M.Dýlatovtyń, M.Jumabaevtyń, J.Aımaýytovtyń týyndylary jaryqqa shyǵyp, zerttele bastady. Osy tusta Shómishbaı HH ǵasyrdyń 20-jyldaryndaǵy Qazaq poezıasy týraly jańa zertteý jasady. Maǵjan Jumabaevtyń úsh tomdyq shyǵarmalary jınaǵyn shyǵarýǵa qatysty. Oǵan ǵylymı túsinikter jazdy. Kóp jyl oqyrmanynan adasyp qalǵan jazbalardy túgendep bastyrý, oǵan túsinikter jasaý da ońaı jumys emes edi. Bul da ǵylymdaǵy óz aldyna bir eńbek.

Sońǵy jyldary Shómishbaı H1H-HH ǵasyrdaǵy Qazaqtyń demokrattyq baǵyttaǵy aqyndary shyǵarmashylyǵyn zertteý baǵdarlamasyna qatysty tyń eńbekter jazdy. Olardyń ishinde 2003 jyly IýNESKO kóleminde atalyp ótken Mahambettiń 200 jyldyǵyna baılanysty jáne Abaı dástúrine qatysty zertteýler bar edi. Bulardyń kópshiligi Qazaqstannyń táýelsizdik alýynan keıingi jaǵdaılarǵa sáıkes jańa zaman ıdeıalarymen tyǵyz baılanysty jasaldy. Mahambet te, Abaı da Táýelsizdik jolyndaǵy Qazaq halqynyń kúreskerligi turǵysynan zertteldi. «Mahanbet Ótemisov shyǵarmashylyǵy jáne táýelsizdik ıdeıasy», «Mahambet — ult táýelsizdiginiń jarshysy», «Abaı dástúri jáne táýelsizdik kezeńdegi qazaq lırıkasy», «Abaı dástúri jáne qazirgi qazaq lırıkasy», «Jas aqyndar jyrlaryndaǵy Abaı dástúri», «Azattyqty ańsaǵan aqyndar» sıaqty maqala-zertteýler osylaı týdy. Bul eńbekterinde avtor keshegi men búgingi aqyndar shyǵarmashalyǵyndaǵy úndestikti, urpaq pen urpaqty jalǵastyrǵan sabaqtastyqty, ulttyń arman-muńyn arqalap táýelsizdik týyn kótergen uly tulǵalardyń eńbekterin saralap, tarazylady. Abaı dástúri aıasynda aqynnyń dúnıetanymyn, sýretkerlik mektebin, Abaı jáne ulttyq ıdeıa taqyrybyn, olardyń eldik, melekettik táýelsiz oılarmen ushtastyryp jańasha kózqaras turǵysynan qarastyrdy.

Jańa dáýirdegi Shómishbaı zertteýleriniń atap aıtarlyq bir ereksheligi — onyń dástúr men búgingi sabaqtastyqty naqtyly eńbekter arqyly salystyra taldap, olardan ózara uqsastyqtar taýyp, jańa oılar túrinde, bir qatar eńbekterinde ol búgingi aqyndar shyǵarmashylyǵyna Abaı dástúri turǵysynan qaraıdy. Onyń akademık Z.Ahmetovtiń «Abaıdyń aqyndyq álemi» degen zertteýi qaǵıdalaryn eske túsire otyryp, N.Orazalınniń «Quralaıdyń salqyny» kitabyn taldaýdaǵy izdenisteri maǵan óte qyzyqty kórinedi. Osyndaı úlgide ol akademık S.Qasqabasovtyń «Abaı jáne fólklor» degen eńbegi men U.Esdáýletovtiń «Kıiz kitabyn» salystyra taldaýǵa barady. Akademık Z.Qabdolovtyń «Arna» zertteý kitaby talaptaryna laıyqtap jas aqyndar shyǵarmashylyǵyn tanýǵa tyrysady. Júrsin Erman shyǵarmashylyǵyn taldaý ústinde belgili Abaıtanýshy J.Ysmaǵulovtyń «Abaı: aqyndyq taǵylymy» degen zertteýine júginedi. Bular — mazmundyq, stıldik, taldaý óneri turǵysynan da jańasha jazylǵan dúnıeler. Jáne olardy ulttyq poezıany zertteýdiń jańa úlgileri retinde qaraýǵa bolady. Zertteýdiń úlgisin ózgertý, órisin jańarta, keńite túsý synǵa da, ǵylymǵa da paıdaly ekeni daýsyz.

Osylardy jáne basqa ádebı-syn maqalalaryn jınap, bólek basylym retinde usyný ıdeıasyn men túgeldeı qoldaımyz. Olarda ózgelerge uqsamaıtyn, ózindik zertteý, izdený, taldaý úlgisin qoldanǵan zertteýshi aqyndy kóremiz. Olardy oqyp tanysý, oılaný, jańany jańasha túsinýge umtylý poezıa oqyrmandary úshin de, aqyndardyń ózderi úshin de paıdaly dep oılaımyz. Kitap oqyrmanyn tabýǵa tıis.

SERİK QIRABAEV

UǴA Akademıgi

---