InfoHub Logo

Shymkent qalasy
№81 T.Tájibaev atyndaǵy jalpy orta mektebiniń
Bastaýysh synyp muǵalimi: Eralına Úkilim Sherhanovna

Ǵylymı jumystyń taqyryby: «Qazaqstandaǵy Qyzyl kitap jáne Aqsý-Jabaǵyly qoryǵyndaǵy búrkitti qorǵaý sharalary»

Jospar

İ-taraý.
1. Qyzyl kitap týraly maǵulmat
2. Q.Myrza Álıdiń «Qyzyl kitap» óleńi

 İİ-taraý.
1. Búrkittiń túrleri
2. Maqtan tutar baılyqtyń biri - Aqsý-Jabaǵyly qoryǵy

İİİ-taraý.
1. Búrkitti qorǵaýdyń is-sharasy
2. Paıdalanylǵan ádebıetter

İ-taraý

1. Qyzyl kitap týraly maǵulmat

Svetofordyń kózi qyzyl janyp turǵanda, kósheden ótýge bolmaıtynyn bilesińder. Qyzyl tústiń, keıde osyndaı tyıym salý belgisi ekeni búkil dúnıe júziniń adamdaryna túsinikti. Sondyqtan da sırek kezdesetin jáne joıylyp ketý qaýpi tóngen, aıryqsha qorǵaý sharalaryn qoldanýdy qajet etetin haıýanattar men ósimdikter túrleri tirkelgen arnaıy kitap «Qyzyl kitap» dep atalǵan.

Qyzyl kitap-halyqaralyq tabıǵat qorǵaý odaǵynyń “Qyzyl kitaby” — halyqaralyq dárejedegi qujat.

Qyzyl kitapqa sırek kezdesetin, jyldan jylǵa azaıyp ne joıylyp bara jatqan, sondyqtan da aıryqsha qorǵaýdy qajet etetin janýarlar men ósimdikterdiń túrleri tirkeledi. Janýarlardy halyqaralyq dárejede qorǵaý máselesi 20 ǵasyrdyń bas kezinde qolǵa alyndy. 1902 j. Parıj qalasynda alǵash ret Qustardy qorǵaýdyń halyqaralyq konvensıasyna qol qoıyldy. 1948 j. IýNESKO-nyń janynan Halyqaralyq tabıǵat qorǵaý odaǵy uıymdastyryldy. Halyqaralyq tabıǵat qorǵaý odaǵynyń Qyzyl kitapby 1966 j. tuńǵysh ret 2 tom bolyp shyqty. Onyń 1-tomynda sútqorektilerdiń 211 túri, 2-tomyna qustardyń 312 túri týraly derekter berildi. Bul kitap kúntizbe paraqtary tárizdi arnaıy jasaldy, túrler 4 kategorıaǵa toptastyryldy. 1966 — 71 j. Qyzyl kitapqa tirkeletin túrler týraly málimetter qaıta tolyqtyrylyp, 2-basylymy, 1972 j. 3-basylymy jarıalandy. 1978 — 80 j. 4-basylymy 5 tom bolyp jaryq kórdi. Onyń 1-tomy sútqorektilerge arnalyp, oǵan sútqorektilerdiń 226 túri men 79 túr tarmaǵy, 2-tomynda qustardyń 181 túri men 77 túr tarmaǵy, 3-tomynda qosmekendilerdiń 41 jáne baýyrymen jorǵalaýshylardyń 105 túri, 4-tom balyqtarǵa arnalyp, balyqtardyń 194 túri, al 5-tomy joǵary satydaǵy ósimdikterdiń túrlerine arnalyp, 25000 túri tirkeldi. 1980 jyldary burynǵy tomdar negizinde “Qyzyl kitap” qaıta shyǵa bastady. 1983 j. shyqqan Qyzyl kitapta omyrtqasyz janýarlartýraly mol málimet berilgen. Joıylý qaýpi tóngen túrlerdi saqtap qalý úshin olardy zoologıalyq parkterde qoldan ósirip, kóbeıtý sharalary qolǵa alynǵan. Sonyń nátıjesinde sońǵy Qyzyl kitapqa tirkelgen sútqorektilerdiń 97, qustardyń 39, qosmekendiler men baýyrymen jorǵalaýshylardyń 37 túri dúnıejúzilik zoologıalyq parkterde qoldan kóbeıtilgen. Halyqaralyq tabıǵat qorǵaý odaǵynyń Qyzyl kitabyn shyǵarýǵa Qustardy qorǵaý jónindegi halyqaralyq keńes, Sý qustaryn zertteıtin halyqaralyq búro, Janýarlardy qorǵaý jónindegi búkil álemdik federasıa, t.b. uıymdar qatysady. Qyzyl kitap tabıǵat qorǵaýdyń negizgi irgetasy, ekologıalyq bilim men tárbıe berýdiń qaınar kózi bolyp sanalady.                             

Adamdar myńdaǵan jyldar boıy ósimdikter men janýarlar dúnıesin paıdalanyp keldi jáne de óziniń jan- jaqty tirshiliginde janýarlar men ósimdikterdiń paıdaly qoryn qoldanyp ǵana qoıǵan joq, sonymen birge tabıǵatty ózgertý arqyly kóptegen túrlerdiń ómir súrý jaǵdaılaryna áser etti. Tabıǵatqa antropogendi yqpal etýdiń áserinen jer betinde ósimdikter men janýarlardyń keıbir túrleriniń joıylý prosesi bastaldy.

Ǵylymı-tehnıkalyq progres adamdardyń qolyna tabıǵat álemine áser etetin kúshti quraldar berdi. Bul quraldar qanshalyqty paıdaly bolsa, sonshalyqty zıandy. Adamdar kóbinese keıde túsinbeı, keıde salaqtyqtan tabıǵatty qalpyna keltirý úshin uzaq ýaqyt qajet bolatynyn oılamastan, oǵan qalaı bolsa solaı qaraıdy. Syńsyǵan ormannyń ornyndaǵy janǵan túbirler, sý shaıyp ótken taý betkeılerindegi jyrtylǵan jerler, aǵash aǵyzý kezinde lastanǵan ózender. Osynyń bári sırek kezdesetin kóptegen baǵaly ańdar men ósimdikterdiń qurýyna ákep soǵady.

Tabıǵatta paıda bolǵan árbir túr ózinshi biregeı jáne eshqashan qaıtalanbaıdy, sondyqtan da onyń joıylýy - orny qaıta tolmaıtyn nárse. Jáne de bul joǵaltý qaýymdastyqtyń bútindiligi men tabıǵattaǵy jalpy tepe-teńdiktiń buzylýyna ákep soǵady. Sondyqtan da qazirgi kezde tabıǵatty qorǵaý máselesi dúnıejúzilik máselege aınalyp otyr. Bul másele búkil álemde mańyzdy memlekettik másele retinde qaralady.

2. Q.Myrza Álıdiń «Qyzyl kitap» óleńi

Myltyq kórsem tórlerden ilip qoıǵan,
Meniń mazam qashady kúdikti oıdan.
Jurtpen birge máz bolyp,
Dý-dý etip
Qaıta almaımyn odan soń kúlip toıdan.
Ańshylyqqa qalaı jurt qyzyǵady?!
Qan jýady olardyń izin áli.
Kórgennen-aq myltyqty
Meniń úshin
Dúnıeniń dıdary buzylady.
Aıaımyn men anasyz,
Atasyzdy.
Aıaımyn men qulynsyz,
Botasyzdy.
Haıýanatqa jasaǵan qıanatyń –
Baýyryńa jasaǵan opasyzdyq!
Bizdiń saıda bolatyn mıa qalyń,
Aýyldastar oılaıtyn uıa qamyn.
Mıa sırep,
Uıadan qustar bezip,
Bireý úshin endi men uıalamyn.
Uıalamyn qaraýǵada qarlyǵashqa
Shıqyldaısyn, balapan, qarnyń ash pa?
Jaltaqtaısyń ár Bolat,
Ár Qaıratqa,
Jaýtańdaısyń ár Baıan,
Ár Kúláshqa.
Tárbıeń de jaqsy edi,
Tálimiń de.....
Aıan biraq ómirdiń máni kimge?
Torǵaı attyń bir kezde,
Sonyń úshin
Uıalamyn baýyrym áli kúnge.
Uıalamyn qaraýǵa qońyr qazǵa
Tolyp–aq tur búginde ómir nazǵa.
Balapanyn shubyrtqan qasqaldaqtyń
Oqtan kórgen qorlyǵy,
Zábiri az ba?
Uıalamyn qaraýǵa shúregeıge
Qustyń biri týǵan da,
Biri ógeı me?
Búgin kepter atqandar
Erteń erdiń
Keýdesine tapansha tiremeı me?
Uıalamyn qaraýǵa egiz qurǵa
Qyra bersek qalady nemiz qyrda?
Jata bersin shýyldap orman-toǵaı,
Jata bersin malynyp teńiz nurǵa!
Uıalamyn qaraýǵa qyrǵaýylǵa
Ańshy degen at berdik bir qaýymǵa.
Keıbir kóldiń ornynda shalshyq qaldy,
Keıbir taldar aınaldy syrǵaýylǵa.
Uıalamyn qaraýǵa shaǵalaǵa
Myltyq ustap shalqardy jaǵalama.
Qustyń zaryn estise
Ne demekshi
Saǵan ana myna jer-
Maǵan ana?
Uıalamyn ań aýlap bel asqanǵa
Túsinbeımin sol úshin talasqanǵa.
Ushyp bara jatpasa aqqý-qazdar,
Uıalamyn qaraýǵa kók aspanǵa.
Odan kórip,
Aqyry budan kórip,
Talasqannan ne tappaq qulan kerik?
Joǵaltqandy joqtaǵan jón bolǵannan,
Joǵaltpaǵan jaqsyraq odan góri!
Otyra almas ul shydap, Qyzyń shydap.
Joǵalǵandar tizimi  - uzyn shubaq.
Qyzyl kitap-
Mezgilsiz ketkenderdiń
Bastaryna qoıylǵan qyzyl shyraq!
Keledi kez,
Kúrdeli bizdiń bul kez!
Jaýtańdaıdy adamǵa túzde myń kóz.
Qyzyl kitap-
Opat bop ketken ańnyń
Bastaryna qoıylǵan qyzyl kúmbez.
Qashqan kezde adamnan
İzin qandap,
Taý eshkisi ótedi quzyńdy ańdap.
Qyzyl kitap –
Tiri jan tımesin dep,
Haıýanatqa berilgen qyzyl mandat.
Baıaǵydaı báriniń haly biraq –
Moıyndaryn úzedi áli burap.
Qyzyl kitap –
Bul ózi qyzyq kitap:
Tysy juqa,
Astary qalyńyraq!

İİ-taraý

Qustar (lat. Aves) – omyrtqaly janýarlar tıp tarmaǵynyń bir klasy. Qustardyń evolúsıalyq damý satysy 4 kezeńge bólinedi:

1. alǵashqy qustar – arheopterıks;

2. tisti qustar;

3. qyrsyz jalpaq tóstiler – túıequstar, kıvı, pıngvınder;

4. qyrly tósti qustar.

Qustar 2 klass tarmaǵyna: bir ǵana otrády bar kesirtkequıryqtylar (joıylyp ketken) jáne 34 otrádqa birigetin 9 myńdaı túri (onyń 28 otrády osy kezde de kezdesedi) jelpýishquıryqtylar nemese naǵyz qustar dep bólinedi. Qustar Arktıkadan Antarktıka jaǵalaýlaryna deıingi barlyq tabıǵı beldemderde taralǵan.

Qazaqstanda qustardyń 18 otrádqa jatatyn 489 túri bar. Olardy meken etetin oryndaryna qaraı orman, ashyq dala, batpaqty-shalshyqty jáne sý qustary dep bóledi. Alǵashqy qustardyń dene turqy 1,8 m-ge deıin jetken, tisteri jaqsy jetilgen, usha almaǵan. Tissiz, jaqsy ushatyn ıhtıornıster qazirgi qustarǵa óte jaqyn bolǵan. Qustardyń basqa omyrtqaly janýarlardan aıyrmashylyǵy – olardyń aýada usha alatyndyǵy. Atap aıtqanda, aldyńǵy aıaǵy qanatqa aınalǵan, tós, san jáne moıyn bulshyq etteri jaqsy jetilgen, súıekteri juqa, kóbiniń ishi aýaǵa toly qýys bolǵandyqtan jáne bir-birimen jiksiz tutasatyndyqtan, qańqasy jeńil ári berik. Qustarda tek quıymshaq bezi ǵana bolady (ol sý qustarynda jaqsy jetilgen). Júregi 4 kameraly. Zat almasý prosesiniń tez jáne qarqyndy júrýi – olardyń ushýyna qajetti energıa bólinýin jáne dene temperatýrasynyń turaqty ári joǵary bolýyn (38 – 41°S) qamtamasyz etedi.

Qus qanaty, qaýyrsyny ushý, qozǵalý quraly ǵana emes, denedegi jylylyqtyń birqalypty bolýyn qamtamasyz etedi jáne shamadan tys salqyndaýdan nemese qyzyp ketýden saqtaıdy. As qorytý organdary qorekti kóp mólsherde qabyldap, tez qorytýǵa beıimdelgen. Ushý kezinde qustardan kóp energıa bólinetindikten, joǵary kalorıaly qorekti qajet etedi. Tynys alý júıesi ushýǵa baılanysty erekshe ózgeriske ushyraǵan. Qustardyń ishki organdary men bulshyq etteri arasynda jáne teri astynda jalpy kólemi ókpeden edáýir úlken 9 – 10 aýa qapshyqtary bolady. Olar ókpemen keńirdek arqyly baılanysqan. Sondyqtan qustar ushý kezinde qanatyn jaıǵanda keýde qýysy keńeıip, ókpege engen aýa osy aýa qapshyqtaryna ótedi. Al qanatyn qomdaǵanda keýde qýysy kishireıip, aýa qapshyǵyndaǵy aýa ókpe arqyly syrtqa shyǵady. Qustardyń ókpesinde qan ottegimen eki ret (dem alǵan kezde jáne dem shyǵarǵan kezde de) totyǵady. Ony qosarly tynys alý dep ataıdy. Bul tek qustarǵa ǵana tán qasıet. Qustardyń júıke júıesi jaqsy damyǵan, mıy úlken, mı syńarlary, kórý ortalyǵy, mıshyǵy jaqsy jetilgen. Qustardyń sezim organdarynyń damýy ár túrli. Tez ushatyn úki, japalaq, basqa da jyrtqysh qustardyń kózi jaqsy jetilgen. Iis sezý kóp qustarda jetilmegen, al dybys estý qabilettiligi jaqsy damyǵan. Qustardyń kórý jáne estý organdarynyń jaqsy damýy, olardyń alys jáne jaqyn keńistikterdi ıgerýine, mezgilimen qonys aýdaryp, túrishilik jáne túraralyq qatynas jasaýyna áser etip, qus tirshiliginde mańyzdy ról atqarady. Qustar 1-den 20 – 25-ke deıin jumyrtqa salady. Ony 12 kúnnen 80 kúnge deıin basady. Qustar ósimdikterdi tozańdandyryp, olardyń tuqymdaryn taratady, zıandy jándikter men kemirýshilerdi qurtyp, olardyń tabıǵattaǵy sanyn retteýge qatysady. Keıbir túrleri baý-baqshaǵa, egistikke zıanyn tıgizip, ár túrli juqpaly, parazıttik aýrýlardyń qozdyrǵyshtaryn taratady

1. Aqquıryqty sýbúrkit (lat. Haliaeetus albicilla) — suńqartárizdiler otrádynyń qarshyǵa tuqymdasyna jatatyn jyrtqysh qus.

Qazaqstannyń Atyraý, Batys Qazaqstan, Jambyl, Almaty, Shyǵys Qazaqstan oblystaryndaǵy jaǵalaýlary tik jarly, quzdy ózender boıynda qalyń toǵaılaryn, qamysty úlken sý qoımalaryn mekendeıdi. Uıabasary qanatynyń uzyndyǵy 64-72 sm, salmaǵy 4,9-6,7 kg bolsa, qorazynyń denesi kishi, qanatynyń uzyndyǵy 57-63 sm, salmaǵy 3,1-3,8 kg ǵana jetedi. Olardyń arqasy sur tústi, basy men moıny, baýyry aqshyldaý keledi. Kezquıryqty sýbúrkitten ereksheligi eresekteriniń quıryǵy shymqaı aq bolady. Aqquıryqty sýbúrkit- otyryqshy qus. Uıasyn aǵash basyna salyp, ony birneshe jyl paıdalanady. Juby jazylmaı naýryzda 1-3 jumyrtqa salady. Ony uıabasary 30-40 kúndeı shaıqaıdy. Balapandary uıadan 2 aıdan keıin ushyp shyǵady.  Aqquıryqty sýbúrkit — úırektermen, qasqaldaqtarmen, qyrǵaýyldarmen, balyqtarmen, ondatrlarmen, al Kaspıı teńizinde ıtbalyqtyń kúshikterimen qorektenedi. Sany az, sırek kezdesetin jyrtqysh qus bolǵandyqtan qorǵaýǵa alynyp, Qazaqstannyń "Qyzyl kitabyna" engizilgen (1996).

2. Baqaltaq qyran (lat. Aquila pennata) — suńqartárizdiler otrádynyń qarshyǵa tuqymdasyna jatatyn jyrtqysh qus. Keıde baqaltaq qyrandy “ergejeıli qyran” dep te ataıdy. Qazaqstannyń ońtústik jáne ońtústik-shyǵysyndaǵy taý ormandaryn, Syrdarıa, İle, Shelek, Sharyn jáne Qaratal ózenderiniń boıyndaǵy toǵaılardy mekendeıdi. Baıanaýyl, Qarqaraly taýlary men Altaıda da kezdesedi. Baqaltaq qyran qaýyrsyndarynyń túsine qaraı qara jáne aq baýyrlar dep bólinedi. Tumsyǵynyń túbi kógildir, ımektelgen ushy qap-qara bolady. Bıik aǵashtyń basyna uıa jasap, oǵan 1—2 jumyrtqa salady; ony mekıeni 35—39 kún basady. Balapany jumyrtqany jaryp shyqqannan keıin 2 aıdan soń uıadan ushady. Baqaltaq qyran usaq tyshqandarmen, qustarmen qorektenedi. Ol — jyl qusy. Qazaqstanǵa sáýirde kelip, qarashada Afrıka men Úndistan túbegine ushyp ketedi. Óte sırek kezdesetin qus bolǵandyqtan, qorǵaýǵa alynyp, Qazaqstannyń “Qyzyl kitabyna” engizilgen (1996). 

3. Búrkit -  (lat. Aquila chrysaetos) — suńqartárizdiler otrádyna, qarshyǵa tuqymdasyna jatatyn úlken qus. Kóbinese toǵaıly jáne taýly jerde tirshilik etedi. Bıik aǵashtar men záýlim jar tasqa uıa salyp, 1—2 jumyrtqa tabady. Orta Azıada, Qazaqstanda búrkitti qolǵa úıretip túlki, elik, qaraquıryq sıaqty ańdarǵa salady, shabyty túsken kyraǵy búrkitter qasqyrdy da alady, ashynǵanda adamǵa da túsedi. Keń qanattary (sozǵan kezde 2 metrge deıin jetedi) men qysqa quıryǵy (30—35 sm) ushqan kezde "ushyp bara jatqan qanatqa" uqsaıdy. Uıabasary sháýlisine qaraǵanda irileý bolady. Latynsha "altyn qyran" degen aty kúshtilik pen aıbyndylyqtyń belgisi retinde 200 jyl buryn berilgen. Búrkittiń salmaǵy 3 kg-nan 6 kg-ǵa deıin. Úlken qustary qara-kúreń tústi, tómengi jaqtary aqshyldaý bolady. Uıasyn aǵashtarǵa, quzjartastardyń basyna, al dalaly jerde — jerge salady. Óte jaqsy ushyrady, jerde jaqsy júredi, júgire alady. Jemtigin ustaǵan kezde, jartylaı ashylǵan qanatymen ustaıdy. Usaq jáne ortasha sútqorektilerdi jáne qustardy ustaıdy. Qazaqstanda ormansyz jáne shól dalalardan basqa barlyq jerlerde kezdesedi, biraq sırek. Qysta kóbine ońtústikke ushyp ketedi.Sany azaıyp bara jatqan, sırek kezdesetin qus. Qazaqstanda keń taralǵan, biraq birkelki emes, kezdeısoq. Jalańash jáne quz-jartasty taýlardy, qyrattardy, qaraǵaıly jáne basqa da toǵaılardy, ózenderdiń jaıylmasyn, sekseýildi shólderdi mekendeıdi. Qazaqstandaǵy jalpy sany belgisiz, shamasy birneshe júz bolýy kerek. Sanynyń azaıýynyń negizgi sebepteri: zańsyz aýlaý, qolda ósirý úshin uıadan balapandaryn alý, eresek qustardyń elektr symdarynda, qaqpan mońyńdaǵy ýlanǵan jemderdi jep ólýi jáne qaqpanǵa túsýi. Búrkitti qorǵaýdy keńinen nasıhattap, zańdy túrde qorǵaý tártibin belgilep, ańshy qus retinde qolda baǵý jaǵdaıyn jasaý kerek.

4. Dala qyrany, qyranqara(lat. Aquila nipalensis) – suńqartárizdiler otrádynyń qyrǵılar tuqymdasyna jatatyn jyrtqysh qus. Dene turqy 60 – 85 sm, qanatynyń uzyndyǵy 51 – 65 sm, salmaǵy 2,7 – 4,8 kg. Sháýlisi (erkegi) uıabasarynan kishirek túsi qara qońyr, jelkesi jıren, tumsyǵy qara sur, tuıaǵy qara, aıaǵy sary. Qyranqara uıasyn jerge, shyń-quzǵa, sırek te bolsa aǵash basyna salady. 1 – 3 aq sur, qara daqty jumyrtqa salyp, 40 – 45 kúnde balapan shyǵarady. Balapan baıaý jetiledi (60 kúnde), ony etpen qorektendiredi. Qyranqaranyń negizgi qoregi – kemirýshiler, sarshunaq, qoıan, keıde qus balapany, baýyrymen jorǵalaýshylar. Qazaqstannyń Qaraǵandy, Batys Qazaqstan oblystarynda, Muǵaljarda, Shý-İle taýynda kezdesedi. Qyranqara zıandy kemirýshilerdi jep, ólekselerdi joıyp paıda keltiredi. Saıatshylar Qyranqarany baptap, ańǵa salady. Qyranqara sany azaıýyna baılanysty qorǵaýǵa alynyp, Qazaqstannyń «Qyzyl kitabyna» engizilgen.

Sany qalpyna túsip kele jatqan túr. Evrazıanyń, sonyń ishinde Qazaqstannyń dalalyq jáne shóleıtti aımaqtarynda keń taraǵan. Ásirese Batys Qazaqstan men qurǵaq dalaly taý bókterlerinde kóp bolǵan. Qazirgi tańda Aqsý –Jabaǵyly qoryǵynda  birneshe juby qorǵalýda. Jyrtqyshtarmen kúresý kampanıasynan keıin (50-60 jyldar) sany azaıyp ketti, ekinshi sebep - joǵarǵy kerneýli elektr taratú júıeleriniń symdarynda ólim-jitimge ushyraýy. Bul qyrandardyń jerdegi uıalary óte jeńil buzylady. Búrkitterdi jáne olardyń uıalaryn qorǵaýdy nasıhattaý, sonymen qatar elektr júıesin jetkizetin tirekterdi tıymdy qorǵanysh qurlastarmen jabdyqtaý qajet.

5. Jylanshy búrkit (lat. Circaetus gallicus) - qarshyǵa tuqymdastary. Qanat qulashy 1,9 m, tyrnaqtary ótkir. Eýropa, Afrıka, Ońtústik-Batys Azıada taralǵan. TMD ońtústik aımaqtarda kezdesedi. Týrkmenıada keń taralǵan. Ormandy jáne taýly jerlerde kezdesedi. Bir jumyrtqa salady. Sany azaıýda. KSRO Qyzyl kitabynda. Qazaqstanda 4 túr tarmaǵy shól jáne shóleıt aımaqtardy uıalaıdy. Qumdy shólder, qurǵaq taý bókterleri men ósimdigi sırek alasa taýlardy mekendeıdi. Sháýlisiniń qanatynyń uz. 52 – 59 sm, salm. 1,2 – 2,0 kg, uıabasary sháýlisine qaraǵanda sál irileý. Reńinde jynystyq erekshelik baıqalmaıdy. Arqasy qońyr sur, moıny men basy aqshyldaý. Ústińgi qaqpa qaýyrsyndary – qońyr, astyńǵysy aqshyl, jolaqty. Baýyry aqshyl kóldeneń jolaqty, jemsaýy teńbil keledi. Jas jylanshy búrkittiń qaqpa jáne baǵyttaýshy qaýyrsyndarynyń sheti aqshyl. Bul belgi eresekterinde tez joıylyp ketedi. Áýede ushyp júrgen Jylanjegish qyrannyń basyna tósi qara, al otyrǵanda basy surlaý bolyp kórinedi. Kózi sary, óte úlken bolady. Jerde jaqsy júredi, aǵash basyna jartastarǵa jıi qonady. Jemtigin jerden ustaıdy. Jyl qusy. Sáýirdeushyp keledi, uıasyn aǵash basyna ne jartas jıegine salady. Mamyrda uıaǵa aq tústi bir ǵana jumyrtqa salyp ony bir aıdan asa sháýlisi men uıabasary birigip shaıqaıdy. Uıasy buzylǵan jaǵdaıda qaıtadan kóbeıýge qatysyp, taǵy da bir jumyrtqa salady. Balapany 2,5 – 3 aıdan soń uıadan ushady. Qyrkúıektiń ortasy – qazannyń basynda jyly jaqqa ushyp ketedi. Arabıa túbeginde, Afrıkada jáne Ońtústik Azıada qystaıdy. Negizgi qoregi – jylandar men kesirtkeler, kirpiler, t.b. usaq janýarlar. Jylanshy búrkit – sırek kezdesetin qus. Qazaqstanda Almaty men Shymkent qalalaryndaǵy haıýanattar saıabaǵynda bir-birden ǵana juby bar. Negizinen bular Aqsý-Jabaǵyly, Ústirt qoryqtary men «Altynemel» ulttyq tabıǵı saıabaǵynda qorǵalady. Sanynyń jyldan-jylǵa azaıýyna baılanysty Qazaqstannyń «Qyzyl kitabyna» engizilgen.

2. Maqtan tutar baılyqtyń biri - Aqsý-Jabaǵyly qoryǵy.

“AQSÝYM – ARYMDAI, JABAǴYLYM – JANYMDAI…”

“Parıjde boldym – Parıj túsime kirmedi. Mysyrda boldym – Mysyr túsime kirmedi. Qytaı, Mońǵolstan, Úndistan, Pákstan, Iran bardym. Muhıttyń arǵy betindegi Tehasta, Chıkagoda, Nú-Iorkte boldym – olar da túsime kirmedi. Baıaǵyda Máskeýde bes jyl oqydym – ony da túsimde kórmedim … Túsime kún saıyn Myńbulaq kiredi.

Túsimde Aqsý-Jabaǵylyny kóremin”.

Sherhan MURTAZA

Qoǵamymyzdyń bir týar qaıratkeri T.Rysqulovtyń usynysymen jıyrmasynshy jyldary Aqsý-Jabaǵyly qoryǵy jarıalandy. Aqsý-Jabaǵyly qoryǵy IýNESKO jasaǵan dúnıejúzilik qoryqtar tizimine engen. Bul qoryq Talas Alataýynyń Soltústik-Batys bóliginiń jáne oǵan kórshiles Ógem jotasyn alyp jatyr. Onyń negizgi aımaǵy Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Túlkibas, Tóle bı jáne Báıdibek aýdandary jáne Jambyl oblysy Jýaly aýdany jerinde ornalasqan. Sonymen qatar, qoryq quramyna eki palentologıalyq bólim kiredi. Biri Qarabastaýda jer kólemi 126 ga., ekinshisi - «Áýlıe», jer kólemi 100 ga. Ekeýi de Báıdibek aýdanynda qoryqtyń negizgi aımaǵynan 120 shaqyrymdaı qashyqtyqta ornalasqan.

Qoryqtyń qazirgi jer kólemi 85754 ga. Onyń ishinde: Túlkibas aýdanynda-21255 ga., Tóle bı aýdanynda-53597 ga, Báıdibek aýdanynda-231 ga., Jambyl oblysy, Jýaly aýdanynda-10682 ga. Qoryqtyń ortalyǵy Túlkibas temir jol stansıasynyń shyǵysynda, 18-20 shaqyrymdaı jerdegi Jabaǵyly aýylynda. Qoryqtaǵy eń iri ózen - Aqsýdyń uzyndyǵy 120 shaqyrym, eni 10 metrge jetedi, tereńdigi jarty metr. Aqsý-Jabaǵyly qoryǵynda ań men qustyń 550 túri, ósimdiktiń 200-den astam túri bar. Olardyń kópshiligi Qyzyl kitapqa engizilgen. Aýdan ortalyǵy Turar Rysqulov aýylynda 20 myńnan astam adam turady. Aýyldy qaq jaryp ótetin ortalyq kóshe buryn Lenın atynda edi, 1994 jyly Turar Rysqulov esimi berildi. Aýdan ortalyǵynda búkil Álemge belgili tarıhshy-ǵalym, qolbasshy - qaıratker Muhammed Haıdar Dýlatı men túrik jurtyna ortaq tulǵa Turar Rysqulovqa eskertkish ornatylǵan.

Kóne tarıh - burynǵy ata-babalarymyzdyń joly. Ótken ǵasyrdan bizdiń dáýirimizge deıin san qıly qupıasyn qoınyna alyp, ejelgi dúnıeniń kóne kóz elshisindeı bolǵan tarıhı eskertkishter bizdiń aýdanymyzda da jeterlik. Aýdan aýmaǵynda buryndary bolǵan «Sharafkent», «Býdýhkent», «Tomtodj», «Abardadj» degen úlken qalalardyń orny anyqtalǵan. Qoryq birneshe bıiktik beldeýde jatyr. Taý óńirinde bıdaıyq, túrli shópter, boz jýsan, joǵarysynda seldir arsha ormany, sýbalpi jáne alpi shalǵyny ósedi. Odan joǵarysyn muzdyqtar men kóp jyldyq qar japqan. Aqsý – Jabaǵyly qoryǵynyń jerin Aqsý ózeniniń ańǵary (tereńdigi 500 m-deı) jaryp ótedi. Ósimdikter dúnıesi áralýan. Onda múktiń 61, qynanyń 58, joǵary satydaǵy ósimdikterdiń 1400 (dári-dármektik ósimdikterden: qylsha, sasyr, ımanjapyraq, túıejapyraq, saryaǵash, sháıqýraı, talas ýqorǵasyny), tehnıkalyq ósimdikten: arsha, raýǵash, ıtqumyq, taran, jemis-jıdekterden: jabaıy alma, sheten, shıe, qaraqat, búldirgen, jemshóptik ósimdikten jońyshqa, kekirebas, bedebas, túlkiquıryq, kóde, sondaı-aq endemık ósimdikterden maıysqysh qıaq, talas qaıyńy, aqshyl sary jońyshqa, qaratamyr, tomaǵashóp, qandygúl, relıkti ósimdikterden: jalǵan masaqsha, Mınkvıs kendirshesi, Qarataý seteni túrleri bar. Qoryqtyń janýarlar álemi de óte baı: sútqorektilerdiń 42 (arqar, taýteke, elik, maral, barys, Tán-SHan qońyr aıýy, borsyq, sýsar, t.b.); qustardyń 238 (gımalaı ulary, kekilik, saqaltaı, búrkit, qara qutan, boztorǵaı, sarytorǵaı,ıtelgi, shymshyq, t.b.); baýyrymen jorǵalaýshylardyń 9 (alaı jalańkózi, sary baýyr kesirtke, qalqantumsyqty qara shubar jylan, surjylan t.b.), qosmekendilerdiń 2 (jasyl qurbaqa jáne kólbaqa) jáne balyqtyń 2 túri tirshilik etedi. Omyrtqasyz jándikterdiń de alýan túrleri osy óńirde qonystanǵan. Aqsý – Jabaǵyly qoryǵy – tabıǵattyń naǵyz ǵylymı laboratorıasy, onda ǵylymı-zertteý jumystary úzbeı júrgiziledi.

Qustar, qustar. Biz bul saparymyzda biraz ýaqyt boztorǵaı únin, boztorǵaı ánin, boztorǵaı shyrylyn tyńdadyq. Aıtpaqshy, Aqsý-Jabaǵylyńyz – náýirzek tor­ǵaıyńyzdyń atamekeni. Ózge óńirlerde azaıyp ketken kókshiltim, kórikti qus, náziktik pen ımandylyqtyń biregeı belgi­sindeı seziler sezimtal qus – náýirzekti saǵynsańyz, Kishi Qaıyńdyǵa, Úlken Qaıyńdyǵa shyǵasyz, Baldyberektiń bastaýlaryna barasyz. Qanattylar faýnasyn zerttegen A.F.Kov­shar “Talas Alataýynyń qustary” atty kitap shyǵarǵan. Sol kitapta osy qoryqty mekendeıtin 240-qa jýyq qus sıpattalǵan. Saryshymshyq pen saıraýyq, Sheraǵań shyǵarmalarynda shyryl qaǵatyn zarǵaldaq. Ulardyń jóni bir basqa. Kekilik. Anaý ketip barady-aı, tastan-tasqa sekirip. Álemdik deńgeıdegi, keshegi keńestik jáne qazekemniń Qyzyl kitaptaryna kirgen alýan-alýan qanatty­lardy, sútqorektilerdi, ósimdikterdi sanap keltirmektiń ózi kóp kólemdi alyp keter. Ǵalymdaryńyz myńǵa jýyq qońyz túrin, úsh júzden astam kóbelek sanap, saralaǵan. Áne, Jabaǵyly jaqtaǵy jaqpar tastardyń tasasynan aqbaýyr buldyryq buldyraı kóterilip, burq etip qondy. Tobylǵynyń túbine. Búrkituıa quzarynyń batys búıirinen alyp qus ary qaraı aınalyp ketti. Keıde kúshigenińiz kókte qalyqtaıdy. Tazqarany tez tanısyz.

---