InfoHub Logo

Qazaqstannyń kólik shyǵarýshy júıesi ónerkásipten, jer bólýden jáne óndiretin ónerkásipten keıingi materıaldyq óndiris sferasy bolyp tabylady. Ekonomıkalyq teorıa kóliktiń qazirgi qoǵamdy damytýdaǵy oryny men rólin anyqtaı otyryp, ony eńbektiń jalpy barlyq quraly retinde, óndiristiń jalpy shartynyń biri dep qarastyrady. Kásiporyn ishinde eńbek quraly men jumysshylardy aýystyra otyryp, kólik eńbekti tehnologıalyq bólýmen týatyn baılanystardy iske asyrady. Bul qyzmetterdi ishki óndiristik kólik oryndaıdy. Óndirýshiler men tutynýshylar arasynda ónimniń ár túrli túriniń orynyn aýystyra otyryp kólik eńbekti terıtorıalyq bólý nátıjesinen týatyn baılanystardy iske asyrady. Bul qyzmetter aınalý sferasy kólik quzyrynda bolady. Ol eńbekti qoǵamdyq bólý tarıhı proseske kirý kezinde jeke óndiris sferasyna bólinedi. Qazirgi jaǵdaıdan aınalý prosesinde tasymaldaýdy kóbine jalpy paıdalanatyn kólikter — temir jol, teńiz, ózen, avtomobıl áýe jáne arnaıy kólikter (qubyr ótkizgishter, elektr berýdiń joǵary qýatty jelileri jáne kásiporynnyń magıstraldy qatynas joldarynyń torabymen baılanystyratyn temir jol kiris joldary) oryndaıdy. Kóliktiń osy túrleri jiktelgen júıemen birge aınalý prosesiniń materıaldyq negizin quraıdy. Sonymen birge kólikke ony halyq sharýashylyǵynyń basqa salalarynan aıyratyn (daralaıtyn) keıbir erekshelikter tán.

Birinshiden, kólik jańa (zattyq) materıaldyq ónimderdi shyǵarmaıdy, bylaı aıtqanda tek óndiris prosesiniń aınalý prosesi sheginde jalǵasýy bolyp tabylady.

Ekinshiden, júkter men jolaýshylardy tasymaldaýdaǵy kólik ónimi, ıaǵnı kólik óndirisi prosesinen ajyramas bolyp tabylady. Ony jınamaıdy, onyń qory qurylmaıdy.

Úshinshiden, kólik ónimi shıkizattan turmaıdy. Onyń ózindik qunynda tólem aqynyń úlesi ónerkásippen salystyrǵanda eki ese artyq. Amortızasıaǵa, otynǵa jáne elektr energıasyna ketetin shyǵyn kóliktiń barlyq paıdalaný shyǵynynyń jartysyn quraıdy.

Tórtinshiden, kólikti damytýǵa bólingen quraldyń aınalymy aýyl sharýashylyǵymen ónerkásiptiń damýyna baǵyttalǵan quraldyń aınalymyna uqsamaıdy. Kólik naryǵynda jańa zat túrinde taýar emes, kólik ónerkásibiniń óndiristik prosesi iske asady. Demek, kólik júıesi jumysynyń tıimdiligi men sapasyna qoıylatyn talap, tek onyń naryqtyq ónimine, kóliktik is-áreketine ǵana qoıylmaıdy, sondaı-aq kóliktik óndiris prosesine de tikeleı qoıylady.

Qazirgi jaǵdaıda kóliktiń damýy kez — kelgen eldiń óndirýshilik kúshiniń ósýimen jáne onyń syrtqy baılanystarymen baılanysty. Dúnıejúzilik júk tasymalyn júzege asyrýda kóliktiń jeke túrleriniń úlesi shyǵys eýropa elderi úshin kelesi sandardy kuraıdy: sý kóligi — 23 %, jer betindegi kólikter — 64 % jáne kóliktiń basqa túrleri — 13%; ónerkásiptik damyǵan elder úshin — 62, 27 jáne 11; damýshy elder úshin — 84, 10 jáne 6. Jer sharynyń 70% terıtorıasyn alyp jatqan damýshy elderde jer betindegi kóliktik joldar tómen, ol dúnıejúzilik ınfraqurylymnyń 5 % quraıdy.

Dúnıejúzinde 9800 port bar, onyń 1000 halyqaralyq qatynasta qatynaıdy, 15950 áýejaı, onyń 1020 — halyqaralyq. Statısıkalyq negizge súıensek, dúnıejúzilik jer betiniń 1 km-niń 8,8 metrin temir joldary, 103 m avtomobıl joldary 0,4 m ishki sý joldary qamtıdy. Dúnıejúziniń jeke eli, kontıngenti jáne aımaǵy boıynsha torapty kólik infraqurylymyn bólý asa birdeı emes, al Afrıkada temir jol joldarynyń tyǵyzdyǵy burynǵy SEV elderinen góri 15 ese az. Birdeı bolmaý sebepteri — ónerkásiptik damýdyń ár túrli deńgeıi jáne shıkizat resýrstaryn ıgerý geografıalyq jaǵdaıynyń ereksheligi. Kólik kesheni — salalardyń ekonomıkasynyń ııfraqurylymyn qalyptastyrýshynyń biri bolyp tabylady. Bul salalarǵa temir jol, avtomobıl, áýe, qubyr ótkizgish, teńiz jáne ózen (sý) týrlerindegi kólik kiredi. Onyń jaǵdaıyna respýblıkamyzdyń halyq sharýashylyǵynyń salaly keshenderiniń damýy (agrarlyq ónerkásiptik, otyn — energetıalyq, taýly-metallýrgıalyq, qurylys jáne basqalary), ekonomıka salalaryndaǵy ózara baılanysty qamtamasyz etý, óndiris túrleri men terıtorıalyq keshender táýeldi. Respýblıkada kóliktiń birshama dınamıkalyq damýy ótken júz jyldyqtyń 70-80-shi jyldarynda boldy. TMD elderinde 1990 jyly bastalǵan ekonomıkalyq quldyraý barlyq kólik túrleri úshin tasymaldaý kóleminiń jalpy tómendeýine ákep soqty. Qazaqstan Respýblıkasy Agenttiginiń málimetine sáıkes statısıka boıynsha 2002 jylda kóliktiń barlyq túrindegi júk aınalymynda temir jol kóliginiń úlesi 56,9% qurady; qubyr ótkizgish kóligi — 27 %; avtomobıl — 16%; áýe — 0,02% jáne ózen kóligi — 0,02%. Negizgi mundaı qatynas Qazaqstan ónerkásibi óndirisiniń ishki zattyq qurylymymen túsindiriledi. Tasymaldaýǵa beriletin negizgi taýarlyq ónim jalpy úıiletin jáne quıylatyn júkterden turady: kómir, astyq, munaı, ken, mıneraldy tyńaıtqysh jáne t.b. Osy ónimderdi avtomobıl kóligimen tasymaldaý tıimsiz. Sonymen qatar, avtomobıl kóligimen júk aınalymyn baǵalaý men statısıkalyq esepke alýdyń qıyndyǵynan úlesti bólýdiń keıbir jiberilgen qatelikterdi eskerý qajet.

Qazaqstan kóliginiń magıstraldi túrleri kelesi ereksheliktermen sıpattalady

Temir jol kóligi:

- jol men táýlik ýaqytyna, klımattyq jaǵdaıyna táýelsiz júk jáne jolaýshylar tasymalynyń turaqtylyǵy;

- jol ary ótkizý jáne tasý qasıeti;

- júkterdi tasymaldaýdyń salystyrmaly joǵary emes ózindik quny;

- kóptegen júkterdi úlken jáne ortasha qashyqtyqta tasymaldaýdaǵy joǵary tıimdiligi.

Temir joldy salýǵa úlken kapıtaldy salym qajet. Bul kapıtaldy salym júk jáne jolaýshylar aǵynyn birshama shoǵyrlanýynda orynyn toltyrady.

Avtomobıl kóligi:

- júkti jetkizý jyldamdyǵy men manevrligi temir jolmen salystyrǵanda birshama joǵary;

- júkterdi jóneltýshi qoımasynan alýshy koımasyna deıin tıep-túsirý operasıasyz-aq jetkizý múmkindigi;

- tasymaldaýdyń júıeliligi men jaqsy manevrligi (jyldamdyǵy), eń kishi júk jóneltkishterdi qosa otyryp, júktiń az partıasyn jetkizý qabileti.

- alys emes qashyqtyqta az jolaýshylar jáne júk aǵynyn ıgerýdegi kapıtaldy salymnyń temir jol kóligimen salystyrǵanda azdyǵy.

Avtomobıl kóligindegi júk jáne jolaýshylar tasymalynyń ózindik quny temir joldan qaraǵanda joǵary.

Qubyr ótkizgish kóligi:

- Tabıǵı-klımattyq jaǵdaıǵa táýelsiz jumys rejıminiń turaqtylyǵy,

- Tasymaldaýdy basqarý rejımi men ony paıdalaný qarapaıymdylyǵy, ıaǵnı durysyn aıtqanda tasymaldaý jáne tıep-túsirý operasıalary birtutas proseske birikken.

- Operasıany mehanıkalandyrý jáne avtomattandyrýdyń joǵary dárejesine baılanysty eńbektiń joǵary ónimdiligi.

- Munaı men munaı ónimderin qotarýdyń ózindik kunynyń tómendigi;

- Bir tasymaldaýǵa kapıtal salymynyń basqa kólik túrlerimen salystyrǵanda azdyǵy.

Qubyr ótkizgishteri kóliktiń ýnıversaldy túri bolyp tabylmaıdy, óıtkeni onymen tek suıyq jáne gaz tárizdi júkter quıylady.

Áýe kóligi:

- jyldamdyǵy úlken jáne júkter men jolaýshylardy jetkizýde az ýaqyt ketedi.

Júkterdi áýe kóligimen tasymaldaýdyń ózindik quny óte joǵary. Onyń kemshiligi: joǵary energıa syıymdylyǵy, aýa raıyna táýeldiligi, gabarıti men tasymaldanatyn júktiń salmaǵynyń shektelýi

Sý (ózen) kóligi:

- tereń sý ózenderinde joǵary tasymaldaý qabileti jáne tasymaldaýdaǵy ózindik qunnyń joǵary emestigi, ásirese, kóp júkterdi tasymaldaýda (saldaǵy aǵashtar, munaı quıatyn kemedegi munaı);

- tómengi menshikti kapıtaldy shyǵyndar, metal men otyn shyǵyny. Ózen kóliginiń kemshiligi: ózen aǵysy baǵytynyń negizgi júk aǵynymen sáıkes kelmeýi;  bir  jyl  ishindegi  tasymaldaýdyń turaqsyzdyǵy júıeli emestigi; temir jol kóligimen salystyrǵanda onyń júkti jetkizý jyldamdyǵy tómen; júk qozǵalysy jolynyń basqa kólik túrlerine qaraǵanda úlkendigi.

Kórsetilgen kólik túrleri júk jáne jolaýshylar tasymaldaý naryǵynda ózara básekeles. Aıtalyq, kubyr ótkizgish pen temir jol kólikteri munaı men munaı ónimderin tasymaldaýda bir-birimen básekeles; temir jol men avtomobıl kólikteri jappaı úıindi júkterdi qospaǵandaǵy júkterdiń barlyq nomneklatýrasyn tasymaldaýda básekeles.

Teńizge geografıalyq jaǵdaıda shyǵa almaıtyn keme júzetin ózender múmkin emes sý tasymaldaýdy júzege asyrady. Sondaı-aq Qazaqstan jeriniń keń-baıtaqtyǵynan onyń avtojol ınfraqurylymynyń damýynan áýe kóliginiń tómengi tehnıkalyq jabdyqtalýy jáne qubyr ótkizgish kóliginiń qarqyndy damýyna qaramastan, mine elimizde júz jyldan astam halyqty jappaı tasymaldaý jáne júkterdiń oryn aýystyrýynyń negizi quraly bolyp temir jol tabylady. Ol ýnıversaldy jáne arzanshylyqqa qatysty.

Qazirgi zamanda temir jol kóliginiń maqsaty: az shyǵynmen jolaýshylar men júk tasymaldaýdaǵy ekonomıkanyń qajettiligin maksımaldy qanaǵattandyrý. Sonymen qatar óziniń maqsatyn oryndaýdy baǵalaýdyń aıtarlyqtaı mańyzdy krıterıasy tek kólik qyzmetiniń quny emes jáne onyń sapasy bolady. Onyń sapasy úsh negizgi kórsetkishterden quralady: qozǵalys qaýipsizdigi jáne júkterdiń saqtalýy; jetkizý jyldamdyǵy; qyzmet kórsetý deńgeıi (servıs).

---