InfoHub Logo

Temeki. Mańyzy, ósiriletin aımaǵy, sorttary

Baǵaly tehnıkalyq daqyldardyń biri — temeki. Ol negizinen shylym daıyndaýǵa jáne medısınada paıdalanylady. Temekiniń qurǵaq japyraǵynyń quramynda 1,09-3,76% nıkotın, 17,1-18,9% kúl, 4,9-17,6% kómirsýtegi, 2,2-3,7% azot, 0,1-1,37% efır maıy jáne 4-7% shaıyr bar. Temeki negizinen Almaty oblysynyń Eńbekshi qazaq aýdanynda ósiriledi. Sonymen qatar «Fılıpp-Morıs Kazahstan» temeki kompanıasynyń Qazaqstanǵa kelýine baılanysty, temekini ósirý aýdandary keńeıtildi. Atap aıtsaq, Almaty oblysynyń Talǵar, Jambyl aýdandarynda jańadan, Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Saryaǵash aýdanynda ósirile bastady. Temeki shıkizatynyń ortasha ónimdiligi — 20,4 s/ga. Atalǵan aımaqtarda 2006 jyly temekiniń Dúbek-44-07, Dúbek-13, Talgarskıı-25, Talgarskıı-28 sorttary aýdandastyryldy. Syrtqy ortaǵa qoıylatyn talaptar. Temeki -jylý súıgish bir jyldyń tehnıkalyq daqyl. Onyń tuqymynyń kóktep shyǵýy úshin 27-28 °S, al kóshettiń ósip-damýyna 18-22 °S jylý kerek. Tanapqa kóshirilip otyrǵyzylǵannan keıin temeki kóshetiniń sabaǵy men japyraǵynyń ósýine qolaıly temperatýra 24-28 °S shamasynda. Eger temperatýra 35 °S-tan asyp ketse, onda ósimdik ósýin toqtatady. Temekige -1-3°S sýyq qaýipti. Sýdy kóp paıdalanatyn kezeńi — japyraqtary tolyq shyqqan mezgil. Osy kezeńde sýdyń kem, ne artyq bolýy óte zıandy. Temekiniń transpırasıalyq koefısıenti — 500-600. Temeki qorektik zattardy kóp mólsherde qajet etedi. Ol bir gektar jerde 15 sentner japyraq quraý úshin topyraqtan 90 kg azot, 24 kg fosfor jáne 58 kg kalııdi sińirip alady.

Qurylymdy, tehnıkalyq daqyl túrine jatady, jeńil topyraqtarda jaqsy ósedi. Respýblıkada sur topyraqty jerlerde ósiriledi. Alǵy daqyl. Temeki — kóshet arqyly ósiriletin daqyl. Sondyqtan sapaly kóshet ósirý — temeki sharýashylyǵyndaǵy jaýapty jumystyń biri. Qazirgi kezde sharýashylyqtarda kóshetti jylyjaılarda ósiredi. Temekiniń jaqsy alǵy dańyly — dándi daqyldar, jońyshqa quıqasy, dándi burshaqty daqyldar. Osyǵan oraı Almaty oblysynda qoldanylatyn aýyspaly egis nobaıy tómendegideı:
1. Dándi daqyldar + jońyshqa.
2. Jońyshqa.
3. Jońyshqa.
4. Dándi masaqty dańyldar.
5. Temeki.
6. Temeki.
7. Súrlemdik júgeri.
8. Temeki.

Tyńaıtý jáne topyraq óńdeý

Topyraǵyndaǵy fosfor jetkiliksiz sharýashylyqtarda kúzde jer jyrtý aldynda ár gektarǵa 3,5-4 sentner amofos jáne 1,5 sentner kúkirt qyshqyldy kalıı tuzyn bergen jón. Topyraq óńdeý jerdi jyrtý aldyndaǵy sýarýdan jáne jerdi tereń etip jyrtýdan turady. Jer jyrtý tereńdigi -22-25 sm. Kóktemde ylǵal jabý úshin tanapty tyrmalaıdy. Aramshópter shyqqannan soń kóshet otyrǵyzǵansha tanapty taǵy bir ret tyrmalaý, al kóshet otyrǵyzýǵa 5-7 kún qalǵanda qopsytý júrgiziledi. Tehnıkalyq daqyldy kóshetti tanapqa otyrǵyzý. Tanapqa kóshetti otyrǵyzýdyń qolaıly merzimi — mamyr aıynyń 2-3-on-kúndigi. Temeki kóshetin tanapqa otyrǵyzýǵa deıin Treflan 24 k.á. (4-8,0 kg/ga) búrkedi.

Talgarskıı-28 sortynyń kóshetin 70×25 sm syzbasy boıynsha ár gektarǵa 50-55 myń túp otyrǵyzady. Dúbek sortynyń kóshetin tórt, ne alty qatarly SKNB mashınasymen 70×14 sm nemese syzba boıynsha bir gektarǵa 80-100 myń ósimdik otyrǵyzady. Jylyjaıda ósirgende temeki tuqymynyń sebý mólsheri bir sharshy metr jerge 0,4-0,7 gram, al 1 gektarǵa otyrǵyzý úshin 40-60 m2 kóshet qajet. Egistikti kútip-baptaýǵa aramshópterdi joıý, sýarý jáne qatar aralyqtardy qopsytý sharalary jatady. Qatararalyqty birinshi óńdeý KRN-4,2 nemese FPÝ-4,2 qopsytqyshtarymen alǵashqy sýarýdan keıin, ıaǵnı kóshetterdi otyrǵyzǵannan soń 7-12 kúnnen keıin júrgiziledi. Eger temeki tanabynda suńǵyla aramshóbi baıqalsa, onda kóshet otyrǵyzǵannan keıin 20 kúnnen soń Orban 1 paıyzdyq v.k. (0,5 kg/ga) búrkiledi. Respýblıkada temeki tek qana sýarmaly egistikte ósiriledi. Sýarý júıekpen, nemese DDN-70 jańbyrlatqysh agregaty arqyly júzege asyrylady.

Temeki sharýashylyǵyndaǵy eń qıyn kezeń — ony jınaý, óıtkeni, barlyq jumsalatyn shyǵynnyń 60-70 paıyzy osy operasıany oryndaýǵa jumsalady. Temeki japyraǵynyń pisýi bir mezgilde júrmeıdi, eń aldymen temekiniń eń tómengi japyraqtary, sodan keıin ortańǵylary, sońynan joǵary japyraqtary pisedi. Temeki japyraqtaryn qolmen jınaıdy. 1,5-2 aı mólsherinde 5-10 retke deıin jınalady. Bir jınaǵanda, árbir ósimdikten 3-7 japyraq syndyrylady. Jınalǵan japyraqtar toptastyrylyp, keptirilýge arnalǵan saraıǵa jiberiledi. Ol jerde japyraqtardy sorttap, uzyndyǵy 5-6 m jipke túırep keptiredi. Temeki jınaýdyń eń aýyr prosesi — japyraqtardy jipke tizip keptirý. Ony negizinen qolmen isteıdi, sonymen qatar TPM 69M mashınasymen júzege asyrady. Alaıda, keıingi kezde japyraqty jipke tizbeı, arnaýly konteınerlerge salyp keptirý qoldanylyp júr.

Temeki japyraǵyn keptirýdi eki satyǵa bóledi: kóleńkede (tomlenıe) jáne kúnniń kózinde ustaý. Kóleńkede keptirý arnaıy saraıda júrgiziledi. Ol kezde aýa temperatýrasy 25-30°S bolady, ósimdik dem alady jáne ylǵal joǵaltady. Japyraq ulpasynda aqýyzdar ajyraıdy, krahmal qantqa aınalady. Japyraq quramyndaǵy nıkotın azaıyp, aromatty zattar kóbeıedi. Kóleńkede keptirgen kezde japyraq sarǵysh tartyp, sapasy jaqsarady. Kóleńkede keptirý 3-4 kúnge sozylady. Odan keıin temeki japyraǵyn kúnniń kózine 15-20 kún keptiredi. Keptirilgen japyraqtardy sorttap, baılap, daıyndaý pýnktine ótkizedi. Taýar shıkizatynyń ylǵaldylyǵy 19%-dan aspaý kerek.

---