InfoHub Logo

Túngi on ekige azǵana qalǵanda Sábıt telefon soqty:

— Jatar aldynda borjom iship qaıtýǵa qalaısyń?

— E, bolady.

Ekeýimiz «Moskva» qonaq úıiniń úshinshi qabatyndaǵy restoranǵa keldik. Mýzyka túpke saqtalar yńqylǵa basyp jatyr eken. Biz bir shetirek jerden oryn aldyq.

— Bireýi jeter! — dedi Sábıt, bir býtylka borjom ákelýdi tapsyryp jatyp.

— Jeter...

Osyndaıda ońaı týyp ketetin myrzalyq — sarańdyq qaljyńy bastala bergende:

— Qazaqtarym, dostarym! — degen daýysqa jalt qarasaq — Sholohov eken.

Sol jaq qoltyǵyna birdeńeni qystyryp alǵan, oń qolyn kótere jaıyp qushaqtasqaly kele jatyr. Kózderimen birge murtyna deıin kúlimdep, jan-tánimen, saǵynyshty ystyq júregimen qushaqtasqaly keledi. Qushaqtasyp, súıisip, arqaǵa qaǵysyp qaldyq.

Mıhaıl Sholohov sovet jazýshylarynyń ishinde eń qarapaıym kıinetin adam: surǵylt gımnasterka, jalpaqtyǵy bir súıem sary bylǵary belbeý, tizesine túsken qara-kók galıfe, qonyshy baltyrynan ǵana keletin, ókshesi jemirilgen etik. Qasynda — Kırıl Potanov.

— Dostar basyna is túskende synalady deıtin be edi? Myna mýzykanyń dań-duńynan qaıda qasharymdy bilmeı otyr edim. Qutqara kórińder! — dedi Sholohov. — Al, endi qonaq etýdi menen bastaıyq, — dep, qoltyǵyndaǵy jartylyq túbinde qalǵan bir urttam konákty bizdiń bokaldarǵa bólip quıa bastady...

— Durys! — dedi Sábıt. — Seniń qazaq jerinde ótkizetin kúnderińniń kóńildi bolýy úshin!

— «Shalqar» qazdarynyń qańqyly qulaǵyńnan ketpeýi úshin!

— Meniń qazaq dostarym úshin!

— «Shalqar» kóliniń jaǵasyndaǵy uıań úshin!

— Qazaqtyń jeri úshin, jeli úshin! Bıik aspany úshin!

— Ózińnen góri de mergenirek Marıa Petrovnanyń saýlyǵy úshin!

— Mine, naǵyz tost osylaı bolý kerek!

Bir urttam konákty úshke bólip ishkenshe osynsha uzaq tostar kóterdik. Bul bir óte ystyq kezdesý edi. Tilekter de kóp, aıtaryń da kóp, biraq birine-biri jol bermeı syǵylysyp, aýyz deıtin jalǵyz qaqpadan ońaı óte almaı jatyr.

Mıhaıl Sholohovtyń erekshe bir qasıeti — stol basynda ádebıet jaıyn, ásirese óz shyǵarmalary jaıynda áńgimelesýge qany qas. Tamaq ústi qaıda da, qashan da jeńil ázil, kóńildi erkindikten aspaýy kerek qoı. Sholohov osyny unatady. Sondyqtan áńgime biraz ýaqyt «Shalqar» kóliniń ústinde boldy. Kúzdigúni qaz qaıtar kezde qazaq jazýshylarynyń birde-biri «Shalqarǵa» kelmeıtinine tańdanady eken. Sholohov osyǵan kóp oralyp otyrdy.

Shynynda da Batys Qazaqstandaǵy «Shalqar», Arqadaǵy «Shalqar» Kókshetaýdaǵy «Shalqar» sıaqty kólder! kóp, Syrdarıa, İle boıyndaǵydaı qyrǵaýyly kóp elge Sholohov sıaqty dúnıelik ataǵy bar jazýshy jylda kelip júrgende sonyń qasynda birde-bir jazýshymyz bolmaýy, árıne, tańqalarlyq minez!

— Shýhov jylda ýáde beredi, jylda kelmeı qalady. Sonyń ózi myltyq ustaı bile me? — dep Sholohov bizden suraı bergende, «Kimdi aıtsa, sol keledi» degendeı Shýhov kirip keldi. Biz besinshi oryndyq surap aldyq.

— Ie, Vaná, endi neshe jyl aldaısyń? — dedi Sholohov amandasyp bolǵannan keıin. Shýhov kinány maǵan aýdardy:

— Mine, mynaý aıypty... Ylǵı birge baramyz deıdi de, dál kezinde Afrıka — Azıany aralap ketedi.

Bul qystygúni bolǵan kezdesý edi. Keler kúzdi «Shalqar» kóliniń basynda birge ótkizýge ýáde etistik. Odan beri de tórt-bes jyl ótip ketti, ýádemiz áli oryndalǵan joq, biraq, ornynda...

— O-o, Sholohov — akam! — degen tanys daýysqa burylyp qalsaq, Ǵafur Ǵulám eken. Qasynda taǵy da úsh-tórt ózbek jazýshylary bar. Olar da, árıne, jaǵalaı súıisip, jappaı qushaqtasyp amandasty. Dostyq qaljyńyn Ǵafur burynǵysynan da qyzdyra tústi.

Endi bizge eki stoldy jalǵastyrýǵa týra keldi.

— Erteńgi plenýmdy osy arada ashaıyq ta, kóp sozbaı, tań ata aıaqtaıyq, — dedi Ǵafur Ǵulám.

— Joq, joq! Men resmı áńgimege joqpyn ǵoı, — dedi Sholohov. — Eshbir jınalysqa qumarlyǵym joq. Men myna qazaqtarǵa Qazaqstanda «Shalqar» deıtin ataqty kól baryn, onda qaz kóptigin, aqqý áni qulaǵyńnan ketpeıtinin, jazýshyǵa eń paıdaly demalys — ańshylyq ekenin aıta bastap edim... Ondaı áńgime seniń qulaǵyńa kirýshi me edi? — dep Ǵafurǵa qarady. Ǵafur qaljyńǵa qysylǵan ba:

— Myltyqty atqanda qarnyńa tirep qoıasyń ba, kózińe tirep qoıasyń ba? — dedi.

— Árıne, qarnyńa tirep qoıasyń.

— Myltyqtyń aýzyn tireı me, dúmin tireı me?

— Árıne, aýzyn tireıdi...

— Onda meni qaldyrmańdar qastaryńnan...

Áıelimen Pervensov kelip qosyldy. Eki metr boıymen, eki kisilik mol denesimen kelip qosyldy...

— A-a, «Kochýbeı!»

Biz úshinshi stoldy jalǵastyrdyq. Taǵy da jeńil qaljyńdar ketti. Sholohov áńgimeni Qazaqstanǵa qaraı bura sóılep otyr:

— Batys Qazaqstannyń obkomy, oblıspolkomy maǵan barlyq jaǵdaıdy jasady. Jamandary joq, jaqsy jaǵdaı. Qaz kórinse — ata ber, jazaryń bolsa — oılaı ber. Ańshylyq oǵan bóget emes...

Ańshylyqta júrgende oıyń ylǵı joǵary tartady. Dala aýasyndaı taza oılar keledi, dala aspanyndaı keń oılar keledi. Ózgelerdiń qorytyp bergen oılary emes, óziń tapqan bir mysqal asyl oı — jazýshynyń sarǵaıyp izdeıtini osy emes pe?

Sholohovty ádebıet áńgimesine birjola buryp áketýge bet alyp árqaısymyz «Tynyq Don» romanyndaǵy jaratylysty sýrettegen jerlerin eske túsire bastap edik, Sholohov qýlana jymıyp:

— Joq, joq! Meni kitapqa qaraı jetelemeńder. Bir adym jasamaımyn. Men úshin osyndaı "rahat keshti ózderińmen sóılesip otyryp ótkizý eń qymbat nárse, — dedi.

Bastapqy aıtqandary qandaı tereń másele bolsa, sońǵysy da solaı ǵoı. Jazýshyǵa kóp adamdarmen kezdesý kerek. Adam beınesi resmı áńgimelerden, resmı sıpattamalardan quralmaıdy. Minez-qulyq ańǵarylatyn erkin áńgimelerden ashylady. Jazýshy jınar tvorchestvolyq qor osyndaıdan jınalady.

Sholohov az oılanyp qalyp, Batys Qazaqstanǵa qaıta kóshti:

— Umytyp barady ekenmin, Batys Qazaqstan basshylarynyń aldynda úlken qaryzdar bolýym kerek. Olar aıtpaıdy da, estirtpeıdi de. Biraq meniń Oral qalasyna kelip ár túrli kezdesýler ótkizýimdi ylǵı kútetinderin men de jaqsy sezinemin... Amal ne, men «Shalqarǵa» kelerde qaǵaz-qaryndashty myqtap tyǵyp ketemin. Jazýshy emes, ańshy bolyp kelemin. Ańǵa shyqqanda qaǵaz-qalamdy tyǵyp ketý kerek, qalamdy qolǵa alǵanda myltyqty tyǵyp tastaý kerek.

Bul da ádebıet máselesi emes pe?

Marqum Sámed Výrgýn bastaǵan bes adam Azerbaıjan jazýshylary kele jatyr. Bári de qushaqtaryn keń jaıyp alǵan.

— Sálem! Jasasyn orys-qazaq-ózbek dostyǵy!

Olarmen birge birneshe Moskva aqyndary kelip qosyldy. Moskvada ult aqyndary men orys aqyndary jıi kezdesedi. Biri orys tiline aýdarsa, biri orys tilinen ult tilderine aýdarady. Bul kelip qosylǵan úlken top sony ańǵartady.

Biz taǵy bir stol jalǵastyryp aldyq. Amandyq, saýlyqtan keıin, qushaqtasýlardan keıin áńgime qaıtadan Qazaqstanǵa buryldy. Umytpasam, oǵan sebep bolǵan taǵy da Ǵafur Ǵulám.

— Kelsem, orys-qazaq klasıkteri otyr ońasha... E, sender úshin poezıa ádebıet emes pe, dep keldim de kıliktim! Jasasyn orys-qazaq-ózbek dostyǵy! — dedim.

Ǵafur ony aıtpasa da aıtty dep bárimiz bokal kóteristik.

— Jasasyn orys-qazaq-ózbek-azerbaıjan dostyǵy! — degen jańa tost taǵy qosyldy.

— Biraq meniń Batys Qazaqstanmen erekshe bir qarym-qatynasym barlyǵyn umytpańdar! — dep Sholohov tosty tolyqtyra tústi.

Bul kezde restoran bosap qalǵan. Bizdiń bir kóshe etip jalǵastyrǵan stoldarymyzdan basqa jerde bir adam joq. Barlyq ofısıanttar bizdi qorshap alypty:

— Taǵy da lımon ba? Qansha dedińiz? Qazir!..

— Shashlyk qansha dedińiz? Qazir!..

Sonymen kóp ultty sovet ádebıetiniń bir kórinisi sıaqtanyp, úlken bir top dos jazýshylar uzaq otyryp qalyppyz. Eshkim jatsyraǵan joq. Birazynda, múmkin, júz tanystyq joq ta shyǵar, biraq árkimniń júzinde Sholohovqa degen úlken dostyq nury. Sholohov júzinde de sol nur. Adam oıyn, ásirese, sezim tereńdigin, tereń sezimniń tolyp jatqan boıaýy men syryn jetkizýge til baılyǵy jete bermeıdi. Sol keshte biz osyndaı halge kóp ushyrasyp otyrdyq. Endi oılap otyrsam, sol kesh este qalarlyq ádebıet keshteriniń biri eken. Jalyqpappyz da sharshamappyz.

Mıhaıl Sholohov dúnıe júzin kórkem oıdyń tereńdigimen baǵyndyryp alǵan jazýshy. Onyń azamattyq, erlik-batyldyǵy da, jazýshylyq shyndyǵy da tań qaldyrady. Keıde saǵan ońaı kóringen qarapaıym kórinisteriniń arjaǵynda tereń shyndyqtar jatqanyn keıinirek abaılaısyń. Uzaq tartylǵan shyǵarma jelisiniń ón boıynda qansha oılar soqtyǵysyp, oqýshyny qandaı qorytyndyǵa jetelegenin birden-aq dolbarlaı salýǵa úırengen dolandar Sholohov shyǵarmalaryna jaqyndaspaǵany jaqsy. Sholohovty túsindirý úshin áýeli ózin túsinýiń kerek. Ol ońaı emes. Kórkem oı oqıǵa tizbegi emes. Shyǵarmadaǵy tartystar tek qana áldekimderdiń áreketi emes, tereń oılardyń astarly kórinisi. Sholohovta ondaı oılar kóbinese zamana shyndyǵy, birin kórip bárin tanıtyn qoǵamdyq kúshter beınesi bolyp keledi. Shirkin, bizdi keıin túsinedi deıtin jazýshylar Sholohovsha jazar ma edi! Oqýshy aldyna sóz tumany emes, oı tereńdigin tosar ma edi!

Sholohovtyń otyzynshy jyldardaǵy istegen azamattyq bir erligi elimizge málim. Ol belgili kollektıvtendirý jolyndaǵy orasan burmalaýshylyqqa baılanysty. Aýyl sharýalaryn ǵasyrlar boıynda qalyptasqan jeke menshikti túrinen birlesken, ortaqtasqan, sosıalısik túrge kóshirý tarıhı kezeń emes dep kim aıta alady? Bizde sony aınalasy jyl jarymda «artyǵymen» oryndap shyqqan jerler boldy. «Arba da syndy, egiz de óldi». Barlyq jospardyń ishinde «artyǵymen oryndaý» degenniń ne ekenin oılandyrar bir jospar bolsa, ol osy kollektıvtendirý jospary emes edi dep kim aıta alar? Sholohov osyndaı tarıhı tereń máni bar iske kirgen sýyq qol — surqıalyq, jalǵan tabystar jóninde Stalınniń ózine, «baǵynar da tabynardyń» ózine hat jazyp, qarsylyq bildirdi. Bul shyn-aq úlken maǵynasyndaǵy azamattyq, batyldyq edi. Úlken oıdan týar erlik edi.

Biz keıde túkke turmaıtyn birdemeni halqymyzǵa jabylǵan jala degenge op-ońaı bara beremiz. «Tynyq Don» romanyndaǵy Aksıná men Darıanyń keıbir qylyqtary sıaqty nárseler kitapqa kirip ketse, shoshyna bastaımyz. Durysynda úlken oıdyń jazýshysy óz halqynyń turmysyndaǵy óreskeldikterdi shenegende sol halqyn jek kórgendikten emes, janyn qıa jaqsy kórgendikten batyra synaıdy. Óıtkeni ondaıdyń bári de eskiniń juǵyndysy. Sondaı taǵylyqtan, anaıylyqtan, samarqaýlyqtan tez arylý úshin synaıdy. Bul jóninde Sholohovtan kóp nárseni úırenýimiz kerek. Bezine jazý, bezindire jazý, qyzyqtyra-qyzdyra jazý sıaqty, bu da bir jazýshynyń úlken oılanar salasy. Kúldirý jazýshyǵa kóbinese jylatý úshin, ókindirý úshin, bezindirý úshin kerek bolady.

Sholohov 1934 jyly «Tynyq Don» romany aǵylshyn tilinde basylyp shyǵarda mynadaı alǵysóz jazyp bergen eken:

«Oqýshynyń sezimtaldyǵyn aıaǵan bolyp, oqýshynyń hal-jaıyna qaradym deıtin jalǵan tilekke súıenip, shyndyqqa zıan keltirse, bolmysty boıamalasa, ol jaman jazýshy bolar edi» degen.

«Tynyq Don» epopeıasynyń sońǵy kitaby jaryqqa shyqqansha, Grıgorıı Melehovtyń qalaı aıaqtalary týraly tolyp jatqan topshylaýlar boldy. Belgili bir sheshimge qalyptasqan oılar Melehovtyń tap qazirgishe aıaqtalaryn sezine alǵan joq. Ne qyzyl boıaýǵa, ne belgili qara boıaýǵa boı ura berdi. Aıaqtap kelgende ne kórdik? Grıgorıı Melehov obrazynda myńdar ushyraǵan myńdaǵan jaǵdaıda, tikeleı de, janamalaı da kezdeser shytyrmany kóp adam taǵdyrynyń fılosofıalyq sheshimin tapqanyn kórdik. Kórdik te sendik, qol qoıdyq.

Sholohov sovet mádenıetinde ǵana emes, dúnıelik mádenıette úlken orny bar jazýshy. Sosıalısik realızm ádisiniń sheńberi qandaı keń ekenin, sheberlikte shek joqtyǵyn óz shyǵarmalarynan, kórkemdik shyndyǵymen dáleldep bergen jazýshy. Onyń shyǵarmalary Sovet Odaǵynda alpys tilde 30 mıllıon dana bolyp shyqqan eken. Osynyń ózi-aq Sholohov shyǵarmalaryn sovet halyqtarynyń qandaı súıetinin dáleldeı alsa kerek.

Dúnıelik ádebıetke Sholohovtaı tereń oı salǵan jazýshy kemde-kem-aq. Sondyqtan da biz ony dúnıelik mádenıetke, dúnıelik kórkem oıǵa áser etip otyrǵan jazýshy deımiz.

«Tynyq Don» men «Kóterilgen tyń» jáne «Adam taǵdyry» dúnıe júzin tegis aralap ketkenin aıtpasaq ta bolady. Biraq, Grıgorıı Melehov, Aksıná, slesar Davydov, soldat Sokolov obrazdary dúnıelik ádebıetke kirgen jańa obrazdar ekenin, uly Tolstoı obrazdary sıaqty, jalǵastary kóbeıe beretin obrazdar ekenin aıta ketý artyq ta bolmas.

"Sholohov ádebıetke uly revolúsıanyń oılarymen keldi. Alǵashqy qysqa áńgimeleriniń ózi-aq onyń erekshe bir daryn ekenin kórsetip edi. Sonymen qatar Sholohov «Tynyq Don» sıaqty epopeıaǵa jaspyn dep qaımyqpaı urynǵanyn kóremiz. Jastyqtyń otty qaıratymen birge tereń oıdyń batyldyǵyn «Tynyq Donnyń» bastalǵan betterinen-aq sezine bastaısyń. Markstik-lenındik ádebıet syny onyń alyp kúsh ekenin birden baıqap qaldy. Markstik tereń oı, irgeli synshylardyń biri A. V. Lýnacharskıı «Tynyq Don» týraly budan 35 jyl buryn bylaı depti: «Ázir aıaqtalmaǵan «Tynyq Don» — ómirdi bilýde, adamdy bilýde, ómir sýretteriniń keńdigine qaraǵanda, fabýlasynyń janyńdy kúıindirer shyndyǵyna qaraǵanda erekshe kúshi bar shyǵarma. Bul orys ádebıetiniń qaı kezin alsań da eń jaqsy shyǵarmalaryn eske túsiredi».

«Orys ádebıetiniń qaı kezin alsań da» degenniń ishine Pýshkın, Lermontov prozasy da kiredi, Tolstoı, Gorkıı de kiredi, Chehov, Korblenko da kiredi. Odan ári táptishtep jatýdyń qajeti de bolmas.

Mıhaıl Sholohov bizdiń Qazaqstan jazýshylarynyń III sezine qatynasty. Kelgen betinde — dostarym, men ádebıet zerttep júrgen adam emespin, maǵan bir qapshyq kitap berseńder, múmkin, qazaq ádebıetimen azdy-kópti tanysyp kórer edim, — dedi. Biz oǵan: «Abaı», «Botakóz», «Mıllıoner», «Qazaq soldaty» sıaqty romandarymyzdy, Abaı men Jambyl shyǵarmalaryn berdik.

Sıez ashylardan bir kún buryn, tańerteń Muhtar ekeýimiz Sholohovqa bardyq. Kóńildi eken. Kózderimen birge murtyna deıin kúlip turatyn belgili súıkimdi qalpy. Qushaq jaıyp qarsy aldy. Dostyq sózge, júrekten jaryp shyǵar sózge Muhtar shaldyrmas sheber edi ǵoı, tipti, sheber emes, jas baladaı kirshiksiz taza aqtarylýshy edi ǵoı. Sholohov qyzyǵa qarap qalypty. Áldeqaıda tereńde eki úlken oı, eki tereń sezim qabattasyp-astasyp, qosyla órilip ketkendeı. Bul eki adamǵa tek qana qyzyǵa qaraýǵa bolatyn edi. Az ýaqyttyń ishinde kóp oılar, kóp sezimder jarqyldasyp, ushqyn shaıyp ketti. Umytylmas ta eskirmes, qulaq estigenin umytsa da, kóńil umyta almas ásem kezdesý, kóz aldyńnan ketpes kezdesý.

Biz qoshtasýǵa bet alǵanda Sholohov qazaq ádebıetimen shuǵyl tanysqan jaılaryn aıta kelip:

— İshe berdim, juta berdim. Qandaı ásem sýretter kórdim, qandaı óristi oılarǵa kezdestim. Qazaq ádebıeti tereń tamyrly, boı salyp ósken ádebıet eken. Senimdi ekensińder. Qazaq — uly halyq eken! — dedi.

Osy oıyn ol keıin sıeze de aıtty, basqa jınalystarda da aıtty. Keńeıtip aıtyp júrdi.

Kúzge qaraı Sholohov ylǵı Batys Qazaqstanda, ataqty «Shalqar» kóliniń jaǵasynda. Qulaǵynda qazaq jeliniń yzyńy, aqqý-qaz áni, ústinde keń qazaq aspany. Sholohov ár kezde bizben birge.

Ol qazaq halqynyń, qazaq jeriniń, qazaq jazýshylarynyń úlken dosy. Maqtanysh etetin dosy.

---