InfoHub Logo

(Mektep oqýshylary úshin jazylǵan shyǵarma)

Baýyrjan Momyshuly «Qanmen jazylǵan kitap» shyǵarmasyndaǵy bir sózinde Ekinshi dúnıejúzilik soǵys týraly «Qazaq halqy osy soǵys tusynda búkil dúnıejúzine óziniń qazaq ekenin tanytty» dedi. Eger osy bir sózdi ekinshi bir maǵyna, basqa bir qyrynan alyp qaraıtyn bolsaq, 2-dúnıejúzilik soǵys, jalpy, halyqtardy tek erlik turǵysynan ǵana emes, sonymen birge halyqtardyń mádenıeti turǵysynan da synaqqa salǵan soǵys bolsa kerek. Biz buǵan naqty mysaldy qazaq jazýshysy Qalmuqan Isabaevtyń kezinde ár qazaq qyzyǵa oqyp shyqqan «Sonata» áńgimesinen de kóremiz. Shyǵarmada qala halqynyń tizimin alý úshin úıge kelgen jaýyngerlerdi nemister ózderimen salystyrǵanda taǵy sanaıtyndary bar edi ǵoı. Osylar biz sıaqty mádenıeti ozyq eldi qalaı jeńdi dep oılady. Olardy ǵylymı-tehnıkalyq progresten, mádenıet pen damýdan artta qalǵan azıalyq «malǵundar» dep sanap, olarǵa elektr qýaty jáne elektr qýaty arqyly jumys isteıtin elektr baılanysy quraldary – telefon, radıony kórsetip: «Bul – radıo! Munymen dúnıejúziniń qalalarynan konsert, mýzyka tyńdaýǵa bolady. Radıo degen Evropada, sonyń ishinde Germanıada óte kóp» dedi. Al telefondy kórsetip: «Bul arqyly osy jerden týra Berlın, Parıjben sóılesýge bolady. Evropa halqy úılerinde otyryp-aq, osy arqyly basqa qalalarmen sóılese beredi» dedi. Sonda jaýyngerler nemisterge olardyń ózderiniń úıinde turǵan roıáldan Bethovenniń mýzykalyq shyǵarmasyn oınap berip, olarǵa ózderiniń de mádenıetten habary bar ekendigin tanytyp ketken edi. Elektr baılanysynyń radıo, telefon sıaqty tehnıkalyq quraldaryn qoldaný, paıdalaný da adamzat mádenıetiniń órkendi bir jetistigi bolsa, al mýzyka oınaý, onyń ústine Bethoven sıaqty álemdik kompozıtordyń mýzykalyq shyǵarmasyn roıálda saýatty oınap berý de – ony oınaýshy jaýyngerlerdiń álemdik mádenıetten habary bar ekendiginiń dáleli bolatyn. Al osy jazýshynyń «Qazaq válsi» áńgimesinde «Qazaq válsi» «Klassıshe válsen» restoranyna kelýshi jandardyń qaıta-qaıta mýzykanttardan oınaýyn ótinip, suraǵan shyǵarmasyna aınaldy. Munda «váls koroli» atanǵan Shtraýstyń ǵajaıyp válsteri oınalatyn edi ǵoı. Sondyqtan «Avstrıalyqty válspen tańdandyramyn deý múmkin emes qoı» degen bolatyn sonyń aldynda ǵana «Klassıshe válsen» («Klasıkalyq válster») restoranynyń qojaıyny restoranǵa ózi kelgen saıyn ǵana «Qazaq válsin» oınap berip turýdy suraǵan Sovet Armıasynyń ofıseri, qazaq jigiti Áýbákirge. Óıtkeni Avstrıa válstiń otany ǵoı. Biraq osy bir syrtyna qazaq órnegi júrgizilgen juqa kitapshada (váls notasy) jazylǵan áýen restoranǵa kelgen jandardyń úlken suraýyna ıe boldy. Al osy válstiń ómirdegi shyǵý tarıhyna keletin bolsaq, bizdiń válsimiz qalaı shyqty? Bul váls 1940 jyly jazylǵan bolatyn. Qazaq Respýblıkasynyń 20 jyldyǵyna baılanysty jazylǵan Sábıt Muqanovtyń «Eki toı» radıopesasyna kompozıtorǵa mýzyka jazý tapsyrylǵan edi. Pesanyń «Eki toı» atalǵan sebebi pesa keıipkeri Jolaman da 20 jasqa tolatyn jáne Armıa qataryna attanatyn. Jolaman men onyń súıgen qyzy Saırannyń arıalary romans janrynda dúnıege keldi. Romans bul kezde qazaq mýzykasyna sińisip kele jatqan janr edi. Al válstiń qazaq mýzykasyna áli etene sińise qoımaǵan kezi bolatyn. Sondyqtan kompozıtor osy eki jastyń endi pesadaǵy qosylyp oryndaıtyn dýetin váls yrǵaǵynda tek táýekel dep baryp qana jazyp kórgen edi. Sonda ándi tyńdaǵan Jolaman men Saırannyń rolderindegi ánshiler Júsipbek Elebekov pen Kúlásh Baıseıitova «Qaraı gór, mynaý qazaq válsi ǵoı» degen eken qýanǵannan qosarlana daýystap. Osylaı qazaqtardyń da válsi ómirge keledi. Joǵarydaǵy áńgimede Avstrıanyń Sovet áskeri turǵan aımaǵyndaǵy kishkentaı qaladaǵy restoranǵa kelgen jurttardyń da qaıta-qaıta ótinip oınatyp jatqan válsi osy qazaq válsi bolatyn. Osy oraıda «Qazaq halqy osy soǵys tusynda búkil dúnıejúzine óziniń qazaq ekenin tanytty» degen sóz de eske túsedi. Óıtkeni áńgimedegi 1952 jylǵy oqıǵa da osy Ekinshi dúnıejúzilik soǵyspen baılanysyp jatqan dúnıe ǵoı. Avstrıadan Sovet áskeri 1955 jyly shyǵaryldy. Al osy Sovet áskeri onyń aldynda, 1945 jyly álemdik mýzykada úlken orny bar qala – Venany gıtlershilderden azat etken edi. «Qazaq válsine» áýelde «Saırannyń áni» degen at qosarlana erip júrdi. Ony Kúlásh Baıseıitova oryndaıtyn. Al osy Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń tusynda, ıaǵnı 1942 jyly qazaqtardyń válsiniń ásem áýeni Frýnze qalasynda ótken Orta Azıa respýblıkalary men Qazaqstan mýzykasynyń onkúndiginen keıin Odaq kólemine keń tarap ketedi. Osydan keıin aqyndar kompozıtorǵa «Eki toı» soǵys taqyryby ǵoı, bul válstiń óleńin jastyq, mahabbat taqyrybyna qaıtadan jazý kerek deıdi. Kompozıtor óleńdi qaıtadan sol Sábeńniń ózine jazdyrtady. «Sábeńniń óleń jazǵanyn alǵash kórýim edi. Jyldam jazady eken» dep jazdy ánniń kompozıtory Latıf Hamıdı óziniń «Qazaq válsi» qalaı týdy?» atty shyǵarmasynda. Óleń jazyp otyrǵan S.Muqanov bir kezde qaǵazdan basyn kóterip: «Tyńdap kórshi, Lateke, men bitirdim» dedi. «Qazaq válsiniń» jastyq, mahabbat taqyrybynda aıtylyp júrgen búgingi óleńi ómirge osylaı keledi.

Maı týsa, gúlder sheshek atsa jazda,
Toǵaıda bulbul, kólde aqqý, qaz da
Saırasa, biz jastar da naq solardaı,
Baqytqa bólenemiz, saýyq nazǵa.

Q-sy:

Baqyt nurǵa,
Oransa jer, aspan.
Bizdiń jyr da,
Bar jyrǵa ulasqan.
Mahabbatty jyrlaımyz biz –
Jastar, jastar, jastar.

Sarqyrap asaý bulaq aqsa quzdan,
Altyn kún kúlimdese kókte qyzǵan,
Biz jastar kún nurynan qýat alyp,
Jaınaımyz jaryǵyraq juldyzdardan.

Q-sy:

Joǵarydaǵy «Sonata» áńgimesinde roıálda Bethovendi oınaǵan soldatty nemister serjanttan: «Myna jigit Bethovendi qaıdan biledi?» dep suraǵanda, serjant olarǵa: «Bul konservatorıa bitirgen» dedi.

Konservatorıa bul kezde bizde de bar bolatyn. Keıinnen Almaty konservatorıasy atalǵan, kúıshi, kompozıtor, vırtýoz dombyrashy, qazaqtyń aspaptyq mýzykasynyń (kúıdiń) klassıgi Qurmanǵazynyń aty berilgen joǵary oqý ornynyń tarıhy 1944 jyldan bastalady. Bizdiń ulttyq mýzyka aspabymyz – Dombyranyń tek óz kúıimizdi oınaýda ǵana emes, jatjurttyq mýzykalyq shyǵarmalardy oınaýda da múmkindigi joǵary aspap ekendigi belgili. Al osy kúıimizdiń, osy Dombyranyń ulylyǵy jóninde ony kúlli álem biletin – kúısandyq (pıanıno) aspabymen salystyra otyryp, qazaq halqyna tanymal aqyn-kompozıtor Tynyshbaı Rahımov óziniń 1983 jyly shyqqan «Kókiregim – kúısandyq» atty jyr kitabynda bylaısha tolǵaǵan edi:

Ulylyq bar babam qazaq isinde:
Kúısandyqty kórmese de túsinde –
Dombyraǵa perne taqqan on eki,
Munyń syryn túsin meıli, túsinbe...

Jyr notasyn kóńil-kózben dál oqy,
Sonda ǵana lapyldaıdy án oty.
Dombyra men kúısandyqta uqsastyq –
Ekeýi de shyǵarady ún on eki!

Jeteýinde negizgi áýen josylsa –
Beseýiniń mindeti bar – qosymsha.
Jyrlaǵym kep, jyrlaı almaı kelem men
Danalyqty – daralyqty osynsha!

Babam mise tutpaǵan ǵoı syıdy arzan!
Dana bolsa – ne istemegen mı jazǵan!
Dombyramen – sol on eki perneli
Kúısandyqqa syımaıtuǵyn kúı jazǵan!

Urpaǵy, ras, perne sanyn damytty:
Ómirden de, ónerden de mán uqty!
Qos shegi – kóziniń aq, qarasy –
Sol Dombyra óltirmeıdi halyqty!

Ataqty «Jas qazaq» ániniń kompozıtory Ramazan Elebaev ta konservatorıada oqyǵan bolatyn. Ol jaıly ensıklopedıalyq derekte: «1937 j. joldamamen Moskva konservatorıasyna oqýǵa tústi. 1942 j. E. oqýyn úzip, maıdanǵa attandy» deıdi. 1942 jyly Ǵabıden Mustafın, Júsipbek Elebekov, Elýbaı Ómirzaqov, taǵy birneshe artıs bar Kalının maıdanyna keledi. Qazaqstannan kelgender ónerin kórsetip bolǵan soń, jaýyngerler de ónerin kórsetedi. Sonda kompozıtor Ramazan Elebaev garmon aspabyna qosylyp 21 jastaǵy er Tólegenge arnalǵan «Jas qabir basynda» degen óziniń ánin mátinimen oryndaıdy. Sol saparda jazýshy Ǵabıden Mustafın ánshi J.Elebekovpen birneshe kún birlesip jumys isteı otyryp, osy ánge jańa tekst jazady. Án «Jas qazaq» dep ataldy, keıin J.Elebekovtiń oryndaýynda taraıdy. Bul jóninde jazýshy Ǵabıden Mustafın «Ardaq» óner taqyrybyndaǵy týyndylar jınaǵyna engen ánshi Júsipbek Elebekov týraly jazylǵan «Syrshyl ánshi» atty óziniń shyǵarmasynda baıandaǵan.

Qar jamylǵan keń dala qanǵa bógip,
Kúrildeıdi sur aspan ólim tógip,
Jas qazaq, murttaı ushty ýralap.

Janyn qıyp kete almaı jas ómirden,
Asqaqtaǵan armanǵa órmeleýmen,
Jas qazaq, jatty kózi ot jaınap.

Sol betinde jan berdi ol turmady,
Ary úshin eliniń bop qurbany,
Jas qazaq, atyldy oqtaı kóre sap.

El qorǵaǵan maıdanda jas arystan,
Tólegendeı artyńa qaldyr dastan,
Jas qazaq, jatty jaýyn janyshtap.

Keńes Odaǵynyń Batyry, general-maıor Panfılovtyń atyndaǵy 8-dıvızıanyń gvardıa jaýyngeri Tólegen Toqtarovqa arnalyp shyqqan «Jas qazaq» áni 1941–1945 jyldardyń arasyndaǵy Uly Otan soǵysynda ólim tókken kúrildegen sur aspan astyndaǵy qanǵa bókken qar jamylǵan keń dalada janary ot jaınap, jaýyn janyshtap baryp, qan maıdanda ar-namysy úshin eliniń qurbany bolǵan qazaqtyń sol ýaqyttaǵy ómirden qyrshyn ketken barlyq jaýynger jas er uldaryna da qosa turǵyzylǵan ólmeıtin eskertkish syqyldy.

***
Ulttyq jáne óz Otanyna degen maqtanysh sezimi týraly Baýyrjan Momyshuly óz sózinde barlyq halyqtar men barlyq ulttardyń barlyq uly jáne tamasha nárseler jasaýǵa qabiletti ekendigi týraly aıtqan edi. Al ulttyq dástúrlerdiń maıdandaǵy shaıqasta urys júrgizýdegi alatyn orny týraly urys júrgizýge kedergi keltiretin ulttyq dástúrler joq dedi Baýyrjan Momyshuly, qaıta urys júrgizýge kómektesetin ulttyq dástúrler bar. Biz buǵan naqty mysaldy Krúkovo shaıqasynan izdep kóreıik. Krúkovo Moskvadan 30 shaqyrym jerdegi stansıa edi. Eger Krúkovony jaýǵa berse, onda endigi urys Moskva qalasynda ótetin. Erjúrek polk komandıri B.Momyshuly mundaı urysty masqara urys dep baǵalady jáne mundaı Moskva kóshelerinde ótetin masqara urystarǵa ózi qatyspaýǵa sheshim qabyldady jáne Krúkovodan ári qaraı sheginbeýge bel býdy jáne óziniń kartalarynan Moskva ýchaskesin qıyp alyp tastady. B.Momyshulynyń aıtýynda, bul karta 19-gvardıalyq polktiń arhıvinde saqtalǵan. Krúkovo úshin ekinshi kúngi shaıqas alty saǵatqa, úshinshi kúngi shaıqas on eki saǵatqa, tórtinshi kúngi shaıqas on segiz saǵatqa sozyldy. B.Momyshulynyń aıtýynda, Krúkovo túbindegi shaıqas tarıh betin kúrt bura, jaýdy batysqa, Istra ózeniniń jaǵalaýlaryna deıin tyqsyryp tastady.

1941 jyl 30 qarasha-8 jeltoqsannyń arasynda ótken osy Krúkovo úshin bolǵan surapyl shaıqas kezinde B.Momyshuly barlyq bólimshe komandırlerin jınap alyp: «Máskeýge ne betimizben baramyz, dushpandy ókshelete artymyzdan ertip. Jigitter, súıegimiz qalsa da, ne bolsa da, osy jerde bolsyn. Bir adym keıin sheginýge jol joq» dedi. Polk komandıri B.Momyshuly osynyń aldynda ǵana óz polkiniń quramyndaǵy burynǵy ózi basqarǵan birinshi atqyshtar batalónyna komandır etip kishi leıtenant Muhametqul Islamqulovty taǵaıyndaǵan bolatyn. Osy urys kezinde M.Islamqulov B.Momyshulyna telefon arqyly habarlasyp: «Oń jaqtaǵy jáne sol jaqtaǵy soǵysyp jatqan kórshiler ketip qaldy. Jan-jaqtan qumyrsqasha órip, qaptap keledi. Olarǵa qarsy turatyn dármen bizde qalmady», – dedi daýsynan sheginýge ruqsat suraǵysy kelgeni baıqalyp. Al B.Momyshuly olarǵa pozısıany tastamańdar degen edi. Óıtkeni arqada Moskva turdy. Sonda ózi aýyr jaraqat alsa da, evakýasıaǵa ketpeı, urysty basqaryp jatqan polk komandıri Baýyrjan Momyshuly oǵan: «Árıne, nemis bizden kóp bolmasa shabýyl jasar ma edi. Olar kóp, olardyń kúshi mol... – Eı, Muhametqul! Qazaqtyń «qoıandy qamys, erdi namys óltiredi» degen maqalyn bilýshi me ediń. Bul «Arym janymnyń sadaǵasy» degen sóz... Bilseń meniń prıkazym sol», – dedi. Sonda Muhametqul sálden keıin qaıta habarlasyp: «Báýke, turdym, turdyq ne bolsa da. Aıtaıyn degenim osy edi. Shabýylǵa shyǵyp baramyz», – dedi. Baýyrjan Momyshuly oǵan: «Jaqsy, jolyń bolsyn. Zeńbirekterdi qaıda jumsaıyn, aıtyp turǵyn. Dushpannyń tobyna silte. Bir júz, eki júzin ózderiń pýlemetpen, myltyqpen-aq úlgerińder...», – dedi. Sonda álginde ǵana nemisterdi jan-jaqtan qumyrsqasha órip, qaptap keledi dep sheginýge ruqsat suraǵysy kelgen, endi óziniń komandıriniń aýzynan qazaqtyń maqalymen namysy qaıralyp, buıryq alǵan er Muhametqul Islamqulov jasaǵyn bastap dushpanǵa qarsy endi ózi qarsy shabýylǵa shyǵady. Sonda dushpan Muhametquldy toqtata almaǵan. Toqtatpaq bolǵan eken, biraq ol kónbegen. Jaýdyń tas-talqanyn shyǵaryp, myqty soqqy beredi. B.Momyshuly osy jasalǵan qarsy shabýyl jaıynda: «Islamqulovtyń sátti jasaǵan qarsy shabýylynan keıin baryp ózimizdi aıtarlyqtaı qolaıly sezinip qaldyq» deıdi jáne osy urys týraly óziniń qorytyndy jasaǵan sózinde: «Sondaı qıynshylyq jaǵdaıda, dushpannyń qara qurymdaı qaptaǵan kúshinen qobaljyǵan kezde, qýat ta, medet te, sebep te bolǵan qazaqtyń er namysyna tıdire aıtqan eki aýyz maqalynyń kúshi edi» dep ózi qorytyndy jasady.

Keıin er Muhametqulǵa arnaǵan óleńinde batyr Baýyrjan:

Kelbetti, orta boıly, ójet minez
Keń mańdaıda aqyldy jaınaǵan kóz.
Ádepti hám ónerli saltanatty,
Sendeı jigit anadan týa bermes,

– dep jyrlady.

Kelesi mysal Matrenıno úshin bolǵan urys. Matrenınony B.Momyshuly batalónynyń leıtenant Efım Fılımonov basqaratyn rotasynyń 120 atqyshy qorǵap jatty. Bul kezde B.Momyshuly batalón komandıri bolatyn. Bul 1941 jyldyń 17 qarashasy. Nemister azannan stansıany bombalap, olardy kúndizgi saǵat 12-ge deıin zeńbirektiń, mınomettiń oǵymen bes saǵat boıy úzdiksiz tópep atqylaýmen boldy. Jaý jaıaý áskerin urysqa salǵysy kelmeı, Matrenınony adam shyǵynynsyz alǵysy keldi. Sonda B.Momyshuly Fılımonovqa: «Shyǵynsyz alamyn degen stansıasyn alsyn. Rotańa bet-betimen bytyrap, «úreılene», joǵary kópirge qarata qashyńdar dep buıryq bergin», – dedi. Sonda rotany ózderinen qashty dep oılap, olar tastap ketken eldi mekenge endi ózderiniń rota-rotasymen sap túzep, saltanatpen kelip kirgen alty júz dushpan kúzet te qoımaǵan kúıi, ábden masaıraı bastaǵan sátte, B.Momyshuly 120 adamyn alty júz dushpanǵa shabýyl jasatady. Sonda tutqıyldan jasalǵan shabýyldan jaý qatty qorqyp ketti. Ózderiniń komandırleriniń pıstoletpen qorqytyp, «halt» dep aıqaılaǵan buıryǵyna da qaramastan, aldy-arttaryna qaramaı qasha jóneledi. Sonda B.Momyshuly óziniń 120 adamynan alty júz dushpannyń qorqyp qashyp bara jatqanyn kórgende júregi jaryla qýanyp: «Iá, babamnyń arýaǵy qoldadyń ba?!» degen eken. Matrenınony shyǵynsyz alamyn degen dushpan aıaǵynda, ishinde nemis kapıtany – batalón komandırleri bar, ózderiniń 300 fashıseri jer jastandy, tehnıka, dokýment, qarý-jaraqtary qolǵa túsip qaldy. B.Momyshuly bul soǵys týraly jasaǵan qorytyndy sózinde: «Bul soǵys ata-babamyz aıtyp ketken «bilek – birdi, aqyl-aıla myńdy jeńedi» degen mura, soǵys dástúriniń halyq tájirıbesinen shyqqandyǵyna dálel» dep ózi qorytyndy jasady.

Qaldyryp el urpaqqa naqyldaryn,
Baba tili serpiltti aqyn janyn.
«Erdi namys óltiredi» dese eger,
Uǵa bildi sol sózdiń batyr mánin.

Turǵanda jaý basym bop jan-jaǵynda,
Dushpannan aılasy asyp qalǵanynda,
Dep qalypty Baýkeń de bir urysta:
«Iá, babamnyń arýaǵy qoldadyń ba?!»

Batyrlarǵa el bas ıgen tańdaı qaǵyp,
Óz tilinen kúsh alǵan qandaı baqyt!
Artqa tastap jyldardy tarıh kóshi,
Jańarady qoǵam da, samǵaıdy ýaqyt.

Kórip otyn tarıhtan san búliktiń,
«Azattyq!» dep sonan soń jańǵyryppyn.
Óz tiliniń bolǵany qandaı jaqsy
Mekendegen jer betin árbir ulttyń!

Bul – 2013 jyldyń 19 qyrkúıeginde respýblıkalyq «Ana tili» Ult gazeti saıtynyń betinde jaryq kórgen qasıetti qazaq tilimiz týraly «Ulty barda qasterli...» óleńi.

Baýyrjan Momyshulyn komandır retinde óz soldattary jaqsy kórdi. Ony qazaq jaýyngeri «aqsaqal» dep qurmettedi, al ýkraın soldaty ony «siz bizdiń batkomyzsyz» dedi. B.Momyshuly da óz soldattaryn jaqsy kórdi. Jazýshy Sáýirbek Baqbergenovtiń «Qarǵa tamǵan qan» romanynda B.Momyshulynyń ózimen telefon arqyly sóılesken korpýs komandırine: «Men alǵy shepte, urysta bop úırengen adammyn. Maǵan soldatpen birge júrgen unaıdy. Munyń ústine bizdiń halyqta «Qala jigitiniń sońy bolǵansha, dala jigitiniń aldy bolǵan artyq» degen maqal bar. Meni qınamańyz, qozǵamańyz! Senimińizge asa zor raqmet!» deýi de sonyń dáleli edi. Sebebi korpýs komandıri ony ózine orynbasarlyqqa shaqyryp jatqan bolatyn. Biraq B.Momyshuly mansapqa qyzyqqan joq, oǵan óziniń soldattarymen birge bolǵan unady.

Bir qaraǵanda, qatań minezdi, bolǵan kemshilikti keshpeıtin B.Momyshulynyń boıynan bolǵan jaıǵa qaraı meıirimdilik te tabylatyn. Ony joǵaryda aıtylǵan «Qarǵa tamǵan qan» romanyndaǵy bir oqıǵadan baıqaımyz. Onda soǵysta júrgen, áskerı ýchılıshede birge oqyǵan ofıser jigitter birin-biri izdep kelip, sonyń sebebimen bir top qazaq jigiti toǵaı ishindegi endikte ózara dastarqan jaıyp otyr edi. Osy kezde toǵaıdyń arasynan B.Momyshuly shyǵa keledi. Otyrǵan jigitter ony kórgende «qurydyq» dedi. Óıtkeni olardyń ortasynda shimdik bar edi. Biraq B.Momyshuly olarǵa urysqan joq. Baıandaǵaly jatqan rota komandırine: «Qoıa ǵoı, jetedi! Jetedi. Qap-qara bop ózderiń jınala qalǵan ekensińder! Otyra berińder, biraq adam aqylyn ishpeıdi. Men senderdi kórmegen-aq bolaıyn!» dedi. B.Momyshuly «Qap-qara bop ózderiń jınala qalǵan ekensińder!» degende qazaq ultyna tán túrdi aıtqan edi. Ol ketken soń jigitter «Ózi naqa bir appaq bop turǵandaı-aq!» dep onyń aıtqan sózine kúlip alady. «Bul joly ol asa meıirimdi, jaıdy jaqsy túsinetin er kóńildi adam bop kórindi» dep jazdy jazýshy Sáýirbek Baqbergenov óziniń joǵaryda atalǵan shyǵarmasynda.

Jazýshy S.Baqbergenov Uly Otan soǵysynda 8-gvardıalyq atqyshtar dıvızıasynyń ofıseri bolǵan. Sondyqtan ol óziniń kitabynda B.Momyshulyn óz kózimen kórgen jerlerin jazady.

8-gvardıalyq atqyshtar dıvızıasy burynǵy 316-atqyshtar dıvızıasy bolatyn. Ol kóbi buryn, aldynda áskerı qyzmette bolmaǵan Qazaqstan men Qyrǵyzstannyń uldarynan jasaqtalǵan edi. Ol týraly B.Momyshuly «Bizdiń dıvızıanyń jaýdyń alty dıvızıasymen soǵysyp, jeńiske jetýiniń negizi – soldat pen komandırlerdiń jaqsy áskerı daıyndyǵy men qolbasshy retinde general Panfılovtyń durys basshylyq jasaı alýy boldy» dedi. Sondyqtan 316-dıvızıany Qyzyl Armıanyń Joǵarǵy Baskomandovanıesiniń stavkasy jaýyngerlik erligi, uıymshyldyǵy, temirdeı áskerı tártibi, tabandylyǵy men tegeýrindiligi, úlgili jaýyngerlik ónegesi úshin gvardıalyq dıvızıa etip qaıta qurdy. Segiz týraly nemister sypaıy pikirde qala almady. Ony «taǵy dıvızıa» dep atady. Ol týraly nemister «taǵy da qarǵys atqyr 8-dıvızıa ma» deıtin edi. Sondyqtan B.Momyshulynyń «Qazaq halqy osy soǵys tusynda búkil dúnıejúzine óziniń qazaq ekenin tanytty» deýi men «Bizdiń jaýyngerler men komandırlerimizdiń teńdesi joq erligine búkil sıvılızasıaly álem tańdandy» deýi jáne de «Biz asharshylyq jyldary da dástúrimizdi saqtadyq. Uly Otan soǵysynda qazaqtyń aty shyqqany – namysqa tyrysty» deýi bekerden-beker emes.

Baýyrjan Momyshulynan soǵysta artıllerıster seskenedi eken, sebebi olardyń josparyn bekitip qol qoıa salmaı, túzetý engizetin bolǵan, óıtkeni onyń ózi de mamandyǵy boıynsha burynǵy artıllerıst bolatyn. Biraq ol Uly Otan soǵysy kezinde jaıaý áskerdiń komandıri boldy. Batalón, polk, dıvızıa basqardy. Batalón komandıri batalónymen 27 ret urysqa kirip, ony 5 ret qorshaýdan alyp shyqty. Atqyshtar batalónynyń komandırin 1941 jyldyń 26 qarashasy kúni 8-gvardıalyq dıvızıanyń Panfılov qazasynan keıingi sol kezgi basshysy Shelýdko tańǵy 6-da shtabqa shuǵyl shaqyryp alyp, aǵa leıtenanttyń: «Joldas polkovnık, men polkti basqara almaımyn, men jaıaý ásker emes, artıllerıspin» degenine qaramaı, 16-armıanyń qolbasshysy Rokossovskııge alyp keledi. 16-armıanyń qolbasshysy, keıin Keńes Odaǵynyń Marshaly bolatyn Rokossovskıı sonda ony qabyldap turyp: «Al, joldas Momyshuly, sizdi Qyzyl Armıada polkke basshylyq etetin jalǵyz dara aǵa leıtenant dep aıta almaımyn, al meniń Armıamda siz jeke darasyz, quttyqtaımyn. Siz jóninde maǵan aıtqan edi. Tabys tileımin» dedi. Osylaı batalón komandıri B.Momyshuly atqyshtar polkiniń komandıri boldy. Al 1945 jyldyń 28 qańtarynan bastap Jeńiske deıin 9-gvardıalyq atqyshtar dıvızıasyn da (burynǵy 78-atqyshtar dıvızıasy) basqardy. 8-gvardıalyq atqyshtar dıvızıasynyń B.Momyshuly basqarǵan 19-gvardıalyq atqyshtar polki «Talǵar polki» dep atalatyn. Joǵaryda atalǵan kompozıtor, gvardıa qyzyl áskeri Ramazan Elebaev osy «Talǵar polki jyrynyń» ánin jazǵan. Bul án týraly B.Momyshuly 5 maýsym 1943 jyly bergen Buıryǵynda: «Buıyramyn: 1. Keltirilgen ánniń teksi men mýzykasyn polktiń adam quramy 15.06.43 j. deıin úırenip, ony joryq jyry retinde aıtatyn bolsyn. 2. Buıryq árbir jaýyngerge jetkizilsin. 19-gvardıalyq atqyshtar polkiniń komandıri gvardıa podpolkovnıgi Baýyrjan Momyshuly» dep buıryq beredi.

Sonymen birge Baýyrjan Momyshuly ánshi, Qazaq SSR-iniń eńbek sińirgen artısi, gvardıa jaýyngeri Temirbek Kókibaevqa da óz minezdemesinde joǵary baǵa berdi. Oǵan 19-gvardıalyq polk komandıri gvardıa polkovnıgi B.Momyshulynyń T.Kókibaevqa bergen 1944 jylǵy 26 qańtar kúngi jazylǵan minezdemesindegi «Ol tek solıs bolyp qana qalǵan joq, sonymen birge jaýyngerlerdiń arasynda óziniń ónerin úıretip júrgen joldastaryn tóńiregine uıymdastyra bildi. Kóp uzamaı ol uıymdastyrǵan top ósip, polktegi (keıinnen dıvızıadaǵy) qyzyl ásker kórkemónerpazy ansambline aınaldy. Onyń kórkemdik jetekshisi Temirbek Kókibaevtyń ózi bolyp keledi. Temirbek Kókibaev jetekshilik etetin qyzyl ásker ansambli jaýyngerler men ofıserlerge aıaldaý kezinde, okoptarda-orlarda, blındajdar men jertólelerde, aldyńǵy shepte, kóbinese ysqyrǵan oq pen jarylǵan jaý snarádtarynyń astynda, qarýlas joldastarymen – týǵan dıvızıada birge qyzmet etýshilermen qıyndyq pen ólim qaýip-qaterin bólise otyryp, óz ónerimen olardyń maıdandaǵy taǵdyryna ortaqtasyp, udaıy qyzmet kórsetti jáne kórsetip keledi» degen sózderi soǵan dálel. B.Momyshuly soǵysta júrgen jaýyngerdiń jan-dúnıesi týraly «Jaýynger de jandy adam. Ol da ómir, mahabbat týraly oılanyp-tolǵanady, súıgeniniń meıirimi men nazyn ańsap, kishkentaı qara domalaq ulynyń byldyrlaǵan bal daýsyn, buıra shashty shynashaqtaı qyzyn saǵynady, óıtkeni ol er-azamat, áke!» dedi. «Onyń júregi jaýyngerlik erlik qýanyshynan, mahabbat qýanyshynan, ákelik sezim qýanyshynan attaı týlaıdy, tabıǵattyń sulýlyǵyna tańdanady. Gúlderdiń janǵa jaıly jupar ıisin simire jutqandy unatady. Jaryǵy mol kún nurynyń jylýyn jany súıedi, ol túnde kógildir, bultsyz aspan tósine qyzyǵa qaraıdy. Ol oqqa ushqan jaýynger joldasyn jer qoınyna berip turyp únsiz egile jylaıdy» dep jazdy. Jáne osylaı jaza otyryp, ózi osy jazbalary arqyly «soldattyń kim ekenin túsindirýge talpynys jasadym» deıdi. «Soldat janynyń qunarsyz jerden nár alýyna jol berýge múldem bolmaıdy» degen olardyń komandıri B.Momyshuly maıdanda júrgen qazaq jaýyngerleriniń óziniń týǵan tiliniń, týǵan ádebıetiniń, tól mýzykasynyń sarqylmas qazynasynan tipti bolmashy, mardymsyz nárse bolsa da ala alýyn mańyzdy dúnıe dep sanady. «Buqara kópshilikti tárbıeleý jumysynda sýretshilerdiń, jazýshylardyń, kompozıtorlardyń jáne basqa da óner qaıratkerleriniń alatyn orny úlken» degen Qyzyl Armıa ofıseri, komandır, gvardıa polkovnıgi Baýyrjan Momyshuly maıdan jyldarynyń ýaqytynda joǵaryda sóz bolǵan, sol qaharly, otty Uly Otan soǵysynyń kezinde-aq búkil Odaqqa keń tarap ketken qazaqtardyń válsi – «Qazaq válsi» ániniń áýenine salyp Uly Otan soǵysynda soǵysyp júrgen jaýynger jigitterdiń eldiń ishindegi, aýyldaǵy ǵashyq jarlaryna degen saǵynysh sezimderin ózi óleńmen jazdy. Óleńniń jazylǵan ýaqyty 1944 jyldyń 13 aqpany. Biraq soldattardyń kóbi osy óleń joldarynda ǵashyq jarlaryna aıtqandaı, «Armansyz bul dúnıeden óter edim,
Jeńispen aman qaıtar kelse kezim», «Shat bolyp qýanyshpen keler edim, Kelbetti aıdaı júzin kórer edim» degen armandaryna jete almaı ketti. Óıtkeni B.Momyshulynyń ózi 1943 jyldyń aıaǵynda Almatyǵa kelip, 1944 jyldyń qańtar aıynda ǵalymdar men óner adamdarynyń aldynda sóılegen sózinde «Maıdanda qaharman qazaq jigitteri az emes, kóbi ólip te ketti» degen edi. Jáne bolashaq urpaqtyń olardy umytpaıtyndyǵyna da nyq sendi.

Qaı jerde otyr eken bota kózim,
Jaınatyp móldiregen qara kózin.
Armansyz bul dúnıeden óter edim,
Jeńispen aman qaıtar kelse kezim.

Saǵynǵanda seni,
Oılaımysyń meni.
Móldiregen kóziń
Baldan tátti sóziń.
Aınalaıyn,
Sáýletaıym,
Sáýlem
Sáýlem
Sáýlem
Ǵashyq jarym
Qalqataıym.

Shat bolyp qýanyshpen keler edim,
Kelbetti aıdaı júzin kórer edim,
Máńgilik adal nıet jan jarymdy
Armansyz qushaq jaıyp óter edim.

Baýyrjan Momyshuly artılerıa mamany retinde artılerıa áskerine joǵary baǵa berdi. Artıllerıst bolý úshin atqa minip júrýge jáne matematıkaǵa myqty bolý kerek dedi Baýyrjan Momyshuly. Al urys qımylyndaǵy jaıaý áskerdiń komandıri retinde «jaqyn qashyqtyqta urys júrgizetin, jaýmen betpe-bet kelip qoıan-qoltyq shaıqasqa túsetin, onyń keýdesine susty naıza shanshatyn, jaýdyń shebin basyp alyp, ony qoldan shyǵarmaı ustap turýǵa qabiletti kúsh» – jaıaý áskerge de joǵary baǵa berdi. «Urystyń moraldyq, psıhologıalyq jáne moıynǵa túsken aýyrtpalyǵyn, surapyldyǵyn eshkim de dál jaıaý áskerdeı qatty sezinip, basynan ótkere almas» dedi Baýyrjan Momyshuly. Al jaıaý áskerdiń qolyndaǵy qarýy týraly «Jaıaý áskerdiń atqan oǵy basqalarǵa qaraǵanda álsizdeý bolǵanymen, bolmashy vıntovkany adam aqylmen qoldanǵandyqtan, onyń atqan oǵy dál tıip, jaýyn mert etedi. Jaıaý áskerdiń oǵy qalaı degenmen de aýzynan tajal shashqan ajdahadan – patsha-zeńbirekten de, basqa da qýatty qarýlardan da qaýipti, jýsatyp túsiredi, al zeńbirek bolsa jaýar kúngi aspandaı kúrkirep, kóbinese qorqynysh pen úreı týdyrady, adamǵa dál tıe bermeıdi» dedi. Al ulttyq minez, namys turǵysynan kelgende «Ulttyq minez-qulyq erekshelikteri men ulttyq maqtanysh, namys dál jaıaý áskerdiń boıyndaǵydaı eshbir ásker túrinde sonshalyqty aıqyn kórinis tappaǵan» dedi Baýyrjan Momyshuly. Soǵystyń mektebi – qatań. Sondaı Uly Otan soǵysynyń qatań mektebinen ótken B.Momyshuly soǵystaǵy otansúıgishtik sezimi týraly «Otanǵa degen súıispenshilik qana soǵys kezindegi ólimdi moraldyq turǵydan aqtap, soǵys isiniń adamgershilik negizi bola alady» dedi. Al adamnyń boıynda sol Otanǵa degen súıispenshiliktiń qalyptasýy aldymen ár adamnyń óziniń atategin qurmettep súıýden, semányń tarıhyn qurmettep súıýden bastalady dedi. «Bizde ata tegi degen sóz bar. Ony biz ózgertip, eskilik dep júrmiz. Ol qatemizdi sońǵy jyldary ǵana túzeı bastadyq. Kimniń arqasynda biz osyndaı dárejege jettik, olar kim bolǵan, ne istepti, ne qaldyrypty dep aldymen árkim ata tegin bilý kerek. Osydan semá dástúri shyǵady. Muny ata jolyn qýý deıdi. Bul jaqsy dástúr. Jaman jerden shyqpapty, tegi jaqsy eken degenniń máni tereń. Bul bir mektep. Semányń tarıhyn, ata tegin qurmettep súımeı Otandy qurmettep súıý múmkin emes. Óz semásynyń namysyn qorǵamaǵan adam basqanyń namysyn qorǵaı almaıdy» dedi B.Momyshuly jazýshy Mamytbek Qaldybaevtyń batyr jaıynda jazylǵan ár qazaqqa etene tanys «Umytylmas kezdesýler» kitabyndaǵy Moskva qalasyndaǵy bolǵan jazýshy Leonıd Sergeevıch Sobolevpen áńgimesinde. Al dástúrdiń bala tárbıesindegi alatyn orny týraly «Úlkendi syılaý, kishiniń qamyn jeý – dástúr. Biz bir jasy úlken kisi sabasa osy kúnge deıin úndemeımiz. Ádil me, ádil emes pe, ún shyǵarmaımyz» degen er Baýyrjan «Dámdi, dástúrdi syılamaı ósken balalardyń qolyna qylysh berse, kimdi de bolsa shaýyp tastaýǵa daıar» dedi. Al dástúrdiń bolashaq jaýynger tárbıesindegi alatyn orny týraly «Ananyń áldıin bilmegen – ul bolmaıdy, Ýstavty bilmegen – soldat bolmaıdy», «Balaǵa adamnyń, azamattyń boıyndaǵy barlyq jaqsy asyl qasıetter ananyń aq sútimen berilýi qajet, sonda ǵana odan jaýynger shyqpaq» degen qazaq batyry Baýyrjan Momyshuly «Naǵyz jaýyngerlerdi tárbıeleýde dástúrdiń alatyn orny zor» dedi.

Baýyrjan Momyshuly degen sóz aıtylǵanda, múmkin, ár qazaqtyń kóz aldyna, eń aldymen, aǵa leıtenant, batalón komandıri kele qalatyn shyǵar. Ol jaıynda Uly Otan soǵysy kezinde kitap jazyldy. A.Bektiń «Volokolamsk tas jolyn» B.Momyshulynyń Shymkenttegi jeti jyldyq mektepte birge oqyǵan ári synyptasy (olarmen birge qazaq aqyny Ábdilda Tájibaev ta oqyǵan) ári 8- dıvızıada bolǵan maıdandasy, belgili qalamger Qurmanbek Saǵyndyqov «Arpalys» degen atpen qazaq oqyrmany úshin qazaqsha sóıletip berdi. A.Bektiń kitaby da, sonymen birge batyr jaıynda jazylǵan jazýshy Ázilhan Nurshaıyqovtyń «Aqıqat pen ańyz» romany da ýaqytynda-aq kolhoz-sovhozdarda turatyn árbir qazaq balasynyń bas almaı oqyǵan súıikti shyǵarmalaryna aınalǵandyǵy kópshilikke belgili.

Qazaqtyń Baýyrjany soǵysty aǵa leıtenant shenimen bastap, Sovet Armıasynyń polkovnıgi ataǵy dárejesine kóterildi. 1958 jyly Moskva qalasynda ótken qazaq ádebıeti men óneriniń onkúndigi kezindegi Ortalyq ofıserler Úıiniń kók zalyndaǵy kezdesýi kezinde uıymdastyryp júrgen bir podpolkovnıktiń «Baýyrjan Momyshulyna sóz beriledi» degen habarlaýynan keıin de zal toly otyrǵan generaldar bastaǵan áskerıler myna qazaq ne aıtar deısiń degendeı kekirttik minez tanytyp, eshkim de qol soqpaı qoıady. Qazaqtyń Baýyrjanyna qurmet bildirgen joq. Sonda osyny ózi de baıqap, minbege kóterilip: «Baıqaımyn, ishterińde generaldaryń da bar kórinedi ǵoı. Al men bolsam, Sovet Armıasynyń polkovnıgi ǵanamyn» dep sózin bastaǵan B.Momyshuly eki saǵat boıy qaǵazǵa qaramaǵan kúıi sheshen sóılep, zaldy óziniń sózine tánti etip ketedi. Álemde bilim men mádenıetke qol jetkizgen elder ekinshi bir jurttyń, eldiń bilimin, mádenıetin, ónerin ǵana baǵalap, sol bilimi, óneri, mádenıeti, ıntellektisi ózderinen kem soqpaı turǵanda ǵana baryp olardy moıyndap, qurmetteıtin bolsa kerek. Onyń naqty bir mysaly – joǵaryda aıtylǵan qazaq jazýshysy Qalmuqan Isabaevtyń áńgimesindegi roıálda álemdik kompozıtor Bethovenniń mýzykalyq shyǵarmasyn oınap bergen jaýyngerlerdi nemister osy Bethovendi oınap bere alǵandyǵy úshin qurmettep, olar úıden shyǵa bergende-aq, túgel júgirip baryp, aldarynan esik ashqan bolatyn. Ózderimen aldynda soǵysqan áskerdiń ústerindegi formasyna qarap: «kıimine qaraı qarsy aldy, aqylyna qarap shyǵaryp saldy». Al myna jaǵdaıda B.Momyshuly zalda sóz sóılegende álginde ǵana myna qazaq ne aıta qoıar deısiń degendeı syńaı tanytyp otyrǵan generaldar bastaǵan saryala kıimdi samsaǵan áskerıler (300-deı adam) endi qazaqtyń Baýyrjany sóıleı bastaǵanda onyń sózine zaldy jańǵyryqtyra qol soǵyp, aıaǵynda oryndarynan túregelip qol shapalaqtap, qurmet bildiredi. Bul qazaqtyń Baýyrjanynyń bilimine, aqyl-parasatyna, sheshendigine kórsetken qurmetteri edi. Tipti generaldardyń biri «Kórgenimiz kóp qoı bizdiń. Sony qaıtip jazýymyz kerek? Aqyl-keńes alaıyn dep edim, qalaı kezdese alamyn?» dep qazaqtyń Baýyrjanynan aqyl-keńes suraıdy. Sonda osynyń bárine kýá bolyp zalda otyrǵan qazaq jazýshysy Safýan Shaımerdenov «Osyndaı ul tapqan qazaq halqynan aınalaıyn!» deıdi tebirenip. Biraq bul sózdi Baýkeńe estirtpeı, ishimnen aıttym dep jazdy jazýshy óziniń ár qazaqqa etene tanys «Aǵalardyń alaqany» kitabyndaǵy «Maqtanysh» atty shyǵarmasynda. Batyr Baýyrjannyń er Muhametqulǵa arnaǵan óleńinde qazaqtyń bir batyr uly qazaqtyń ekinshi bir batyr ulyn «Kelbetti, hám ónerli saltanatty, Sendeı jigit anadan týa bermes» dep jyrlaǵan edi. Osy sózderdi qazaq halqy qazaqtyń Baýyrjanynyń ózine de qaratyp aıtatyndyǵy shúbásiz. Joǵaryda keltirilgen jazýshy Sáýirbek Baqbergenovtiń «Qarǵa tamǵan qan» romanynda úndi halqynyń ańyzy aıtylady. Úndi halqynyń ańyzy boıynsha Qudaı áýeli áıeldi jaratqan eken deıdi. Áıel jer betinde jalǵyz bolypty. Sonan soń áıel Qudaıǵa ózine serik bolarlyq jan jaratyp berýdi suraıdy. Biraq áıel Qudaıdyń jaratqan maqulyqtarynyń birde-bireýin jaratpaı, ormanǵa jibere beripti. Osylaı toqsan toǵyz maqulyq jaralady. Áıel júzinshi márte baryp tilegin aıtqanda Qudaıdyń áıelge tili tıip: «Sen ne degen qanaǵatyń joq pende ediń?» – deıdi áıelge. «Eń sońǵy tilegim!», – deıdi áıel de boı bermeı. Qudaı: «Al aıt tilegińdi», – degende, áıel: «Osyǵan deıin jasaǵan toqsan toǵyz maqulyqtyń boıyndaǵy eń jaqsy qasıetteri osyǵan berilsin», – degen eken. Sonda Qudaı júzinshi etip Jigitti jaratqan eken deıdi. Jigitterdiń boıyndaǵy arystannyń aıbaty, jolbarystyń qaıraty, aıýdyń sabyry, qyrannyń júregi, suńqardyń alǵyrlyǵy osyǵan baılanysty bolatyn bolsa kerek. «Jigit seksen syrly, toqsan toǵyz qyrly bolsyn» degen ata maqaly da osyǵan baılanysty shyqqan eken. Biraq bul kele-kele ózgerip «Jigit eń bolmasa bir syrly, segiz qyrly bolsyn» depti. Jazýshy Sáýirbek Baqbergenov Baýyrjan aǵasyn óz kitabynda osy bir ańyzdaǵy jigitke uqsatady.

***
Shyǵarmanyń negizgi deregi Keńes Odaǵynyń Batyry, gvardıa polkovnıgi, halyq súıip oqyǵan birneshe shyǵarma, týyndylardyń avtory, jazýshy, qazaq halqynyń dańqty perzenti Baýyrjan Momyshulynyń 1991 jyly «Qazaqstan» baspasynan jaryq kórgen «Qanmen jazylǵan kitap» shyǵarmasynyń ishindegi derekterden («Soǵys psıhologıasy», «Maıdannan jazylǵan hattar», «Áńgimeler, maqal-mátelder») alynǵan. Aýdarǵan Muhtar Qazbekov. Qurastyrǵan fılologıa ǵylymdarynyń doktory Mekemtas Myrzahmetov. Kitap mazmunynda baıandalǵandaı, Krúkovo shaıqasy kezinde 19-polktegi 1-batalonǵa kishi leıtenant M.Islamqulov, 2-batalonǵa kapıtan Vehov, 3-batalonǵa kapıtan Jýkov komandırlik etken bolatyn. Shaıqas kezinde Vehov B.Momyshulyna telefon soǵyp: «jeti-aq adamym qaldy, ne istemekpin?» dedi. Jýkov telefon soǵyp: «barlyq batalónnan jalǵyz ózim qaldym, ne isteýge buıyrasyz?» dedi. Sonda B.Momyshuly ekeýine de «Birinshi batalónnyń komandıri Islamqulovtyń qaramaǵyna baryńyz» degen bolatyn. Jýkovqa «Óz batalónyńyzdy saqtaı almaǵan ekensiz, qatardaǵy qarapaıym soldatsha soǵysyńyz» degen. Sonda Jýkov: «Oıpyrmaı, úlken basymdy sonsha kishireıterlik men ne jazyp edim. Kapıtan edim ǵoı. Kishi leıtenanttyń qaramaǵyna jumsadyńyz-aý» deıdi. B.Momyshulynyń bul buıryǵyna polk komısary Logvınenko da narazy bolady. Budan keıingi jaǵdaı týraly B.Momyshuly «Komısar ol jaqqa partıa uıymynyń jetekshisin jibergen, meniń buıryǵym jetkizilmegen, olar onda baryp tutas áskerı sovet qurypty, bul jóninde men bilgen joqpyn. Onda Islamqulovty soǵa bastaǵan» deıdi. Olar Muhametqulǵa «Momyshuly bizge sene bermeıdi, sen oǵan telefonmen, sirá, myna adamdardan qorǵanyp bolmas dep aıt» degen. Osydan keıin baryp ózi dıvanda jaraqatynan qozǵala almaı jatqan Baýyrjan Momyshuly Islamqulovqa onyń namysyn qaıraý úshin qazaqtyń maqalymen joǵarydaǵy shyǵarmada keltirilgen sózderdi aıtqan bolatyn. Keıin anyqtalǵanyndaı, soldattar bar bolyp shyqty. Olardy batalón komandıri dozaqtyń ishinde joǵaltyp alǵan. Biraq soldattar sol kezde shyn máninde jaýmen aıqasqan, endi bir bóligi sol kezde jaýmen qalqada turyp, panaǵa jasyrynyp urys salǵan. Baýyrjan Momyshuly bul týraly: «Erjúrek soldattarymyzdyń dańqy arta bersin deıik!» deıdi. Al komandırler týraly «Urysta soldattardy basqara almaǵany úshin qatań jazalanýǵa laıyq, biraq árqaısysy óz paryzyn adal oryndap shyqqandyqtan, kinálaryn keshiremin» dedi. Olar Moskvanyń qaqpasyna tike alyp baratyn temirjol men qara joldyń túıisken jerinde Máskeýdiń bosaǵasynda dushpannyń aldyna kóldeneń bóget bolyp, dushpannyń kóp kúshin alǵa bastyrmaı taban tiresip, jaýǵa qarsylyq kórsetip jatqan bolatyn. 8-dıvızıa Rýzadan Krúkovoǵa deıin jaýǵa tabandy túrde qarsylyq kórsetip kelgen edi. Dıvızıa jaýǵa shepti bergende de, jaýdy ábden tıtyqtatyp, olardyń adam kúshine mol shyǵyn keltirip baryp berip otyrdy. Óıtkeni Panfılov taktıkasynyń negizgi maqsaty osyndaı bolatyn. Ol birde B.Momyshulyna «Momyshuly, nemister myna selo úshin eń kemi bir jarym polkin jer jastandyratyn bolsyn» degen. «Aıyrylyp qalǵan shepti qaıtadan alýǵa bolady, biraq aıyrylǵan adamdardy qaıtara almaısyń» deıdi Baýyrjan Momyshuly.

Baýyrjan Momyshuly 1944 jyldyń 8 jeltoqsanynda Moskva qalasynda Sovet Jazýshylarynyń klýbynda sóılegen sózinde «Joldastar! Osydan týra úsh jyl buryn bizdiń Qyzyl Armıanyń basqa bólimderimen birge Panfılov dıvızıasy Moskva túbindegi aýdandardyń tirek pýnktteriniń birinde – Krúkovo stansıasynda júrgizgen jeti kúnge sozylǵan qıan-keski urystan keıin Joǵarǵy Bas qolbasshynyń buıryǵy boıynsha manevrli qorǵanystan qarsy shabýylǵa kóship, 1941 jyly 8 dekabrde Krúkovo stansıasy men derevnásyn azat etti. Bul oqıǵaǵa búgin úsh jyl tolyp otyr. Men ol kezde aǵa leıtenant sheninde edim. Qyzyl Armıa qarsy shabýylǵa shyqqan kezde, alǵashqy urysqa qatynastym. Bul datanyń elimiz ben dıvızıa úshin erekshe mańyzdy bolatyn sebebi bar, sol kezde soǵys tarıhynda betburys boldy, ıaǵnı biz qorǵanystan qarsy shabýylǵa shyqqan edik. Bizder Krúkovoǵa qaraı shabýylǵa shyqqan kezde, aǵa leıtenant Baýyrjan Momyshuly, úsh jyl ótken soń ózin poves qaharmany, ádebı tulǵa, kitap keıipkeri bolamyn dep áste oılaǵan joq edi. Men júrgizilgen júzdegen urystardan keıin panfılovshylardyń ishinen tiri qalǵandyǵym úshin de, búgin sizderdiń aldaryńyzda polkovnık sheninde sóıleý qurmetine ıe bolyp otyrǵandyǵym úshin de taǵdyrǵa razymyn» dedi Baýyrjan Momyshuly. Ǵalym Mekemtas Myrzahmetov «Qanmen jazylǵan kitapqa» jazǵan alǵy sózinde bul kitap týraly aıtqan oıyn oqyrmanǵa «jańa tolqyn jas urpaqty ata dástúrin qasterlep Otan súıý rýhynda tárbıeleýdiń rýhanı quralyna aınalar degen senimdemiz» dep qorytady.

Al qazaq jazýshysy Qalmuqan Isabaevtyń «Sonata» jáne «Qazaq válsi» shyǵarmalary jazýshynyń 1975 jyly «Jazýshy» baspasynan jaryqqa shyqqan «Joldas komendant» atty kitabynyń ishinen, al jazýshy Sáýirbek Baqbergenovtiń kitabynan alynǵan derek jazýshynyń 1980 jyly «Jazýshy» baspasynan jaryqqa shyqqan eki tomdyq shyǵarmalarynyń birinshi tomyna engen «Qarǵa tamǵan qan» romanynan, al jazýshy Mamytbek Qaldybaevtyń kitabyndaǵy derek jazýshynyń 1989 jyly «Qazaqstan» baspasynan jaryqqa shyqqan «Umytylmas kezdesýler» kitabynan, al jazýshy Safýan Shaımerdenov kitabyndaǵy derek jazýshynyń 1990 jyly «Jazýshy» baspasynan jaryqqa shyqqan «Aǵalardyń alaqany» kitabynan, al aqyn-kompozıtor Tynyshbaı Rahımovtyń «Dombyra men kúısandyq» óleńi 1983 jyly «Jazýshy» baspasynan jaryq kórgen, aqynnyń 1980 jyly «Jazýshy» baspasynan jaryqqa shyqqan «Toǵyz perne – toqsan kúı» atty jyr kitabynyń júıeli jalǵasy bolyp esepteletin «Kókiregim – kúısandyq» atty jyr kitabynyń ishinen alynǵan.

Al Qurmanǵazy konservatorıasy jáne kúıshi Qurmanǵazy Saǵyrbaıuly men kompozıtor Ramazan Elebaev, ánshi Temirbek Kókibaev jaıyndaǵy derekter «Qazaq SSR» 4 tomdyq qysqasha ensıklopedıasynyń» 1988, 1989 jyldary jaryqqa shyqqan 3, 4-tomdaryndaǵy derekterden alynǵan. Bas redaktor R.N. Nurǵalıev.

Al «Qazaq válsi» ániniń kompozıtory Latıf Hamıdıdiń «Qazaq válsi qalaı týdy?» atty shyǵarmasy jáne «Jas qazaq» ániniń óleńiniń avtory, jazýshy Ǵabıden Mustafınniń «Jas qazaq» ániniń shyǵý tarıhy da baıandala ketetin «Syrshyl ánshi» atty shyǵarmalary 1989 jyly «Óner» baspasynan jaryq kórgen «Ardaq» óner taqyrybyndaǵy týyndylar jınaǵynan alynǵan. Qurastyrǵan Serik Negımov. 1942 jyly Kalının maıdanyna barǵan kezderinde Ǵ.Mustafın, J.Elebekov, E.Ómirzaqovtardyń blındajda demalyp jatqan bir sáti eken. Osy kezde J.Elebekov dombyramen bir áýendi shertip otyrypty. Ǵ.Mustafın: «Men estimegen táýir nárse eken mynaýyń. Tartshy» deıdi J.Elebekovke. Sonda ánshi J.Elebekov sol arada Ǵ.Mustafınniń myna sózine kúlip jiberedi. «Ras, táýir me? Bul keshe óziń aıtpa degen Ramazan shyǵarǵan án emes pe» deıdi. Sóıtse sonyń aldynda ǵana Qazaqstannan barǵandar ónerin kórsetip bolǵannan keıin, jaýyngerler de óz ónerin kórsetken konsertte Ramazan Elebaev Tólegenge arnalyp shyqqan óziniń «Jas qabir basynda» degen ánin mátinimen garmonǵa qosyp oryndap bergen eken. Sol kezde sol ánniń áýeni de, mátini de jazýshy Ǵ.Mustafınge unamaı qapty. Konsertten keıin ol Ramazanǵa: «Bul ándi aıtýǵa bolmaıdy. Joqtaý tárizdi. Jasyq, jylaýyq án eken. Aýyl arasynda aıtylatyn zarly ánge uqsas. Bizge kóterińki, jigerli ánder kerek» dep aıtqan eken. Endi ánshi Júsipbek Elebekovtiń shertip otyrǵany sol ánniń áýeni eken. Ǵ.Mustafın bul arada: «Ánniń áýelde unamaı, keıin qulaqqa jaǵymdy estilýiniń eki syry bar edi. Men áýelde ándi teksimen qosa estigen bolatynmyn. Sózderi joqtaý, kúıiný sarynynda bop uıqasy onsha kelispedi. Ánniń de jetimsizdigi bar. Júsipbek osy ándi synnan ótkizip, óńdep dombyraǵa salyp alypty» deıdi óziniń Jusipbek Elebekov jaıynda jazǵan «Syrshyl ánshi» atty shyǵarmasynda. «Olaı bolsa, bul ándi aıaqsyz tastamaý kerek. Jańadan tekst jazý kerek shyǵar» deıdi Ǵ.Mustafın. Sonda Júsipbek Elebekov: «Bul tamasha án bolǵaly tur. Endeshe tekst jazyp ber» deıdi Ǵ.Mustafınge. «Ekeýmiz biraz kún birlesip jumys istedik. Sózdi án yrǵaǵyna laıyqtaý úshin keı jerin qaıta-qaıta óńdeımiz. Ramazan Elebaevtyń, sózin men jazǵan «Jas qazaq» áni, keıin Júsipbektiń oryndaýymen kópshilikke tarady» dep jazady ataqty «Jas qazaq» ániniń óleńiniń avtory, jazýshy Ǵabıden Mustafın ánshi J.Elebekov jaıynda jazylǵan óz shyǵarmasynda.

Al «Qazaq válsiniń» áýeniniń de, óleńiniń da ómirge kelý deregi qyzyq. Áýelde L.Hamıdı radıopesaǵa mýzyka jazýǵa kóńili daýalamaı júredi. Osylaı júrgende bir kúni L.Hamıdıdiń úıine radıopesanyń rejıseri Qalıbek Qýanyshbaev keledi. Ol L.Hamıdımen kórshi turady eken. «Sen qashqaqtama, seniń qolyńnan keledi. Bilesiń be, ýaqyt degen zymyrap ótip barady... Bilseń sol, erteńnen bastap jaz... Jazasyń!» deıdi. Osydan keıin L.Hamıdı mýzyka redaksıasyndaǵy Maqsutbek Maıshekınnen pesany alyp, jazýǵa otyrady. Kóp qınalady. Áýeli Jolamannyń arıasy romans janrynda dúnıege keledi. Oǵan jaýap retinde onyń súıgen qyzy Saırannyń arıasy da romans janrynda úılesimin tabady. Romans bul kezde qazaq mýzykasyna etene bolyp bara jatqan kezi eken. Biraq pesadaǵy osy eki jastyń toı ústinde qýanyshty kóńil kúımen qosylyp oryndaıtyn taǵy bir ánderi bar eken. Endi L.Hamıdı osy dýetti qandaı janrda jazsam eken dep kóp oılanady. Aqyry váls yrǵaǵynda jazbaqqa bel býady. Sebebi qýanyshty toı, kóterińki kóńil kúıge saı mýzyka ol váls bolatyn deıdi L.Hamıdı. Biraq váls bul kezde qazaq mýzykasyna etene bolyp sińise qoımaǵan eken. «Ne bolsa da kórdim, men munyń váls ekenin eshkimge aıdarlap aıtpaı-aq qoıaıyn» deıdi L.Hamıdı. Sonda dýetti tyńdaǵan ánshiler J.Elebekov pen K.Baıseıitova «Qaraı gór, mynaý qazaq válsi ǵoı» dep qýanǵannan ekeýi birdeı oryndarynan túregelip ketti dep jazady L.Hamıdı óziniń «Qazaq válsi» qalaı týdy?» atty shyǵarmasynda. «1942 jyly Frýnze qalasynda ótken Orta Azıa respýblıkalary men Qazaqstan mýzykasynyń onkúndiginen keıin «Qazaq válsiniń» ásem áýeni Odaq kólemine keń tarady» deıdi L.Hamıdı. Osydan keıin aqyndar «Eki toı» soǵys taqyryby ǵoı. Pesada oryndy bolǵanymen, jeke shyrqaýǵa kelmeıdi, sondyqtan onyń óleńin jastyq, mahabbat taqyrybyna qaıtadan jazý kerek» deıdi. Biraq S.Muqanov válstiń óleńin jazyp beremin degen ýádesin soza beredi, qoly tımeıdi. Osylaı birneshe aı ótedi. Bir kúni L.Hamıdı kósheden S.Muqanovty kóredi. Jumysqa bara jatyr eken. Bul kezde S.Muqanov Jazýshylar odaǵynyń tóraǵasy bop isteıdi eken. L.Hamıdı de oǵan erip Odaqqa barady. S.Muqanov kezekshiden kiltin alyp jatqanda L.Hamıdı oǵan «Sábe, kiltti maǵan bershi» deıdi. Kabınetke Sábeńdi aldymen kirgizip, ózi de kirip, esikti ishten bekitip tastaıdy. «E-e, munyńa ne joryq, Lateke-aý?» deıdi S.Muqanov. «Esikti jaýyp qoıdym, Sábe. Kilttiń mende ekenin kórip otyrsyń, qashan válstiń jańa óleńin jazyp bitkenińshe, esik ashylmaıdy» deıdi L.Hamıdı. «Lateke-aý, Lateke!..» deıdi S.Muqanov. «Joq-joq, men tyńdamaımyn!.. Qazir jazyp beresiń, bitti...» deıdi L.Hamıdı. Sábeń myna sózge jymıyp eriksiz baryp oryndyǵyna otyryp, qaǵaz-qalamyn daıyndaı bastaıdy. Jazýshynyń júzindegi álgi jymıysy birte-birte oılylyqqa aýysyp bara jatty deıdi kompozıtor. «Ómirsheń bir óleńniń dúnıege kelgenin, naǵyz «Qazaq válsiniń» endi týǵanyn sezdim» deıdi kompozıtor jazýshynyń jazǵan osy bir jyrynan keıin. XX ǵasyrdyń 40-jyldarynda dúnıege kelse de, bul án búgingi jastarǵa da ortaq dúnıe. Sebebi XXI ǵasyrdyń jastary da mahabbatty jyrlaıdy. Osy ánde aıtylǵandaı, kóktegi kún nurynan qýat alyp, juldyzdardan da jaryǵyraq jaınaı túsetin Alash jastary turǵanda jazýshy Sábıt Muqanovtyń «Qazaq válsi» ániniń óleńi de, jazýshy Ǵabıden Mustafınniń «Jas qazaq» ániniń óleńi de ómirsheń jyrlar bola beredi. Al qazaqtardy XIX ǵasyrda Evropaǵa tanystyrýda eleýli eńbek sińirgen Bronıslav Zalesskıı óziniń qazaqtar jaıyndaǵy jazbasynda «Bul halyq mýzykany jaqsy kórip, kez kelgen sátte ony kóńil qoıyp tyńdaı biledi» dep jazdy. Al XIX ǵasyrdyń orta shenindegi qazaq dalasyndaǵy ózi kórgen qazaq jastarynyń mahabbatty joǵary baǵalaıtynyn, ásirese ózi olarǵa ocherkinde «qap-qara janary shoqtaı jaınaıdy» dep baǵa bergen qazaq arýlarynyń ulttyq oıyn kezindegi sátin «Dala amazonkasy unaǵan jigitke ǵana ózin qýyp jetýge múmkindik beredi, al basqa dámegóıler bolsa bosqa qyzdan qamshy jep qaıtady... Júrekke ámir qaı jerde bolsyn júrmeıdi, ásirese ol osynaý ólkede qattyraq soǵatyndaı» dep jazdy. Syrtkóz B.Zalesskııge arýlardyń mahabbat dep soqqan júregi ásirese osynaý qazaq dalasynda qattyraq soǵatyndaı bop kórindi. «Mahabbatty jyrlaımyz biz – jastar» deıdi qazaq jastary óz válsinde. Al joǵarydaǵy áńgimede bul váls týraly «Klassıshe válsen» restoranyndaǵy juptar «Noh male» noh male» («Taǵy da, taǵy bir ret!») dedi alaqandaryn soǵyp. Olar bul válstiń áýeniniń taǵy da oınalýyn surap jatyr. Óıtkeni qazaq jastary da óz válsinde «Bizdiń jyr da bar jyrǵa ulasqan» demeı me. Iá, olardyń úni álemdik jyrlarǵa baryp ulasa beredi. Sebebi barlyq halyqtar barlyq uly ári tamasha nárseler jasaýǵa qabiletti degen qazaqtyń Baýyrjany. (Shyǵarmadaǵy «Qazaq válsi», «Jas qazaq» ánderiniń teksi 1980 jyly «Óner» baspasynan shyqqan «Án – kóńildiń ajary» qazaq ánderi jınaǵynan alynǵan. Qurastyrǵan Eńilhan Mekejanov. B.Zalesskıı eńbeginiń deregi 1991 jyly «Jazýshy» baspasynan shyqqan «Álem» álmanahynan alynǵan. 1-basylym. Bas redaktor Aqseleý Seıdimbekov. B.Zalesskııdi aýdarǵan jazýshy Kádirbek Segizbaev).

---