InfoHub Logo

Ýmeı otdavat svoıý dýshý,
Ýmeı svoıý dýshý hranıt

V. Brúsov

Qyz júregi syr búkkish. Talaı syrdy tuıyq saqtap, bilmegensip, sezbegensip ishte ǵana túıemiz. Orynsyz ázil aıtqan keıbir urynshaq jigitterge til qatynastan kózimizdi bir tóńkerip, ishteı kúlip turatyn da kezderimiz bolady. Osyndaıdan ońaı uǵyp, biz týraly keıbir kezde arzan syndar aıtyla salatyny da málim.

Syr — adamnyń jan dúnıesi ǵoı, ony uǵý ońaı bop pa. Bilmeıdi dep bireýge syn taǵýdyń ózi qıyn. İshimdegini oılap tap deýden aýlaq bolǵym keledi meniń. İshke túıgen syrdy syrtqa da bir shyǵaryp kórgen durys. Múmkin syrym qyz boıyna laıyqsyz, anaıy bop kóriner. Munyń nesin aıtasyń dep keıbir qyzdar namystanyp, min taǵar. Taqsa taqsyn, oǵan da men kónemin. Jalǵyz-aq, solar synaý, mineý ońaı da, al bar qıyndyq adam janyn bilýde ekenin uǵyna bilse bolǵany.

Óz basym kemshilikti jasyryp, jaqsy bolǵym kelmeıdi. Sondyqtan da qyzdarǵa tán tuıyqtyqty bylaı qoıyp, bar shynymdy, bar syrymdy aldaryńa salamyn, qurbylarym.

1

— Sholpan, sen oqyǵan kitaptaryńnyń keıipkerlerine elikteısiń, — dedi ol maǵan búgin bir sózdiń retinde.

Juldyzdyń osy sózi maǵan qatty batady. Ras, onyń maǵan jamanshylyq oılamaıtyny da, keıbir qyzdar qusap kúndemeıtini de málim. Ol aıtsa tegin aıtpaıdy. Oılap aıtady, júregindegi shynyn aıtady, ózinshe meniń qamymdy jep aıtady.

Munyń bárin jaqsy bilemin men. Alaıda, namysym keledi. Ol meniń oıymsha, aqyldy qyz, biletin qyz. Biraq, men de ózimdi qýys qýraımyn dep eseptemeımin. Men de ómirdi ózimshe túsinem, ózimshe uqqym, ózimshe ómir súrgim keledi. Romandy kóp oqysam — onyń keıipkerlerine elikteý úshin emes, oı-pikirimdi, bilimimdi óristeteıin dep oqımyn. Nege uqpaıdy muny ol!

— Juldyz, — dedim men qyzaraqtap. — Túsindirshi maǵan sózińniń mánisin. Menińshe, negizsiz aıtylǵan sóz.

— Aýyr tıdi-aý, ózine bálem! — dep kúldi ol.

— Ras, aýyr tıedi. Men qýys keýde, shúıke bas qyz emespin ǵoı, meniń janym tákappar ekeni, basqaǵa bolmasa da saǵan aıan.

— Romantıkaly qyzbyn deısiń ǵoı. Mine, osynyńnyń ózinde de romannyń áseri júri — dedi ol shyn sózimdi ázilge shaptyryp.

— Joq, joq, meni dosym deıtin bolsań, sózińniń qazir sebebin aıt.

— Senińshe, men búgingi sabaqqa barmaı-aq qoıýym kerek-aý. Onyń jóni kelmes, bıkesh.

Sodan keıin ol az oılanyp turdy da:

— Ergen demalys kún ǵoı, sonda otyryp aıtaıyn, — dedi ázildi qoıyp, baısaldy pishinmen.

Ol sabaǵyna ketti. Men sabaq. ústinde leksıadan asyǵys jazyp alǵandarymdy jınaqtap, qaıta kóshirýge otyrsam da, kejegem keıin tartyp, jazýǵa moınym jar bermeı qoıdy. Qanshama ózimdi zorlasam da eshteńe shyqpady. Jazýǵa shuǵyldana bastasam, Juldyzdyń álgi sózi esime keledi de, basqany umyttyryp jiberedi.

«Romannyń keıipkerlerine elikteısiń!» — dedi ol. Ǵajap eken! Oǵan qandaı dáleli bar? Munysy, sen qýys qýraısyń, ómirge óz kózińmen qaramaısyń degeni de. Múmkin, men shynynda da solaı shyǵarmyn? Óz boıymdaǵy kemshilikti kóre almaı júrgen bolarmyn. Ózime óne boıy óz kózimmen qaramaı, kisi kózimen de qaraýym kerek shyǵar.

Sen kimsiń, Sholpan, á? Oqyǵan qyzbyn, biletin qyzbyn deımisiń? Osydan basqa aıtaryń bar ma? Múmkin, seni ýlap júrgen osy uǵym bolmasyn.

Mine, men basqanyń kózimen de qarap kórdim ózime. Onyń aıtqany osy ǵana boldy. Men, tipti, bosqa qıaldanyp otyrǵan bolarmyn, adam ózine basqanyń kózimen qaraı almaı júrmesin...

Ómirime kóz jiberip kóreıin. Balalyq shaqty ne qylam, boı jetip, sylana bastaǵan kezderimdi sholaıyn. Orta mektepte oqydym, jaqsy bitirip, ınstıtýtqa tústim. Qazir ınstıtýttyń III kýrsynda oqyp júrmin. Aıtýǵa ońaı-aq. Biraq bul ómirimniń syrtqy tulǵasy ǵana. Al ishki dúnıede osy ýaqyttarda qandaı ózgeris boldy?..

Men kórkem kitapty jastaı oqydym jáne tańdap emes, qolyma túskenin oqydym. Maǵan jón silterlik úıimde bilimdi adam bolmady. Juldyz aıtqandaı, bir kezde oqyǵan romandarymnyń keıipkerine eligip te júrdim. Biraq munyń bári qıalyma, oıyma ǵana áser etti. Bar bolǵany sol.

Bul, árıne, ótken shaq. Ondaǵydaı emes, dúnıege kózqarasym ózgerdi. Romannyń ózin de talǵap oqıtyn dárejege jettim. Sóıtken meni romannyń keıipkerlerine elikteısiń dep kiná taǵady dosym.

Álde, ol meniń súıispenshilik sezimderimnen bir osaldyq taba ma? Jaqyppen júrgenimdi unatpaı ma? Iá, ıá, ol Jaqypty jaqtyrmaıdy. Sol jigitterdi unatpaımyn, zymıan, berekesiz sıaqty bolyp kórinedi degen keshe maǵan. Tym qatty aıtylǵan osy pikiriń úshin, Juldyzjan, men saǵan qandaı renjımin. Qalaı, qalaı aýzyń baryp aıttyń sol sózdi. Meni jaqsy kórgenin sol ma? Men ony qandaı súıetinimdi, meni ol qandaı súıetinin bilesin be sen? Bul týraly ózine talaı aıtpadym ba?

— Sholpanjan, seniń qýanyshyń — meniń de qýanyshym demeýshi me ediń. Súıtken dosyńnyń kóńiline qaramaı, aýyr sózdi aýzyń baryp qalaı aıtady ekensiń.

Tipti, meniń jar súıýime, súıgen adamymmen qyzyq ómir súrýime qarsymysyń sen? Joq, joq, qarsy emessiń bilemin...

Sen de romantıkalyq qyz ekenińdi bilemisiń Juldyz! Ózińdi qarapaıym qyzbyn degiń keledi. Bul seniń óz kózqarasyń. Búgingi men sıaqty, ózińe basqanyń kózimen qarap kórdiń be, sirá?..

Mahabbat! Mahabbat! Osyny uǵamyz ba biz? Uǵa almaımyz kóbimiz. Ómir darıa bolsa, sol darıany ustap turǵan mahabbat qoı, qurbylar.

Áıel men erkek arasynda bolatyn mahabbatty bilesińder me, qyzdar? Bilemiz, bilemiz deısińder, sender. Durys, bilesińder. Al qaıdan bilesińder? Oqyp bilemiz, estip bilemiz, oılap, sezip bilemiz deısiń keıbireýiń. Bilmeısiń deımin men ondaılarǵa. Mahabbat — dostyq, mahabbat — ystyq sezim, kirshiksiz adal sezim. Osyndaı sezimge boılap kórmeseń bilemin deýin qate, ol ásheıin sezý, joramaldaý ǵana.

Shyn súıgen adamda jalǵan sezim bolmaıdy. Ol aldaı da, arbaı da bilmeıdi. Ol óz sezimin súıgen adamynan jasyra da almaıdy. Osyny basqa bilmese de, Juldyz biledi. Nege deseń bul onyń óz basynda bar. Alys qalalardyń birinde armıada júrgen Sháńgereıdi onyń janyndaı súıetini, arman etip, kelýin asyǵa kútýi, oǵan turmysqa shyǵý tátti qıal ekeni maǵan málim. Súıte turyn meniń súıispenshiligime min taǵatyny qalaı?

Meniń sezimim qazir jas qyzdardyń basynda bola beretin kórse qyzar, ushqyr, balalyq sezim emes, shyn súıispenshilik sezimi. Juldyz ne dese de, Jaqypty janymdaı súıemin. Oǵan júregimdi bergenmin. Ony qaıtyp alýǵa qudiretim endi jetpeıdi de. Biraq súıýdi men romannan úırengenim joq, ómirden úırendim. Maǵan ony tabıǵattyń zańy ózi úıretti...

Bireý esik qaqty.

— Kirińiz! — dedim men tátti oıymdy buzǵanǵa jaqtyrmaǵan pishinmen.

Jaqyp eken. Qýanyp kettim. Ol ádettegi jaıdary júzben amandasyp qasyma kelip otyrdy da:

— Tapshy qyzmetti tastap nege kelgenimdi? — dep betime kúlimsirep qaraı qaldy. Onyń kúlimdegen ótkir kózine kózimdi qadaı qoıyp edim, kúlip jiberdi de:

— Juldyz qaıda ketken? — dedi.

— Tórtinshi kýrstyń stýdentteri tústen keıin oqıdy ǵoı, sabaǵyna ketti. Ony ne qylasyń aıtshy, tez! — dedim.

— Demalysqa jigiti kele jatyr deıdi. Úıine telegramma kelipti. Bizde qyzmet isteıtin bir kórshisi aıtty.

— Shyn ba, janym-aý, shyn ba? Qýantaıyn qazir Juldyzdy, — dep men ornymnan ushyp turdym.

— Toqta, dos qyzyńnyń jigiti kelgenin aıtqanyma súıinshi bermeımisiń, — dep kúldi ol.

— Qalaǵanyńdy al.

— Qalaǵanymdy keıin oılanyp aıtarmyn, al dál qazir bir súıgizýiń kerek, — dep jarasymdy bir pishinmen qushaǵyna qysty. Men úndemedim...

Nege ekenin bilmeımin, úıden shyǵyp bara jatyp Chernyshevskııdiń bir keıipkeriniń: «Ólip bara jatsań da, mahabbatsyz súıgizbe» degen sózi esime tústi. Qyzyq-aý adam degenniń oıy! Bul ne, kúmándaný ma?.. Men súımesem súıgizbes te edim ǵoı...

Sháńgereı, dosymnyń aýzynan tastamaıtyn Sháńgereıi, alǵashqy kórgenimde maǵan unamady. Bir betkeıleý, tipti minezi tikshil jigit bolyp kórindi. Nelikten bylaı kóringenin ózim de bilmeımin. Ol maǵan pálendeı esh nárse degen de joq. Birinshi kórgende adamdy adam unata qoıa ma, sodan shyǵar.

Qalaı degenmen de, jaqyn degen adamyń týraly oılaǵan oıyńdy umyta qoıý ońaı ma, sebebin izdep, qıalǵa shomdym.

Keshe tórteýmiz «Er Tarǵyn» operasyna bardyq. Ne sóılestik? Eske túsireıinshi. Sháńgereı kóp sóılegen joq. Áńgimeniń tizgini Jaqypta boldy. Bir sózdiń retinde ol:

— Aqjúnistiń beınesi Medeıaǵa uqsaıdy.

Sháńgereı:

— Múmkin, — dep jymıdy da qoıdy. Úzilgen sózdi men jalǵadym.

— Joq, Medeıa tym qan isherleý ǵoı, Aqjúnis Stendaldyń «Qara men qyzyl» atty romanyndaǵy Matılda qyzdyń beınesine uqsaıdy, — dedim.

— Múmkin, — dep Sháńgereı taǵy kúldi.

— Nemene, sen, bárine de múmkin deısiń. Sodan basqa aıtaryń bar ma? — dedi Juldyz jigitine qarap erkeli bir nazben.

— Ómirdi árkim ózinshe oılap, ózinshe túsinedi, Juldyz. Ol olaı emes, bulaı dep jatýdyń ózi mundaıda oryndy bola bermeıdi, — dedi Sháńgereı.

Juldyzdyń aıtýynsha, ol ádebıetti jaqsy biletin adam bolsa kerek edi. Dál osy arada sonysy maǵan sezilmeı tur. Múmkin, bizden júreksinip turǵan shyǵar. Múmkin, Medeıalardyń kim ekenin bilmeıtin shyǵar degen oı sap ete qaldy maǵan. Qaıdan keledi eken osyndaı ústirt oılar. Keıde óz shamamyzǵa qaramaı, min taqqyshaqpyz-aý!

— Sháńgereı qurbym, sózińe qaraǵanda, Aqjúnis jóninde ózińshe pikirin bar sıaqty ǵoı, aıtsaıshy, estıik sonyńdy, — dedi Jaqyp sıqyrlana kúlip.

Sháńgereı túsin ózgerte qoıdy da:

— Aqjúnis, meniń oıymsha, Medeıa da, Matılda da, basqa da emes, ol kádimgi qazaq, qyzy Aqjúnistiń ózi, — dedi.

— Sen Aqjúnis jónindegi pikirge qosylmasań odan da zoryn aıtaıyn, — dedi Jaqyp daýysyn qubylta sóılep, — «Er Tarǵyn» «Aıda» operasynyń kóshirmesi der edim. Nanbasańdar, eki operanyń mazmunyn oılap, salystyryp kórińder.

— Lıbrettoda keıbir mazmun uqsastyǵy bolsa, sol úshin bir operany ekinshi bir operaǵa telı qoıý, baryp turǵan bısharalyq bolar edi. «Er Tarǵyn» mýzykasy — qazaq mýzykasy, qazaq, turmysy, olaı bolsa, naǵyz qazaq, operasy. Al «Anda» bolsa...

Úshinshi qonyraý soǵyldy da, ishki zalǵa kirdik. Kelesi úziliste opera týraly áńgimeni eshkim qaıta jańǵyrtqan joq.

Ótken keshte bolǵan azdy-kópti áńgimemiz osy ǵana. Aıtpaqshy, budan basqa da bir áńgimeler taǵy boldy. Eń sońǵy úziliste tómengi zaldy aralap júr edik. Bizdiń ınstıtýttyń birinshi kýrsynda oqıtyn eki qyz kes-kestep kelip aldymyzǵa tústi.

— Qaryndastar, teatrǵa kisi jigitimen kelmeı me eken, ózderińiz ǵana júrgenderińiz qalaı? — dedi Jaqyp ázildep.

— Joq jigitti satyp alamyz ba, qazaq, jigitteri júrmeıdi bizben, — dedi bireýi artyna bajyraıa qarap.

— Ekeýiń de jas bala ekensińder, jastyqpen de aıtatyn bolarsyńdar, alaıda, munan bylaı mundaı betpaq bolyp, beti ashylǵam kekse áıeldiń sózin aıtýshy bolmańdar, qaryndastar. Ol senderge laıyqsyz. Qyz baǵasy mundaımen artpas bolar. Qyz ári tákappar, ári namysshyl, ári bıazy bolýy kerek, — dedi Sháńgereı salmaqty pishinmen.

Qyzdar únsiz taıyp turdy.

— Sen qyzyq ekensiń, Sháńgereı. Teatrǵa, tegi, qyzdarǵa moral oqý úshin kelgensiń ǵoı, — dedi Jaqyp saq-saq kúlip.

— Bul moral oqý bolmaıdy, durysyn aıtý bolady. Adamǵa adamsha qaraý kerek, qaıda, qashan bolsa da, kemshiligin týra betine aıtý kerek. Odan álgi kisi paıda kórmese, zıan kórmeıdi.

— Joq, bul teorıań barlyq jerde birdeı durys bola bermeıdi. Aıtaıyq, jańaǵy qyzdar seniń janyń ashyp aıtqan sózińe túsindi dep oılaımysyń. Sózge túsinetin adam álgideı sóz aıtpas ta edi. Árıne, túsingen joq. «Bireýdi jónge salamyn dep áýre bolyp ne qylasyń, eń aldymen, ózińdi jóndep alsań da jeter», — dep ketti. Qudaı biledi, súıden ketti. Oǵan shágiń bolmasyn.

— Múmkin, solaı da shyǵar. Eger men aıtqan sózdi olar ekinshi bireýden estise, sóz joq, oılanatyn bolady. Al kisi ózi týraly kóp oılansa, kemshiligin de kóre bastaıdy. Kemshiligine kózi ábden jetken adam jóndelýdiń jolyn izdeıdi. Adamnyń ortaǵa baǵynatynyn bilesin ǵoı. Eger ózińiz sıaqty qurbylar adam ómirine jaýaptylyqpen qarap, jaqsylyq jolmen áser etse, ómirimizdegi kemshilik joıyla beredi. Bizdiń kóbimizde bul joq. Keıbir oqyǵan jigitterimiz qyzdarǵa tárbıeshi bolýdyń ornyna, jaman ádettiń shyńyraýyna ıtermeleıdi.

— Dostym, áli bala ekensiń óziń, munyń bos ıdeal ǵoı. Kóringen jerde adamǵa ıaǵnı qyzdarǵa tárbıeshi bolamyz dep júrip shashymyz aǵarar. Joq, bul meniń natýrama kelmeıdi, — dedi Jaqyp mysqyldaı kúlip.

— Ras, adamgershilik sezim ábden boıyna sińip jetpegen kisige bul solaı. Ol adammen ishteı túsinisý de qıyn. Óıtkeni, adamgershilik sezim az kún ishinde adam kókiregine nur bolyp tola qalmaıdy, tek mysqaldap kiredi, uzaq tárbıeniń jemisi ǵoı ol. Biz birimizben birimiz, báribir, túsinise alatyn túrimiz joq kórinedi. Onan da, bul áńgimeni qoıǵanymyz jón, — dedi Sháńgereı.

Ol bul sózdi shyn júregimen, syr etip aıtyp turǵanǵa uqsady. Kim biledi, múmkin shyn nıetimen-aq aıtqan bolar. Biraq maǵan onyń dál qazirgi bir pishini qubylmaly bolyp kórindi.

— Solaı-solaı, — dedi Jaqyp sýyq jymıyp, — sende adamgershilik joq degiń kele me maǵan. Onaı qortyndy jasaýǵa janyńyzdyń qumarynshy, qurbym.

— Jaqyp, kóńilińiz aýyr almasyn, siz solaısyz degenim emes bul. Jalpy, bárimiz týraly aıtyp jatyrmyn. Men bireýdi minep, muqataıyn deıtin nıetten aýlaq adammyn. Al biraq jalǵan ómir súrgim kelmeıdi. Oılanǵanymdy qurbylarymnyń betine týra aıtýdy abzal kóremin.

...Úıdi-úıimizge taradyq. Jolda Sháńgereı men Juldyzdan bólingen soń Jaqyp:

— Ári ańǵal, ári anaıy jigit eken. Kóp nárselerdi balasha uǵynady, — dedi.

Osy oı meniń basyma da keldi. Osy oımen áli áýrelenip otyrmyn.

Adamgershilik! Adamgershilik! Onyń oıynsha, Jaqyptyń boıyna adamgershilik sezim sińip bolmaǵan. Kúlerlik nárse eken. Ony qaıdan bile qoıypty. Soǵan jaýap bere ala ma eken ózi?.. Bul balaǵattaý ǵoı bireýdi. Bizdiń jazyǵymyz onyń kelgenine qýanyp, tóbemizge kóterip, qadyr tutqanymyz ǵana. Syılaǵandy bilmeıtin osyndaı bir qurbylarǵa keıde qarnyń ashady...

Adamǵa ádil bolý kerek qoı. Iá, ıá, adamǵa ádil bolý kerek. Olaı bolsa, meniń de ádil bolýym kerek. Syn taǵa otyryp, oıdy salmaqtap kórgenim jón. Syılaǵandy bilmeıdi degenim Sháńgereı sıaqty jigit úshin tym orynsyz bolmasyn. Menińshe, ol munan da zordy uǵynatyn, túsinetin jigit. Sóıtse de ol maǵan unamaıdy, minezderin tosańqyraı beremin sol jigitti.

Jaırańdap Juldyz keldi sabaqtan.

— Kelshi, sáýleshim, seni asyǵa kútýdemin.

Biz túnde kesh jattyq. Tańerteń turyp sabaqqa kettim. Men ınstıtýttan qaıtqan soń sabaǵyna ol ketti. Sóıtip, bir bólmede tursaq ta, sóılese almadyq emes pe.

Ol kelgen betinde balasha erkelep meniń moınyma oraldy. Qandaı qulpyryp ketken ózi búgin! Shirkin, súıispenshilik-aı! Adam janyn shybynsyz jaz ete de, qaharly qys ete de bilesiń-aý.

— Qalaı eken Sháńgereı, shynyńdy aıtshy, unady ma saǵan? — boldy onyń birinshi aıtqan sózi.

Eı, júrek-aı, munsha ózimshil bolarmysyń! Basqanyń jaıynan da óz jaıyńdy buryn oılaıtynyń bar-aý, seniń...

— Nege úndemeı qaldyń, unamaı ma? — dedi ol maǵan, tesile, kúle qarap.

Ne deımin oǵan? Shynymdy aıtýym kerek shyǵar. Álde...

— Senen nesin jasyraıyn, keıbir minezderin onsha unata qoımadym, Juldyzjan.

— Ǵajap emes, ózim de solaı oılap edim. Al sen oǵan qatty unaǵansyń.

«Men oǵan qatty unaǵanmyn! Qyzyq eken! Ózim de solaı oılap edim», — deıdi. Mine, ǵajap! Bizdiń Juldyz bara-bara danyshpan bolar deımin.

— Juldyzjan, Juldyzjan, — dep ornymnan ushyp turdym, — óziń aıtam dep ediń ǵoı, aıtshy, qazir aıtshy maǵan qoıatyn kináńdi. Romanǵa elikteıtin de, adamgershiligi joq jigitti tapqan da men bolyppyn ǵoı...

— Já, jeter, — dedi Juldyz kúlimsirep. — Ózin ábden renjigen ekensiń. Meıliń. Tek dos jylata, dushpan kúldire aıtady degendi esińnen shyǵarmasań bolǵany.

Sodan keıin ornynan turdy da betime úńilip:

— Kemshiligimizdi jasyrmaı betimizge aıtyp otyraıyq deıtinimiz qaıda? — dedi qıylǵan pishinmen.

— Renjimeımin, Juldyzjan, renjimeımin. Adam óz kózi jetpegen kemshiligin bireý aıtsa, kóńilge túıtkil bolatynyn bilesiń ǵoı. Tek sol túıtkil mazamdy ketirip barady.

— Aıtpaqshy, qazir Sháńgereı keledi. «Abaı jyrlary» kıno-kartınasyn kórýge ýádelesken edik. Daıyndal, basqa oıdy ázirshe umyta tur, — dedi Juldyz.

— Joq, eshqaıda barmaımyn. Basym aýyryp otyr, — dedim men.

— Joq, barasyń, Sháńgereı senimen baraıyq degen.

Dál osy sózdiń aıtylýyn kútip, kidirip turǵandaı esik qaǵyp Sháńgereı kirip kelgeni bar emes pe. Ol ashyq jaıdary júzben meniń qolymdy alyp amandasty da:

— Túsiń qashyp otyr ǵoı, Sholpan, — dedi júzime qarap.

— Aýyryp otyrmyn.

— Olaı bolsa, taza aýada júrip qaıtqanyń jón. Sonda basyn jazylady. Júr bizben, — dedi.

Olar qansha qıylyp ótinse de, men túrli syltaý aıtyp, kınoǵa barmaı qaldym.

Ol keshe «siz» dep sóılesken edi, búgin sen dep sóılesti, Biraq osy «seni» meniń qulaǵyma súıikti aǵa aıtqan jyly sózdeı bolyp estildi. Ol keshe meniń kózime adamǵa jaqyndyǵy joq, jat minezdeý kórinip edi, dál qazir bıazy, aqjarqyn jigit sıaqtanyp kórindi. Keshe ony kóńilsiz adam ba dep shamalap edim, tegi sonym da qate bolǵan ba qalaı?..

Oılaı berseń oı taýsylmaıdy. Jáne kóńil-kúıiń ár saqqa júgirgende adam ár túrli bolyp kórine berýi de múmkin. Adamdy syrttan, bir-eki aýyz sózben topshylaý bylaı tursyn, syrlasa júrip bilip alsaq ta az bolyp pa!

— Meniń syrym, jigitter, emes ońaı, — dep pe edi danyshpan Abaı.

2

— Qyzyqsyń-aý, sen, Sholpan. Birdemeni oılasań egjeı-tegjeıine jetpeı qoımaısyń. Búgip áńgimelespesek, erteń áńgimelesermiz. Onyń ne ókinishi bar. Meniń de shashpaýymdy kóteretin jóni bar emes pe. Keshe ekeýlep osynsha qıylǵanymyzda kınoǵa barmaı qaldyń, búgin osynda otyrǵanyna ókinesiń, jón be osynyń — dedi Juldyz, Sháńgereı aýyz úıge shyǵyp ketkende, maǵan.

Shynyn aıtqanda, men Sháńgereıdiń úıine kelgenime ókinip te otyrǵanym joq. Tek bir kóńilsizdik paıda bolyp otyr. Áldenege alandaı beremin. Áldekimder jetpeıtin sıaqty. Sol úshin de:

— Jataqhanaǵa qashan qaıtamyz, qashap áńgimelesemiz? — degen edim. Onyń Juldyzǵa unamapty. Durysynda, dos júregimen de eseptesý kerek qoı. Nege eskermeımin osyny men?

Aýyz úıden Sháńgereı men onyń jeńgesi keldi.

— Nege kóńilsiz otyrsyńdar, qyzdar? Senderdeı kúnimizde án salyp, óleń aıtyp, úıdi basymyzǵa kóterýshi edik. Al sender syn qonaq bolyp syzylypsyńdar da qalypsyńdar, — dedi jeńgeı jaırańdap.

Osy jeńgeı bir jaqsy adam. Ony, onyń erin edáýir ýaqyttan beri bilemin. Ol Juldyz ekeýimizdi budan buryn da birneshe ret jataqhanaǵa kelip, úıine ertip aparǵan. Ózine ábden úırenip ketippiz. Baladaı erkelep turamyz.

Al ol kisiniń eri de izgi adam bir. Saı qosylǵan ekeýi... Aǵa, shyn aǵa. «Ótirik aǵa da bolýshy ma edi» deısińder me, qyzdar?

Iá, ótirik aǵalar da joq emes bizde deımin men.

Osy úıge kelgen saıyn maǵan bir oı túsip qaıtamyn. Kóńildi. Qyzyq ómir kóremin de qyzyǵamyn, qıaldanamyn. Meniń de solardaı jaqsy ómir súrgim keledi. Sodan keıin osy tátti ómirdiń arqaýyn izdeımin... Sóz joq, muny sender de izdeısińder, qyzdar. Al soǵan jaýap taptyńdar ma?

— Arqaýy mahabbat, — deısińder bireýleriń. Men de buǵan qosylaıyn. Biraq bul tolyq jaýap bola ma? Mahabbat — súıispenshilik. Sen súıip, ol súımese — qyzyq emes. Qaıta ý bolyp jabyspaı ma júrekke.

— Ol da seni súıetin bolsyn deısinder. Muny qaıdan bilý kerek, bireýdiń ishine kirip shyǵa almaısyń. Áńgime, áńgime osynda jatyr-aý. Osyny oılaıyqshy.

...Biz uzaq otyrdyq. Án saldyq óleń aıttyq. Saǵat túngi on birler shamasynda jataqhanaǵa qaıttyq. Mine, Sovet kóshesimen júrip kelemiz. Qasymyzda Sháńgereı.

— Sholpan, basyń jazyldy ma? — dep kúledi ol.

— Jazylyp keledi, — deımin men.

— Biraq kóńilim qosh emes de.

— Nege qosh bolmasyn.

— Jasyrmaı-aq qoı, men bárin de bilemin. Renjýlisiń bizge. Solaı emes pe?

Juldyz. Juldyz, munyń qalaı, janym? Ne boldy saǵan? Syr shashpaıtynyń qaıda? Bárin de, bárin de aıtqansyń ǵoı tegi, dep ishimnen qynjyldym. Biraq, ol býynsyz jerge pyshaq urmaıdy. Kimge syr aıtyp, kimge syr aıtpasyn biledi. Alaıda, osy jolǵysy orynsyz.

— Joq renjime, baýyrym. Adal dos dosynyń ómirine nemquraıdy qaraı almaıdy. Sondyqtan da, ol dos ómirine aralasýǵa keıde májbúr bolady. Munyń ózi onyń dosyna alǵashqyda ersi de, orynsyz da kórinýi múmkin.

Ol osy sóziniń qandaı áseri boldy eken, bileıinshi degendeı meniń betime qarady. Men úndemedim.

— Ashyq aıtamyn, Juldyz da, men de Jaqypty jaqtyrmaımyz. Saǵan teń emes dep bilemin. Ras, men ony bir-eki-aq ret kórdim. Sonyń ózinde onyń qandaı jan ekenin ańǵarǵan sıaqtymyn. Adamdy sózine qarap ta aıyrýǵa bolady. Sóz adam janynyń, aqyl-oıynyń aınasy ǵoı. Jan kúıi sóz arqyly syrtqa shyǵady, aqyl-oı sóz arqyly kózge kórinedi. Menińshe, sol jigittiń, dúnıege kózqarasy tym taıaz tárizdi. Al ondaı adam ómirge,- mahabbatqa tereń úńilip qaraı almaıdy...

— Dostyqtaryńyzǵa raqmet, al árkim óz ólmesin biledi ǵoı.

— Qatelesesiń, Sholpan, adam óz áreketin óne boıy bile berse, danyshpan bolyp keter edik bárimiz de... Biz Jaqyppen júrme dep azǵyrmaımyz seni. Ondaıdan biz aýlaqpyz. Jalǵyz-aq dosty syrtqy shyraıymyzben aldaǵymyz kelmeıdi. Bul saǵan aýyr tıedi. Adaldyq anaıy bolyp kórinedi. Sezimmen oınaǵyń kele me dep oılaısyń. Súıispenshilik sezimniń ne ekenin men de bilemin. Mende de sezim bar, mende de jastyqtyń oty bar... Biraq dos qatesine kórip turyp úndemeı qalýǵa taǵy bolmaıdy. Oılan, óz aqylyńnyń sarabynan ótkiz bárin de.

Ol sodan keıin az oılandy da, taǵy da sózine kiristi.

— Sen ómirde eshkimniń yqpalyna ketpeı, turmys máselesin ózinshe sheshpek bolasyń, Sholpan. Biraq, sonymen birge, ańqaýsyń áli. Ómir máselesine ańǵaldyqpen qaraısyń. Jurttyń bárin ózińdeı kóresiń, ózińshe túsinedi dep oılaısyń. Dosqa degen adal júrek bar sende. Barlyq júrektiń soǵysy osy óz júregińniń soǵysy sıaqty bolyp seziledi saǵan. Joq, janym, adamǵa olaı ońaı qaraýǵa bolmaıdy. Biz tústeı birimizge qandaı uqsamasaq, ishteı de sondaı uqsamaımyz, ala-qulamyz. Jaqsymyz, jamanymyz da, asylymyz da, jasyǵymyz da bar ishimizde.

— Sháńgereı aǵa, men adamnyń bári birdeı dep oılap kórgenim joq. Dál siz aıtqandaı ańǵal da emespin-aý deımin. Men ony-munylardy oqyǵan qyzbyn. Qyz synaǵan jigitti biz de synap júrmiz. Ol da esińizde bolsyn.

— Sháńgereı kúldi.

— Seniń oqyǵanyńda daýym joq, Sholpan, bilesiń de. Biraq áli óte az bilesiń. Kóp nárseler oqydym, bárin bilip aldym dep oılaýdy basyńnan shyǵar. Bilim — ómir. Al, ómir sarqylmas darıa ekenin uǵasyń ǵoı.

Biz áńgimemen jataqhanaǵa qalaı jetin qalǵanymyzdy da baıqamappyz.

— Sholpan, sen maǵan renjime. Eger sen durys teń taýyp, qyzyq ómir súrseń, qýanǵannan basqa, bizde bóten nıet joq. Tek mynany esker: seni men biz áli jaspyz. Jaqsy adamdardy kóp kórdik, syrlas boldyq deı almaımyz. Adam janyn, kóbinese, tek kitap arqyly ǵana bilemiz biz. Bul jetkiliksiz. Men manadan beri áńgimeniń bárin sen bilmeıdi, uqpaıdy den aıtqanym joq, sen aıtsa uǵatyn da, biletin de adamsyn. Degenmen, bir nárseni uǵa almaı kelgensiń, — dep kúlimsiredi ol bizben qoshtasyp turyp.

— Men neni uǵa almaı kelippin, aıtyńyz.

— Mahabbattyń kúshin uǵa almaı kelgensiń.

— Túsiniksizdeý munyńyz.

— Seniń oıynsha, Jaqypta min joq sıaqty kórinedi. Onyń aýzynan shyqqan sózi, júris-turysy unap turady saǵan. Ielikten bulaı? Osyny bilemisiń? Esinde bolsyń, — dedi ol daýsyń kóterip, — shyn súıgen adam súıgen kisisiniń kemshiligin kórmes bolar. Ony aıtasyń, kórgisi de kelmeıdi. Óıtkeni oǵan súıispenshilik sezimmen, adal nıetpen qaraıdy. Tipti onyń kózge kórinip turǵan kemshilikterin ańǵarmaýǵa, mańyz bermeýge tyrysady. Eger súıgen adamyńda mundaı súıispenshilik sezim bolmasa, qaqpaqylǵa aınaldyrady seni... Sen Jaqypty romannyń keıipkerleri sıaqty tez, sheksiz súıgensiń de, onyń jan syryn bilýden qalǵansyń, Sholpan.

Ne aıtyp tur osy jigit, ne estip turmyn men? Juldyz, jan dosym Juldyz, seniń de aıtpaǵyń osy eken ǵoı... Uqpaımyn, uqpaımyn. Uzaq uzaq oılanýym kerek muny uǵý úshin.

Adaldyq pa, arbaý ma bul? Qalaı dep oılaısyńdar, qyzdar? Aıtyńdarshy, bilseńder?..

3

Beıbit, beıqam júrek bar edi mende, typshymdy alyp, oıǵa dýshar etti osylar meni. Oı degen qazir dosym bolyp aldy, Oılap-oılap kelemin de, shynymmen-aq, qatelesip -júrmin be deımin. Osy kezde kóz aldyma kúlimsirep Jaqyp keledi.

— Nege, nege ǵana kóp oılaıtyn boldyń. Ekeýmizdiń oıymyz bir-aq emes pe edi, urlaǵanyń jón be eken menen ony, Sholpanjan! — dep qynjylǵandaı bolady. Sodan keıin shat júzben:

— Bizdiń mahabbatymyzǵa eshkim ara týra almaıdy, bilip qoı! — dep kúledi. Qasyma kelip, shashymdy sıpaıdy... Moınymnan qushaqtaıdy... Súıedi... Al men bolsam, uıqysy kelgen adamdaı maýjyrap, barlyq oıdy umytamyn. Tek eki kózim jaýdyrap súıgen jannyń betine jaltaq-jaltaq qaraı beremin. Ol ejelgi ádeti boıynsha:

— Áıel jany erkeletkendi súıedi. Uqpaıdy osyny bizdiń maýbas jigitter! — dep kóziń oınaqshytyp maǵan nazdana qaraıdy.

Kenet ol kóz aldymnan ǵaıyp bolady. Oı soqpaǵyna qaıta túsemin men... Bul ne, qyzdar? Sender meni: «Janyń tym názik eken, qurbym, — dep kinálap ta otyrsyńdar, bilemin. Súıip kórgenderiń bar ma ishterińde? Mundaı sezimdi solar biledi... Qyz shirkin unata da, elige de beredi. Ol bárimizdiń de basymyzda bolǵan. Biraq, bir-aq súıý, shyn súıý — ol basqa sezim, ol jaı sezimdeı tez óshe qalmaıdy, ol óse beredi, eseıe beredi...

Men Jaqypty shyn súıemin. Súıgendikten de ol týraly aıtylǵan árbir sóz meniń mazamdy ketiredi. Súıgen adamymnyń jany ózimdeı kirshiksiz bolǵanyn jaqsy kóremin, mahabbatymdy qorlaǵym kelmeıdi. Bul men úshin aýyr júk. Taǵdyrym meniń óz qolymda. Osy taǵdyrymdy durys sheshý — eń aldymen ózime baılanysty. Bul meniń qyz basyma syn. Óz ómirimniń qojasy bolyp otyryp durys dos taýyp, durys ómir súre almasam — óz jamandyǵym, óz aıybym. Biz osylaı oılaýǵa tıis emespiz be, qyzdar.

Iá, ıá, osylaı oılaýǵa tıispiz. O, joq, oılaý da az. Taǵdyrymyzdy is júzinde osylaı sheshe de bilýimiz kerek qoı. Mine, bul qıyn... Júrek dosyń durys tańdaı bilý kerek deısińder me! Durys tańdaý — adam janyn múltiksiz bilý degen sóz ǵoı. Kúni boıy sheshe almaı otyrǵanymyz da osy emes pe?..

«Súıgen adam súıiktisiniń kemshiligin kórmeıdi...» — dedi ol. Osynyń jany bar tárizdi me qalaı?.. Kóz jibereıinshi Jaqyptyń jan dúnıesine.

Jaqyp, sen kimsiń? Dosymbysyń álde qasymbysyń? Tý, qyzyqpyn osy men. Qalaısha aýzym barady buǵan meniń. Uıat eken. Syrt sózdiń osynsha áser etkenine tanym bar. Syrt sóz dedim be men? Shyn dostarymnyń sózi syrt sóz bolǵany ma? Shyn dos ekenin qaıdan bilemin?.. Já, jetti, bara-bara ózime-ózim senýden de qalarmyn. Janym, Jaqyp, saǵan senemin. Janym Juldyz, saǵan da senemin. Sen ózińniń adal júregińdi aıtasyń. Biraq seniń qatelesýiń múmkin.

Álde men qatelesip júrgen bolarmyn. Oılaıynshy, oılanshy taǵy da...

Jaqyppen tanysqanyma búgin týra eki aı. Osy eki aıdyń on bes kúnin eseptegim kelmeıdi. Bul Sháńgereıdiń Almatyda bolǵan kúnderi. Al bul kúnderde ómirimniń kóbi oımen ótti. Sonda qyryq bes kún qalady. Osy qyryq bes kún ishinde Jaqypqa shyn júregimmen tolyq berilip bolǵan ekenmin. Tym shuǵyl ketken sıaqtymyn endi oılap otyrsam. Tákappar, órkókirek-aq qyz emes pe edim osy men. Qalaı ǵana tez berilip qaldym eken. Baǵym ba, sorym ba, soǵan degen bir ystyq sezim az kún ishinde-aq boıymdy bılep almady ma? Jigit degendi op-ońaı bilemin degen bir sezim basymdy aınaldyrmady ma?

Ol oqyǵan jigit, bilimdi jigit. Ony qaıdan bilippin men. Instıtýtty bitirdim, Otan soǵysy maıdandarynda boldym, soǵys bitken soń Shymkent qalasynda biraz kún qyzmet istedim. Odan osynda jiberdi degen óz sózinen basqa men ne bilemin... Shúbá degen jamansyń-aý, júrekke kelip bir sińseń, tereń túbine jatyp alyp adamnyń oıyn ońǵa bastyrmaýǵa tyrysasyń. Syrlasamyn, súıemin, sóıtip turyp bilmeımin deımin shúbáǵa erip... Shynyńda da, bilmeıtin shyǵarmyn. Syrty jaz, ishi muz, qar júzdi, qý jigitter joq deımisiń. Sen oǵan shyn berilip, adal syryńdy aıtasyń ol óziniń aramza nıeti úshin saǵan óz syryn aıtqan bolyp, súıispenshiligińdi órshitip, janyńdy ýlaı beredi.

Joq, joq! Ondaı jigit Jaqyp emes. Jaqyp janyn bilemin men. Men ony qandaı súısem, ol meni sondaı súıedi.

— Sholpanjan, ózimnen basqanyn bárinen de qyzǵanyp turamyn seni. Tek ózimniń ǵana qasymda júrseń eken dep oılaımyn! — dep bir emes, san aıtpaıtyn ba edi, ol maǵan shyn syr etip.

Qyzǵanysh — súıýdiń bir belgisi emes pe. Súımegen adam qyzǵana ala ma? Ańqaýmyn, ańqaýmyn men áli. Qyzǵaný — shúbálaný, shúbálaný — senbeý degen sóz ǵoı. Senbeý — jete bilmegendikten, durys uǵynysa almaǵandyqtan týady emes pe. Ásili, sezimi asyl jandar, basqany da ózindeı kóredi, ol aıaǵyn qıa bassa, kúmandanady da turady. Búıtip súıgen júregin ózi-aq alsyn ondaılar!

On bes kún! Sońǵy on bes kún! Sen meni tańdandyrasyń. Sen maǵan menen basqa da súıgen adamnyń júregin kórsettiń.

Ras, olar da menshe súıedi. Biraq olarda qyzǵanysh sezimi joq, birine biri kúmándaný joq. Kisi súıgendikten qyzǵanady deseńiz olar nanbaıdy, kúledi. Áli esimde, bir kúni Juldyzdan:

— Sen osy qyzǵaný degendi bilesin be, — dedim.

— Bilemin, — dedi kúlip, — jigitiń keıde qyz ertip kelip júredi, nege qyzǵanbaısyń degiń kelip tur ǵoı, solaı ma? Onyń basqamen júrmeıtinin men jaqsy bilemin, sondyqtan qyzǵanbaımyn, túsinikti me. Mahabbat pen joldastyqty ajyrata bilýiń kerek seniń de, Sholpan.

Ol ańqaý qyz emes. Muny onyń kózi jetip aıtady. Dos júregin ábden uǵynǵan. Onyń janyn óz janyndaı biledi. Mundaıda júrektiń túbinde qyzǵanyshqa oryn da qalmaıdy.

Men she? Men Jaqypty basqadan qyzǵanamyn. Ol týraly áldenege seziktene beremin... Demek, biz ekeýmiz birimizge birimiz senbeıtin bolǵanymyz ǵoı. Endeshe, áli uǵynysyp jetpegenbiz de...

Janym-aý, qaıdan ǵana kele berdi, osyndaı jaman oılar. Shúbá, aýlaq, aýlaq júr endi menen. Basqanyń maǵan keregi joq, óz júregimniń qalaýymen ǵana júremin men. Janym Jaqyp, men ýádeme berikpin. Berik bol, ózin de ýádeńe. Men sendik. Erteń joq búrsigúni toı. Esińde bar ma ol? Solaı dep ýádelesken edik qoı, ázirlen!

Erteń joq, búrsigúni toı! Turmysqa shyǵamyn. Ómirimde jańa dáýren bastalady!

Keler kún keledi eken, ne daıyndap... Bilesińder me, qyzdar?..

4

Neni sezesiń, júregim? Qatty, qatty soǵasyń ǵoı. Qýanǵanda da osyndaıyn bolýshy ma edi seniń?.. Jaqypqa, Jaqybyma qaraıynshy, qandaı eken dál qazir onyń júzi. Solǵyn ǵoı, janym-aý. Qýanbaı ma álde ol? Sol da sóz bolyp pa. Qýanbaı netýshi edi... Áne, ol kóziniń astymen maǵan qarady. Joq, kúni boıy qarap otyrǵan ǵoı, sony da ańǵarmappyn ǵoı. Qoı, óz ornyma baraıyn.

— Juldyzjan, óz ornyma otyraıyn. Jalǵyzsyrap qalady ǵoı Jaqyp.

— Barsań bar, — dedi ol solǵyn ǵana.

— Sháńgereı aǵanyń bizdiń toıymyzda bola almaǵanyna ókinemin, Juldyzjan!

— Nesi ókinish, endi bir úsh-tórt aılardan keıin ózi de birjolata keledi. Sonda bizdiń toıda kezdesesiń onymen! — dedi Juldyz kóńildi pishinmen.

Jap-jańa kóńilsiz edi, Sháńgereıdiń aty atalǵanda jaırańdap qalǵanyn qarashy. Súıispenshilik, neden ystyq boldyń eken sen!

Men óz ornyma, Jaqyptyń janyna kelip otyrdym. Osy kezde azǵana qonaǵymyzdyń eń úlkeni Kereı degen jigit ornynan turyp:

— Jigitter, — deı berip edi, bir qyz sózin bólip:

— Aǵaı, munda tek jigitter emes, qyzdar da bar, olardy da umytpaýyńyz kerek! — dep ázilmen qaǵytyp tastady.

— Durys, durys, qaryndas, ózine bir myqty soqqy berdiń-aý bálemniń!

— Olaı bolsa, jigitter men qyzdar...

— Joq, qyzdardy buryn aıttyńyz, aǵaı.

— Onyń da bolsyn, qaryndasym. Sonymen, qyzdar men jigitter...

— Jalǵyz qyzdar Men jigitter ǵana emes, munda kelinshekter de otyr. Nemene, ony sizdiń kórgińiz kelmeı me? Máselen, myna Kúlsheler, — dep bireý, sóıleýshi jigittiń óz áıelin kórsetti.

Otyrǵandar dý kúldi.

— Oı, ony qoıshy, ol bizdiń kempir ǵoı.

— Ony kempir deseń ózińdi shal de.

— Qoıdym, qoıdym. Janjaly qursyn, — dedi sóz alyp turǵan jigit, qýtyńdap, — qyzdar, jigitter, kelinshekter, meniń aıtaıyn degenim mynaý: bul ózi ǵoı eki jastyń úılený toıy ıaǵnı tatý, tátti bolashaq jas semá toıy. Al tatýlyqtyń sharaby da tátti bolý kerek shyǵar, qalaı dep oılaısyńdar. Ashshy sharapty tushshytýǵa bolmas pa eken demek edim.

— Ońbaısyń Kereı, ońbaısyń.

— Ashshy, ashshy, — dep shý ete tústi bireýler.

— Qoıyńdar, qazaq dástúrinde ondaı joq.

— Joq bolsa joq bolsyn, ashshy ekenin jasyramyz ba!

Jurttyń nazary bizge aýdy. Jaqyp súıiseıik degendeı maǵan betin taqaı qoıdy.

Dál osy mınýtta bireý esik qaqty. Bárimiz de solaı qaradyq. Qalasha kıingen bir jas kelinshek kirip keldi.

— Ǵapý etińizder, qurbylar, bul, úı kimdiki, toı jasap jatqandar kim? — dedi áıel sózin kelte qaıyryp.

Shý sý sepkendeı tyna qaldy.

— Toı meniki, meniń úılený toıym! — dedi Jaqyp zildi daýyspen.

Áıel til qatpastan aıańdap bizdiń janymyzǵa keldi. Men áldeneden seskengendeı, ornymnan ushyp turdym. Ol áýeli Jaqyptyń, sodan keıin meniń betime alaryp bir qarap aldy da:

— Qurbylar, dýmandaryńyzdy buzǵanyma keshirim ótinemin. Mynaý jigit meniń kúıeýim edi, ıá, ıá, tórt jyl otasqan kúıeýim edi, — dedi jylamsyraǵandaı bolyp.

«Sumdyq! Sumdyq! Tóbemnen ákep jaı túsirdi myna áıel! Janym-aý, bul ne keremet edi! Ónim túgil túsimde kórem dep pe edim mundaıdy men! Janym Juldyz, qaıdasyń, qaıdasyń súıeı ber meni!..»

— Men muny keshegi aýyr kúnde arymdy aq maltadaı azyq etip, sarǵaıa kútken edim-aý, — dedi áıel sózin sozyp, — bul esýas sony da bilmedi ǵoı. Osydan úsh aı buryn armıadan birjola bosap kelip, bir aıdaı birge turdy da, Almatyǵa qyzmetke jiberdi, baryp ornalasqan soń aldyramyn dep ketip otyrdy. Aldyrǵany sol, bir ret hat jazdy ma eken sodan beri. Kúıeýiń bireýge úıleneıin dep júr degen bir sybyspen kelip turǵan betim edi bul. Keshikpeppin, toı ústinen shyqtym. Ia toı bolar, ıa bata oqyryń bolar bul, sen esýastyń!

— Jetti, qysqart sózińdi, — dedi Jaqyp shyjalaqtap, — birdeme kórersiń menen!

— Budan artyq ne kórsetpekshi edik taǵy.

— Sholpan, bul áıeldi tastappyn. Meniń áıelim sensiń.

— Ar bar ma munda. Júziniń janbaýyn qarashy, — dep áıel jıirkenishti pishinmen maǵan qarady.

Onyń bul sózi júregimdi tilip tústi. Birnárse deıin dep edim, aýzyma sóz túspedi. Áıel betime biraz tesireıe qarap turdy da:

— Múmkin, sende jazyq joq shyǵar, baıǵus bala! — dep kúbirledi.

Osy sóz muz bolyp qata qalǵan júregimdi, ot bolyp jylytyp jibergendeı áser etti. Jazyqsyzbyn, apataı, — dep betinen baryp súıip alǵym keldi. Biraq namysyma baǵyp, sazarǵan kúıimde turyp qaldym.

— Turma bul úıde, turma, janym, júr! — dep Juldyz sybyrlap maǵan esikti meńzedi.

— Toqtashy, Juldyz! Qal, áıelim sensiń dep turǵanyn estımisiń? — dedim sýyq jymıyp. Sodan keıin Jaqypqa qaradym.

— Qal dediń be, sen, maǵan?

— Iá, qal sensiń meniń súıgenim.

Bul ne degen arsyz jan edi! Júzi bir jansaıshy! Shyn beınesi kózime jańa ǵana aıqyn kórindi ǵoı. Adam beıneli syrt pishinniń ishinde maımyl jandy ábilet jatyr eken ǵoı. Ábilet, maımyl! Kóz aldymda kúlimsirep Jaqyp tur ǵoı desem, jansyz, mahabbatsyz birdeme tur ǵoı. Jıirkenemin, endi senen, aýlaq ket.

— Joq, joq, saǵan, sen sıaqty ózge jar bola almaspyn endi men! — dedim tepsinip.

— Solaı ma, men úshin bári bir. «Meniń júregim barlyq sulýlardiki» degen ǵoı Don Jýan». Osynyń ózi qyzyq maǵan, — dedi eshbir shimirkenbesten kúlimsirep.

— «Don Jýan» deımisiń. Bul týraly oqysań jaqsy ǵoı, tek bireýden estip alyp, kekıdi sendeıler! — dedi Juldyz yzaǵa býlyǵyp.

— Don Jýandy oqyp ne qylsyn, ózi de Don Jýan kórinedi ǵoı sabazyn! — dedi bireýler mysqyldap.

Júregimdi namys pen ashshy yza bılep aldy. Qanym qaınap, ón boıym ot bolyp janyp bara jatqandaı tárizdendi. Áldebir sezim moıyma, ashyna tús, dep turǵandaı boldy. Osy kezde álgi áıelge kózim tústi. Ol muńdy pishinmen maǵan qıyla qarap tur eken.

— Apataı, adal mahabbatymyzdy qaralaǵan adamsymaq azǵyndy umytaıyq! Kóshten qalǵan kúshikteı jurtymyzda qalsyn, qarǵys aıtyp ketińiz! — dedim qıylyp.

Qalaı aıttym bul sózdi, qaıdan oıyma keldi, ózim de bilmeımin. Áıel kúlimsiregendeı boldy. Múmkin, tipti, kúlimsiremegen de shyǵar, áıteýir, maǵan solaı kórindi. Alaqaı! Qazir mahabbattyń kesimin aıtady ol. Kóp aldynda qara bet etip qaldyramyz ezdikti. Áne, ol sóıleıin dep tur. Tyńdańdar, tyńdańdar, qurbylarym!

— Qyz shirkinniń júregi qyzyqsyń-aý, sen! Tez kúıinip, tez sýynar ádetiń de bar seniń bir.

Ómirdiń tóbesinen qaraǵyń keledi, ár nárseden de áser alǵyshsyń sińlim, oıyn ushqyr, janyn sezimtal jan ekenińdi ańǵartady bul. Al men ómirge olaı qaraı almaımyn. Árbir qubylysty óz tulǵasynda, óz qalpynda kórýge tyrysamyn. Men myna turǵan sylqymnyń syryn tórt jyl otasqanda bilmeı keldi dep oılaımysyń joq bilemin. Bile tursam da súıemin. Jaman-jaqsy bolsyn, birqalypty turmysqa daǵdylaný, ádettený, bul da ómirge aldanysh bola alady. Men oǵan úırengenmin, úırene júrip súıgenmin. Estip otyrsyń ba úırengenmin, súıgenmin. Múmkin, munym súıispenshilik te emes shyǵar... Alaıda, odan aıyryla almaımyn. Tańdanasyń ba, sen? Tańdanbaı-aq qoı. Bul solaı.

«O, mahabbat, qaýipti sofıst, túsinemin men seni», — dep pe edi Dıdronyń bir keıipkeri, qyzdar! Kimdiki oń, kimdiki teris, ajyrata alatyn emespin qazir men. Tek ómirden alǵan sabaǵymdy aıttym. Ádil tórelikti qurbylar ózderi aıtar...

---