InfoHub Logo

Saparǵa Jarqynnyń yzasy jaman ótti. Túneýgi bir janjaldan keıin munyń ıyǵyna shyǵyp aldy. Bul da des bermeı, qanshama boı teńestik jasap baqsa da, qıýy kelmeı, amalsyz «jińishkerip» barady. Onyń saǵyn syndyrarlyq kúsh tappaıdy. Al Jarqyn bolsa, kez kelgen sátte muny muqatýyna múmkindigi bar: qıt etse, jaman oqıtynyńdy betine basady. Ne isteısiń!.. Tegimde búıte beretin bolsa, óziniń búkil klastyń sońynda qalyp, bedel bitkennen jurdaı bolatyny aqıqattaı seziledi. Joq, bulaı músápir kúıde qalýǵa bolmaıdy. Jarqyndy qalaıda ıyǵyna shyǵarmaýy, óziniń bir kezdegideı qaıta «dáýirleýi» kerek. Qaıtyp?

Sapardy bul suraq kóp oılandyrdy. Judyryq kórsetýden, qoqanloqydan eshteńe ónbedi. Jarqynmen aradaǵy janjal úshin qaıta barlyq bala muny kústanalap, aqyry ózi bosqa jamanatty boldy.

«Bul Jarqyn osynsha nege bedeldi?»-dep oılaıdy ol. Onymen qaı bala bolsa da sanasady, onyń sózine eshqaısysy qulaq aspaı ketpedi. Al buǵan?.. Bul kún ozǵan saıyn oqshaý qalyp bara jatqan tárizdenedi. Bul nelikten? Jarqyn jaqsy oqıdy, bul jaman oqıdy, sodan ba? Múmkin. Olaı bolsa, buǵan nege jaqsy oqymasqa? Jarqynnan munyń nesi kem? Bul oı ony múdirtip tastady, áldeqandaı yńǵaısyzdyq ta paıda boldy. Báse, nege búkil klasta alǵa shyqpasqa? Sonda, sonda Jarqyn sıaqtylar keleke etpek túgil, munyń aldynda jymdaı bolyp júrer edi, buǵan qarsy eshbiri aýzyn da asha almas edi. Myna qorlyqty qarashy!..

Ne isteý kerek sonymen? Qur egesten eshteńe ónbeıdi. Tym qurysa, muny jaqtaıtyn bireýler bolsa eken-aý. Nege muny jaqtamaıdy? Nege munda serik az? Sol serik degender kóbeıer me edi, shirkin? Ol bos qıal ǵoı. Myna qalpynda dál qazir muny kim qadirlemek? Sońyna «sotqar» degen shala baılap aldy. Tártip buzsyn, buzbasyn, bul aralasqan jerde bir shataq shyqsa-aq, aldymen osy jazyqty. Búıtip júrip kimniń saǵyn syndyryp, kimge qadirli bola almaq?..

Sapar kádimgideı jýasydy. Joldastarynyń yńǵaıyna jyǵylýǵa, qybyn taýyp solarmen aralasýǵa nıet qoıdy. Olardyń jáne muǵalimderdiń aldynda ónegeli ispen kózge túsýdi, reti kelse, Jarqynnyń aldyn oraıtyndaı dárejege jetýdi, sóıtip barlyq nazardy oılamaǵan jerde ózine aýdarsam-aý dep qıaldady.

Bul maqsatyna jetýdiń ázirge bir ǵana joly bar sıaqtandy. Ózgeler oılamaǵan bir ǵajaıyp is istep, birden búkil klass nazaryn ózine aýdarýy qajet. Qandaı keremet kórsetýge bolady? Barlyq sabaqty bes saýsaqtaı bilip alyp, barlyq klasty aýzyna qaratsa ǵoı. Joq, bul birden bola qoımaıdy. Oǵan kóp ýaqyt kerek. Endeshe basqa qandaı jol bar?

Mundaı joldy ol jas mıchýrınshildik istep tapqandaı boldy. Úıirmeniń alǵashqy sabaqtary, úıge berilgen tapsyrmalar oǵan bir qyzyqty jaılardy ańǵartyp, syry mol, tamasha bir ıgi isterge dýshar etti. Mine, budan birdeńelerdi oılap shyǵarýǵa bolady...

Úıirme músheleri úshin mynadaı bir tártip belgilengen edi: ár oqýshy ózi qalaǵan salada jumys júrgizip, mádenı ósimdik dúnıesinen tájirıbe jasaıdy, osy tájirıbesin aıaqtaǵan soń, qandaı nátıjege jetkenin úıirme músheleri aldynda baıandaıdy, qorytady.

Bul syrt kózge bolymsyz is sıaqtansa da, shyndyǵynda, kóp eńbekti, tapqyrlyqty, zeıindilikti, tózimdilikti, uqyptylyqty tileıtin ári qyzyqty, ári jaýapty jumys edi. Óıtkeni ósimdikti ekken saǵattan bastap ony baptaý, kútý, kún saıyn birneshe ret baqylaý, kórgen, sezgen qubylystardy buljytpaı jazyp otyrý qajet bolar edi. Óıtpeıinshe ósimdiktiń syryn bilý, jańalyq ashý múmkin de bolmas edi.

Aıtaıyq, bir balalar kúzdik tuqymdy ıarovızasıalaýmen shuǵyldandy. Olar bul jumysty ártúrli merzimmen júrgizip, ıarovızasıanyń kúnin azaıta bermek. Osy túrli merzimde ıarovızasıalanǵan tuqymnyń ósýin, ónýin baqylaıdy, ózderi ańǵarǵan qubylystardy ilgergi ýaqytta sabaq ete otyryp, keıin, kóktemgi egiste jańaǵy ıarovızasıadan ártúrli merzimde ótkizgen tuqymdaryn óz aldyna bólek-bólek egetin bolady. Osy jolmen jyl saıyn ıarovızasıalaýdyń merzimin azaıta otyryp, kúzdik bıdaıdy birjola jazdyqqa aınaldyrady.

Sapar da, mine, osy kúzdik bıdaıdy ıarovızasıalaýdy, birte-birte muny jazdyq bıdaıǵa aınaldyrýdy óz úlesine alǵan. Bul iske alǵashqyda jalpy dúrmekpen ásheıin aralasa salsa, keıin muǵalımanyń, kolhoz agronomynyń bul jaıyndaǵy ǵylymı qyzyq áńgimelerin, buryn jasalǵan tájirıbelerdi estip edáýir elige bastaǵan. Sodan óz qolymen tájirıbe jasaýǵa kirisken soń, áýestigi burynǵysynan da artyp, naǵyz qyzyq jumysqa jańa kenelgendeı bolǵan.

Osynyń aıaǵy «jańalyq ashamyn» degen izgi nıetke ákeldi. Bul iske tynymsyz bir qyzyǵý paıda bolyp, tájirıbesine qulaı berildi. Ol damyl tappady. Soltústiktiń qatty qysyp bos ótkizbeı, ıarovızasıany bastady. Sóıtip qoly bos ýaqytynyń bárin «egisine» arnady. Onyń jumysy ári asyǵys, ári dabyrasyz júrgizildi. Kútpegen jerde muǵalıma boljaǵannan da ári silteıin, búkil klasty ǵajaıyp bir jaılarmen tańdandyraıyn dep qulshyndy. Ol balalarmen aralasýdy da azaıtty. Olarmen tájirıbe jaıynda áńgime qozǵamaýǵa, olar barda bul jumystyń tipti mańyna jýymaýǵa tyrysty. Óz isin de eshkimge kórsetpedi. Keıin bul ashqan jańalyqqa ortaqtasyp, Jarqyn sıaqty maqtanshaqtar-«men aqyl bergem» demeýi úshin, ıe kórse de, óz betimen kórýdi, óz aqylymen bolýdy maqul sanady.

Osy oıy ózine qatty unady. «Top aldynda únsiz kelip biraq jarq eteıin. Kórsin sodan keıin meniń ónerimdi».

Onyń birinshi ashqan «jańalyǵy» ıarovızasıanyń merzimin birden-aq meılinshe azaıtýdan bastaldy. Muǵalıma aıtqandaı 50-55 kún, nemese sodan birtindep kemite berýdi ol eseptep shyǵardy. Eń naǵyz qysqa merzimdi qalap aldy da, arǵy merzimdi 40-45-ten bastap, sońyn 20-25 kúnge bir-aq jetkizdi. Sonymen ártúrli merzimde ıarovızasıalanǵan kúzdik bıdaıdy gorshoktarǵa toltyrdy. Bul gorshoktar kishkentaı eki bólmeniń terezeleri aldyn samsap alyp ketti.

Ýaqyt ótip jatty. Alǵashqy ekken dánderi eptep kóktep, shyǵa da bastady. Biraq bul kókteýden eshteńe enbedi, tek óskeni bolmasa, kóktep shyqqan «egini» bas almady. Muny órip qatty mazasyzdanǵan Sapar jatyp ta, turyp ta baqylady, sonda da ózgeristi kóre almady. Bul qalaı? Ol ıarovızasıalanbaǵan dán egilgen gorshokqa úńildi. Ol da kóktegen. Iarovızasıalanǵan tuqymnan ónisi tipti bir de kem emes. Má, saǵan! Iarovızasıalanǵanymyzdyń artyqshylyǵy qaıda? Ol nege kózge túspeıdi?

Kóńili sońǵy kúnderi edáýir ósip, úlken úmitpen ishteı máz bolyp júrgen Saparǵa myna oqıǵa aýyr tıdi. Erinbeı-jalyqpaı, adal-aq eńbek sińirdi. Bar bilgenin, bar ónerin aıamady. Biraq, ne paıda, sonyń bári zaıa ketti. Jarqyn sıaqty bilgishterdiń: «kútpegen, baqylamaǵan, qaıtyp jemis kórsin...» dep tabalaı shyǵa keletinine ǵoı sóz joq. Tipti, saıyp kelgende, ol da eshteńe emes-aý, bárinen de ylǵı artta qala bergen jaman-aý. Qashan bul da jurt qataryna qosylar eken?

Sapar sátsizdiktiń sebebin izdedi. Muǵalıma aıtqan erejeden aýyt ketken jerim boldy ma dep bir sát soǵan oı jiberdi. Joq, ondaı eshteńe bolmaǵan sıaqty. Dándi muǵalımanyń sol ózi kórsetkendeı: bir táýlik boıy sýǵa salyp qoıdy, ol ábden isingen soń aldy da, birneshe saǵat boıy jyly úıde saqtady, Osylaı etý kerek pe edi? Kerek edi. Demek, bul tusta eshqandaı aǵattyq bolmaǵany anyq. Sodan keıin she? Sodan keıinde ereje berik saqtaldy: álgi dánderi birneshe kún boıy qar astynda ıarovızasıalanyp jatty. Muny da ol umytpaı, kúnin durys eseptep júrdi. Ras, dándi qysqa merzimdi ýaqytpen ıarovızasıalady, mundaı jańalyq kirgizbese, nesine tájirıbe jasaıdy.

Sodan beri tynbaı baqylap keledi. Iarovızasıalanǵan da, ıarovızasıalanbaǵan da dánder kóktep ósken boıymen qaldy, Árıne, sońǵysyniki zańdy. Ol birinshi satydan-árovıza-sıalaý satysynan ótken joq. Sondyqtan ósýge, bas alýǵa tıis emes. Al bul satydan ótken alǵashqy gorshoktaǵy dánderdiń óspeýi túsiniksiz-aq. Ózi biletin óneri jumsalyp bitip, onyń qoldan keletin barlyq aıla-amaly taýsylǵan tárizdendi. Oǵan endi áldeqandaı bir ókinish paıda boldy. Nemenege bólektenip ózimmen ózim boldym eken,-dep oılady ol, -túý basta-aq balalarǵa baryp, olardyń jumysyn kórip, aqyldasyp júrgizetin is qoı bul... jekelenseń-aq kóretin kúniń osy...

Erteńgi kúni barlyq bala tájirıbeniń alǵashqy bir satysyn qorytady, túıindeıdi. Sodan soń ekinshi satyǵa, naǵyz qyzyq iske-kóktemgi egiske ázirlik jasaýdyń tikeleı qamyna kirisedi. Óz qoldarymen ıarovızasıalanǵan kúzdik bıdaıdy, óz qoldarymen mektep ýchastogine egedi. Al bul she? Bul alǵashqy bolymsyz tájirıbeden qulady. Buǵan endi ondaı jumysty kim senip tapsyrady: «Baımuratov, taǵy da tasbaqaǵa otyryp qaldyń ba?» dep Jarqyndar jar salyp shýlaıdy. Oıpyr-aı, budan artyq qorlyq bar ma?..

Sapar shydap otyra almady. Oqys burylyp, tysqa qaraı bettedi. Biraq, tabaldyryqtan attaı berip turyp qaldy. Qarsy aldynan botanıka muǵalimi Banýǵa kezdesti.

— Iá, Sapar, qaıda bettediń?

— Eshqaıda da emes, — dep mińgirledi Sapar.

— Men seni jolyńnan qaldyrǵam joq pa?

— Joq, apaı.

Baný óz klasynda oqıtyn balalardyń úıinde bolyp, olardyń ata-analarymen, týǵan týysqandarymen árdaıym sóılesip otyratyn. Sol ádetimen Baımurattyń páterine de bir-eki ret kelip ketkeni bar-dy. Sońǵy kelgende Sapar úıde bolmaǵan. Al, biraq, úıine sırek barǵanymen, muǵalıma Sapardyń ózimen jıi ushyrasatyn. Aptasyna bir ret oǵan jáne sabaqty nashar oqıtyn sol tárizdes, taǵy eki-úsh balaǵa mekteptiń bos ýaqytta, bir bólmesinde otyryp alyp sabaq úıretetin. Muǵalimdi sol belgili kúnde mektepte kórýge úırengendikten be, Sapar onyń myna kelisine bir jaǵynan tańdana, ekinshi jaǵynan seziktene qarap, ashylyp sóılese almaı, saqtanǵan túrde ańyra berdi.

Al, shyndyǵynda, Banýda eshqandaı bóten oı joq-ty. Sapar úı turmysynda qalaı eken? Sabaqqa daıyndala ma, daıyndalsa qalaı daıyndalady eken? Basqa ne isteıdi? Nemen shuǵyldanady? — Mine, osy sıaqty jaılardy ǵana bilýge kelgen-di.

— Nege kóńilsizsiń? — dep surady, Sapardyń abyrjyǵanyn sezgen ol.

— Jaı...

Baný tereze aldyna bardy.

— Mynaý ne nárse? — dedi Saparǵa gorshoktardy kórsetip.

— Bıdaı ǵoı, apaı.

— Ne bıdaı?

— Kúzdik bıdaı.

— Iarovızasıalamaı ekkenbisiń?

— Ekeýi de bar, apaı.

— Qalaısha? — dedi Baný tańdanyp. — Sen bul jumyspen shuǵyldanǵanyńa qansha boldy?.. Qaıda júrip ıarovızasıalaısyń?

— Men qysqa merzimmen ıarovızasıaladym, apaı.

— Onyń qate bolǵan, Sapar. Iarovızasıa merzimin birden munsha azaıtqan soń ne shyǵady. Tosyn jaǵdaıǵa tiri organızm birden kóndige qoıa ma... Bul uzaq merzimniń jyldardyń jumysy ǵoı...

Sapar tómen qarady.

— Tipti tolyq ıarovızasıadan ótkende de myna qalypta, myna jaǵdaıda kúzdik bıdaı báribir bas almas edi, — dedi Baný áýeli terezege, sodan soń úı ishine jaǵalaı kóz júgirtip shyǵyp.

— Nege, apaı?

— Qazir kún sondaı qysqa, al úıiń bolsa alasa, qarakóleńke. Demek, ósimdikke jaryq jetpeıdi. Al jaryq bolmaǵan jaǵdaıda ósimdik boı jaza almaıtynyn bilesiń ǵoı. Mine, osy jaǵyn oılaýyń qajet. Sen kórdiń be, Jarqyn ne istegen? Ol arnaýly jaryq bólme ázirlegen... Onyń ústine elektr jaryǵyn qosa túsirip turady. Bólme ázirlemegennen saǵan da solaı etýge, ósimdikke eselep sham jaryǵyn túsirýge bolar edi...

Taǵy da Jarqyn? Qaıda barsa da, sońynan bir qalmaıdy. Ózi, ózi júrmese, jurt aýzynda aty júredi. Qaıtse, odan qulaǵy tynysh bolady?! Qashan ol buǵan úlgi bolýdan qalyp, bul da sondaı halge jetedi? Qashan? Qashan?!

Shákirttiń ne oılap turǵanyn sezgendeı, Baný ony kúlimsireı arqasynan qaǵyp:

— Oqa emes, Sapar, — dedi jubatyp, — sen ókinbe, ýaqyt áli jetedi. Iarovızasıalaýdy qaıta basta. Biraq, ózińshe ketpeı, men aıtqandaı etip basta... jáne ne isteseń de, joldastaryńmen aqyldasyp iste, ózim de kómektesip turamyn. Jaqsy ma?..

— Jaqsy, — dedi Sapar.

Sol kúnnen bastap egiske Sapar burynǵysynan basqasha ázirlendi...

---