InfoHub Logo

RIGA DÁPTERİ

19 avgýst. Býdrıǵa serýendedik. Ózen jaǵasyna shyǵyp parohod kórdik.

15 avgýst (jeksenbi). Kún jylyndy, ashyq boldy. Dýbýltydaǵy kınoteatrdan Afrıka kartınasynyń İ-serıasyn kórdik.

Kınonyń aıaqtalýy unady. Afrıkadaǵy eń bıikke, 6000 metr taýǵa shyǵyp Cheh tigip qaıtýmen bitýi áserli, mándi...

16 avgýst. Kún búgin ádemi, tipti ystyq deýge bolady. Bult joq shaǵyrmaq.

Saǵat on ekiden bastap, kún kózin bozǵyl bult basty. Batysta qara bult kórinedi. Kók jıekte bozǵyl bult, ústinde qara bult.

Biz teńiz jaǵasyna shyǵyp, qum ústine aýnap jatyrmyz. Jaǵada adam jyrtylyp aıyrylady.

Men tańerteńgi astan keıin maıorǵa baryp, akredıtıvke aqsha ákeldim.

Erteń Latvıanyń Shveısarıasyna-Sıgýldaǵa serýenge barmaqpyz, jazylyp qoıdyq.

Teńiz beti búgin tynysh, tek tańdaılanyp jaı ǵana qybyrlap jatyr. Saǵat ekige jaqyndaǵanda qara bult lezde ashylyp ketti. Qalaı jaýmaı barady? Jumbaq ǵajap.

Búgin tatar jazýshysy Bashırovpen tanystyq. Sózge joq tuıyq adam. Kıim kıisi de jupyny, ózin eleýsiz ustaýǵa tyrysatyn, tipti tym qarapaıym adam bolyp kórindi maǵan.

17avgýst.

Sonymen tańerteńgi astan keıin, 10 s.35 mınýtta bir top adam ataqty Sıgýldaǵa tartyp kettik.

Mine, Rıga qalasy. Sol jaǵymyzda eski qamal qalyp barady. Avtobýs Rıgadaǵy úlken dúkenge keldi de, Lenın kóshesine ótti. Lenın kóshesi-eń bir uzyn kóshe eken. Ol Pskov jolyna qaraı sozylyp jatyr. Qaladan shyqqan soń da bul keshe sozyla beredi. Nomeri 500-ge taıap baryp bitedi.

Rıgadan 50 km. jerde Latvıanyń Shveısarıasy bastalady. Mashına úlken joldan sol qolǵa burylady, Ádemi, shaǵyn úıleri bar poselok, munda meımanhana bar. Kelgender sonda turýǵa bolady.

Biz gúldi alańdardan ótip kelip sol búıirine shyqtyq. Aınala aǵash keń alańqaıǵa kelip mashına toqtady. Basqa da mashınalar tur. Qoldan jonylǵan taıaq ustap satýshylar tur.

Biz ońǵa bettep, qalyń orman ishimen baryp, bir-eki júz metrden keıin jaǵaǵa jettik. Aldymyz ǵajap. Biz dóń basynda ekenbiz, oıda buıralanyp kók alqap jatyr. Kók alqapta ıreleńdeı aqqan ózen-Gaýıa.

Sıgýlda taýlary osy. Tas joq, ormandy kók tóbeler, oıy ırektelgen alqaptar. Ol orala beredi de, bólek-bólek kók taý jasap otyrady. Sol taýlardyń basynda eki-úsh jerde eski qamaldardyń qıraǵan jurty bar. Bul keıin baıandalady.

Biz aınalaǵa taý basynan kóz jiberip, avtobýsqa qaıtyp keldik. Kelgen bette ańǵarmaǵan ekenbiz, sońymyzda gúldi alań jatty. Qasyna keldim «Otan soǵysynda erlikpen qaza tapqan batyrlardyń dańqy arta bersin!» degen sózder oıylyp jazylǵan eskertkishke tap boldym. Eskertkish aınalasy qorshalǵan shaǵyn baqsha. Eskertkishten gúldi aleıalar bastalady. Bul aleıalardyń eki jaqtaryna shaǵyn-shaǵyn plıtkalar qoıyp, qaza tapqan batyrlardyń eki-ekiden famılıasy jazylǵan, solardyń ishinen ákesiniń aty joq, mynandaı shyǵys halqynyń da famılıasy ushyrasty:

k-s Sıskaev 9/H-1944 g.

k-s Shahmetov 9/H-1944 g.

k-s Sharkov Nuram 9/H-1944 g.

Mashına tez júrip bara jatqandyqtan kóbin oqýǵa úlgermedim. Mashına kók taýdy bókterlep, oıǵa quldılady. Ol oralyp kelip bir tóskeıge toqtady. Bul arada Kýropatkın qamaly tur. Onyń janynda kók taýdyń basynda ǵajaıyp zamoktyń ornyna keldik. Bir-eki munaranyń ǵana qabyrǵasy qalǵan, basqasy qulap, bitken. Qorǵannyń oryndary ǵana qalǵan.

Bul budan 8 ǵasyrdaı buryn salynǵan. Oıly, alqapty úlken kópir, tómende qyzyl sýly ózen (Gaýıa) shymyrlap aǵyp jatyr. Aqpaıdy, qaınap jatyr deýge bolady. Ár jeri úıirilip shymyr-shymyr etedi. Kópirden etken soń qarsy jaǵalaýda qasıetti úńgir tur. Sonda keldik.

Bul úńgir Peshera Gýtmana dep atalady.

Úńgir kók taýdyń naǵyz irgesinde, aýzy bizge qarap úńireıip tur. Qazaqtyń úlken kıgiz úıleri sıaqty, túbi kishireıedi. Sol túpten sý shyǵyp irge qýyp, jylap aǵyp jatyr. Muny, «Slezy nevernoı jeny» (opasyz áıeldiń kóz jasy) nemese «Istochnık nevernoı jeny» (opasyz áıeldiń bulaǵy) dep ataıdy. Úńgirdiń ishine ár kezde kelgender ózderiniń aty-jónin jazyp ketken. Solardyń ishinde eń erte jazylǵanynan qalǵany: 1677 jyly jazylǵan bir jazý:

Anna Magdalena. 1677 jyl

Ekinshi bir este qalatyn jazý: 1862 jyly Aleksandr II qonaqqa kelip osy úńgirdi kórgende gerbynyń tańbasyn qaldyrǵan. Oń qol jaq mańdaıda samuryqtyń keýdesi ezilip, qanattary ǵana qalǵan.

Jazýlar kóp, jazýlardyń saqtalmaýy, úńgirdiń mańdaıshasy, barlyq qabyrǵasy qum, úkseń túsip qalady. Bet jaǵy ózinen-ózi baılanyp qap-qatty bop turady, ustaı qalsań úgilmeıdi. Úńgirdiń sol jaq bosaǵasynda eki shaǵyn úıshik (otaý) bar, onyń ústińgisi shynaıy mahabbatqa baılanysty tarıhy bar desedi.

Úńgirdiń eki jaǵynda taýǵa órleıtin baspaldaq bar. Aǵash kórsetkish tur. Sol jaǵyndaǵy kórsetkishte bylaı dep jazylǵan.

«K RAZVALINAM KRIMÝLDSKOGO ZAMKA»

Úńgir týraly ańyz.

Bul ártúrli. Bireýler aıtady:

Gýtman degen adam bolǵan, mynaý úńgir qasıetti dep eseptelip, ol soǵan kelgen deıdi.

«OPASYZ ÁIEL BULAǴY»

Rysar ıakı qart (ártúrli aıtylady) bolypty. Ol soǵysqa ketipti. Áıeli ony kúte-kúte jalyǵyp, kózine shóp salypty. Eri qaıtyp kelgennen soń jaman habardy estipti de, áıelin tirideı osy úńgirge kómipti. Áıel óziniń kúnásine ókinip jylapty, úńgir túbinen aǵyp jatqan sý sonyń kóz jasy eken deıdi. Ol áli de jylap tursa kerek...

Biz úńgirdiń oń jaǵyndaǵy basqyshpen joǵary órledik. Joǵary biraz júrip baryp, qalyń aǵashtan ótip, ońǵa orala ogorod egilgen jeke úıi bar taý basyna, jalańash alańǵa shyqtyq. Doǵasha ońǵa buryla otyryp, ekinshi bir belge kóterildik. Aldymyzda qaptaǵan adam. Bári de úlken báıterektiń (lıpa aǵashy) túbine tónip tur.

Jýan dińgegi bir-eki metrdeı kóterile berip eki aıyr bolyp kókke boılaǵan kári aǵash tur. Túbinde qyp-qyzyl gúl ósken.

Bul rozanyń molasy. Mynadaı jazý bar: (jazý plıtkaǵa oıylǵan:

Muny 20 jyldary Latvıanyń belgili jazýshy áıeli jazdyrtyp ornatypty.

Gúldi jyl saıyn jurt otyrǵyzyp turatyn kórinedi.

«ROZA TÝRALY AŃYZ»

Taǵy da ońǵa burylyp kók taýdyń basyndaǵy eski qamaldyń ornyna keldik.

Bul alǵashqy zamok sıaqty aınalasy qulamaǵa ornatylǵan. Biraq bul qyzyl kirpishten salynǵan. Birer munara áli kúnge qulamaı saý tur. Árıne, tóbe jaǵy qulap qalǵan kire beriste mynandaı jazý bar: Památnık arhıtektýry Rýıny Týraıdskogo zamka 1214 (bul latysh tilinde, «sad bogov» degen sóz kórinedi).

Mine sodan beri segiz ǵasyrdaı ýaqyt ótken... Talaı soǵysta bekinis retinde qyzmet etken. 1776 jylǵa deıin adam mekendegen. Úlken munaranyń bıiktigi 27 metr, irgesiniń qalyńdyǵy 2,5 metr kórinedi. Tómengi qabatta azyq-túlik, ekinshide qyzmetshiler, úshinshisinde rysarlar turatyn bolǵan.

XIII ǵasyrda nemister osy bekinisti jaýlap alǵan. Keıin soǵysta qıraǵan.

Tipti Otan soǵysynda da nemister osynda bekinip alyp soǵysqan. Partızandar olarǵa qarsy kúres júrgizgen.

Endi biz qorǵan ústinde turyp artymyzǵa qaradyq. Oıda manaǵy ózimiz ótken kópir jatyr. Keń kók alqap. Onda qandy sý Gaýıa.

Bul kók alqap «Dolına boını» (qyrǵyn alqaby)-dep atalady eken. Onyń bulaısha qyrǵyn alqap bolyp atalý sebebi: munda talaı ret qyrǵyn soǵystar bolypty. Otan soǵysynda da shaıqastar ótken. Qyp-qyzyl bop, qorqynyshty túrde aǵyp jatqan Gaýıa talaı tógilgen qannyń kýási kórinedi. Onyń jaǵalaýyna jazylǵan: «Túsýge bolmaıdy. Qaýipti!» degen sózder kóp ushyrasady.

Biz basqyshpen oıǵa tústik, sol men ońǵa oralyp, ornymyzǵa qaıtyp keldik.

Mundaı tamasha sulýlyq tabıǵatta sırek bolar, netken tamashasyń, Sıgýlda!.. Jyryń da, syryń da kóp eken! Kórinisiń sándi eken, tarıhyń zarly eken!..

Búgin kún qandaı ádemi boldy! Keshki jetiden asqanda Dýbýltyǵa qaıtyp oraldyq.

Umytylmas tabıǵattyń sulýlyǵy kóńilde qaldy.

Bizdiń Rýstık te aıaǵyn botınka qajaǵanyn bilmeıdi. Ol da kóńildi, mashına ústinde uıqy soǵyp qaıtty.

G. Bashırovpen úńgir turǵan kók taýdy arqaǵa alyp sýretke tústik.

— Tabıǵat sulýlyǵy basqa nárseniń aralasýyn qalamaıdy, kótermeıdi, — dep edi Bashırov. Biraq sýretshi bolmaǵan soń, bir jeńil mashına sýretke qosylyp ketti.

Tatar jazýshysy durys aıtady:

— Tabıǵat sulýlyǵyna basqanyń aralasýy kelispeıdi.

Biz balalarmen úńgir aýzynda da sýretke tústik.

Lenın kóshesi bastalatyn alańda kókke boılaǵan úlken eskertkish tur.

Bul — Ploshad svobody (Azattyq alańy) dep atalady. Eskertkishte áıeldi beıneleıdi.

Tómengi irgesine, tómengi qabatyna neshe túrli adamnyń sýreti beınelengen (áskerdiń, áıeldiń, batyrdyń t.b.) Munara barǵan saıyn bıiktep, aqsur mramor súıirlene bitedi de, qap-qara áıel sýreti beınelenedi. Áıel músini óte bıik, birneshe metr.

Áıel eki qolyn joǵary sozyp, bes tarmaqty úsh juldyzdy kóterip tur. Eskertkishke latysh tilinde mynadaı sóz oıylǵan:

ZOOPARK

Zooparkti kórdik, vokzal mańynan 2-tramvaıǵa otyrdyq. Eń sońǵy aıaldamadan baryp, ári qaraı azǵantaı jaıaý júrdik te, İİ-trolleıbýsqa otyryp, parkke bardyq. Bul sońǵy aıaldamadan bir aıaldama beri eken. Mádenıet jáne demalys parki men zoopark qatar tur. Bir qyzyǵy demalys parki qorshalmaǵan keń dala orman ishi, zooparkke bıletpen kiredi.

27 avgýst, 1954 jyl.

Búgin «Mýzeı narodnogo byta» (halyq salty mýzeıi) atalatyn latyshtyń halyqtyq mýzeıine ekskýrsıa jasadyq. Taǵy da Lenın kóshesimen júrip otyryp, qaladan shyǵysymen oń qol jaqqa buryldyq. Orman ishi mýzeı.

Bul mýzeı 1924 jyly uıymdastyrylǵan, negizinen latyshtyń tórt aýdanyndaǵy turmys osynda kóshirilgen. Úıler sol qalpynda ornatylǵan.

Mýzeıge kire beriste sol qol jaqta tóbesi qamyspen jabylǵan, alasa úlken qara úı tur. Bul-korchma. Bul 1780 j. salynǵan.

Korchma ishinde halyqtyń turmysyn, ónerin kórsetip neshe túrli zattar, ydystar, tósek oryndar, tórgi bólmede aqyn Aýseklıs (Mıkels Krogzemıs, 1850-1879) sýreti ilingen.

Bul — orys ádebıetin tanystyrýshy, Pýshkınniń «Rýsalkasyn» aýdarǵan adam. Ol Sınoı hýtorynda turǵan.

Odan ári bir tóbeniń basynda 1704 jyly salynǵan shirkeý. Ol kezde hrestán shirkeýin nemis barondary saldyrǵan. Sóıtip, latysh sharýalaryn ezgen.

Bul shirkeý aýdannan kóshirilipti. Shirkeýdiń aldynda eki sumdyq tur.

Birinshi: Masqaralaý baǵanasy-onda moıynǵa salatyn tuzaq (kisen) temir bar. Sharýalardy osynda jeksenbi kúnderi buǵaýlap qoıyp, jurt aldynda masqaralap jazalaıtyn bolǵan.

Ekinshisi: Masqaralaý talqysy-bul aýyr jazalylar úshin. Biriniń ústine birin qıýlastyryp ornatqan taqtaılar aralarynda ártúrli tesik bar. Qol syıatyn, moıyn syıatyn tesikter. Jazasyna qaraı osynda ne qoldan, ne aıaǵynan kirgizip qoıatyn bolǵan.

Tártibi-ústińgi taqtaıdy joǵary kóterip tesikke ıá basty, ıá qoldy salyp, qaıta jaba salady eken.

Bulaı jazalaý XVI ǵasyrda keń taraǵan.

Jurt kóretin jer bolǵandyqtan bular shirkeýdiń aldynda ornatylǵan eken.

Shirkeý úıi Quldýg aýdanynan kóshirilgen. Bul súrgilenbeı, baltamen shaýyp salynǵan aǵash úı.

Munyń ózi úı jaǵynan arhıtektýrasy bir stıldi kórsetedi.

«Ia nahojýs» dep kórsetilgen shemada osyndaı 43 túrli eskertkish bar.

Mýzeıdiń oń qol jaq irgesi — kól.

Bul baýǵa tabıǵı túrde bir jaǵynan qorǵan bolyp tur.

Keıbir qyzmetkerler bolady. Ol qoǵam múddesin oılamaıdy, onda úlken arman joq. Ol — pulmen kúnin kórse bolǵany. Sonymen máz bop júre beredi.

Osyndaılardyń arasyna jańa adam, oıly, is adamy kele qalsa qozǵaý salmaı otyra almaıdy. Álgiler uıqydan oıanyp bas kóteredi. Biraq iske qulshynbaıdy, kóbine «tynyshyn» alǵan beımaza álgi adamǵa qarsy kúreske shyǵady. Munyn jolyn tabýǵa ol baryn salady, tabady. Aryz ketedi. Neshe túrli páleler tabady. Sonymen álgi adamdy aralarynan ketirgenshe damyl kórmeıdi.

Al mundaıda pále qýýǵa olar isker-aq!

SERKE MEN BİR DRAMATÝRG

Halyq artısi Serke Qojamqulovqa bir dramatýrg keledi.

— Seraǵa, bir pesa jazyp edim, sizge oqysam deımin.

— Oqy, shyraǵym, — deıdi Serke, zor nıet qoıyp.

Dramatýrg barlyq náshine sala shyǵarmasyn oqyp shyǵady.

— Iá, qalaı eken? — dep ol Serkeden pikir kútedi.

Bultarysty, eki aıtýdy bilmeıtin, týrashyl Serke:

— Shyraǵym, pesań nashar, — deıdi, shyndyqty dúńk etkizip.

Sodan keıin nege nashar ekenin dáleldeı bastaıdy. Biraq dramatýrg onsha moıyndamaı, renjigen pishinde ketip otyrady.

Artynan teatrǵa baryp oqıdy. Artıser birinen soń biri shyǵyp alyp, pesany iske alǵysyz etip, synaıdy. Syn soqqysyna jyǵylǵan, óziniń eńbeginen kóńili qalǵan dramatýrg toryǵyp, eńbegin otqa jaqpaqqa uıǵarady.

— Sátsizdik uly jazýshylarda da bolady. Bul meniń sátsizdigim, — deıdi ózin-ózi jubatyp, — demek, Gogol sıaqty jaǵamyn da jiberemin.

O, ǵajap! Mazdap turǵan peshke pesasyn atyp ursa da janbaıdy. Otqa olaı aýnatyp, bulaı aýnatyp kórse de eshteńe ónbeıdi. Ol salyp uryp Serkege keledi.

— Men — sizge keremet aıtqaly keldim, deıdi ol, eki tanaýy deldıip. Sodan keıin bolǵan oqıǵany baıandaıdy.

— Teginde pesam qansha jamandasańyzdar da kıeli me deımin, — dep túıedi ol bir jaǵynan maqtanyshyn da jasyrmaı.

— Men seni aqylyń bar jigit pe dep oılaýshy edim, túý, óziń áli bala ekensiń ǵoı, — deıdi Serke kishkentaı kózderin syǵyraıta jymıyp, — árıne, janbaıdy...

— Nege, nege deımin, — dep ejikteıdi dramatýrg.

— Tym qurysa, betinde jylan qara da joq, kileń kólkigen sý bolsa, qaıtip janbaq?!.

Dramatýrg moınyn salbyratyp, tómen salyp jiberip, únsiz otyryp qaldy.

QURMANBEK-BEKEJAN

«Qyz Jibek» spektaklin kórgenderdiń esinen Qurmanbek Jandarbekov oınaǵan Bekejan obrazy ketpek emes. Bul daryndy akterdiń jasaǵan beınesi urpaqtan-urpaqqa ańyz bop qalmaq, uly akter bul obrazda kórkemónerdiń shyńyna shyqty.

Osy ǵajaıyp obrazdy jasaýshy jaıynda bir jyldan keıin halyq arasynda mynadaı ańyz tarady:

— Burynǵy Bekejan-Bekejan ba, Qurmanbek jańadan taǵy da bir ǵajap qubylystar oılap taýypty.

Bul ras ta edi. Bekejannyń Tólegendi opasyzdyqpen óltirip kelip, Qyz Jibekke estirtetin jerinde, shynynda, akter obrazǵa úlken jańalyqtar engizgen-di.

...Ǵashyǵyn sarǵaıa kútken Jibek jaman túster kórgen, úreıli. Osy kóńilsiz mınýttarda jylandaı sýmań etip Bekejan kirip keldi de:

«Degende ar ma, Jibek, ar ma, Jibek»... — dep oınaqy, asqaq ánge basty.

Buryn bul ándi aıtqanda qaraqshylyqqa tán sıqyrlylyq, jamanat Jibekke qalaı áser eter eken degen bir jaǵynan saqtyq, barlaýshylyq sonymen qatar kóńili tasyǵan memendik, turpaıylyqqa ulasqan tasyrlyq Bekejan-Qurmanbektiń ár sózinen, ár qımylynan aıqyn kórinip turatyn-dy. Bul joly akter odan da ári ketken... Tólegendi óltirdim degen tusta ol arıasyn lekite, quıylta turyp, sońynda kenet saq-saq kúlip-kúlip alyp, mýzykaǵa qaıta jalǵasady.

Bul kúlki qaraqshynyń turpaıylyǵymen qatar, Jibekti tabalaǵan, basynǵan, maqtanshaq, ojar minezdi syrtqa alyp shyǵady.

«Degenim boldy. Endi aldyma tákappar basyńdy amalsyz ıesin» — dep qyz taǵdyryn anaıy mysqylmen qorlap, ór kókirektikke salyp tur bul kúlki.

Al osy kúlki mýzykalyq jaǵynan da jarasyp, arıaǵa jańa on, jana tur berip, qulpyrtyp jiberdi.

Bul jańalyqty Qurmanbek bir jyldan keıin nege qosty. Aldymen qalaı tapty? Munyń tarıhyn estiseńiz, kúler edińiz.

1936 jyl. Moskvada Úlken teatr sahnasynda «Qyz Jibek» spektakli júrip jatyr.

Artıser janyn sala oınady. Manarbek Shegeniń termesimen teatrdy shaıqaltyp jibergendeı boldy. Kúlásh bulbul bop saırady. Daýysty únemdeý degen umytyldy. Oıynǵa qatysýshy ár akter óz ónerlerin asyrǵan ústine asyrmaq bolyp, baryn saldy.

Bekejan-Qurmanbektiń boıynan án de, bı de, áreket, qımyl da birge órbip, óner ataýly bir basyna tabysqandaı bop ketti.

Súrinbeıtin júırik bar ma. Kenet, akter múdirdi... joq, joq múdirgen joq múdirýdiń qaýpi týdy, obrazdyń naǵyz shyńyna jetken jerde daýys endi odan ári kóterýge jetpeı, akter úni bitip bara jatqanyn sezdi. Bir sát, bir sekýnd... daýys kóteriler belesine jete almaı, úzilmek, arıa búlinbek, orkestr ózinshe dańǵyrap qalmaq, bútin spektákl qulamaq jáne qandaı jaǵdaıda qulamaq deseńshi, Qurmanbektiń mańdaıynan sýyq ter burq etti. Kózdi ashyp-jumǵansha, osy qysylshań kezeńde tabıǵat bergen tapqyrlyq qulaǵaly turǵan ordan akterdi súırep alyp ketti. Daýys óz bıigine tirele bergen mezette akter tosynnan ǵajaıyp bir sıqyrly kúlkige basty da, tynystap alyp, án asqaryna qaıtadan kóterip áketti. Zal jańǵyryp ketti. Sartyldaǵan shapalaqtar kópke deıin basylmady.

— Dramalyq-mýzykalyq daryny birge ushtalǵan ne degen talant, — dep tańdandy otyrǵandar. Onyń bul kúlkisi dekadaǵa barǵan óziniń ónerles dostaryn da tańdandyrdy.

QAPAN-OTELLO

Óner ıesi degennen shyǵady. Qapan Badyrovty ǵoı bárińiz de bilesizder. Onyń sahnada súringen shaǵy bolǵan emes qoı. Onyń oıynyn kórip otyrǵanyńyzda tyǵyrshyqtaı shombal denesinen óner shyǵa beretindeı seziledi. Osy artısiń de qysylyp, qymtylyp, múdiretin kezi bola ma eken? degen oıǵa qalasyń.

Al, shynyna kelsek, osy túpsiz tereń daryndy artısiń úlken bir kemshiligi bar:

Ol sóz jattaýǵa olaq. Spektáklde óz roliniń sózin umytyp qalatyn kezderi kóp bolady. Sóz umytylady. Biraq Qapan saspaıdy. Oıyn ústinde araǵa eshbir paýza salmaı, umytqan sózin qasyndaǵy akterden bildirmeı surap alady. Ne obrazdy ishteı ashýǵa kómektesetin paýzalar jasap ıakı basqa bir qıyn áreketter etip, umytqan sózin sol mezetterde, esine túsiredi. Qysqasy, onyń sóz umytqanynyń ózi-oıyn.

«Otellonyń» kezekti spektakliniń biri ótip jatqan shaq. Aldyńǵy qatarda pesany qazaqshaǵa aýdarǵan Muhtar Áýezov jáne basqa teatr qaıratkerleri ár akterdiń oıynyna syn kózderimen qarap, jiti baqylap otyr.

Otello-Qapan men Iago-Kamal kórermendi uıytyp, oqıǵa nasyrǵa shaýyp tereńdep barady. Burynǵy ádetinshe Otello-Qapan Iago-Kamaldy áıelim jónindegi sezigińdi aıt dep arystandaı tap berip, qaýsyra qushaqtap kóterip aldy. Qyzǵanysh, kúmán órbip, kózine qan tola bastaǵan Otellonyń mynasyn kórgende Iagony ezip óltirip tastar ma eken degendeı kórýshiler demin ishine tartyp, qatyp qaldy.

Joq, Otello-Qapan kenet ózgerdi. Ýysyndaǵy zalym Iagony laqtyryp jiberip, sahnanyń syrtyna, teńizge qaraı júgire jóneldi. Akterdiń munysy kórýshilerge qatty unap ketti. Uzaq jyl soldattyq ómir keshken, áskerimen óz janyn birge sanaǵan, jatsa da, tursa da teńiz betine úńilgen, qaýipti de, jańalyqty da teńizden, kemelerden kútken qolbasy jeke basyna kún týyp, lanǵa túskende de áskerı boryshyn umyta almaı, jaǵada álde ne bolyp qaldy ma dep bilýge asyqqanyn ıakı bireýge asyǵys tapsyrma berý oıyna túsip ketkeni kóńilge sondaı qonyp ketti.

«Qapan-Otellonyń qolbasylyǵyn burynǵydan da tereńdete beıneleı túsken» — dep kúńk etti aldyńǵy qatardan bireý.

— Óte jaqsy, maǵan da unap otyr, — dep Muhtar da bir qozǵalyp qoıdy.

«Teńiz» jaǵasyndaǵy tynyshtyqty kózimen kórip keldi me, álde bireýge shuǵyl tapsyrma berip qaıtty ma, áıteýir, Otello-Qapan kóńili jaıǵasqandaı, kele Iagony qaıtadan qolǵa ala bastady.

Al osynyń shyndyǵy qalaı edi deısiz ǵoı. Iagony kóterip alǵan sátte aıtatyn sózin Qapan umytyp qalǵan-dy. Ásheıinde onyń sózin jatqa biletin Kamaldyń da qas qylǵandaı bul jerdegi sózin aıtyp jibereıin dese de aýyzyna túspeı qalady. Jaǵdaı qıyndap bara jatqanyn kórgen Qapan sahna syrtyndaǵylardyń birinen surap alýǵa jónelgen edi.

Qapannyń qysylshań sátte osylaı taýyp ketkeni bar. Bundaı qalǵan jáıtterdi áńgime etip ózi aıta beretin-di. Keıin bir kezdeskende «Jańylmas jaq, súrinbes tuıaq joq» degen emes pe. Mundaı jaǵdaı árbir tvorchestvo adamynyń boıynda bolmaq, — dep Qapekeń bir tyndy da, bul kemshilik ár akterdiń basynda kezdesedi ǵoı, biraq olar da bildirmeı ol jerdegi sózderdi attap ótip ármen qaraı júre beredi. Ózińiz oılańyzshy dedi maǵan Qapekeń qan maıdanda oǵym taýsylyp qaldy, sender atpaı qoıa turyńdar deýge bola ma? Sondaı-aq, áleýmet, sózimnen jańyldym, az tura turyńdar deýge bola ma? Jan qysylǵanda jalt etip syr bermeý óte qajet... Qazaqtyń memlekettik Akademıalyq drama teatrynda «Meniń mahabbatym» pesasy qoıylǵanda Qapan Tókebaı rolin jaqsy oınaǵanyn túrli dálelder keltirip men maqtaý aıttym. Sonda Qapan, meniń pikirime óte rıza bolyp úlken rahmet aıtty da bylaı dedi:

— «Abaı» romanynyń I tomyna jazyp bergen Muhtar Áýezovtiń maqtaý sózderi men úshin zor baǵa. Al, Muqan, sen meni qansha maqtasań da Áýezov aıtqan sol pikirge azdap jete alman jatyrsyń-aý, — dep kúle sóıledi. Men: «Muhań sózin tyńdalyq, aıtyńyzshy», — dep ótindim. «Úlken-úlken syndardy ónimi men óneri kóp, bergeni bekem bolsa da, áli talaı bereri kóp. Senimdi kúsh ıesi, oıly, jaqsy Qapanǵa shyn tilektes kóńilmen», — M.Áýezov, — degende meni: «Oı, Qapeke-aý, shynynda da Muhań óte tamasha aıtqan eken. Qosylamyn osy pikirge», — dep qolyn qos qoldap qatty qystym.

QANT

Meniń bir tanysym boldy. Ol berirek kelgen soń jazýshy bolýǵa talpyndy. Kún demeı, tún demeı saryla otyryp jazýǵa kiristi.

— Iá, hal qalaı? — deımin men oǵan kezdesken saıyn.

— Dostym, nesin aıtasyń, bir romandy eńserip tastadym. Onyń ústine bir komedıany qolǵa aldym, — deıdi ol jymyńdap.

Ol uzaq jyl jazdy. Biz onyń shyǵarmalaryn uzaq jyl kúttik. Biraq zaryqtyrǵan eńbek dúnıege kelmedi.

— Bul shyǵarma jazý degen ıtiń qıyn eken ǵoı. Ózimdi ábden sharshatty, — deýdi shyǵardy tanysym.

— Eńserdim demeýshi me ediń?

— Eńserýin eńsergen edim. Biraq jańa pikirler qosyp, kólemin shalqıtyp jiberdim. Bul endi epopeıa bolady.

— Al, álgi pesań qaıda, ne boldy?

— Ony da jazyp jatyrmyn. Basyma bir tamasha tragedıanyń sújeti kelip, qazir sonymen aınalysyp kettim. Áli-aq kórersiń ǵajap bolyp shyǵady...

Osy tanysymnyń densaýlyǵy temirdeı myqty edi, soǵan qaramastan keıingi jyldarda yńqyl-syńqyldy shyǵardy.

Jasynda bir mektepte oqyǵan dáriger dosy bar edi, ol soǵan qaralýǵa keldi.

Dáriger dosy «oı jumysymen kóp shuǵyldanǵandyqtan ábden sharshaǵansyń, demalý qajet» dep keńes beredi.

Biraz kún ótkennen keıin dáriger dosyna ol qaıta keledi. Seniń tilińdi alyp, biraz demalyp ta kórdim. Biraq odan tapqan paıdam az boldy. Sen maǵan odan da bir nárseniń emin aıtshy: Qansha tolǵansam da, qalamym júrmeıdi. Basym qatyp, keı kúnderi ne jazǵanymdy bilmeı, shatasamyn. Káne, osyǵan ne aıla bar? Medısınanyń qudireti osyǵan jetpeı me?

— Aıttym ǵoı, kóp oılanǵandyqtan ábden sharshaǵansyń dep.

— Oıpyr-oı, qyzyq ekensiń-dep keıidi dosy, — sharshaǵanymdy ózim de bilemin. Sol sharshaǵandy basatyn, basqa jumys istetetin dárin bar ma dep keldim ǵoı men saǵan!

— Ondaı dári ázirge joq, — dep kúldi dáriger... — jalpy, qantty kóbirek jegeısiń.

— Qantty deısiń be? — jazýshymyzdyń kózi ejireıip ketti. — Onyń basqa qandaı qatysy bar?

— Qant-mı azyǵy demeı me dárigerler. Adamnyń oılaý qabiletin arttyrady, mıdyń jumysyn kúsheıtedi.

Eki kúnnen keıin jazýshymyz dáriger dosyna qaıtyp keldi. Kelgende, múlde óńi qashyp, eki kózi shúńireıip, júdep keldi.

— Bal bolsyn seniń qantyń, — dedi ol, — búldirdi.

— E ne qyldy?

— Seniń tilindi alyp, aıamaı-aq jep baǵyp em, maǵan túk te sebi tımedi. Itiń bastan shyqpady.

Dáriger dosy qarqyldap turyp kúldi. Ol sodan keıin kózi kúlimsireı, qýaqylana, dosynyń basyn suq qolymen túrtkilep:

— Qant eger munda aqyl bolsa ǵana bastan shyǵady. Al onda eshteńe bolmasa, árıne... — dedi.

BİR TÚRLİ

Bir aktrısaǵa kúıeý qutaımaıdy. Birneshe jylda birneshe kúıeýden aıyrylysady. Bir kúni teatrǵa kelip: «Men turmysqa shyqtym» degendi aıtady. Bul sózdi talaı estise de, jurt sypaıygershilik saqtap, «qutty bolsyn» aıtyp, aktrısany «jańa baqytpen» quttyqtaıdy. Tek Serke ǵana tomsarǵan kúıinde qalady.

— Seraǵa, siz meni nege quttyqtamaısyz? — deıdi áıel nazdanyp.

— Seni quttyqtaı-quttyqtaı tilimiz jaýyr boldy ǵoı. Til baıǵusty qashanǵy qınaı bermekpiz, — deıdi Serke.

— Siz bar ǵoı, bir túrli adamsyz, — deıdi aktrısa renjip.

— Onyń ras, bir túrli adammyn. Birneshe túrli bolý qolymnan da kelmeıdi. Sondyqtan da baıaǵy óziń kórgen jeńgeımen áli kelem ózgermeı, — dep Serke kúlimsireı, kóziniń astymen aktrısaǵa qaraıdy.

JALǴYZ SHAPQAN... JÚIRİK

Ádebıet jaıynda Ábdilda Tájibaevpen áńgimelesip otyrǵan jas aqyndardyń bireýi bir sózdiń retinde oǵan mynadaı suraq qoıypty:

— Ábeke, siz bizge mynany aıtyńyzshy: osy álgi bálenshe degen belgili aqyn ózinen basqa jazýshynyń bárin jan demeıdi. Tipti klasıkterdiń ózine shák keltire qaraıdy. Nege bulaı?

Ábdilda jymıyp kúlipti de:

— Jalǵyz shapqan at júırik demeı me qazaq.

Ol aqyn óz óleńderinen basqa eshkimniń shyǵarmasyn ómiri oqymaıdy. Sondyqtan da ol ózinen asqan júırik bar dep bilmeıdi, — dep jaýap beripti.

* * *

Dosym deıdi! Dostyq ońaı bolyp pa eken! Dostyq degen asyl sózdi áýeli uǵyp alsa, jarar edi. Qasıetti uǵymdy bosqa kirletpese eken osy bir beıbaqtar.

Dostyq, dostyq! Armansyń ǵoı sen maǵan! Shyn uǵysyp, dostasa bilýden artyq ne qyzyq bar! Ondaı dostyqty basymnan men bir-aq ret keshirdim. Dos óldi, qyzyq ta sóndi! Qaıran, Baýbek, sóngeni emes pe, men ańsaımyn, saǵynamyn, oılap kúıinemin. Al biraq odan eshqandaı ystyq sezim kelmeıdi. Ol óli, onyń sezimi de óli. Ol meńireý tynyshtyqta, men ábiger oıdamyn. Dostyqtyń sóngeni osy da.

Minezi qandaı bolsa da, adam adal bolsa eken. Kózińe qubylyp, syrtyńnan balaǵattap júrgenderden jırenem. Eki júzdilikten ashyq dushpandyq artyq.

Ar, ujdan! Meniń táńirim sensiń! Seni kirletpesem bolǵany! Arsyz bop ómir súrgenshe, ajaldyń qushaǵyna kirgen artyq.

SÚIİSPENSHİLİK

Jigit hat jazyp tyńǵa qyzyn shaqyrady. Maqtaıdy. Ekeýi bir qaladan, sonyń maqtaýymen dosy tyńǵa keledi. Jurttyń bári osylaı hat jazyp, qyzdaryn shaqyrady. Jastyq ómir, mahabbat baıandalady.

Qyzǵa kelgen soń tyń unamaıdy, úı joq, sýyq, kıno joq. Aldap shaqyrǵan sıaqtanady. Jigitke unaǵan oǵan unamaıdy. Jigit qysylady. Ótirik aıtqandaı bolady. Qyz ketem deıdi. Perejıvanıe. Kúzgi tún. Ekeýi sóılesip otyr.

— Ketpe!

— Ketem.

Úlken kúızeliste qaldyryp, qyz ketedi. Jigit ne isterge bilmeıdi.

Qyzdar:

— Nege kúızelesiń? Sen tamasha ómirdi aıttyń shyndyqty aıttyń. Ol túsinbedi. Ondaı saǵan báribir qıyn kúnde joldas bola almaıdy.

— Senimen birge otqa túsip, sý keshe almaǵan adam dos bola almaıdy.

Osydan keıin jigittiń kóńili ornyqqandaı boldy.

Bolashaq áńgimeniń jospary ispettes (P.P.)

Bul áńgime men jolyǵýdan bastalýǵa tıis. Men osy baqytsyz oqıǵanyń ústinen shyǵamyn. Onymen áńgimelespek bolamyn. Joldastarym jigitpen búgin jolyqpa deıdi. Ony aıaıdy.

Men bolmaı kezdesem, aldymda alyp deneli jigit sony sýretteýden bastaımyn.

ADAMNYŃ KÓŃİL KÚIİ JAIYNDA

Uzaq ómir súrgen, tatý erli-zaıyptarda bir ystyq dostyqtar bolady. Ol ómiri sýymaıdy, kóbeıe beredi. Keıde bul dostyq sýynǵan sıaqtanyp, salqyndap bara jatqandaı da sezilýi múmkin. Munyń bári saıazdan qaıyrylatyn sezim. Shyn sezim tereńde.

Eger osyndaı adamdar az kúnge aırylyssa, jańaǵy tereń dostyq jarq etip, tereńnen shyǵady da barlyq áserimen qatty sezile bastaıdy. Munyń sezilýi kóbine mynadaı bolady.

Onyń kóz aldynda jastyq shaq turady. Onyń bir kezdegi jas jary elesteıdi. Bul ylǵı solaı bolady. Kúlimsirep kózi jaýtańdap, ańǵal minezimen kóz aldyna jas jar keledi. Qartaıyp qalǵan áıeli esh ýaqytta oǵan sol saǵynyshty tátti jastyq qalpyn buzbaıdy, ózgermeıdi. Ylǵı da sol bir alǵashqy alǵan áser saǵynysh saǵatynda barlyq sezimdi, áserdi barlyq qubylysty jeńip, bult astynan shyǵa kelgen kúndeı jarqyrap shyǵa keledi.

Bizdiń geroıymyzǵa óziniń eski joldastary tyńǵa, saǵynysh ústinde dál osylaı elestegen edi. Jyldar ótken, shashqa aq kirgen, ómir ózgergen... Biraq bilimsiz sol bir jastyq shaqtaǵy dostyq shaqtaǵy dostyq júrekti qozǵaǵan qylyǵy, bala qylyǵy ózgermeı qalǵan dostyqpen jalǵasa ómir súrgen.

TYŃNAN HAT

Tyńnan qyz dosyna hat jazady, ol buryn jazǵan hatynda:

«Turmys qalaı, kóńildi me, jaqsy jigit bar ma, barsaq ish pyspaı ma» degen tuspalmen jazǵan. Bul soǵan jaýap jazady.

Tyńǵa kel! Biraq qyzyq izdep kelme! Seniń Almatydaǵy jaǵdaıyń munda joq. Bul demalys úıi emes. Bul kúres maıdany. Munda soldat qana ómir súre alady...

ALǴİRLYQ

Geroı alǵashqy kelgende jumys jaıyn árkimnen suraı berdi. Óndiris májilisinde jumysty tyńdaı otyryp, aqyldandy. Jurt pikiri óz oıyna túrtki salyp, ol ózindik túıin toqyp ala qoıýshy edi. Kúni boıy jurttan surap otyrǵany da osynyń óz basynan eshteńe shyǵar ma eken degen oı kelip qalýshy edi, jıyn aıaǵynda ár adam ol týraly jańa oımen taraıtyn.

JALYNDY JASTYQ SYRY

— Ómirde mundaı bolmaıdy, — deıdi keıbireýler. Men muny bilemin. Ár túrli adam bar. Ár túrli uǵym bar. Oqýshy ár túrli, árkim óz janynyń tereńinen dúnıege úńiledi. Jany saıaz, súıý degendi bilmeıtin, asqaq sezimi joq, saıaz tirshilik etip ómir súrgen óz basynan basqany oılap kórmegen adam úlken jandy túsinbeıdi. Túsinbeıdi de óz uǵymyn tyqpalaıdy: «Buǵan men nanbaımyn» — deıdi.

Sen kimsiń? Búkil oqýshy atynan sóıleýge qandaı qaqyń bar?

Meıli, bul jastyń isi, olar úshin jazylmaıdy. Bul sovettik jastyq óz syrlastary úshin jazylady. Olar munyń janyn tez túsinedi. Ómirde mundaı bolady deıdi.

Úlken júrekti, shynaıy sezimdi jannyń syryn-qorash oıly, ózimshilder oqymaı-aq qoısyn. Bul olar úshin jazylmaıdy.

MİNEZ, PORTRET (obrazǵa)

Minezi dúńk-dúńk sóıleıtin adam. Óz ornyna ylǵı da rıza ekendigi seziledi. Kóp kúıine de bermeıtin adam. Kisige bıazylap jatpaıdy. Jurttyń bárine ózi qoja adamsha óktem sóıleıdi. İstegen jaqsylyǵyn da dóreki beıneleıdi. Sóılesýshi adam kim, oǵan syn taǵa ma, ol týraly ne oılap tur? Onda jumysy bolmaıdy. Kıim kıip, galstýk baılasy da álde nendeı dórekilikti ańǵartyp turady. Teginde, adam aýdandyq jerde, sharýashylyq orynda bastyq bolyp dikińdep qalǵan adam.

Tóre bolǵysy da keledi. Biraq onysy boıyna qonbaıdy.

Mine oblystyq dramteatrda aldyńǵy 2-qatarda 14-orynda otyrmyn. Oǵan jaqsylap úńildim.

Oblys muǵalimderine orden tapsyrýǵa arnalǵan jıylys ótip jatyr.

Mańdaıy eki-aq eli, qalyń qasy men keıin qaraı qaıyrylǵan tártipsiz qatty shashynyń arasy sondaı jaqyn. Kózderi syǵyraıyp kórinedi. Maıly jalpaq murty jup-jumyr. Turpaıy betiniń ushynan maı shyǵyp turǵandaı seziledi.

Joǵary qaraı kúlimsirep qaraǵanda kózi bir túrli syǵyraıyp ketedi. Kúlgensip tynysh otyrmaıdy. Munda da ózin qoja sezinedi.

Sulýlyqta mansap sıaqty, keı adamdy pańdandyryp jiberedi. Bul áıel qaýymynda osylaı. Keıbir sulý áıelder bolady óziniń osy qasıetin meılinshe kádirlep, keremet nazdyq paıda bolady. Osynyń birin demalys úıinde kórdim.

Ol leksıada otyrdy. Biraq tyńdaý úshin kelgen joq. Esiktiń aldynda otyryp alyp, qolyn jaǵyna taıanyp, kirgen-shyqqanǵa pańdana, erinishpen kóz tastap tomsaryp otyrdy da qoıdy. Jurttyń lektor sózine kúlgeninde de jumysy bolmady. Soǵylǵan qoldardy da qostamady. Dúnıe patshalyǵy ózi sezinip otyrdy da qoıdy.

JELKE

Men taıaýda lıtızdattyń aldynda bir ǵajaıyp jelke kórdim.

Adamnyń betinde neshe túrli syrlar jatatynyn, keıbireýlerdiń ishki dúnıesi onyń bet pishininen kórinip turatynyn san ret kórgenim bar edi. Al biraq jelkeden mundaı qasıetti kim ańǵarǵan! Esik aldynda tap-tapal bireý kóshege betin berip eki-úsh adammen sóılesip turdy.

Biz jańaǵy jýantyq tapaldyń syrt jaǵynan keldik. Bir kezde álgi saqyldap turyp kúldi kep. Mine ǵajap, álginiń jelkesi isinip shoqtyq paıda boldy. Selkildeı jónelmesi bar ma? Jelke shyǵyrshyq ata qozǵalyp, kúledi. Beti adamnyń beti sıaqty. Bet bolǵanda, botqa bet, dúleılik, topastyq, áli qýlyq-pasyqtyq ańqyp shyǵatyn bet sıaqty. Qyzyq, jelkeniń kúlgenin kim kórgen.

* * *

Búgin «Kamenskoe plato» kýrortyna keldim. Kúni qońyr salqyn. Palatadan oryn berildi. Bir qazaq.

— Qaı jerdikisiń?

— Rýyń kim?

— Shyqqan tegiń kim? — dep ábden mazamdy aldy. Rý, jerdi suraý degen meniń ashýyma tıedi. Qudaı-aý, osy qazaq osy páleden qashan arylady? Jerine, rýyna qaraı jaqyndaspaı, adamyna, onyń janyna úńilip nege dos bolmaıdy. Jerlestik jaqyndyǵyn usynǵan adamdy janym jaratpaıdy

* * *

Kýrortqa N. keldi. Bul qyzyq jigit. İsin baqylasań shegiń qatady.

Munda bir ǵana arman bar. Ol — áıelmen tanysý. Bul onyń oıy, armany ǵana, biraq ómiri iske asqanyn kórgen emespin. Otyryp ta, turyp ta áńgimesi áıel bolady.

Al áıelge jýyp ketse, búldiredi.

— Devýshka, kak tebá zovýt? Qyz betine qarasa, «eg-e» dep qarq-qarq kúlip burylyp ketedi.

Mine, aýlada otyrmyz. Bir áıel korpýstan shyǵyp beri kele jatty.

— Áı, mynaý nege jalǵyz júredi? Tegin emes qoı, á, ege-ge...

Ol ýhlep otyrady. Áıelderge qaraıdy.

— Bul áıel degender jurtty mýchıt etpeı, ózderi ashyq nege aıtpaıdy eken. Báriniń de meniń oıymdaı oıy bar ǵoı, — dep taǵy da qarq-qarq kúledi.

— Iapyraı, á, mynaý áıelge qalaı qaraısyń?

N. tátti «armanymen» kóńildi júredi de, bir sát kartaǵa kirisedi. Muńaıǵan kóńilsiz pishinde kóresiń.

— Ne boldy?

Bes som utylyp qaldym.

— Sol-aq pa?

Qaıta-qaıta pysqyrynyp, kóńilsiz júredi de, áıelderdiń ótip bara jatqanyna qarap taǵy da júdeý kóńili tolady.

— Á, jaqsy eken, á?

— Tanyspaımysyń?

— Birden bolmaıdy. Áýeli razvedka jasaý kerek...

* * *

Mýzyka adamnyń jan dúnıesin jańǵyrtady, ásemdilik sezimin quıady.

PORTRET

Kózinde kózildirik, eshteńeni beınelemeıtin, adamǵa qaraǵanda qyńyrlyqty ańǵartatyn bitik kózi, saqalyn alǵan-almaǵany ańǵarylmaıtyn, óne boıy kók tuqyl bolyp turatyn júzi jeksuryn. Onyń ústine baýyry aýrý adamdaı túri kókshil, qansyz, sazaryp turady. Kózildiriktiń astyndaǵy tanaýynyń eki ıindi ushy qolmen qysyp ustap, sozyp jibergendeı sál salpyńqy turady.

Mańdaıy qyzyq. Dóńes. Ádette, tyjyrynshaq adamnyń eki kóziniń arasyna tómen qaraı qos syzyq tartylady. Munyki basqa. Keıde kúlgende (kúlkisi de unamsyz) oń kóziniń ústine oıysa jýan syzyq, syzyq emes-aý shuńqyr saı paıda bolady.

Sóılegende, kúlgende kóbine tisteri kórine bermeıdi, erni de qalyń emes, ústińgi erni sezilmeıdi, astyńǵy erni kóntıgen, biraq kemik emes. Bul da ózgeshelik beredi. Anda-sanda tisterin kórip qalasyń aldyńǵy astyńǵy-ústińgi tisteri túgeldeı qoldan salynǵan aq temir.

Álde qalaı «Siz» degenin de estip qalýǵa bolady. Muny ol ómiri durys aıtpaıdy. Sizdiń degendi «siziń» dep sóıleıdi eken. Kóbine osy adamnyń aýzynan býlyǵyp shyǵatyn sózderdi ylǵı «s» dan bastalatyndaı seziledi de turady.

RÚSTEMNİŃ TÚSİ

Rýstık jatarda konfetti kóp jedi. Sheshesinen surap ta, stol ústinde turǵan konfetten ózi alyp ta jedi.

— Sen kóp jeme konfetti. İshiń aýyrady. Jaman tús kóresiń, — dedi mamasy.

Rústem degenmen jeýdi azaıtty.

Tańerteń Rústem kózin jalt etkizip ashyp alyp, aıqaı sap túregeldi.

— A, sender meni nege aldaısyńdar? Men jaqsy tús kórdim, salút kórdim...

Daý aıtýǵa bolmady. Árıne salút jaqsy tús. Adam dostyqty arman etý kerek. Jaqsy dosyń bolmaı adam retinde jetile almaısyń, óz boıyńnyń minin kóre almaısyń. Ondaı mindi ónegeli dostyń ómiri, tirshiligi ańǵartady saǵan.

Jańa dos tapsań, eski dostaryńnyń da boıyn aıqyn ańǵarasyń. Saǵan bir kezde adal kóringen dosyńnyń mini sonda baryp kózine túsedi. Jaqsy dosqa degen arman arta túsedi sol shaq.

Olaı bolmaǵanda kúıki dostyqtyń, ásheıin úırenisken jaqyndyqtyń kóleńkesinde qalyp qoıýyń da yqtımal.

Dostyqqa umtyl, jaqsy dosqa qol soz.

* * *

Ólimsirep júretin bir jýastar bar, bylaısha eshkimge zıany joq sıaqty. Saıyp kelseń, dúnıeniń pysyǵy sol, byljyrap júrip óz paıdasyn tyndyra beredi.

Óleń qolynan kelmegen bir talapker, suraǵandarǵa:

— Óleńdi qoıǵaly qashan. Onymen aqyrǵy ret «SQ» — da ajyrasqanbyz, — depti. Sonda tyńdap otyrǵan jigit.

— Razvodty qaısyń berdińder? Sen be? Álde óleń be? — degen eken...

* * *

Bizde kitaphanashy aýysyp kitapty jańa kelgen adam qabyldap jatyr. Úıine alyp oqyǵandardyń tizimi tekserilip, keıbireýdiń moınyna minip qaldy. Sonda kitap oqymaıtyn bir jigit, eshteńe almaǵanyn maqtan etip:

— Mundaıda kitap oqymaǵan ozady, — dep kúlimsireıdi.

Adamnyń basyndaǵy syr asqar taýdyń basyndaǵy bult tárizdes. Jan dúnıeń bıik bolsa ǵana basyna bult oralady. Al alasa bolsa, ne bult qonbaıdy, ne kún túspeıdi, — árdaıym bir kúıde, bir qalpynda kóńilsiz, qubylyssyz, salqyn tartyp turady da qoıady.

Sezim-ystyq shoq. Óte qyzyp alaýly jalynǵa aınalady, ne laýlap jana almaı, byqsyp, qara kómir bop senedi... Qaıtse de birqalypta qala almaıdy.

Sónbeýin tileseń, shoqty úrleı bil. Al sónýin tileseń-búrkep tunshyqtyra ber, sonda birtindep ózinen-ózi eleýsiz óship qalady.

Men biletin tyshtańdaǵan dop-domalaq, pysyqsha bir jigit bar. Osynyń bir bastyqqa orynbasar bolǵanyn kórgenim bar.

Ol ile ózgerdi. Amandasýy da, sóılesýi de azaıdy. Tipti ashanalarda tamaq iship otyryp ta: «ýaqytym joq edi» dep syzdanatyndy da shyǵardy.

Júrisi qandaı onyń! Qurtymdaı boıyna qaramastan, mańǵazdana aıaq basysynan jer oıylyp ketetindeı yńyranady-aý ol!

Osy «myqty» taıaýda óziniń qarsysyndaǵy kórshiles, mekemege talaı aralasyp, talaı telefon soǵyp, kúni túsip júrgen mekemege (telefon soǵýdy oılaǵanda, nomerin umytyp) árıne, muny esinde saqtasa laýazymyna nuqsan keletindeı kóringen ǵoı. Hatshy áıeldi sol mekemege jiberip, telefon nomerin aldyrǵanyn kórdi. Spravochnıkke qaraı salýǵa ol arlanǵan. Adamdy jumsaý, ámir etý, umytshaqtyqty ańǵartý-armany.

Bul ne degen mansapqor sorly!..

* * *

Bizdiń bir aqyn óleńder jınaǵy qalaı ótip jatyr eken dep kitap magazınine barypty. «Bálen degen kitapsha qalaı ótip jatyr» — dep suraıdy ol.

— Eshkim almaıdy, — dep qynjylady satýshy.

Aqyn úıine kelip «ótpegen jınaq» degen óleń jazyp, erteńine óziniń tanys redaktoryna alyp kelipti. Redaktor joldasy óleńdi oqyp otyryp, bylaı dep kúlipti:

— Saǵan shara joq, aqyn, eń aıaǵy kitabyńnyń ótpegenine deıin jazyp aqy alasyń.

* * *

Poezd ústinde bireý bala týraly mynadaı áńgime aıtty.

— Meniń kórshimde Sereja degen tórt jasar bala bar. Ózi jup-jýan, zor bala. Úıime keledi.

— Sende ne bar! — deıdi.

— Al, saǵan ne kerek edi?

— Konfet.

— Bar, — deımin de, vazamen ákelip, aldyna qoıamyn. Ol stolǵa tónip keledi. Qoldy salady da, ýystap alyp, oń qaltasyna toltyrady. Qoldy taǵy salady. Ony sol qaltasyna toltyrady. Al vazanyń túbinde áli de konfettiń qalyp bara jatqanyn kórip, ol qıpaqtaıdy. Qaldyrǵysy kelmeıdi. Qaltalary tolǵan, eki qolyna ýystap alady. Konfet áli de bar. Endi de ketpeıdi.

Sol shaq aýzyn ashady da:

— Aýzyma sal, — deıdi. Aýzyna toltyrasyn, ketedi.

Mine, osyny balanyń sheshesine aıtsa, kúlip maqtanady:

— Bizdiń Sereja ashtan ólmeıdi!

— Osy balanyń mynadaı bir qyzyǵy jáne bar. Bir kúni maǵan kelip alyp:

— Bizdiń úıde konfet te bar, pechene de bar, — dep maqtana alasyń ba, degenge deıin áńgimeni ıkemdedi. Bul neǵyp jomart bolyp ketti dep tańdandym. Sóıtsek tabaq astynda turǵan qarbyzdy kórip qoıǵan eken ǵoı.

Bir kezde:

— Sen maǵan arbýz berseń, men solardy bereıin degeni ǵoı. Ne degen qýlyq?! Tórt jasar balaǵa bul qaıdan kelgen qýlyq, aramdyq? Tań qalamyn!

FAMILIA JAZÝ

— Famılıasyn qalaı jazaıyn? — dep suradym.

— Pasportynda qalaı jazylsa, solaı jaz, — dep berdi til mamany.

— Amankeldiniń pasportyn qaıdan tabamyn jáne pasportyna úńilip júremin.

— Pasportyn izdeme, ózi qalaı jazsa solaı jaz.

— Árkimniń óz gramatıkasy boldy ǵoı. Kókem-aý, bir gramatıka bolady.

OBRAZǴA

Kóńildi, aqjarqyn qyzdy kórgende bir jigit:

— Áı, mynaý quıyndatqan qyzyń kim? — deýi múmkin.

Adam degen qyzyq-aý. Men búgin ejelgi kári joldasym asqazanymnyń derti mazalap kóńilsiz kelemin.

Saratovtan óttik. Bir kez radıo Robsonnyń oryndaýynda konsert beremiz dedi. Qýanyp kettim. Meniń Robsonnyń oryndaýy degenge qulaıtyn ádetim. Kóp ándi túsine bermeımin, al Robson aıtsa, maǵan uǵylady. Qyzyq! Robson ánge basty. Sovet ánderin de aıtty. Ne deýge bolady? Súıikti ánshim meni qozǵaı almady. Maǵan kóńilsiz aıtyp turǵan sıaqtana beredi. Ásirese, Zaharovtyń «I kto ego znaet...» ánin tipti sezimsiz aıtqan tárizdi. Án qubylmaıdy, oınamaıdy, ánshi berilmeıdi, án rýhyn uǵynbaıtyn tárizdi deýge bolady. Kóńilsizdikte ásheıinde rahattandyratyn ánshiń de kóńilsiz bolyp júre beredi eken.

Múmkin, ol orys ánin aıta almaı ma eken? Bilmeımin, áıteýir maǵan dál qazir áseri az boldy.

* * *

Meniń bir jaqsy kóretin jigitim bolýshy edi. Taıaýda kóńilim qaldy.

Bul ózi bıyl bastyq boldy. Biraq alys ketken úlken de, sesti de qyzmet emes. Biz sıaqtylarmen tirnek-tirshiligi bir ortan qoldy qyzmet.

Osy jigittiń taıaýda mekemesine kelýshi bireýlerdi qabyldaǵanyn kórdim. Meniń de kóńilim, mine, osynda qaldy. Kelgen adam da onymen oqý ornynda birge oqıtyn, ekeýi birin-biri jaqsy tanıtyn, «sen», «men» dep júrgen jandar bolatyn. Men bolsam, kúnbe-kún aralas-quralas degendeı bolyp júrgen adammyn.

Álgi jigit úlken úmitpen eski tanysqa adal qushaǵyn jaıa, jaınaı kirdi. Biraq bastyqtyń qarsy alýy ony tez buqtyrdy, kelgen betten «siz», «otyryńyz» degen sıaqty sózder estildi. Bul sózder syrtqa shyqqysy kelmegendeı, jigittiń kómeıinde kidirip, bireý syrttan ilmekshekpen tartyn alyp turǵandaı, syzdap áreń-áreń shyǵady.

Meniń kózim bastyq tanysymnyń bet pishinine qımyl-qozǵalysyna tústi. Ásirese, eki qoly aldyna syımaı stol ústindegi zattardy ornynan árli-berli qozǵap, birese qalamdy ustap, qaıtadan ornyna shanshyp áýrelendi. Munyń bárin asyǵys túrde emes, óte bir mańǵaz qalyppen ózine oılana otyrǵan adamnyń pishinin berip, momyn erinshek qımylmen qozǵalady.

Júzin de jaıdary ustaǵan bolyp kózine kúlki ákeldi. Biraq art jaǵynda zildeı bop bir mańǵazdyq jatqandyqtan, kózi kúlki jıa almaıdy, júzi jylymaıdy.

Bylaı qaraǵan adamǵa ol jaman qabyldap otyrǵan joq. Sypaıy bıpaz. Biraq osy bıpazdyq júregińdi tyrnap, qansha jylytyp, áńgimeńdi oraılastyraıyn deseń de, jýystyrmaıdy, mańǵazdyqpen keıin soǵyp turǵandaı.

Nege bulaı? Ol seni ózinshe jyly shyraımen qabyldap otyrǵan joq pa?

Joq, bul az edi. Eń kerektisi, eń tilep otyrǵanyn, tabylmaıdy-ıskrennost(adaldyq) joq. Bıpazdyq ta, sypaıylyq ta, «siz» de-bári jasandy. «Men keńsedemin. Men bastyqpyn. Menimen munda resmı kel» degendik bappen, syzdaı aıtylǵan ár sózinen ańqıdy.

Men úlken qyzmetterde bolmaǵan adammyn. Biraq ózimdi rýhanı qanaǵattandyratyn kishkentaı qyzmetterde júrip te, qyzmet pen dostyq qarym-qatynasty atqarýdy úırengen sıaqty sezinemin de turamyn. Sondyqtan keńseni úı dep túsingen emespin. Jumys baby óz kúıin shertetini sol otyrǵan jigitten maǵan túsiniktirek bolsa kerek.

Ol mynany uqpaıdy. Sen jumyspen keldiń. Seniń jumysyń-ortaq múdde. Al ortaq múdde seniń resmı qatysyńmen sheshile salmaıdy. Buǵan eki jaqtan da jylylyq ortaq múddelilik kerek, júrektiń oty kerek. Al júrek oty syzdap otyrǵanda janbaıdy. Janýǵa múmkindik te qalmaıdy. Ol shyn qýanǵanda, shyn qadirlengende, shyn nıetpen ortaq múddeni oılaǵanda ǵana janady.

Endeshe seniń bastyqtyq orynyńdy kórsetip, shirenýiń tvorchestvony óltiredi, kóńil qaldyrady.

Kirgen jigit eski tanysynyń aldynan osyndaı júni jyǵylyp shyqty.

Bulaı mádenıetti qabyldaýdy bastyq joldasymyz tapqyrlyq dep oılaıtyn da shyǵar. Joq, menimshe bul da búrokratızm. Eń jaman, qaýipti búrokratızm! Mundaı syrt kózge shalynbaıtyn, únsiz, shýsyz, sypaıy tóreshildik izin baıqatpaıdy. Asqyna-asqyna sol adamdy shynshyl ómir súrýden, dosqa-joldasqa jalǵan qarym-qatynasty qalyptastyrýǵa, ózinen joǵarylar aldynda jorǵalaýǵa, tómengilerge qaramaýǵa aparady.

Bul jigitimizge mundaı ádet, qaıdan paıda boldy eken? Men osy oıǵa keldim.

Bul menińshe mansapqumar adam boldy. Al jas adamdy mansap ońaı buzady.

Moskva, Moskva! Saǵan talaı ret kelip júrsem de, aqyrǵy túnde, ózińe jeter aldyndaǵy túnde tynshyǵyp uıyqtaı alǵan jan emespin. Sen esime túsesiń. Shyrt uıqyda jatyp oıanamyn, qaıtyp kóz juma almaımyn.

Ótken jyly kishi balam aýyryp, sonyń saldarynan Moskvany uıqysyz qarsy aldym ba dep oılap edim. Joq bul joly da túngi úshte men oıanyp kettim. Sodan neshe túrli oılar, qıaldar jaılap kóp uıyqtaı almaı, altyda turyp kettim. Uıqyń qashsa-aq, oı jaılaıdy... Jaqsy kóretin jigitim jónindegi oqıǵa da jáne soǵan baılanysty kóp jaı da sonda esime qaıta túskeni bar emes pe?

Mazalap bolmaǵan soń, jazyp qoıdym.

Mine, endi 2-3 saǵatta Moskvaǵa kiremiz...

Moskvaǵa jete beristegi stansıa-Ramenskoe, kelgen saǵatymyz 8-55. 12/İÝ-1955.

Búgin Lenın mavzoleıinde boldym. Uly adamnyń júzin kórdim. Tolqytyp jiberdi.

Keshine MHAT-ta «Anna Karenınany» kórdim. Qandaı ǵajap. Joq, bul teatr emes, munda oınaıtyndar artıs emes, bul naǵyz ómir, mundaǵylar naǵyz adam, qandaı keremet! 741-ret qoıylýyna bardym.

N. men sóılesip otyryp, meniń oıyma bir aqynnyń isi túrtki saldy.

Ómirde qubylý, ózin bir erekshe adam etip kórsetýge umtylý bizdiń keıbir aqynsymaqtardyń ádetine aınalyp ketken.

Keshki ýaqyt. Shalqar kól. Jelsiz túnde móldirep qybyrsyz jatyr. Kún neshe túrli nur túsirip baryp batady. Qaıyqta otyrǵan aqyn osyǵan kóz tastap, tabıǵatty qyzyqtap otyryp, kenet «qıal» qushaǵyna berildi. «Aınaladaǵy sulýlyq ketpese ǵoı, shirkin óle qalsam-aý, shirkin! O, shirkin netken ásemdik, óle qalsam, óle qalsam!».

Bul onyń tabıǵatty shyn súısingen sezimi emes, ózin sezimtal, erekshe adam, syrly adam ǵyp kórsetýge tyrysqan fokýsy edi.

Al mundaı ádetterge ol ózin ádeıi tárbıeleıtin. Keı mınýtta soǵan ózi de eligip, tipti shym tolǵanyp ta qalatyn kezderi bolatyn.

N-niń áıeli maǵan mynandaı áser etti.

Bul jastaı eńbekke úırengen. Jalǵan mádenıetti keıbir áıelderde bolatyn ótirik qylymsý, óziniń mádenıetin kórsetýge árekettený munda joq sıaqty.

Al eriniń ónerin qandaı joǵary baǵalaıdy!

Adam týraly bolmashy bir qubylystardy ustap alyp, sodan túıin jasaıtyn da bir ádeti bar eken. Meniń eki-úsh sózimdi ishteı unatpaı, bolmashy bir bolymsyz mysqyl kúlkimen beınelegenin ańǵardym.

Meniń ádebıet gazetin jazýshylar shyǵara almaıdy degen pikirim oǵan ersi kórindi de, bir myrs etip, ózinshe men týraly álde ne baılaý jasady. Muny menen basqa eshkim seze alǵan joq edi.

Ádebıettik mamandyq jaıynda da meniń pikirimdi ushqary sanady.

N-niń kóp kózqarastary buǵan da tán eken. Ómir týraly bular kóp jaǵdaıda bir uǵymnyń adamdary.

Alǵashqy kórgende men ańǵarǵandar osylar. Maǵan qoshtasqany unamady. Amandasqanda basqashalaý sıaqty edi. Onda qol berisinde áldene pysyqtyqtyń, syılaýdyń silemi sezilgendeı bolǵan edi.

Al qoshtasýdaǵy qol berisi óte yńǵaısyz boldy. Qolyn ásheıin óleýsiretip, jansyz nárseni bylq etkizip usyna saldy. Bul usynysta adamǵa degen iltıpat atymen joq edi.

Nege bulaı? Álde qol berýdi bilmeı me? Álde kóńilsizdik pe? Álde ózinshe nemquraıdy qaraǵany ma?

Munyń qaısysy bolsa da, jaqsy emes. Mádenıetti adam qandaı kúıde tursa da, óz qarym-qatynasyn bulaı beıneleýge tıis emes.

Ádette, bizde, qol alysyp amandasýda úlken kemshilik bar: keıbireýler eshbir sezimsiz qolyn saǵan ákep, qolyńa súıeı salady. Jansyz kolǵa qolyń tıgende sondaı súıkimsiz-aq!

Munyń ózi saıyp kelgende sezimsizdikten, adamǵa syn kózben, ne yqylaspen qaraı bilmeıtindikten, dúnıege sergegirek qaramaıtyndyqtan ǵoı deımin. Bir ǵana qol usynýdyń ózinen adamdy qanshalyqty qadirleıtiniń kórinip turady.

* * *

Bizdiń keıbir jigitter qyzyq... Ózińmen dárejeles kezinde senimen jaqsy. Oınap-kúlip, halińdi surap, jarqyldap júredi. Sálemdesýdi de, tipti ondaı-mundaı usaq kádelerdi de umytpaıdy.

Óstip júrgen sabazyńa mansap tıse, ózgerip júre beredi. Baıaǵy «sen», «men» qalady. Elgezektik joıylady, amandasýy sýıdy. Kóshede ańǵarmaıdy. Keıde «siz», «biz» dep syzylyp qalady... Boıynda mádenıeti az, ishi sana, qýys keýdeler mádenıetsise, adamnyń júregi aınıtyny qandaı, mańyna qaıtyp jýymaı, sen de alystaısyń. Osyndaılardy men kóp kórdim...

* * *

Vagon-restoranda ekeý otyr. İstik muryn, shashyn jaryp qaıyrǵan, túri sıyqsyz, qatyp qalǵan sury qaıta-qaıta jutynyp qoıyn, aldyna ákep qoıǵan 250 gram araqqa qaraıdy.

— İshpeımiz be? — deıdi janyndaǵy joldasy.

— Joq, mynaýmen ishpeımin, — deıdi istik muryn jaǵy sý alyp rúmkany ıterip.

Ol as tasýshy áıeldi kútýge tózimi jetpeı, ózi ornynan atyp turyp, bir stakan alyp keldi. Grafındi qolǵa ustady, árli-berli dóńgeletip qarap shyqty:

— 250 gram deıdi o, az emes pe?..

Joldasy úndemedi.

Eki kózi ólimsirep, endi bolmasa, úzilip ketetin adamdaı jutyna, grafındi taǵy bir aýnata:

— Sen azyraq dediń be? — dep joldasyna kúńkildedi. Joldasy únsiz jymıdy da qoıdy.

Bul joldasynyń rúmkasyna quıýǵa kiristi. Qoly dir-dir etedi. Bir tamyzady da, rúmkaǵa qaraıdy-áli orta. Taǵy da tamyza bastady. Grafınnen álde bir asyl zat ketip jatqandaı nemese óziniń qanyn amalsyzdan tamyzyp turǵandaı, qaıta-qaıta jaltaqtap, rúmkaǵa úńilip, áreń-áreń syzdatady.

— Sen azyraq dediń ǵoı, á! Aqyry rúmkany toltyrmady. Óńi surlanyp, jap-jańa ǵana ǵajaıyp qazyna taýyp, sony shashyp alyp, amaly quryǵandaı usqynsyz óleýsirep ketti.

Kezek ózine keldi. Úlken juqa stakanǵa asyǵa lyq etkizip quıyp, asyp tógilip qalar degendeı., kilt toqtap stakanǵa úńildi. Stakan tolmaǵan edi. Jalma-jan qaıta quıdy. Biraq grafın túbinde eshteńe qalmaǵan edi.

— Mynaý tolmady ǵoı...

Grafınniń túbinde quıylmaı turyp qaldy ma degendeı qoly dir-dir ete otyryp silkip quıdy. Birer tamdy. Odan saıyn eńkeıtip, silke bastady. Grafın túbi ábden, qurǵaǵansha osylaı silkip bolyp, stakan álde qaıda qashyp ketetindeı nemese bireý alyp qalatyndaı qushyrlana ustap jutyp saldy.

Stakan bosap, aýzynan qaıta bergen kezde yrjıyp kúlgen sıaqtandy. Bul yrjıýy kórýshige kóńildi emes edi. Aıýanda bolatyn qunyqqan sezimdi beıneleıtin jırenishti, obyrlyqty ańǵartar jeksuryn qubylys edi.

Ne degen músápir jan! Onyń osy kezdegi usqynyn kórgen adamnyń qusqysy keler edi.

* * *

13/IV-1956. Meniń tósek tartyp jatqanyma bir aıdaı ýaqyt bolypty. Onyń ar jaǵynda aıaǵymmen júrip, qanshama kún yńqyl-syńqyldy bastan keshirdim. Shynyn aıtqanda, jyl basynan saý kúnim joq. Qurysyn búıtken densaýlyq!

Men kóńilsizbin. Búgin ystyǵym bolmasa da, tósekten turǵym kelmeıdi. Ásirese qazir boıymdy zil basyp ketti! Nege bulaı? Kúnniń qurysyp, qabaǵyn jazbaýy men paqyrdy ezetini me?

Kóńilsizbin, saǵat eki jarymǵa Morozov shaqyrǵan. Barǵym kelmeıdi....

Al R...ıa bolsa, baryp qaıtýdy tileıdi-aq qaıtsin!

Kóńil kúıim qazir múlde ózge. Maǵan onda barǵannan rahat joq. Tanymaıtyn biraz adamdardyń ortasyna túsem. Demek eshbir lázzat joq. İshteı jabyrqap, ábden qaljyrap, keshke ólmeshi bolyp úıge qaıtamyn. Bul maǵan kıyn ǵoı... Osyndaıdan amalsyz egoıst bolasyń.

Egoıst degennen shyǵady, men kóp jaǵdaıda ózime-ózim yza bolamyn. Óıtkeni ózimshe adamdy qadirleı bilemin dep oılasam da, is júzinde qadirleı bilmeımin, sóleketpin, turpaıymyn.

Mine, Ázilhannan telegramma jetti. Ol... «Habarlaryńdy bildirmeısińder» dep mazasyzdanady. Sen úshin alańdap, jaıyńdy bilmek bolyp jar qulaǵym jastyqqa tımeıdi. Al sen oǵan kezinde telegrammasyna jaýap ta bere salmaısyń...

Ázilhannyń telegrammasy meniń kóńilimdi odan saıyn qapalandyrdy. Osy bir adal jandy, tamasha adamǵa men tarapynan jetkilikti iltıfat bolmaı-aq júr. Ol meni jaqsy kórgendegideı men ony jaqsy kóre aldym deı almaımyn, onyń júregi menikinen áldeqaıda ystyq, áldeqaıda mazasyz ekendigin ár hatynan, telegrammasynan aıqyn sezemin.

Jumysty tastap, maı meıramynda balalarynyń janynda ótkizbesten, ol salyp uryp, meniń kóńilimdi suraýǵa Almatyǵa jetip kelgenine ne aıtarsyń? Osyny estip te meniń keıbir tanystarym tańdanyp ıyǵyn kóterisken edi. Rasynda, tandanatyn jóni bar. Onyki asqan ózgeshelik. Qazirgi saltymyzǵa kirgizgen jańalyq sıaqty edi.

Sol Ázilhandy, telegrammasyn oqyp otyryp esime aldym da, ózime taǵy renjidim.

Adam, onyń ishinde aýrý adam qyzyq qoı. Ol bolmashy nárseden áserlenip, lezde ekinshi kúıge túsedi. Basqany bilmeımin, mende osyndaı nárseler kóp bolady.

Meniń qurystap jatqan boıym ońaı jadyrady. Bul eń áýeli gúlden bastaldy. Razıa meniń qasymdaǵy kishkentaı stolǵa gúl shoǵyn ákelip qoıdy. Kók, aq, qyzyl, qońyr, sary, tústi, neshe túrli gúlderge úńilip jatyp, boıym bir túrli sergip ketti. Murynǵa kelgen hosh ıisi de bir túrli rahattandyrdy.

Óstip jatqanymda Serke keldi. Bul uly ıá, ıá, uly talantymen kópten tanys bolsam da, birinshi ret sheshile sóıleskenim de, ishteı jaqyn kelgenim de osy boldy.

Qandaı jaqsy adamsyz, Seraǵa! Sizdiń janyńyzdy men budan úsh-tórt jyl buryn, teatrda, pesama daıarlyq ústinde bildim ǵoı. Oǵan keıin oralaıyn.

Iá, jeńgeıdi ertip, Seraǵań kirdi. Jańa otyra bergende, N. kirip keldi. Ol erterek kelip qaǵyp alǵan edi.

— Sen artıs bop sahnada oınaısyń solaı ma deıdi. N. oıyna ne tússe, sony aıtyp, ózinshe artısikti mensinbeı sóıledi.

— Sen, aqynmyn dep óleń jazasyn.! — Bul da solaı, — deıdi Serke taǵy da kúlimsirep.

— Sen nege bunda kelesiń?

— Sen nege kelesiń?

Biraz «áńgimelerdi» aıtyp bolyp N. aýyz úıge shyǵyp ketti.

— Otty sózdiń ıesi bolǵan jan, — dedi Seraǵań.

— Sizdiń esińizdi shyǵardy ǵoı, — deıdi Rázıa.

— Oqa emes, munyń qazir zikir salǵan baqsy sıaqty kezi ǵoı, — dep jymyńdaıdy Serke.

Áńgime ıskýsstvo jaıyna oıysty. Men: — S-dan rejıser shyqpady ma? — dep suradym.

— Bultqa jelindep, muzǵa buzaýladyq qoı, — dep Seraǵań qysyq kózin juma qýlana kúldi. Osymen bárin aıtyp bergen edi. Kóp úmittengenderin, aqyrynda senimnen túk shyqpaı, taqyrǵa otyryp qalǵandaryn qalaı tamasha beıneleıdi.

Men odan Ámire jaıyn suradym.

— Biz Ámire ekeýmiz ol kezde kórshiles turdyq deýge bolady. Ekeýmiz de qazirgi Tashkent kóshesi mańynda turdyq. 1934 jyly dramteatr ekige bólindi, ánshiler mýzteatr bolyp óz aldyna enshi aldy. Ámire, Isa, Qurmanbek, Qanabek, Kúláshtar sonda ketti. Osy kezde Moskvadan mynandaı habar keldi:

Ánshilerdiń ánin plasınkaǵa jazamyz. Soǵan daıyndalyńdar. Komısıa quryldy. Men de múshe boldym. Kimdi jazdyrtamyz degen mindetpen daıyndyqqa ıaǵnı synaýǵa kiristik. Júsipbekti tyńdadyq, Ámireni tyńdadyq.

Ǵajap oqıǵa boldy, bir jarym aıdaı án aıtpaǵan Ámire shyrqap edi, bárimiz de jylap jiberdik.

Serke osy jerge keldi de sál kidirip qaldy. Men oǵan jalt qarap edim, kishkentaı kóziniń aıasyna jas irkilip tur eken, tolqyp kettim. Bir-birimizdiń sol mınýttaǵy halimizdi ishteı uǵyp, ekeýmiz de betimizdi teris buryp ákettik.

— Tý, kópten aıtpaǵan ónerimdi saǵynyp qalyppyn ǵoı, — dedi Ámire mańdaı terin súrtip.

— Oıpyrmaı tamasha aıttyń, — destik biz.

— Esebi, qalaı deseńder de Qashaýbaıdyń balasynyń daýsy óle-ólgenshe saqtalady, — dedi Ámire kúlimsireı, betin sıpap. «Esebi» degen onyń sóziniń máteli edi. Eki sóziniń birinde solaı deıtin. Bul ashý degendi bilmeıtin. Adammen ómiri júz shaıyspaıtyn. Plasınkaǵa jazatyndar Tashkentten bes-alty kúnde keledi dep otyrǵanymyzda, bir kúni Ámireniń áıeli kirip keldi.

— Ál ústinde jatyr, — dedi ol aptyǵyp.

Umytpasam noıabr aıynyń basy edi. Ol kezde Almaty kóshesi qandaı las, batpaqtap Ámirege keldim. Es-tús joq.

Men dárigerge júgirdim. / Pýshkın kóshesinde bolatyn /. Dáriger kórip basyn shaıqady:

— Sizderden jasyrmaıyn, birneshe saǵattan keıin óledi, eki ókpesi de qabynǵan, asqynyp ketken. Endi kesh, — dedi.

...Qaıran talant ónerin arttaǵylarǵa qaldyra almaı, qapylysta ólip ketti. Ánderi jazylmaı qaldy. Qandaı ókinishti, á? — dep Serke maǵan qarady.

— Dramalyq talanty da bar edi, Japal qoıshy bolyp oınaǵanda jurt qol soǵyp otyryp alýshy edi, — dep kúrsindi Seraǵań.

— Seraǵa, ózińiz qalaı akter boldyńyz?

Osy suraqqa Serke uzaq otyryp áńgime qozǵady.

— Seraǵa, Siz postanovkada ylǵı bir kerekti detaldardy taýyp alasyz? Sony qaıdan alasyz? Rejıser kórsete me?

— Ony eshkim de kórsetpeıdi, — dep jymyńdady Serke.

— Ómirdiń ózinen alamyn. Adam aınalasyna úńiledi. Túrli qubylysty kóredi, adamnyń túrli minezine kezigedi. Solardy kóńilge toqyp júrip, obrazdarǵa paıdalana qoıamyn. Bizdiń ónerimiz-Qalybektiń de, meniń de ómirdi qalpynda berýge umtylýshylyq qoı.

Syrt kózge qarapaıym, ańǵal kórinetin Serkeniń ómirden baqylaǵyshtyǵy, kóp adamǵa ańǵaryla bermeıtin názik jaılardy kórgishtigi, tapqyrlyǵy ǵajaıyp qoı. Bul ónerge jaralǵan talant. Bul naǵyz realıs hýdojnık! Mynadaı bir detal aıtty ol:

— «Abaı» romany boıynsha qoıylǵan postanovkada men-Maıbasar úıge kirip kelip aıaǵymdy qaǵyp-qaǵyp jiberdim de, qoldarymdy ýqaladym. Zrıtelge jaǵdaı birden jetti. Qys. Kún sýyq ekeni anyqtaldy. Men sahnaǵa sýyq ala kirgendeı boldym.

Ekinshi postanovkada akter. N. / ol sahnaǵa menen buryn shyǵatyn /, keshegini qaıtalamasy bar emes pe? Al, jaqsy, bul detaldi sen-aq al. Biz de birdeńe tabamyz dep ishke kirip keldim de, onyń ıyǵyna jalma-jan asyla salyp, aıaǵymnyń «muzyn» qamshynyń sabymen urǵyshtap «túsire» bastadym. Rejıser shyqqanymda qolymdy alyp kúlip jatyr.

Men dramteatrdyń shaldaryna qyzyǵamyn. Bárimiz de adambyz ǵoı. Adamnyń kemshiligi bolmaı turmaıdy. Sondyqtan qansha úlken bolsa da men ózim adamǵa tabyna bermeımin, olar da ózimiz sıaqty. Talanty zor bolar, basqa da qasıeti asyp jatyr. Biraq adam-adam. Sondyqtan: «Shirkin-aı, bálenshedeı bolsam» dep armandaýǵa onsha salynýdy da óner tutpaımyn.

Biraq, soǵan qaramastan dramteatrdyń shaldaryna / Qalıbekke, Serkege, Elýbaıǵa.../ men qyzyǵa qaraımyn. Bulardan úırenetin jaqsylyq kóp sıaqty. Bular naǵyz óner adamdary-adal adamdar. Bular óner úshin ómir súredi. Birin-biri kúndeý, bireýdiń tabysyn kóre almaý bularda atymen joq deýge bolady. Al bul jaǵynan olar jaqsy kóp qasıetterge jańashyldar. Jańa postanovka daıyndalǵanda nemese bir jas akter alǵashqy ret jaýapty rol alǵanda bulardan uıqy qashady. Jumysy joqta da teatrdan shyqpaıdy. Postanovkaǵa zrıtelge jetkenshe ózderiniń boıyndaǵy ónerin, bilgenin aınalasyna berip bolady.

Búkil kollektıvtiń, búkil ıskýsstvonyń qamyn oılaýy ǵajaıyp qasıet!

Qazaq ádebıetinde dramteatrdaǵy úlken júrekti shaldar bolsa biz baqytty bolar edik.

Dramanyń shaldary jeke basynyń tirshiligimen de keıingige úlgi kórsetýge qandaı umtylady!

«Meniń mahabbatym» qoıylatyn bolǵan kúngi bir oqıǵa esime túsedi, Elýbaı, kasaǵa bardy da, úsh adamǵa bılet aldy.

— Onyńyz ne? Tegin-aq kirmeısiz be, — degenderge keıip:

— Nege men jaı kiremin! Teatrdy aldymen ózimiz talasaq, ne bolmaq! Báriń de semálaryńa bılet alyńdar!

Qyzyq qoı bul shaldardyń ómirge kóz qarasy!

* * *

Oıpyraı, qandaı aýyr búgingi kún!

A.Panaevanyń «Esteliginiń» búgin-Dobrolúbov ólgen taraýyna kelip edim, kózimnen jas parlaýmen boldy. Nege jylaımyn, bilmeımin! Meniń de jolym taýsylyp kele me? Álde úlken adamgershilikke erip ketti me? Shirkin, Dobrolúbov! Sen adam degen uǵymnan bıiksiń-aý!

Aýyryp jatyp oqyǵannan, osy kitap maǵan kóp áser etti. Kóp nárseni túsingen sıaqtymyn.

19/1Y-1956. Búgin saǵat kúndizgi eki jarymda «Kamenskoe plato» kýrortyna keldim. Men kelisimen saǵat úsh jarymdarda jańbyr quıdy.

Degenmen búgin sergekpin. Aýyrǵaly birinshi ret kóńilim jaqsy. Biraq kýrort degen kóńilsiz. Men osydan ábden jalyǵyp bolyppyn.

Kýrortta «aılap jatar edim» dep aýzynan sýy qurıtyndar kóp. Solarǵa tańym bar. Maǵan kýrort degeniń azap, ózimnen-ózim jalyǵyp bolamyn. Osyndaǵy adamdar da maǵan qyzyqsyz kórinedi de turady.

Rústemniń bir sózi oıyma túsip kúlip otyrmyn. Mamasy keshe tańerteń bazarǵa bara jatsa:

— Qashan kelesiń, mama? — deıdi ol.

— Birde kelemin, — deıdi mamasy.

Mamasy ketken soń, birazdan soń Rústem ájesine keledi.

— Áje, áje, saǵatty birge aparshy.

— Nege?

— Mama tez kelsin.

Ne deısiń ol tentekke?!

Keshe taǵy da jańbyr jaýdy. Keshe fılarmonıanyń artıseri konsert berdi. İshinde Júsipbek bar. J. ándi kóńilsiz aıtty, qartaıyp qalǵany ma, álde aýyrdy ma eken...

J-NİŃ ÁŃGİMESİ

— Men tań alańynda joldastarmen otyrdym. Eki qyz kelip aǵash túbinde bılegenderge qarap turdy.

— Bar, tanys, — dedi erikken jigitter.

Áıel balasynan betim qaıtyp kórmegen basym orynymnan ushyp turyp, solarǵa keldim.

— Sálámatsyz ba, qaryndastar?

Qyzdar onyń ishinde sulýy / nysanaǵa alǵanym / tańdana qarady da, sulyq amandasty.

Biraz bógelip qaldym da, sóz qozǵadym.

— Qaıda oqısyz, qaryndas?

— Razve s etogo nachınaıýt? — dedi qyz betime kóziniń astymen bir súzile qarap.

18-19 jastan aspaǵan, bala qyzdan mundaı sóz estımin degen oıymda joqtyqtan ba, bógelip qaldym...

Sóıtip turǵanymda meniń bıshi, jylpos, jaıdary joldasym A... kele qaldy.

Adamdy súıý úshin júrekte ot bolý kerek. Otsyz júrek súıýge qabiletti degenge nanbaımyn. Jalyny joq júrek qaıdan laýlasyn. Súıý degen-laýlaı berý kerek, laýlaı berý kerek.

QYRYM DÁPTERİ

/1956/

Kesheden beri kún jeldetip teńiz betiniń tynyshtyǵyn alyp tur. Ásirese, keshe jel edáýir qatty boldy. Teńiz tolqyndatyp jaǵany uryp jatty. Qazir saǵat segiz jarym. Tolqyn báseńdep kele jatqan sıaqty. Jel tynshydy.

Meniń baıqaýymsha Qara teńiz tynysh teńiz. Beti qybyrsyz, typ tynysh bolyp jatatyn kúnderi jıi bolady. Al Baltyqta tolqynsyz kúndi kórý qıyn. Ylǵı dóńbekship jatqany...

Qara teńiz bul jaǵynan ǵana emes, basqa jaǵynan da Baltyqtan ózgesheligimen kózge túsedi. Munyń beti ómiri birqalypta bolmaıdy, túsi ylǵı ózgerip otyrady.

Mine saǵat 8-35 mınýt. Ár jeri aqtańdaqtanyp, býaldyr atyp, bozaryp jatyr. Betinde bolymsyz kóterilgen shań sıaqty boz munar bar.

Bul ýaqytsha ǵana, endi biraz ýaqyttan keıin, ekinshi kóriniske, tórtinshi kóriniske... kezigesiń. Kórinis birinen soń biri almasyp, qubyla beredi, qubyla beredi.

Ońtústik Qyrymǵa kelgen adam onyń tolyp jatqan tarıhı muralary men eskertkishterin kórýmen qatar, teńiz betine de kózben saıahat jasaýy kerek. Jaǵalaýda otyryp, kún uzaqqa, ár mezgilde baqylasań, talaı-talaı ǵajaıyp qubylysqa kenelesiń...

Basqany qaıdam, maǵan teńiz beti keremet áser etedi.

Endi birer saǵat ótkennen keıin qarasań bozarys kúńgirttenetin, ár jerge qara qoshqyl jolaq paıda bolady. Bul jolaq sozylyp, uzaryp, keıde qara ózenge nemese qara kólge uqsaıdy: Kún tústikke qaraı kóterilip jylynǵan saıyn qara kólder kóbeıip, úlkeıip, teńizge aınalady. Bozǵyl teńiz joǵalady. Endi biraz ýaqyt ótken soń (Máselen İİ-ZO da), qońyr kókshildiń ár jerine bozǵyl ózen paıda bola bastaıdy. Ol da úlkeıe beredi, úlkeıe beredi. 12-30 teńiz bozǵyl kókke aınalady. Barlyq bozǵylt syrǵyp, kúnge eltip, teńizdiń kún astyndaǵy batys jaǵyna oıysady.

Qara teńiz betinde eki túrli dúnıe jatyr. Shyǵys jaqta aq tuman. Alys, kórinbeıdi. Bergi jaǵy qara kók, al teńizdiń kún astyndaǵy batys jaq jartysy boz munar, azdaǵan kúmis sáýle bar. Boz munar alystaǵan saıyn kóterilip aq tumanǵa aınalady.

14-30 teńiz betiniń qaraqoshqyly tarap, surǵylt túske engen. Ónsiz. Bul kez kúnniń kózin bolymsyz bult jaýyp tur.

Osynda kelgeli áli aýa raıy buzylǵan emes. Kún ashyq, kúndiz salqyn qalypta.

4. X. 56. Keshe kúndizgi úsh jarymda Serik keldi. Janynda Amanshın. Solarmen Alýpkanyń ortalyǵyna bardyq. Odan keıin Alýpkanyń baǵyn aralap ótip, tómengi jol dep atalatyn joldyń mashına toqtaıtyn sońǵy turaǵyna shyǵaryp saldym.

Baq qalyn, orman, oıda: kúnniń kózin kórmeısiń, shuńqyrda. Ortalyǵynda jolda otyrǵyzylǵan bir ǵajaıyp aǵash tur. Chılıden ákelgen aǵash draýkarıa Chılııskaıa dep atalady. Aǵash qorshalǵan (qaraǵaı tuqymdas).

Serikter Ýkraına sanatorııinde jatady eken. (Mıshorda). Qaıtarda tómengi jolmen qaıttym. Ol Voronsov M.S. saraıyn (dvores Voronsova) jaryp ótedi eken de, Alýpkanyń batys jaq shetindegi avtostansıadan shyǵatyn kórinedi.

Búgin tańerteń juqa bult boldy. Biraq jaýyn bolǵan joq. Sáskede kún kózi qaıta shyqty. Bultty mezgilde teńiz beti sol aspanǵa uqsaıdy eken, tússiz, shańyta munartyp turdy.

Biz jaıaý júrip mıehorǵa kelip, «Rýsalka» restoranynan tústik ishtik.

«Rýsalka» restorany teńizdiń dál jaǵasynda. Bul ara qýlama jar emes, tegis, pláj Qyrymǵa pýtevkasyz kelgender osy araǵa kóbirek jınalady, plájy kópshilikke arnalǵan. Jaǵalaý tolǵan tamaq býdkalary, pavılondar, restoran, jemis bazary. Bári siresip tur. Plájda ataqty ańyz: Arzy qyzdyń bulaǵy men rýsalka.

Arzy qyzdyń bulaǵy jarlaýytta, kishkentaı, shókken tas. Jartastyń etegi oıpań, sodan qyz sý alýǵa kelgen. Jartastyń basynda Alıbaba aqyryn jasyrynyp, qyzdy bas salǵaly oıǵa qarap tónip, tasqa jabysyp tur. Adam deneleri qoldan jasalǵan. Rýsalka teńiz ishinde. Oǵan úsh-tórt metr sýǵa túsip barý qajet. Jartas tas ústinde balasyn qushaqtaǵan Rýsalka. Ol tasqa sulaı jatqan. Basy batys jaqta, aıaq jaǵy balyqtyń quıryǵyna aınalyp ketedi. Muńda da dene qoladan jasalǵan.

Alıbaba sulýdy ustap alyp, túriktiń sultanyna jóneltip jibergen soń barǵan jerinde paqyr Arzy eki qabat bolady, týady. Odan balasyn qushaqtap elge qaraı bettep, Qara teńizge qoıyp ketedi. Sodan el jaq jaǵalaýdan Rýsalka bop shyqqan desedi ańyz.

Biz osy eskertkishtiń janynda sýretke tústik.

Osy arada katerǵa otyryp alyp Ialtaǵa qaraı tartyp: «Altyn pláj» baryp tústik. Jolda «Qarlyǵash uıasyn». «Lastochkıno gnezdony» kórdik. Ol kememen shyǵysqa qaraı júrgende, sol qol jaqta turady. «Aı, Todor» múıisinde teńizge kirip turǵan shyn múıistiń ushar basynda ádemi saraı tur, qazir tozǵan, adam turmaıdy. Osy saraıdyń astyndaǵy shyń sońǵy 193... jylǵy jer qozǵalysta qulapty, úıdiń teńiz jaq irgesi qazirgi kenerden álde qaıda beri shyǵyp tur. Shyń eki jaǵynan da jińishkerip, birjola kúıreýge qalǵan.

Bul arada jaqyn qulap túsken shyńdar nemese qaq aıyrylyp turǵan jar jastardy kóresiń. Endi bir kıt etse «Qarlyǵash uıasy» joq bolǵaly turǵan sıaqty. Beti sıaqty, qumqaıraq.

«ALTYN PLÁJ» TÝRALİ AŃYZ

Túriktiń eń sońǵy bıleýshisi Hadjı-Ahmetaǵa, áıeli Hodjaeva, uly Delıbalta (jyndy balta) Ialtada halyqty súlikteı soryp kún kórsetpeıdi. 1771 jyly orys áskeri Qyrym jarty aralyna (túbegine) kirgen shaqta qan isher Hodjaeva balasymen ekeýi eldi tonap alǵan qazynasyn tıep, kememen ketýge jantalasady. Biraq surqıalardy teńiz boıyna jýytpaıdy. Qatty daýyl soǵyp, kemeniń talqanyn shyǵarady, ekeýiniń denesin tolqyn dalaǵa laqtyryp, tasqa qaldyrady. Jurttan talap alǵan altyn, kúmis teńiz jaǵasyna shashylady. Sol shashylǵan jerge altyn pláj paıda bolǵan eken deıdi.

Men kóbine, ásirese jolǵa shyqqanda, balalardan da kóri Razıa úshin kóbirek mazasyzdanamyn. Munymdy ózim ǵana bilemin, sezdirýdiń ózin úlken yńǵaısyz kóremin.

Mazasyzdanbaı da bolmaıdy. Eger ol ólip qalar bolsa, balalar da, men ózim de jetim qalamyn. Ol bizdiń tiregimiz. Ol barda, bizdiń kóńilimiz jaı. Arqamyz keń, kóńildi. Eger ol joq bolsa, eń aldymen meniń tirshilik etýimniń ózi (balalardy bylaı qoıǵanda) qıynǵa soǵyp qalar edi.

İshteı mazasyzdanyp kóp oılaıtyndyqtan ba, Razıa meniń túsimnen shyqpaıdy. Mine, ótken túnde taǵy kórdim. Bir ǵajaby «osy bıyl aýyrǵannan beri ol meniń túsimde menen ylǵı alys júredi, ne ekeýmiz eki jaqqa ketemiz, ne men ketip, ol qalyp ol ketip men qalyp qoıyp júremiz.

Túnde ekeýmiz renjisippiz. Ol da, men de qaıǵylymyn, ol kóshemen jylap ketip barady, men sońynda kelemin. Bir kezde atty bireý ony (esimde joq, at bolsa kerek) kóterip ala jónelgen eken. Men qala bardym. Kenet, aldan bireý álgi belgisizdi qýa jónelipti. Bir kezde ol jetken ıá atty ma, bilmeımin, qashqan betimizde qýǵynshy da, Razıa da qulap tústi. Osy shaqta oıanyp ketippin...

Oktábrdiń segizine qaraǵan túnde jańbyr jaýdy. Maıda, usaq jaýyn tańerteń de seýip turdy. Túske qaraı ashyldy, tústen keıin taǵy bulttandy, biraq jaýyn joq. Bul men kelgeli kórgen jaýynym.

Teńiz beti aspanǵa qandaı baǵynyshty! Jańbyr kezinde surlanyp, barlyq sulýlyǵynan aıyrylyp, kólemi de kishireıip, alasaryp, suryqsyz munart basyp tunjyrap qaldy.

Qyzyq: kún kúlse, teńiz de kúledi, kún qabaǵyn túıse, ol da tunjyrap, qalǵyp qalady.

Men taǵy da kóńilsizdene bastadym. Tamaq ishýim de búgin maqtarlyq bolmady.

Men aıtqan bolar edim: adamdy, adamnyń jaıyn jaqsy bilgiń kelse, onyń kóp syrtqa shyǵara bermeıtin kemshiligin ıakı shynaıy qasıetin kórgiń kelse- kýrortta úńil. Demek, adamdy óndiriste, semáda bilý az... Onyń ústine oǵan joldastan, tanystan, semádan, qyzmetten tys ómirde de úńilý qajet.

Keshe Nıkıtın botanıkalyq baǵyna ekskýrsıaǵa bardyq. Neshe túrli aǵashtardy kórdik. Ósimdiktiń patshalyǵy osynda eken. Ekskýrsıa keń gúl alańynan oń qolǵa qaraı bastalady da, birte-birte teńizge qaraı ıile beredi. Aqyry doǵalanyp baryp, baýdyń shyǵysynan shyǵasyń. Onda tamasha ǵajaıyptar jabaıy lıpa, bambýk,.. jemisi ba... osy jolda úsh toǵan kól kezdesedi. Úsheýinde de balyq. Ásirese, altyn balyqtar tamasha, sońǵy shyǵa beristegi kólshikte tipti úp-úlken, bir qarystaı altyn balyqtar júr.

Mashına osy aradan kútip aldy.

«KOSHKA», «MONAH», «DIVO»

Sımıev býhtasynda teńizge qaraı tónip Koshka taýy jatyr. Bul, shynynda, mysyqqa uqsaıdy. Teńiz jaqta basy, eki qulaǵy qalqıady. Quıryq jaǵy sozylyp Sevastopol jolyna deıin barady.

Osy «Koshkanyń aldynda» «Nansa» jartasymen qatarlas qustyń qanaty sıaqty qaıshylanyp eki tas tur. Ony «Aqqý qanaty», (Lebedınoe krylo) dep ataıdy. Buryn osy arada kapúshon kıgen monahqa uqsas jińishke tas bolǵan. Ol túregep, kókke allaǵa sıynyp turǵan monahtyń kelbetin elestetedi eken. (Bıiktigi 43 metr) 1827 jyly jer qozǵalǵanda jarylyp qıýy qashypty da, 1871-1881 jyly qatty daýylda tolqyn monahty ornynan «qozǵap» úshke jaryp tastaǵan. Qazir munyń ornynda sýdan shyǵyp jatqan shaǵyn ǵana tas kórinedi.

Osynyń teńiz jaǵynda úlken shyńy «Dıvo» («Keremet») quzy tur. Mine, osylar jóninde jergilikti jurt mynadaı ańyz aıtady.

Baıaǵyda bir monah bolypty. Ol kúnákar ómirden, ý-shýdan alys turmaq úshin. Qara teńizdiń jaǵasyna jyly jerge Sımeız buǵazynda mekendepti. Qara teńizden balyq aýlap kúneltedi. Bir kúni súıegine bir aýyr nárse tıedi. Qarasa ádemi qyz. Monah qyzdy kemesine alyp keledi, qyzǵa jan kiredi. Arýǵa qyzyǵady. Alla bolsa, alysta aspanda, maǵan onyń kózi túser deımisiń, dep oılaıdy da, qyzben tátti ómir ótkizýge bel baılaıdy.

Kúnákar monah balyq aýlasa da, ańǵa barsa da, onyń sońynan bir qara mysyq qalmaı, izin baǵady da júredi. Bul dávol (ibilis) edi. Ol monahtyń kúnákar isin qudaıǵa habarlaıdy. Kúnderde bir kún qudaı jerge úńilip, Qara teńizge nur aýdarypty deıdi. Sol shaq monahtyń qasynan arýdy kóredi. Qudaı ashýlanyp qaharyn tigedi de, monahty tas qyp qatyryp tastaıdy, dávol (ibilis) da mysyq pishininde monahty jelkesinen baqylaǵan kúıde taý bop qalady.

Monahtyń jelkesine tóngen jerde ǵajaıyp shyń paıda bolady- bul keremet bolǵandyqtan «Dıvo» («Keremet») quzy dep atalypty-mys.

HAOS

(ańyz)

Alýpkada Voronsov saraıymen jalǵas úlken park bar. Bul park Ońtústik Qyrymdaǵy eń bir jaqsy, sándi park bolyp esepteledi. Onda neshe túrli aǵash ósedi. Aýasy shıpaly dep, dárigerler sonda kóp bolýǵa keńes beredi. Park oıda, onyń Aı-Petrı taýy jaǵy bıik dóń. Alýpka jaǵy da bıik- basqyshpen túsesiń. Sondyqtan úlken shuqyrda, oıpatta jelden, kúnnen ózinen-ózi qorǵalap tur. Osy parkte kókpeńbek qarasýlar bar. Tereń, biraq móldirligi sondaı, túbi kórinip jatyr. Osy sýdyń taý jaǵynda órkesh-órkesh tastar, tártipsiz túrde, qımylsyz siresip jatyr. Bul týraly mynadaı ańyz bar.

Dávol (ibilis) qudaıdy aldaı beripti deıdi. Birdeńe tapsyrsa, ony oryndaýdyń ornyna óziniń ázázildigimen, arbaý-aldaýymen shuǵyldanyp, eshteńe tyndyrmapty.

İbilistiń yzasy ótedi. Onyń jeksuryn isi qudaıǵa jetedi. Qudaı ashýlanyp, ony jazalamaq bolady. İbilis Alýpkaǵa kelip, qazirgi park turǵan jerde kúnákar ispen shuǵyldanady. Qudaı Aı-Petrıdyń basyna shyǵyp alyp, ibilistiń jatqan jerin kórip taý basynan úıdeı tastardy boratady. Aılaker, alyp kúshke toly ibilis qudaıdyń buǵan atqan tasyn qaǵyp alyp, aınalasyna syrǵytyp tastaı beredi. Qudaı odan saıyn ashýlanyp, tasty ústi-ústine laqtyrady. Aqyrynda ibilis sharshaıdy, qaljyraıdy, dymy qurıdy, qımyldaýdan qalady. Tas boran onyń mańyna úıile beredi, úıile beredi. Aqyry ibilis sol tastardyń astynda qalady.

Jata- jata jalyǵyp ketkende ibilis qozǵalatyn kórinedi. Sonda aınalasy qoparylyp, shaıqalǵan eken. Qyrymda jer qozǵalýdyń sebebi osyndaı eken,- deıdi. Parkte jatqan mine osy tastar- mys.

Biz jaq qatarda otyrǵan áıel, meniń oǵan qaraýym muń eken, kózi kózimmen birden túıise ketti. Ádette, áıelmen jaqyn qarym-qatynasta bolmaýdy qalaıtyn men sıaqty adamǵa, mundaı sekýnd óte qaýipti. Ol júrekke ot jaǵyp ketýi yqtımal. Óıtkeni súıkimdi áıel kózderinde adamdy eriksiz ózine tartyp alatyn bir jumbaq qasıetter bolady. Sen keıin ózińe-óziń kelip, sabyr tapsań da, jańaǵy bir kózden jalt etken ushqyn júrekte qalyp qoıady. Sondyqtan men mundaı qubylystan da, áıeldiń júzine kóp qadala bermeımin. Sebebi- júregimdi, semámdy súıgen júregimdi bosqa mazalaǵym kelmeıdi. Sózimnen adam ólmeıtinin, bóten áıelmen súıispeı-aq ómir súrýge, kóńildi dem alýǵa bolatynyn men ómirimde kórip kelemin. Talaı ret kýrortqa, úlken qalalarǵa bardym. Sonyń bárin de romansyz ómirdi bastan ótkerip kelemin.

Meniń munyma keıbir joldastar kúle qaraıdy. Meni, áıel súıe bilmeıtin toǵyshar kóredi, Sondyqtan: «munymen jolǵa shyǵý kóńilsiz» dep júretinder de az emes. Al, shyndyǵynda, meniń sezimtaldyǵym eshkimnen kem emes.

Endeshe meni ne ustaıdy? Nege men ózgeler sıaqty jigittik qurmaımyn? Qyzyqtaý, kóńil kóterý degenniń bári uǵym ádettiń isi. Ózińdi ómirde nege ádettendirseń, soǵan pendesiń. Sen jasyńnan jigittikke salynsań- saǵan dúnıede odan qyzyq nárse joq. Qysqasy, ózińdi nege úıretseń soǵan bara-bara salynyp, ábden qumar bolyp alasyń. Bul qumarlyqty keıin tileseń de qoıa almaısyń.

Men jasymda jaqsy tárbıe ala almadym. Alǵan barlyq tárbıem- adaldyq qana boldy. Osynyń ózi keıin maǵan kóp paıdasyn tıgizdi. Men adal boldym, joldasqa, qyzǵa adal boldym. Aldaý degen meniń tabıǵatymda bolmady.

Sóıleýge, kóńil kóterýge qolaıly, túsinisetin, biraq keıin ómirlik joldas etýge júregim qalamaǵan, ystyq súıispenshilik oıanbaı unatýdan týǵan «súıkimdi» qyzdyń talaı ystyq mınýttar ústinde sezimine ot tutatqan emespin.

Osynyń bári ózim úshin kóp paıda keltirdi ózimdi áıel máselesinde ustaı bilýge semáǵa adal bolýǵa, raqat, qyzyq ómirdi semány súıý dep uǵýyma ákeldi. Bul da uǵym. Osy uǵym meni qanaǵattandyrdy. Nege deseńiz, jigitshilik ómirge salynǵan adam semásyn barlyq jaǵynan súıe almaıdy. Áıeline, balalaryna degen mahabbaty tereń sezimnen tutanbaı, ásheıin eri, ákesi bolǵandyqtan tabıǵı sezimnen týady.

...Bári kózden shyǵyp ketti-aý. Kóz. Áıel kózi, qaýyptysyń- aý, sen. Kózden adam boıyndaǵy barlyq osaldyq ataýly ǵana kórinip qoımaıdy, búkil sezim, jaqsy-jaman nıetter, adamdyq qasıetter kórinedi...

Biz Ialtaǵa bir jarym saǵattaı shamasynda keldik. Ialtadan keıin Massandra baǵynyń tusyna baryp, kemeden tústik. Park keń. Teńizge tóngen búkil betkeıdi túgel alyp jatyr. Biraq áli ıgerilmegen, taǵy, jabaǵy qalypta. Án meıramynyń orta tusyn ala úlgerdik. Hor bolyp ketipti, adam qara-qurym. Eshteńe kórip bolmaıdy.

7/IX-1956 jyl, 7 oktábr. Búgin jeksenbi.

Men klınıcheskıı saǵattan keıin (janymda Gýrev oblysynyń bir kolhozshy jigiti bar) Massandra baýynda bolatyn «án meıramyna» barýǵa shyqtym.

Alýpkadan katerge otyryp alyp, júzip kelemiz. Teńiz beti búgin de kúndegideı kókteńbil bolyp tolqyp jatyr. Onyń qazirgi túsi Almatydaǵy Esik kólin eske túsiredi. Aýmaıdy.

Búgin kádimgideı tolqyn bar. Kóbine, tynysh jatyp Qara teńiz dóńbekshıdi. Muqyń tolqyndary qyzyq. Jaǵaǵa arystan jaldanyp bip-bıik bolyp keledi de birden qulap túsedi. Keıingi tolqyndar da osylaısha jaǵaǵa kelip joq bolady.

Ialtaǵa qaraı tolqynmen oınap, kater syrǵyp keledi. Ol ylǵı tolqynnyń órine qaraı júzedi.

Mine, Mıshor prıstany, Arzy paqyr kózge emis-emis shalynady...

«Lastochkıno gnezdoǵa» jýyqtap, ol turǵan shyńdy orala aǵyzyp kelemiz. İrgesi bos qalǵan saraı, qulaı- qulaı jińishkerip bitken shyń basynda óziniń joq bolar kezeńin kútip, jartastaı shoıqaıyp tur.

Bul shyńdy oralysymen onyń tasasynda turǵan, osy sıaqty teńizge tóngen ekinshi shyń sahnaǵa shyǵady. Ol shyńnyń eteginde, teńiz ishinde úlken jartas tur. Muny «Skala parýs» dep ataıdy. Parýstyń jelkesinde, jaǵalaýdaǵy shyńnyń teńizge tóne túsken bir quzynda úlken qaraqus otyr. Ol qaraqus qanatyn qomdap ushýǵa endi-endi kóterile bergendeı kórinedi. Bul qoldan jasalǵan qus. Bizdiń zamanymyzda jasalynypty. Kim jasasa da, óte ańǵarǵyshtyqpen joǵary sezimmen jasalǵan. Shyńmen jaqsy úılesip ansámbl jasap tur.

Ádette, men mundaıda aınaladaǵy adamdardy baqylaımyn. Kimniń qalaı sezingenin kórý maǵan qyzyq.

Kóp adamdar tabıǵat sulýlyǵyn sezine, túısine bermeıdi. Olarǵa jáı bir ádettegi qubylys kórinedi: Men osyndaıda tań qalamyn. Keremet kórinisten áser ala almaý adam janynyń tym tolqynsyzdyǵyn, qarapaıym jabaıy qalyptan aýmaı, bir kúıde qala beretindigin ańǵartady.

Dál osy qalypty ańǵardym. Biren-saran adamdar ǵana «Lastochkıno gnezdoǵa» shýlasa úńilgen boldy da, artynsha tez umytty. Al «Parýs» shyńyna, onyń shyń basyndaǵy qyranǵa eshkim kóz de salǵan joq.

Búgin kúnniń qabaǵy jóndi ashylmaı qoıdy. Kún kishkene shyǵady da, qaıta jabylady, taýdan ushpa bult álsin-álsin qylt etip búrkip- búrkip etedi. Keshegiden, degenmen báseń. Keshe tipti gýlep, esti shyǵaryp edi. Tústen keıin edáýir jaýdy.

Munyń jaýyny berekesiz. Almatyǵa bir jaýsa, shúmektep, etetin ádet munda joq pa deımin. Kóbine dúrkin jaýady, lezde kún kózi shyǵa keledi. ...Qysqasy senim joq. Men beste turyp, Sımezıge baryp edim. Jolda taý jotalaryna qar túskenin kórdim. Kádimgideı aǵaryp qalypty. Temperatýra tańerteńgi 7-de- 6,9 gradýs, kúndiz- 11,1 gradýs.

20/H- (senbi). Búgin tóze almadym. Jatyp qaldym. Temperatýra saǵat 1 de 39,3° boldy...

Ǵajap, osymen úshinshi ret jyǵylam. Bári bir kúndi qaıtalaıdy. Jáne týra úsh aıda qaıtalaıdy.

21/H. Túnde palataǵa jatyp, ádeıi terledim. Tańerteń 37, 3° boldy. Bylaısha sergip qalǵan sıaqtymyn. Búgin ekskýrsıa- Mıshor, «Qarlyǵash uıasy» aldyn ala tizimge jazylyp, mazasyzdanǵandyqtan bara almaı qaldym. Sevastopolge de solaı bola ma dep qorqamyn.

Úıim ǵoı meni ońalyp, emdelip jatyr dep qýanady. Qaıdan bilsin, meniń taǵy kúpshegi tozǵan aǵash, arbadaı qıralaqtap qalǵanymdy. Degenmen búgin jótel azaıǵan sıaqty.

25/X. Budan birer kún buryn zav. otdelenıem qarap edi. Búgin profesor qarady. Munda aýrýǵa mazasyzdaný jaqsy eken. Profesoryna qanaǵattanbadym. «Qozǵalmaı jatý kerek» deıdi, ony bilemiz ǵoı. Aınaǵa úńilsem kóz janarym buzylyp ketipti. Árıne jaqsylyq emes. Tym qurysa, semámdy da kóre almaı osynda...

Taǵdyr netken aýyr! Kishkentaı qýanyshty da qıa bermeıdi. Táýekel, taǵdyr basqa ne salsa sony kóre berdik.

27/İH. Búgin jaqsy bop qalǵan sıaqtymyn 36,2.

Qyrym oblysynda vınograd ósirýdi jappaı iske asyrý isi qazir qyzyp jatyr. Gazet, radıonyń basty taqyryby da osy.

28/İH. Tańerteń táýir sıaqty bolyp turamyn da saǵat 1-2 bola bastaǵanda tońamyn, sodan ystyǵym kóteriledi.

29/İH. Bul ne? Bala-shaǵamnan, dos-jaranymnan alysta, músápir bolyp jatyrmyn. Keýdeń qımaıdy. Turyp ketýge dármen joq. Qashanǵy bulaı jata beremin. Ári qajydym, ári zeriktim.

Kóńil — jetim kúshik, qyńsylaıdy. Uıasyn izdeıdi. Osyndaıda úıden hat kele qoısa, ol da bir ǵanıbet eken ǵoı. Hat ta joq. Nege jazbaıdy, bilmeımin. Qorqamyn, mazasyzdanamyn. Balalarymnyń sheshesinen mazasyzdanamyn. Ol ólip qalsa, qos kógershinimniń hali ne bolady?

31/İH. Úıden hat aldym- aý, áıteýir. Búgin táýirmin be dep oılaımyn, kúnde kúndizgi saǵat birdiń kezinde qyzýym bolýshy edi, ázir tynysh sıaqtymyn. Shıfa! Shıfa, tabıǵat!

Búgin bılet alyndy. Keshki 8-40-ta Almatyǵa attandym.

---