InfoHub Logo

Jáı ǵana quran baǵyshtap, as berýdiń sońy kishigirim daý-damaıǵa ulasyp ketedi dep kim oılaǵan... Jámılá kempir búgin uıqysynan erterek oıanyp, qaptaǵy unnan molyraq salyp, jeti kúlshe pisirýge apyl-ǵupyl kirisip ketken. Kári sheshesiniń ár qımyly uly Rahymǵa jaqsy tanys. Uıqysynan syǵyraıyp oıanǵanda, asúıden shyǵyp jatqan shelpektiń tátti ıisi murynyn jarǵan. Sol syǵyraıǵan qalpy álsin-álsin esinep, bólmesinen shyqty.

— Ákem kelip ketti me? — dedi kúlkisin sol jaq ezýine qulatyp.

— Bul joly jaqynyraq keldi, — dedi Jámılá juqalap týralǵan qamyrdy tabaǵa tastap turyp. Qamyr shyjǵyrylyp, kópirshik atyp, sap-sary baýyrsaqqa aınalyp jatyr.

— Jaqynyraq kelgeni nesi?

— Kádimgideı jaqyndady, — dedi Jámılániń daýysy qattyraq shyǵyp, — Týra qarsy aldyma kelip, oń qolymen oramalymdy túzep, sol qolymen oń jaq ıyǵymnan ustap turdy da, sosyn tez-tez júrip qalyń tuman ishine sińip ketti...

Sóziniń sońǵy jaǵyna qaraı Jámılániń daýysy azdap jaryqshaqtanyp, kóńili bosańqyrap ketti. Shaly Dúısenbaıdyń myna jalǵan dúnıeden attanyp ketkenine bıyl úsh jylǵa taqaǵan. Sodan beri aıyna tórt-bes ret, keıde aptasyna birneshe ret «shalymdy kórdim» dep jeti shelpek taratyp, quran oqytyp, kórshi-kólemdi shaqyryp as beredi de jatady. Keıde sháı ústinde baıaǵy jastyq dáýrenin keńinen tarqatyp, kúıeýimen qalaı tanysqanyn, qalaı artynan júgirtip áýrege túsirip qoıǵanyn beıneleı baıandap, ótken kúnder esteligimen kóńilin jaılap, rıza bolyp otyrady. Sodan soń Dúısenbaıdyń qandaı jaqsy qylyǵy bar ekenine asyqpaı toqtalyp, jas kezinde ataqty kókparshy atanyp, keıin qartaıǵanda qoı baqqan shopan shalynyń bu dúnıedegi jaqsylyqtaryn tizbeleıdi. Aqyr sońynda kóńili alaburtyp, kemseńdep, sháı jınalar tusta «Dúısenbaıym bolǵanda jaǵam jaılaýda otyrar edim ǵoı...», — dep murny pyshyldap, erini dirildep, áńgimesin aıaqtaıtyn. Ondaıda uly Rahym men kelini Qaıyrsha sheshelerin jubatqan bolyp «qoıyńyz, jylamańyz» dep qysqa qaıyrady.

Áıteýir, kim kelip, ne aıtylsa da Jámıla sóz arasyna Dúısenbaıdy qosyp, aqyr aıaǵynda búkil áńgimeniń ón boıyna shalynyń adamgershiligi men erlikterin áspetteıtin estelikterin darytyp shyǵa keletin.

Sondyqtan Rahym úshin anasynyń búgingi qylyǵy á degennen túsinikti bolǵan. Buryn ákesi barda jeti shelpek tek juma kúni ǵana pisiriletin. Al qazir sheshesi q «Dúısenbaı úı jaqqa kelipti», «Dúısen ekeýmiz sháı iship otyr ekenbiz», «Dúısenbaı Piránǵa ursyp jatyr eken» dep qudaıdyń qutty kúni qamyr ılep, ıis shyǵarady da jatady.

Pirán — úıdiń úlkeni. Qazir kelinshegi, eki balasymen aýdan ortalyǵynda turady. Gımnazıada muǵalim. Anda-sanda birer márte, onda da áldebir mańyzdy sebeppen kelip-ketetini bolmasa qara shańyraqqa onsha jolaı bermeıdi. Qashan kórseń «jumysym qaýyrt, talap kúshti» dep zar qaǵyp otyrady. Ózi kishkentaıynan saıaqtaý júretin. Stýdent bolǵan jyldary da birde jumys isteımin, birde dostarym shaqyrdy dep úıden irgesin aýlaq salǵandy qolaı kórip turatyn. Sonda sabyrly degen ákesi Dúısenbaıdyń ózi shyr-pyry shyǵyp ashýlanyp, úıdiń betin kórmeıtin ulyna renjip qalatyn. Úılengennen keıin de birjola aýdanǵa qonystanyp, aýyldy umytqan balaǵa degen áke renishi tarqaı qoımaǵan. Ózi tomaǵa-tuıyq, ári qaptaǵan qalyń sharýanyń ortasynda kómilip júretin Pirán ákesine de, sheshesine de lám dep jaýap bere qoımaıdy. Shal men kempir dyzaqtap, renjip, ashýlanyp, aqyry túk shyqpasyn bilgen soń qoıa salatyn. Sodan ba, áıteýir Jámılá túsinde shalyn kórse boldy ras pa, ótirik pe, ómiri ony Piránǵa renjitkizip qoıatyn. Álde óziniń renishin janamalap, o dúnıedegi shaly arqyly jetkize me... kim bilsin...

Rahym túske deıin aq Qıypótkel aýylynyń iri bastyn shaldaryn, kórshi-kólemdi keshki dastarhanǵa shaýyp baryp shaqyryp kelgen. Jámılá bir aıqaılap, bir jylap, bir ursyp, bir aınalyp-tolǵanyp otyryp Pirándi de kelinshegimen aldyrtty.

Qystyń qysqa kúni tez-aq batyp, keshki saǵat 7-8 shamasynda dańǵaradaı zal tamnyń ishinde saqalyn salalaǵan Kádirbaı qarttan bastap, qudaıy kórshi, keshe ǵana qyryqqa tolǵanyn atap ótemin dep biraz qyzyńqyrap qalǵan Jumataıǵa deıin syńsyp otyrǵan. Ádette mundaı otyrys, ásirese, shal-shaýqandar úshin kádimgi meıram ispetti. Kezdesip, qaýqyldasyp, ótken-ketkendi aıtysyp, aıran-asyr máz bolyp qalady. Quran oqytyp, as berildi degen aty bolmasa úlkender jaǵy bir-birin qajap, tistelep, ázildep, tipti birshama tizege basyp ta alatyn.

— Kádeke, qalalyq bolǵan qalaı eken? — dedi shashy men saqaly túgel aǵarǵan Smaıyl qur otyrǵansha qajaı otyraıyn degen adamsha. Onyń sózin Batyrhan da qoldaı ketken.

— Iá, sizdi qalada taksıshi bolyp ketti deı me...

— Oıpyrmaı, Kádirbaı ras pa eı? Tuǵyrjandaı aıtýly babanyń urpaǵy degen atqa laıyq bolmaq kerek emes pe? Qysy-jazy qos beti manaýrap qyzaryp, urty búlkildep otyratyn kóse Momynjan da kózin syǵyraıta kúlimdep áńgimege qosyldy.

Kádirbaı ádettegi ázil-ospaq qoı dedi me, Smaıyl bastaǵan shaldardyń qyljaǵyn onsha eleń qylmaı, bir jótkirinip alyp sóılep ketti.

— Týh, senderge salsa qıaldaryńa erik beresińder aı kelip. Kádirbaı qart bolar-bolmas jymıyp qoıdy. — Bala — qyzmette! Kelin jas sábıimen úıde otyr. Al maǵan seıil kerek. Sony baıqady ma, ulym jeńil kólik ápergen. Álgi kólikke minip aragidik qala kezemin. Sol ǵoı mynanyń aıtyp otyrǵany, — dep ózinen bes jas shamasynda kishi, alys týys jıeni bolyp keletin Smaıyldy ıegimen nusqap qoıdy.

— Oı, páli degen... Almatydaı shaharda kólikpen kez-kelgen adam erkin júre almaıdy. Aldyńǵy jyly baryp, qalyń máshıneden kózim súrinip, júregim loblyp ketti emes pe. Al Kádekeń bolsa er ǵoı! — dep demep qoıdy Jaqyp shal meıizdi ýystap aýyzyna toǵytyp sháı iship otyryp.

Kádirbaı birer jyl buryn jalǵyz ulynyń qolpashymen qalaǵa kóship ketken. Kóshti degen aty bolmasa aı aralatpaı aýylǵa taıyp turady. Smaıyl sony kelekelep qalmaqshy bolǵan.

Ári qaraı shaldar aýyl-aımaq máselesi, jańa qurylys bastalǵan bul ólkege áli jóndep jol tóselmeı jatqany jaıynda keńinen áńgimelep ketti.

Smaıyl eki bilegin túrinip «Bizdiń ul aýdanda qurylys bóliminde ǵoı» dep jańa áńgimeniń shetin shyǵara berip edi, baǵanadan beri aýyldyń oıdym-oıdym joly jaıynda renjı sóılep, júıkesi juqaryp otyrǵan Seıiljan keıip ketti.

— Ondaı uldyń paıdasy tımese nesine kúmpıesiń aı sen?

— Kúmpıip otyrǵam joq, ol shyryldap-aq júr ǵoı... bireýler sekildi aýylda qur sendelmeıdi...

— Áı, Smaıyl, tilińdi tartyp sóıle!

— Seıileke, senimen daýlasqaly otyrǵam joq, ulymnyń jaqsylyǵyn aıtaıyn degem...

— Oıpyrmaı, sol ulyń aınaldyrǵan bes kún buryn ǵana keldi emes pe? Ne dedi? Betiń bar, júziń bar demeı osy otyrǵan bárimizge «Aryz jaza bermeńder! Ákim renjıdi» demedi me? Sol ma jaqsylyǵy?

— Endi durys ta... nan jep otyrǵan soń, — dep Smaıyl búgejekteı túsken.

— Nan jegeni durys qoı, biraq qyzmet úshin aýylyn, namysyn bir búktep atyp urǵany qalaı bolmaq? Aryz jazsaq aýyl úshin jazamyz ǵoı, Smaıyljan? — dep sózge Kádirbaı aralasqan.

— Áı, ózi kádimgideı ósip, dáp-dáý sheneýnik bolypty eı, — dedi baǵanadan beri únsiz otyrǵan Jumataı.

— Dáýligin qoıshy, úlken demeı, aqsaqal demeı týralap shapqany renjitti, — dep Seıiljan jastyǵyn búktep, oń jaq shyntaǵyna ıkemdep bir qyryndap jata tústi. Sosyn qaıta baǵjań etkizip basyn kóterip «Áı, Smaıyl meniń balamnyń sendelgeni seniń kózińe súıel bolyp shyqty ma? Ol qaıta úlkendi úlken, kishini kishi dep syılaı alady...» dep sózin kilt doǵaryp, taǵy biraz nárse aıtsam ba eken degendeı bir aýyq túksıip otyrdy da, sosyn qaıta raıynan qaıtyp oń shyntaǵyna qaraı jantaıdy.

Bastaǵan eki áńgimesiniń ekeýi de sátsiz aıaqtalǵan soń ba, álde temekisin qushyrlana tartýǵa asyqty ma, jurttyń aldy bolyp Smaıyl ún-túnsiz dalaǵa bettegen. İle ózgeler de tamaqqa deıin taza aýa jutyp alaıyq dep esik aldynda ájik-gújik áńgime quryp turdy.

Azdan soń úlkender sháıin basyp, endi qarpyp et jeýge daıyn otyrǵan. Jámılá «Al úlken tamaqtan aldyryńdar» dep jatqan kezde Pirán men Rahym tabaq-tabaq etti jer ústelge qoıyp, kelinder Bota men Qaıyrsha asúıden sorpa tasyp jatty. Jıylǵan qonaqtar qazy-qartamen kómkerilgen jylqynyń súr etin súısine jeýge kirisken.

— Tóh, dámin aı, — dep Momynjan ynta-shyntasymen asaıdy, — Kádeke, baıaǵyda, sonaý 90 jyldary Sumandárıadaǵy kókpardan jeńip qaıtqanymyzda jolaı Ádirbaı baıdyń úıine túskenimiz esińizde me? — dedi sosyn bes saýsaǵyn kezek sorǵylap shyǵyp.

— Á-á-á, basqa, basqa ol umytylmas, — dep Kádirbaı jigit dáýreni esine túsip bir kóterilip qaldy. — Eeeh, sonda kúlli dúnıeniń tutqasyn ustap turǵandaı shalqýshy edik qoı, — dep endi qaıtip oralmas jastyq shaǵyn oılap lezde muńaıa tústi.

— Áı, sondaǵy asylǵan ettiń dámin aıtsańshy, áli kúnge tańdaıymda turǵandaı bolady da qoıady, — dep Batyrhan aýzyn salp-salp etkizip tamsap qoıdy.

— E-e, sen sony meńzep otyrsyń ba, — dep ettiń dámi Kádirbaıdyń esine endi túsken, — Balqıa ózi baıdyń áıelimin dep menmensinbeıtin, asty da tátti etip isteıtin jan edi ǵoı. Ádirbaı qandaı keń edi deseńshi.

— Ádirbaıdy qoıa tur, Ádirbaıdyń qyzdaryn aıt, — dep Momynjan jymyń-jymyń etti, — Sulýlyqtary birinen biri ótýshi edi!

— Sol joly Sumandárıanyń jigitterimen oınaǵanymyzdy oılasam, áli kúnge arqam qurysyp, baltyrym syrqyraıdy, — dep Kádirbaı tabaqtan qolyn sýyryp, kózin adamdardan aýlaqtatyp áketip, qabyrǵaǵa tesireıe qarap sóz bastaı jóneldi.

— Momynjan, óziń bilesiń ǵoı, bul óńirde bizdi jeńgender sanaýly tuǵyn... Qudaıdyń qarasqany ma, áıteýir bet qaratpaýshy edik...

— Aıtpa..., — dep urty etke tolǵan Momynjan basyn shulǵyp qostap qoıdy.

— Mynaý búgingi asqa arqaý bolyp otyrǵan Dúısenbaı ekeýmiz qanattasyp qansha kókparda birge júrdik. Ol bir ózi tekti, ózi myqty, bilegine bes adamnyń kúshi daryǵan jan edi ǵoı. Sol joly Sumandárıada men tizemdi jaralap, baltyrymdy tilgizip alǵanymda Dúısenbaı bir ózi búkil topty kóterip shyǵyp edi...

Sumandárıadaǵy qyr jaǵalap jaıylǵan malynyń sanyn bilmeıtin eki baı bolsa, biri — Jarqynǵalı de, biri — Ádirbaı edi. Sol ekeýi 50 jyldardyń sońynda ózara bástesip, eki kókpar quramasyna demeýshilik jasap, maıdanǵa túsken. Sonda Ádirbaı qoldaǵan jigitter — arasynda Kádirbaı, Dúısenbaı, Momynjan, Batyrhan, Jaqyp bar, áıgili qarsylastaryn bet qaratpaı jeńip ketken. Sony Sumandárıa da, Qıypótkel de áli kúnge jyr ǵyp aıtady. Ásirese, shashyn tóbesine túıip, álekedeı jalanyp, kúshi tasyǵan Dúısenbaıdyń erligi elge ańyzdaı taraǵan. Onda Momynjan men Batyrhan komandanyń qaharmany — Kádirbaı men Dúısenbaıǵa erip qana júretin, áli kemeline kele qoımaǵan shaqta tuǵyn. Ózgeleri óńkeı jas.

... Ári qaraı Kádirbaıdy sol zamannyń kózkórgen kýágerleri Momynjan men Batyrhan qoldap, Jarqynǵalı degen shylqyǵan baı demeýshilik jasaǵan Sumandárıanyń komandasyn úsh oıynnyń úsheýinde de ońdyrmaı utqandaryn aıtyp, biraz tamsanysty. Sosyn sóz aýany qaıtadan Ádirbaıdyń dastarhanyna kelip tirelgen.

— Oıpyrmaaaı, sondaǵy Ádirbaıdyń sulýlyǵy birinen biri ótken úsh qyzynyń kózimizdiń qurty bolǵany aı, á, — dep Batyrhan jan-jaǵyna alaq-julaq etip qarap, kúlip aldy.

— Ol qyzdar bizdi kózge ilip te otyrǵan joq, báriniń nazary ekeýinde, — dep Momynjan Kádirbaıǵa qarap ıegin qaǵyp qoıdy.

— Sol kezde qyzǵa qaraıtyndaı hál boldy deısiń be, — dedi Kádirbaı sabyrly qalpyn buzbaı, — aıaqtan shoıyrylyp, kúıimiz taıyp shalqalaǵan kúıi jattyq ta qoıdyq qoı, qarasa Dúısenbaıǵa qaraǵan shyǵar...

— Á-á-á, durys, durys. Dúısenbaıǵa qarady, — dep Momynjan esime endi tústi degen adamsha qomaǵaılana asaǵan bir ýys etti asyǵys jutyp, saýsaǵyn shoshańdatyp sóıleýge asyqty.

— Bir komandany bir ózi qyryp tastap, serkeni taqymyna basyp quıǵytyp, qýsa jetip alyp, qashsa ustatpaı qoıyp, Sumandárıa jigitteriniń ábden zyqysyn shyǵaryp edi ǵoı, — dep keńkildeı kúlip, rıza bolyp qoıdy. Onyń bulaısha ábden beıneleı sóılegenine dastarhan basyndaǵy ózge jurt tegis tańdanysyp tyńdap otyr.

— Mine, qyzdar sondaı qaharmanǵa qaramaǵanda kimge qaraıdy deısiń. Kádekeń jón aıtady, — dep sózin túıindedi Momynjan.

— Keıin de talaı arý Dúısekeńniń sońynan júgirip, talaı sulýdyń uıqysyn urlady ǵoı, — dep Jaqyp ta qyzdy-qyzdymen qoıyp qalǵan.

— Seri Dúısenbaıdyń tún jamylyp Sumandárıany betke alyp bara jatqanyn da talaı kórdim emes pe! Bertinde de birneshe ret Ádirbaıdyń aýylyna jele-jalǵyz jortyp ketetin, — dep Momynjan jeńgesin qyzǵandyra sóılep, dastarhannyń aıaq jaǵynda kórshi áıeldermen sybyrlaı sóılesip otyrǵan Jámıla jaqqa qýaqylana qarap qoıǵan. Ózgeler de onyń bul sózine ár-ár jerden tegis kúlisip, Momynjannyń ázil áńgimesin qoldaǵandaı nıet tanyta bastaǵan. İs aıaǵyn nasyrǵa shaptyryp alarmyn dep qoryqty ma, Momynjan «Ol kezde ózgeler top bolyp uıysyp Ádirbaı jaqqa aıaq basa almaıdy» dep ózinshe tigisin jatqyzǵan bolyp qoıdy.

— Sózdiń shyny kerek, — dep kesedegi sorpasyn taýysa iship, betoramalymen aýzyn muqıat súrtken Kádirbaı bir toqtap alyp, ári qaraı jalǵastyryp ketti. — Sol úsh qyzdyń úlkenine kóńilim qulap, sóz salǵanym bar, — dep jymıdy.

— O-ho, álgiden beri sózdi osydan bastaýyńyz kerek edi, — dep áńgimege aralaspaı otyrǵan Jumataı ornynan bir yrǵalyp qoıdy.

— Umytpasam, esimi Gúlmárıam ba edi... dárigerdiń oqýyn bitirip kelgen, naǵyz turmysqa shyǵýǵa der shaǵynda otyrǵan has sulýdyń ózi... Sumandárıanyń bar jigiti «meniń jarym bolsa» dep júrgen. Batyl jetip sol qyzǵa tikesinen bardym. Onda da qolpashtap, qoldap júrgen osy Dúısenbaı. Ádirbaı tanys-bilis, kóztanys kisi. Ádeıi ol shaldyń Qubatan taýynan ári asyp jyldaǵy ǵadetimen ań atýǵa ketetin kezine týralap jettik. Sol jaqtaǵy nemere inim arqyly qyzdy da qulaǵdar etkem. «Jaqsy, kezdesýge shyǵaıyn» depti. Júregim ózimde joq. Órekpigeni bir basylar emes. Qas qaraıyp, kesh te túsken. Dúısenbaı aq jol tilep, nemere inimniń úıinde qaldy. Barymdy kıinip, baqanymdy taıanyp kezdesýge kete bardym. Oıpyrmaaaı, álgi qyzdyń sulýyn aı... kózine tike salýǵa dát jeter me... janarymdy ótkir sáýle qaryp túserdeı taısaqtaı beremin...

Kádirbaıdyń hıkaıasyna siltideı tynǵan jurt aragidik qyzyǵýshylyqtaryn tejeı almaı qalady:

— Paı degen...

— Páli Kádeke...

— Dúısekeń qalaı ǵana shydap jatty deseńshi...

— Ádirbaıdyń sulýyna árkimniń qoly jeter me...

— Sumandárıaǵa barýdyń ózi nege turad deseısh...

— Týh, Kádeke-aı...

— Qyz ne aıtty?

Árkim ár tustan osylaı ún qosyp, degbirleri qashyp barady.

— Aqyry ne kerek, álgi qyz sóz yńǵaıymen oraǵytyp kelip, ketári emespin degen qısynǵa bir-aq toqtaǵan. Jaqsy jigit ekensiń deıdi. Ózimiz aıdalada, Sumandárıanyń kire berisindegi baq sekildi áldebir tal-daraqtyń ortasynda turmyz. Tynysym jıilep, keń dúnıe tarylyp sala bergendeı... Qyz úzip-úzip osy eki sózdi aıtqan... endigisi qorytyndy sózi bolýy tıis...

— Týh, Kádeke aı, sońyn bir-aq aıtsańshy, endi, — dep Jumataıdyń da tynyshy qashqan.

— Sen de qyzyqsyń, qazirgi kempiri — Ádirbaıdyń qyzy emes qoı. Qosylmaǵan bop tur ǵoı... — dep Kádirbaıdyń rýlas inisi Jaırapbergen burqyldaı sybyrlap qoıady.

— Álgi qyz qylymsyp biraz turdy da, meniń súıgenim — seniń jan serigiń Dúısenbaı. Kóńilime almaımyn, renish tutpaımyn deseń — sózimdi soǵan jetkiz desin.

Baǵanadan beri jym-jyrt bolyp otyrǵan jurt shýlasyp, dabyrlasyp ketken. Kádirbaı kópshiliktiń dabyryn baspaqshy bolyp «Mineee, Dúısekeń sondaı seri edi» dep sóz aıaǵyn barynsha jýan daýysymen qorytpaqshy bolyp edi, kóp adamnyń shýyly onysyn onsha estirtpeı tastady. Bir kezde abyr-sabyrdy pyshaq keskendeı tyıyp, aýa aǵynyn qaq jaryp ótken Jámılániń «Áı!» degen ashshy daýysy sańq ete qalsyn. Baǵanadan beri kókpar men Dúısenbaıdyń taqyrybyna dendep enip, qyzyqqa batyp otyrǵan top selt etip, údere jalt qarasqan.

— Kádir, sen ne dep tantyp otyrsyń tegi? Anaý qyz qarap edi, mynaý qyz búıtip edi dep shalymnyń árýaǵyn qorlaı berme! — dedi ekpindeı túsken Jámılá bet-aýzy tútigip.

— Oıpyrmaı, biz endi... jastyq shaqtyń qyzyqtaryn aıtyp otyrmyz ǵoı... Baǵanadan beri baıyppen as iship, baptana áńgime aıtyp otyrǵan Kádirbaı kádimgideı abyrjyp qalǵan.

— Sabyr jeńeshe, aǵamyzǵa qyzdar ǵana emes, búkil aýyldyń mahabbaty erekshe bolǵan ǵoı, — dep Jumataı ózinshe fılosofıa soqqysy kelip edi, «Sen aralaspa!» — dep Jámılá ony da tyıyp saldy. Baǵanadan beri ara-tura «tamaq aldyrsańshy» degen sózden aspaı otyrǵan kempir endi tizerleı kóterilip, jaýlyǵyn túzep, Kádirbaı men onyń serikterine qaraı tikesinen tartty.

— Nemene, ádeıi meniń qytyǵyma tıip, ashýymdy oıatý úshin keldińder me?! Baıdyń qyzdary qyzyǵyp edi, Ádirbaıdyń aýylyna jıi ketýshi edi dep júdá qoıar emessińder!

— Oıbaı, siz qyzyq ekensiz...

— Qyzyq bolǵandy qoıa tur sen, ómir boıy adalym dep syılap ótken shalymdy naqaqtan qaralap otyrmysyńdar, álde shyndyqtyń shetin shyǵaryp ketpeksińder me?

Dastarhan jaǵalaı otyrǵan shaldar jaǵy ne kúlerin bilmeı, ne ashýlanaryn bilmeı abdyrap qalǵan. Kádirbaı bastap, ózgesi qostap basý aıtpaqshy bolyp edi, Jámılá anaý-mynaýǵa basyla qoımaıtyn raı tanytyp, baǵanaǵy qarqynyna qarqyn qosa túsken. Aqyry toqtaýsyz kósilip, renjip, qonaǵym dep shaqyrǵandarǵa biraz ursyp alyp baryp báseńdegen.

— Básee.. ózim de bilip edim... — dedi onda da kemseńdegenin tejeı almaı.

— Neni bilip edińiz, jeńeshe? — dedi saqalyna aq túse bastaǵan Batyrhan jas jigittershe bir tizesin kóterip jınaqylanyp otyryp.

— Baǵana túsimde kelip ketip edi... sonysy tegin emes eken aý...

— Dúısekeń túsińizge kirdi me? Ne aıtty sonda?

— Aıtqan joq!

— Endi ne istep júr eken?

— Keldi de oramalymdy túzep, oń ıyǵymdy qaıta-qaıta ustap, lám demesten qalyń tumanǵa sińip kete bardy. Endi belgili boldy, ózinshe keshirim suraǵysy kelgen eken ǵoı! Keshirgendi kórsetermin.... Jámılá aýzy úshburyshtanyp, kóziniń jasyn tyıa alatyn emes.

Pirán men Bota, Rahym men Qaıyrsha kózderi jáýdirep, ashýly sheshelerine qaıtip jubatý aıtarlaryn bilmeı ún-túnsiz bir buryshta otyryp qalǵan.

— Álginde... Ádirbaıdyń aýylyna bertinde de qaıta-qaıta barǵyshtady dedińder ǵoı...

Jámılá basyn kóterip, osy sózdi qaısyń aıtyp ediń degendeı kózimen izdep, Momynjanǵa kelgende kilt toqtaǵan.

— Sen aıttyń ǵoı, solaı dep...!

— Aıttym, biraq qyz-qyrqynǵa baryp edim degem joq qoı...

Momynjan qapelimde tynysh úıdiń shyrqyn buzdym aý degendeı shorshyp túsken.

— Al qyzǵa sóz sala barǵan da shyǵar... bálkim, sen jasyryp otyrǵan shyǵarsyń?!

— Oıbaı, jasyryp qaıtem, shyn sózim!

— Tiri kúninde de kóp nárseni jasyrǵandaı bolyp, ózinshe syr túıip, túksıip júrýshi edi...

— Qoıyńyz, Dúısekeńniń tabıǵaty áý bastan sondaı ǵoı...

— Ádirbaıdyń aýylynda birneshe qatyny bar deseńdershi...

— Áı, jeńeshem de qatyrady ǵoı, — dep Momynjan endi tarqyldap kúldi, — Qatyndary bolsa talaı bala bul ýaqytqa deıin ákesin izdep keler edi de, qorańyzdaǵy malǵa talasar edi ǵoı, tak chto qoryqpańyz, — dep orysshalap ázildep te qoıdy.

İstiń qapelimde nasyrǵa shabaryn ańdaǵan Batyrhan da basý aıtqan bolady:

— Dúısekeń barsa kókpardyń qamymen barady, jylqy qarap barady... basqa ne oıy bar deısiz...

— Sosyn Dúısekeń sońǵy ýaqytta otyndy da Sumandárıanyń jaǵasynan shaýyp kelip júrdi ǵoı. Basqamyz barsaq ol jaqtyń jigitteri odyrańdap, at oınatyp shyǵa keledi. Al Dúısenbaıǵa eshkim bata almaıdy. Sosyn barady da! — dep baǵanadan beri aýyl máselesine baılanysty ǵana sózge kirisip otyrǵan Seıiljan da endi jaǵdaıdy ońaltýǵa tyrysqan.

— Jámılájan, álgi qyzdyń aıtqanynda bir jalǵandyq joq. Biraq Dúısenbaı oǵan lám dep jaýap ta qatpady. Ol ózi tik, birbetkeı jigit edi. Ómirlik dosym ǵoı, osy jalǵanda Ádirbaıdyń bir qyzymen sóz baılasypty, ne jarasyp júripti degendi estimedim. Mine, Qudaılyq sózim! — dep Kádirbaı baıyppen sóılegende baryp Jámılániń júregi ornyna túskendeı bolyp, úndemeı tómen qarap otyryp qalǵan.

Sonda da birazǵa deıin jasyn tyıa almaı, oramalymen qaıta-qaıta kózin súrtkilep, pyshyldap otyrǵan da qoıǵan. Aýyq-aýyq shaldar jaqqa kóz salady da, qaıta kóz jasyna erik beredi. Ondaıda úlkender qoı-qoılap, ázil sóz kúlmekke jaqsy degen, qaıta Dúısekeń bir aýnap túsip jatqan shyǵar dep aldarqatyp, qaıtadan Dúısekeńniń myrzalyǵyn, erlikterin tizbelep, oǵan Jámıládan artyq jar tabylmaýshy edi aý dep, biraz sabyrǵa keltiredi.

— Jeńeshe, aǵam búgin túsińizge kirip jatsa, Ádirbaıdyń qyzdaryn aıtyp mıyn ashytpańyz, taǵy kelmeı qoıyp júrer, — degen Jumataı ázildep.

— Já, qaljyńǵa aınaldyra bermeńder, jeter, — dedi Dúısenbaıdyń nemere qaryndasy bolyp keletin, jasy 75-ke taqaǵan Sálımá kempir toqtaý aıtyp.

Bul ýaqytta qonaqtardyń da aldy syrtqa qaraı aıańdaı bastaǵan. Kádirbaı bastaǵan shaldar dálizde aıaq kıimderin izdep, abyr-sabyr bop jatyr eken.

Momynjan bylǵarydan tigilgen aıaq kıimdi ustap alypty: «Mynaý sý jańa bop jatqan etik Smaıyldyki emes pe?»

— Áı, sol Smaıyl qaıda ózi?

Syrt kıimderin kıisip, Jámılániń kelinderi salyp berip jatqan bir-bir qaltasha sarqytty ustaǵan qonaqtar endi ǵana óz aralarynda kezinde aýyldyń bas agronomy bolǵan Smaıyldyń joq ekenin baıqap, qarbalasyp qalǵan.

— Oıbaaaı, ol qasqa baǵana sháıden keıin taıyp turdy aý osy, — dep betin shymshydy áıelderdiń biri.

— Shiriktiń, balamdy jamandady dep ketip qalǵany aý, á, — degen Seıiljan taıaǵyna taıanǵan qalpy. Eshkim qostaı ketpese de, Seıiljan aıaq kıiminiń sirisin basqan kúıi syrtqa shyǵyp bara jatyp sóılep bara jatty:

— Keshe ǵana aldymyzda ósken jalańbut uly endi kelip ózimizge aıǵaılaıdy. Aýyldyń jaǵdaıyn jasaýdyń ornyna aryz jazba, ákimnen uıat bolady deıdi. Ákimi bizden uıalsyn!

— Ee, qaıtemiz... al Jámıla, qosh saý bol! As qabyl bolsyn! — dep Kádirbaı baǵanaǵy sózi úshin taǵy da keshirim suraǵandaı qalbalaqtap az turdy da, Seıiljannyń izinen syrtqa shyqty.

Qonaqtar biryńǵaı esik aldyna úıirilip turǵanda aı sáýlesi molynan tarap aınalanyń oıy men qyryn, tóbesi men betkeıin ap-anyq áıgileı bastaǵan. Shyǵystan, Sumandárıa jaqtan salqyn lep esetindeı. Sońǵy birer aptada aıaz turyp edi, kesheli beri oqystan kóktem kirip kelgendeı bolyp, azynaǵan aqpannyń ortasynda jer-dúnıe bylshyrap sala bergen. Úlkender oıdym-oıdym joldyń shuryq-tesigine jınalyp qalǵan kólshikterden attap ótip, qatqaq jermen tańdap júrip úıdi-úıge taraı bastady.

Jámılá aýlasynyń qos qaptalyn qonystanǵan qudaıy kórshi Jaırapbergen men Jumataı qos-qostan temeki shegip, ishterinen sýyrylyp shyqqan tútindi aýaǵa túp-túzý taratyp bitip, tuqylyn tabanmen ezgileı bergende qumanyn ustaǵan Jámılá da kórindi.

— Al jeńeshe saý bop turyńyz! — dep endi ekeýi ketýge yńǵaılandy.

— Jaqsy qaraqtarym...

— Aǵamdy kóp qyzǵana bermeńiz

— Júıkeńizdi saqtańyz, — dep Jaırapbergen sózge aralasty.

— Máseleniń anyq-qanyǵyn keıi-i-i-i-in, anaý jaqqa barǵanda Dúısekeńmen sóılesip sheship alasyzdar da, — dep Jumataı asyǵys adymdap darbazaǵa taıaı tústi.

— Já, qyljaqty qoıyńdar... qaıtyńdar... — dedi Jámılányń sózine kúlki men kúrsinis qatar aralasyp.

Sodan beri de qyzǵanshaq kempir «Dúısenbaıdy kórdim, dámetip júr aý» dep talaı ret dastarhan jaıyp, quran oqytqan. Kelýshilerdiń de quramy ózgermeıdi. Shaldar baıaǵydaı jastyq shaqtaryn, kókpar tartqanyn aıtady da, «taǵy da kóńilin bosatyp alarmyz» deı me qyz-qyrqyn, mahabbat jaǵyna kelgende attap ótip ketedi. Ondaıda qonaqtar jaǵy Jámılá kempirge qarap jymyń-jymyń etip, kúlip qoıady.

18.08.2019

---