InfoHub Logo

(Romannan úzindi, 1935 jyl)

Myrzalyq úıine keıip qaıtty. Keıip kele jatqan Myrzalyqty esik aldyna ıirilgen qar sýy odan jaman keıitti: qanasynan asqan sý tabaldyryqty attap ótip, lapastyń ishin kólkitipti. Sýdy keship ótip, úıine kire berem degende, esik aldynyń batpaǵyna taıyp, Myrzalyq qulaı jazdady. Myrzalyq odan jaman burqyrady. Úıge kirip kelgeninde, naq tabaldyryqtyń aldynda legen toly kúlge kezdesti. Nursulý kelin áldeqandaı bir sharýashylyǵy ustap ketip, osy kúldi esik aldynyń batpaǵyna salmaqshy bop, esikke taman syrǵyta túsip, basqa bir jumysy boldy ma qalaı umytyp ketip, legen sol jerinde týra berip edi... Ashýlanyp kelgen Myrzalyq ony-muny eskermesten, aıaǵyna oralǵy bolǵan legendi teýip jiberdi. Kúl burqyrap tóbege shapshydy. Kirli oramaldan shashy burqyrap, tizesin qushaqtap pesh aldynda otyrǵan Nursulý kelin qaınaǵadan tilin tartpaıtyndyǵyn istep:

— Qutyrar bilem shirkin... — dedi burtańdap.

Jartysy jerden qazylǵan alasa ǵana úıdiń ortasy kirpishpen bólýli. Kelinniń sózin esitse de, esitpegenge salynyp, Myrzalyq tórgi bólmesine bettegende, eki búk túsip ımıip otyrǵan óz inisi — Nurǵalıdi kórdi. Bir túrli jaralǵan adam-aý Nurǵalı: dúnıe asty-ústine kelip jatsa da, selt etýindi bile me eken Nurǵalı. Eń arǵysy jurttyń baryp jatqan jıylysyna da barmaıdy.

Taldyrmash deneli aqqubasha áıel — aty Nurbıke — aldyńǵy bólmedegi daýysqa eleńdep basyn kótergende, tunjyrap kelgen Myrzalyqty kórdi:

— Túý... Daladaǵy ashýyńdy úıden alatynyń ne?—dedi.

Nurbıkeniń sózi Nursulý kelindikindeı burqyldaýmen kelmeı, óte maıda estildi.

Myrzalyq úıge kirgen yńǵaıda Nurǵalıǵa túılikti:

— It... Ne úıge paıdań joq, ne túzge paıdań joq... Nesine jaraldyń eken?..

Myrzalyq birsypyra aýyr sózder aıtyp zirkildese de, Nurǵalı jaýap berý bylaı tursyn, eń arǵysy basyn kóterip qaramady da... Biraq Nurǵalı úndemegenmen, ilinise túsýge taısalmaıtyndyǵyn bildireıin degendeı — aldyńǵy bólmeden bedireıip Nursulý kelin keldi. Kóziniń aldy isikshe kúltildep, bet-aýzy shań topyraqtan arylmaı, Nursulýdyń álpeti adam qaraǵysyz. Ashýǵa minip kópirinse, bul túri odan beter ózgeredi. Nursulýdyń ashýyn qozǵaý úshin Myrzalyqtyń taǵy birer sóz aıtýy ǵana kerek.

Nurbıke kelin men qaınaǵany urystan aman saqtaý úshin araǵa kılikti: Myrzalyqtyń jamaýly kúpisin jeńinen tartyp sheshindirdi. Myrzalyqqa kúlimsireı, erkeleı qarady:

— Shyraılym, aǵań sharshap keldi ǵoı, shaıyńdy úlgirte qoıshy, — dedi.

Sham janynda is tigip otyrǵan eresek qyz — aty Jámıla — Nursulý kelinge unatpaǵan pishinmen qaraı túsip, shaı jabdyǵyna kiristi.

Úı ishi birsypyraǵa sheıin qulaqqa urǵan tanasha tyndy. Búk túsken kúıi, eki kózin jerden aıyrmaı, Nurǵalı otyrdy. «Kúıeýime sóılep kór osydan, jaǵańnan ala túseıin!..» degen pishinmen, peshke arqasyn súıeı, Nursulý kelin otyrdy. Nurbıke men Jámıla Myrzalyqtyń babyn tezirek taýyp, ashýyn tarqataıyq degendeı, báıek bolýmen olar júr...

Dybyssyz tynǵan úıdi yzyńdap ándetken samaýyryn men saqyldap qaınaǵan aq qumansha ózinshe bazarlap, kórik berip turǵan sekildi...

Bular shaıdy ortalap ishken kezde Qaıqytós keldi. Júrisi-aq qyzyq: tósi jaltyrap ashylyp, kóıleginiń, shapanynyń joǵarǵy túımeleri bir salynǵan emes; qaýdyraǵan sholaq qara tonyn ıyǵyna jamylady; tozyǵy jetken eltiri bórki maı-maı bop julmalanyp, bir jaq shekesinde ǵana qoqyraıyp turady... Qaıqytós bir úıge kirgen yńǵaıynda — úıdegilerge jaǵalaı qaraýmen turyp, birsypyra qasynady. Sosyn eshkim eshnárse aıtpasa da, áldenege kúlimsireı túsip, bos oryn izdep taýyp bir jambastap jatady. «Nege keldiń?» dep budan jumysyn suraýshy da sırek bolady. Ózdiginen bul da sózge aralaspaıdy. Jurttyń sózin tyńdady ma, tyńdamady ma, ol jaǵy belgisiz, birsypyradan keıin úıine qaıtady. «Pálensheniń úıinde boldyń ba?.. Ne aıtty?..» dep bireý surasa: «Kim tyńdaǵan sony, birdeme dep jatyr edi...» dep, Qaıqytós jaýapty qysqa ǵana beredi. Biraq Qaıqytóstiń bul minezine qarap, «sózge túsinbeıtin mılaý eken» deýge de bolmaıdy, sózge túsine biledi, kerektisin paıdalanady da...

Qaıqytós kelip kirgende Myrzalyqtyń úıi tym-tyrys bop, shaı ishýmen ǵana shuǵyl edi... Qaıqytós qasynǵan kúıi birsypyra turdy.

— Baıqumar qatynsyń-aý... tizesin tıgize otyrýyn qarashy, — dep, Qaıqytós Nurbıkege jaqyndaı jambastady.

— Shaıǵa kel.

— Baıyńdy qandyryp al... Ózi búgin myqty ashýlandy, ashýy tarqasyn.

Nurbıke kúlimsiredi.

— «Kolhoz bolǵanda sútteı uıı qalamyz» — deıtiniń qaıda?

— Basqarmasyn jańadan saıladyq, endi birdeńe bolmasa...

Myrzalyq birdeńeden sekem alǵannan jaman, urttap otyrǵan shaıyn jerge qoıdy. Eki kózin Qaıqytóske qadady.

Qaıqytós Myrzalyqtyń bul kúıin sezbeı, tómen qaraýmen jatyr edi, Nurbıke sezdireıin degendeı, ony shyntaǵymen túrtti.. Qaıqytós bajyraıyp Nurbıkege qarady:

— Á?.. Birdeme deısiń be?..

Nurbıke men Jámıla shydaı almaı kúlip jiberdi.

— It... Adam bolǵanyń qurysyn!.. Baı-qulaqtan basqarma saılap ońarsyń...

— Á?.. Maǵan aıtyp otyr ma eń?.. Meıli, kolhoz aıaǵynan bassa bolǵany.

— Basar!.. Kolhozdy aıaǵynan bastyrǵaly saılap otyr ǵoı solar...

Myrzalyq osy ashýdyń ústinde Qaıqytóstiń tym bostyǵyn, kóringenge sengishtigin aıtyp birsypyra ursyp almaqshy edi, osy ashýdan alys bolaıyn degendeı Qaıqytós sózdi basqaǵa burdy: ol Nurǵalıǵa buryla túsip, sonymen sóılesti. Qaıqytóspen sóıleskende Nurǵalıdyń da shyraıy enedi. Ekeýiniń áńgimesi kóbine kolhozdyń kóligi, soqa-saımany týraly: qaı atty qaısymen parlaý kerek, ógizdiń pary qandaı; iriktep, sáıkestirip parlaǵandaı bolsa, burynǵy ıeleri sóz shyǵaryp júrmes pe eken?.. Mine, osy sıaqtylar.

Erine qozǵalyp Qulsharyp keldi. Onyń izinshe Qarǵabaı keldi. Qulsharyp Qaıqytóstermen ǵana sóılesip, basqaǵa kóńil qoımaıtyn sıaqtanǵanmen, Qarǵabaıdyń shydamy jetpedi. Ol bir jatty, bir turdy, óli tıgen malsha birsypyra dóńbekship alyp:

— Ony qoıyńdarshy, mynany sóıleseıik: Aqmedıanyń saılanǵanyna shynymen kónip otyramyz ba? — dedi julyp alǵandaı.

Myrzalyq bul áńgimege qol silikkendeı tárizdenip, kesesin tóńkerip, keıinirek baryp jatty. Qulsharyp kenet aıtylǵan sózge azǵana bógelip, qaıtadan óz sózderine kiristi.

— Ay, aıtsańdarshy: kónemiz be, joq pa?

Qarǵabaı osy sózimen jurtty eriksiz ózine burǵandaı boldy: kúlimsirep Qulsharyp qarady, qatýlanyp Myrzalyq qarady.

— Adam emessińder! — dedi Myrzalyq shatynap: — kerekti jerinde aýyzdaryńa qum quıylady. Artynan baryp baıbalam salasyńdar... Otyrǵan joq pa ediń jańa ishinde?.. Nege aıtpadyń sonda?

— Ol ıtterdi saılanady dep kim oılaǵan... Men ózim sasyp qaldym... Ári sendermen aqyldasyp almaǵan soń...

— Sen bekerge qorqasyń, Qarǵabaı...Tustas, tilektes adamsyńdar ǵoı, saǵan olar nege tısin, — dep Qulsharyp kúlimsirep edi, Qarǵabaı shabyna ot túskendeı burqyldady:

— Sen, Qulsharyp, bizge jattyǵyńdy isteısiń, bildiń be... Áıtpese, Jánibek tuqymy maǵan jaqsylyq isteıdi degenge kim nanar?.. Men ólsem osy Áliniń tuqymymen birge otyryp ólem, bildiń be!.. Qudaı aıyrmaǵan bir atanyń balasymyz, bizdi eshkim aıyra almaıdy...

— Aý, qoıshy ári daýyńdy, aıyrylmasań, inileriń mynaý, qushaqtas ta otyr.

— Qoryqpa, Qarǵabaı, men turǵanda saǵan kim tıedi deısiń... Biraq ant urǵan, malyńdy bıyl kóp qyryp tastadyń, páleńe iliktirip júrmeseń... — dedi Qaıqytós kúlip.

— Áı, Qaıqytós, aıtpa jaman sózdi!

Qaıqytós birsypyraǵa sheıin kúlimsirep otyrdy:

— Sen, ant urǵan, birde menen qysylyp júrmeseń jarar ediń, tym baýyrmal bolyp barasyń...

— It-aý, endi... bir atanyń balasy ekenimizdi jasyraıyn ba?

— Buryn nege aıtpaýshy eń?

— Áı, qoıshy, sen tipti...

Qarǵabaı tyzalaqtaǵanmen, bul otyrǵandar munyń áńgimesine salqyn qaraǵan pishin kórsetip, kúndelikti usaq áńgimelerdiń mańynan shyqpady. Bulardyń bul qalpy Qarǵabaıdy terisine sıǵyzbaı isindirip, osy otyrǵandardy sol mınýtta tútip jegisi kelgen adam sekildendi. Sonaý bir ýaqyttarda Qarǵabaıdyń qolynda qyryq-elýlep jylqy bolyp, áıeli Batsaıy qymyzdy baptap sapyrǵan kezde, Qarǵabaıdyń sózi qundy-aq sıaqtanýshy edi-aý... Keıbireýler Qarǵabaıdyń sózin jerge túsirmeı qaǵyp alyp: «Áı sóz-aq-aý!.. Sóılese, Qarǵabaı sóılesin...» dep otyrar edi... Endi mynaý — Qaıqytós ekesh Qaıqytóske sheıin mazaq qylyp otyrǵany! Buǵan kúıinbeı Qarǵabaı neǵyp tursyń-aý...

Qarǵabaıdyń áıeli Batsaıy — ajarǵa bolsyn, aqylǵa bolsyn — aýyl áıeliniń kóbinen táýir. Qarǵabaı ońasha otyryp óz-ózine júgingende: «maldyń kúshimen almaǵanda, osy qatyn maǵan shyny tımeıtin edi-aý, á?..» degen qorytyndyǵa keletin. Qarǵabaıdyń bul oıynyń durystyǵyn Batsaıy da tiriltetin: Qarǵabaı áldeqalaı ashý shyǵaryp ursa, Batsaıy, basqa áıelderdeı bajyldap jylaýyndy bilmeı, qanyn ishine tartyp býlyǵyp: «Malyńnyń arqasynda teńelmeske teńelip qolyńnan kelmesti istep júrsiń ǵoı... kórermin!» deıtin. Batsaıynyń osy sózi Qarǵabaıǵa myltyqsha tıip, maldan aıyrylsa Batsaıy bir kún turmaı ketip qalatyn sıaqtanatyn... Osy sebep boldy ma, álde týysynan solaı ma, Qarǵabaı mal kóbeıtýge ash qasqyrdaı bop tıisti. Adamshylyq, ar, uıat degeniń bul kisilerge týasynan-aq jat sekildi edi. Týǵan-týysqandyq, baýyrmaldyq degen Qarǵabaıda bolǵan emes. Áli tuqymynyń qara tobyr kedeıi tamaǵyma maza bermeıdi dep Qarǵabaı ótken ómirinde Myrzalyqtardan irgesin aýlaq salýmen keletin... Súıtip júrgende jer bólisi kezdesti, odan kánpeske, salyq, «kýlak» qylý sıaqty jumystar qabattasty. Jumystyń keýde ortasynda Myrzalyq pen Qulsharyp júretin boldy. Túrli jaqtan qyspalaqtar kelgende, Qarǵabaıdyń oıyna óziniń Áli tuqymy ekendigi tústi. Batsaıy da osy oıynan shyqty: «Qaryna tartpaǵannyń qary synsyn» — dep... jat kórip júrgen olar joq, jolamaı júrgen óziń» — dedi Batsaıy Qarǵabaıǵa. Sodan bylaı Qarǵabaı atalastyqty betke ustap Myrzalyqtarmen aralasa bastady. Azdan keıin Myrzalyqpen qysqy qonysyn da biriktirdi.

Qarǵabaıdyń myqty túsine almaǵany — kolhozdasý jumysy edi: «apyrym-aý, men osylardan jaqsy turmys surappyn ba?.. Nege qoımaıdy erkime?» — dedi ol kúıinip. «Zorlaǵan eshkim joq, otyra ber» — dedi Myrzalyq. Biraq Batsaıy araǵa kirip: «bastyń amandyǵy jaqsy... Júsiptiń úıi qusap tesik taý ótip, shubyryp ketermiz» — dep Qarǵabaıdyń úreıin ala berdi. Tap osy qarsańda Tóbet aqsaqaldyń úıi de kolhozǵa jazyldy. Kolhozǵa jazylardan buryn malyn qırata satyp, soıǵanyn soıyp, Tóbet aqsaqal dym kórmegen adam bola qaldy. «Sen atańnyń basyn kútip júrmisiń?» — dep Qarǵabaıdy syqaq qylýshylar da boldy. «On qarasy bar kisi kánpeskege iligedi eken» degen habar da dúńkildep jatty. Osynyń bári sebep bop, ákesi ólse atamaıtyn asyl tuqymdy maldaryna Qarǵabaı qol saldy. Salǵanda, jurttaı ebindi, astyrtyn jóneltýindi bilmedi, áshkere qylyp jiberdi... «Búıtip, tap jaýynyń jumysyn isteıtin bolsań menen aýlaq júr!» — dedi Myrzalyq bir kúni Qarǵabaıǵa. «Apyrym-aý, óz malymdy satqanǵa men qalaı aıypty bolam?!» dep Qarǵabaı jatsa da oılady, tursa da oılady... Oı ushyǵyna jetý qıyn. Shetki bireýlermen sóılesse, «Myrzalyqtyń sózin tyńdap júrgeniń... Men bolsam, ol maldy túgel satyp, aqsha qylyp alar edim» deıdi olar. Qarǵabaı sheńgelin taǵy salady malǵa. Biraq tap osy jerde, oılamaǵan jerden Batsaıy kese túsedi: «malyńdy qurtsań sotqa iligesiń, jer aýdarylasyń... Mal úshin shubyrar jaıym joq, men deıtin bolsań, endigi malǵa tıme!» — deıdi. Qarǵabaıdyń sondaǵy kúıgenin kórseń! Qarǵabaıǵa dushpan adamnyń aıtatyn sózi-aý... Myrzalyq aıtsa bir sári edi... Myrzalyq demekshi?.. Qarǵabaı osy jerde bir tereń oılanady. Tym qatty oılanǵanda mańdaıy qyrystanyp ketetin, tap osy joly da sol pishinge mindi: «Myrzalyqty osy qatyn aýzynan tastamaıtyn boldy-aý... Sońǵy ázirde osy qatyn aqyl aıtatyndy shyǵaryp júr-aý ?..» — degen oı qyltyńdap Qarǵabaıdyń ashýyn burynǵydan da kúsheıtedi. Shynynda bul sezik Qarǵabaıda kópten bolatyn. Qarǵabaıdyń sonaý bir kezderde Myrzalyqtan qashyqtap júrgeniniń sebebi de osy edi-aý... Endi aralassa, sharasyzdan aralasqan syqyldanyp júr. Biraq sharasyzdyqqa túsken ekem dep Qarǵabaı qatynyn betimen jibermekshi me? Bolmas, shyraq!.. Qarǵabaı da adam. Qarǵabaıda da namys bar. Shynyn aıtsań — osy kúngi jurttyń kóbinen Qarǵabaı ójet... Olaı bolsa, mynadaı seziktiń ústinde turǵanda, Qarǵabaı kúmándi ashyp alýy kerek... Osy oı Qarǵabaıdy taza bılegendeı boldy da, ol kópten sarqylyp qoıýlanyp júrgen ashýdyń kegin Batsaıydan alýǵa qamdandy. Bir kúni oılamaǵan jerden ashý shyǵardy da, esikti myqtap ilip, qyrlap órgen qamshyny qolǵa alyp, Batsaıyǵa tóne tústi: — «Sen, qatyn, osy, Myrzalyqty aýzyńnan nege tastamaısyń?.. Maǵan qaıdan aqyl úıretetin bolyp júrsiń?..» dep... Buryn Qarǵabaı mundaı ashý shyǵarǵanda, Batsaıy úndemeı yǵyp ketetin sekildi edi, osy joly bedireıip turyp aldy: «Tıip kór osydan...» dep. Qarǵabaı Batsaıyny qamshynyń astyna aldy... Batsaıy men Qarǵabaıdyń birlesip ótkizgen ómirinde bul sıaqty kartınanyń ushy-qıyry joq, biraq sonyń bári kezinde umytylyp, izsiz joǵalyp úlgeretin sıaqty edi, osy joly qatańyraq tıgeni: aýylǵa myltyǵy shoshaıǵan bir mılısıa kele qalyp, qatyn-qalash arqyly bul áńgime sonyń qulaǵyna tıip; onyń ústine, kek alýǵa tyrysqan kisideı Batsaıy tósek tartyp jatyp alyp, Qarǵabaıdy jan alqymǵa keltirgeni... «Qatynyńdy uryp ne kórindi ıt, qarap júrip sotqa tartylmaqpysyń?» dedi Qaıqytós kezdesip, Myrzalyqtyń syńaıyn baıqaıyn dep izdep baryp edi, ol munyń oıyn seze qalǵan kisideı, teris qarady. «Jyǵylǵanǵa judyryq» degen-aý, tap osynyń qarsańyna kedeıler tobynyń jınalysy bolyp, aýylnaı qol astynan 10 shaqty úıdi kánpeskeleýge qaýly shyǵardy-mys degen habar tarady.

Onyń ishinde Qarǵabaıdyń da aty barlyǵy bilindi. Mal qumarlyqtan basqa Qarǵabaıdyń bileri bar ma, aqyl kerek boldy; súıenetin shyn tirek kerek boldy. Myrzalyqqa taǵy bardy Qarǵabaı: týysqandyǵyn aıtty, zamandastyǵyn aıtty; «ózim úshin emes-aý, Batsaıy qorlyqqa túse me dep zárem joq» — degenge sheıin aıtty... Osy sońǵy sózine jibidi me, álde, óziniń túpki oıy solaı boldy ma, «qoryqpa, saǵan eshkim qaǵylmaıdy» dedi Myrzalyq. Osy qyzýmen kelip, Qarǵabaı Batsaıymen tabysty: «qatyn-eke, bir ashýyńdy kesh, meniki qate eken... Maldy da, jandy da kolhozdyń ortasyna salyp keldim», — dedi kúlip. Nege kúlgenine ózi de túsinbedi... Kolhozshylar tiziminiń jýan ortasyna mynadaı sóz ústeldi: «Qarǵabaı — jasy 38-de, hat bilmeıdi, Batsaıy — áıeli, jasy 27-de, hat bilmeıdi, ortaqtastyrylǵan maly: 8 at, 12 bıe, 1 aıǵyr, 10 ógiz, 7 buzaýly sıyr, 75 qoı...» Sol kúnnen bastap Ábdiqan aýylnaı, kolhozdyń ruqsatymen Qarǵabaıdyń qara jorǵasyn taqymyna basty. Qarǵabaıdyń jańa kóshevoı shanasy kolhozdyń saldyr-salaq jegýine tózbeı túbi oıylyp tústi, jaǵalaı keneri sótildi. Ony kórgen saıyn Qarǵabaıdyń jany shyǵyp kete jazdady.

Munyń bári de oıynshyq edi. Bárine de bir tıym bolar deýshi edi Qarǵabaı. Sońǵy ázirde jurt «sloboda bolypty» dep daýryǵyp, birsypyrasy kolhozdan shyǵamyz dep qanatyn qomdap-aq aldy. Buǵan Qarǵabaı adam aıtqysyz qýandy. Biraq bul oıyn ázir jasyryn ustaǵan bolyp, ózinshe qýlyq istegen bolyp: «áttegen-aı, beker qopaqtaısyńdar-aý, kolhozymyz jaqsy edi...» deıtin boldy. Aıtýyn aıtsa da, osy ıt osynyma senip qala ma dep qaýyp etkendeı bop: «erik árkimniń ózinde depti ǵoı, óziń bilesiń... Shyǵamyn deseń, jeke shyǵasyń da otyrasyń, kimniń talasy bar» — degen sózdi ústep qoıatyn boldy...

Búgingi jıylystan Qarǵabaı myqty úmitti edi. Jalǵyz Qarǵabaı emes, kolhozǵa kirip otyrǵandardyń birsypyrasy-aq búgin jigin bólektep, kolhozdan áıgilenip shyqpaqshy edi. Jurt sypyryna shyqqan soń, Qarǵabaıǵa kimniń ókpesi bar, aıaǵyn ala o da ketpekshi edi...

Úmit kesildi. Bul jıylysqa túsinbedi Qarǵabaı. Qanatyn qomdap qopaqtap otyrǵandardyń aýzyna qum quıyldy. Bári de oıynshyq-aý, Qarǵabaıdyń záresin ushyryp otyrǵan — Aqmedıa men Zulqannyń basqarmaǵa saılanǵandyǵy boldy-aý!.. Myrzalyqqa arqa súıengennen beri Qarǵabaı olaryńdy tanymaı ketken kisi ǵoı. Onyń ústine, «Qarǵabaıdy kánpeskeleý kerek» dep bir kezde kedeılerdiń birsypyrasyn jumyldyrýshy da osy Aqmedıa men Zulqan edi-aý... Endi ekeýi birdeı basqarmanyń basyna mingen soń, aldymen Qarǵabaıdan ósh alýǵa kirispeı me? Ósh alǵanda aldymen Qarǵabaıdyń malynyń kózin joǵaltady-aý: anaǵan kerek, mynaǵan kerek — dep oryndaı berer, qarsy tura ala ma oǵan Qarǵabaı?..

Qarǵabaı Myrzalyqqa osy kelgeninde jan kúıdi bop, qatty-qatty sóıleskeli kelgen edi. Úıinen shyǵarda ósh alaıyn degen kisiniń túrimen Batsaıyǵa aıtyp ketken. «Adam bolmaıtyn ıtti saǵalaımyn dep kóresimdi kórgeli otyrmyn» — dep... Degenmen, qatań sóıleýge aýzy barmady Qarǵabaıdyń. Myrzalyqtyń túrinde muqalǵandyq, bas ıgendik joq, qaıratyna minse, ashý shaqyrsa, bárin burq-sarq keltiretin adam sekildi áli... Osylaı dep uǵyndy Qarǵabaı. Osylaı uǵynǵandyqtan, ashýly sózin emin-erkin aǵyta almaı, tebegen attyń mańyna júre almaı qashyrys salǵan adamsha, qashyrys salyp qana sóıleıdi...

... Úı ishi áli baıaǵy kúıinde. Jazǵy egiske ózderinshe jospar qurǵan bop pesh túbinde Qaıqytós pen Nurǵalı jatyr. Tór aldynda kúńkildesip Qulsharyp pen Myrzalyq otyr. Jámılanyń kitabyna úńilip, kitap jaıyn áńgime qyp, sham túbinde Nurbıke otyr. Sóıleýshilerge de, kitap oqýshylarǵa da qosylmaı, ózimen-ózi bolyp, tizesin qushaqtap, tuldanǵan pishinmen Nursulý kelin otyr...

Qarǵabaı aýyr oıdy bastan qýyp, kerekti jumysqa kiriseıin degen adamdaı basyn kóterip, Myrzalyqqa telmirip qarady. Tap osy kezde Myrzalyq:

— Sen oıyńdy aıtshy, — dedi Qulsharypqa.

— Sen aıtshy, men tyńdaıyn.

Myrzalyq ne aıtaryn bilmeı bógelgen adamǵa usap, esikke telmire qaraǵan kúıi, birsypyra shynashaqtap jatty.

— Men aıtsam ba?.. — dedi bir kezde. — Men aıtsam — Jumaqan men bizdiń aramyzǵa arapshy kirdi. Kedeıler tobyna salmaı partıa uıasy myna basqarmany bekitpeýi kerek edi... İs etip ketti. Qaıta salǵanmen jeńip shyǵýymyz taǵy kúmándi. Odan da biz bólineıik: ózimizge eretin kedeı men ortashany jınap alyp, jeke kolhoz bolaıyq...

— Oıpyrym-aý, tabylǵan áńgime boldy-aý mynaý... týý... — dep, Qarǵabaı jaırańdap, jymyń qaqty.

Qulsharyp kópke sheıin sazaryp, óńin jylytpady, unatpaǵan túrmen Qarǵabaıǵa ala kózimen bir qarap qoıdy.

— Munyńa qosyla almaımyn! — dedi Qulsharyp kúrsinip. — Ýaqyt tyǵyz qaldy. Birer jetide egiske shyǵý kerek. Bólinemiz dep júrgende kásipten qalamyz. Bularǵa ókpelep egin salmaı qalýymyz masqara... Jumaqanǵa sóıleseıik, aıtaıyq, ne oıy bar eken — bileıik. Baı-qulaqpen kúresetinimiz anyq bolsa, nede bolsa ortasynda otyryp kúreseıik!

Myrzalyq úndemedi. Sóıleýi-aq qıyn-aý munyń. «Endigi sózdi senen kútem» degen sekildenip Qulsharyp ta úndemedi. Osy ekeýiniń minezi qyzyq: birin-biri sózsiz uǵynatyn adamdar sekildi. Kópten osylaı: bala jastan birge esip, birine-biri jan qıǵandaı jaqyn bolyp, sol kúılerin ózgertpesten áli keledi...

Túnniń birsypyrasy ótti. Ysqyrynǵan jel daýysy basylyp, tynǵan sekildendi. Sham sáýlesi qaltyranyp, kómeskilene tústi.

— Myna qurǵyrynyń maıy bitken be? Kelin, maı quıshy ákep! — dep Nurbıke Nursulýǵa burylyp edi, ol samaı shashyn burqyratyp birsypyra qasyndy da:

— Kerek bolsa quı óziń, malaı kerek pe? — dep bet-aldy kópirinip, tarpyl-turpyl basyp aldyńǵy bólmege shyqty.

Qulsharyp pen Myrzalyq Jumaqanmen sóılesýge ketti. «Sen de júr» dep Qarǵabaıǵa aıtpady olar. Aıtqanmen de barmaıtyn edi Qarǵabaı. «Osylaryń álsireı bastapty-aý» degen oı buǵan aıaq astynan sap ete túsip, sol mınýttan bastap Qarǵabaı bulardan boıyn aýlaq sala bastaǵan sıaqtanyp edi.

— Nurǵalı, á Nurǵalı?.. Qarǵabaıdyń qyzyl ógizi men muqyl qara ógizdi parlaıyq deısiń be, á..? — dep Qaıqytós ózara áńgimesin aıtýmen jatyr edi. Qarǵabaı sabyrdan aıyrylǵan adamdaı aptyǵyp:

— Jekpeısiń be?.. Jegersiń! Jekkizip qoıady ǵoı saǵan.. Tapqan ekesiń doraqty! — dedi.

Aıtýyn aıtsa da, osynym asyǵys boldy ma degendeı qysylyp, munysyn jýyp jibererdeı qolaıly sóz taba almaı, sol betimen Qarǵabaı úıden shyqty.

— Ýa, toba, osy Qarǵabaı, á?.. — dedi Qaıqytós tańdanǵan kisideı.

— Júsiptiń úıi qusatyp shubyrtyp jiberetin kisi ǵoı, bizdiń «áliginiń» ara túsip, kórmeımisiń... — dedi Nurbıke qyzarańdap.

Qaıqytós qarqyldap kúldi:

— Qudaı atsyn, Nurbıke, Batsaıyny jer aýdartyp ósh almaqsyń-aý bir...

— Ósh alǵan nesi?.. Qoı, shyraǵym, bizden tatý adam joq.

— Áne, áne, qyzardy... Óı, ant ursyn Nurbıke... Áı, qudaı seni almaıdy ǵoı, — dep Qaıqytós odan beter kúldi...

...Qarǵabaı úıden shyqqanda, jel tynyp, bult tóbesinen jarylyp ydyrap, tún shytqyl aıaz bola bastaǵan edi. Kólkigen sýdyń beti qabyrshyqtalyp muzǵa aınalyp edi. Aýyldyń kóbi shamyn sóndirip, uıqyǵa shomypty. Sonaý qomaqty kóringen qystaý — Tóbet aqsaqaldiki. Adam alǵandaı qabaǵan ala tóbeti bolýshy edi, tynyq túndi basyna kótergendeı bop zańqyldap úrip tur. Sol mańaıda adam bar-aý... Shamynyń jaryǵyn qarashy!.. Qudaı bergen adamdy qoısaıshy, baq-dáýlettiń shiligin ómiri kórýmen keledi. Kóringenniń tiline erip, óz jıǵany ózine buıyrmaı otyrǵan Qarǵabaı sıaqty bolyp pa ol?.. Panalaǵan soń sondaı adamǵa panalamaı, osy Qarǵabaıdyń adasyp júrgeni ne áli?.. Qarǵabaı barsa, panalasa ket dep otyr ma ol?.. Aqmedıa men Zulqan da sózge túsinbeıtin jigitter emes qoı, Myrzalyqqa buldanyp solarǵa syrt beretin Qarǵabaıdyń ne jóni bar edi? Myrzalyq kimge panalyq bop jarytqandaı! Myrzalyqtyń ákesi Qoshaqan deıtin kisi — baıaǵy asharshylyq bolatyn Ulý jyly ashtan ólip edi. Jetim qalǵan inisi men qaryndasyn jetelep, osy Myrzalyq kóringen úıdiń jýyndysyn iship kún kórgen joq pa edi?» Masqara-aý, osydan bereke shyǵady dep júrgen... Odan da Tóbet aqsaqaldyń aldyna barsa, «adasqan ekem, aldyńa keldim, kári arýaq óziń jebe, qanatyńnyń astyna al!» dese, Tóbet aqsaqal rıza bolyp qalmaı ma? Tóbettiń balasy Shaýypkel — ári komsomol, aýyldyq keńes hatshysy, inileriniń bári at ústinde... Apyrym-aý, ne degen qudaı bergen adam bul? Muny Qarǵabaı neǵyp eskermeı júrgen?.. «Balalar, mynaý Qarǵabaı deıtin aǵalaryń, ortalaryna alyp, adam qylyńdar» demeı me ol? Sosyn Qarǵabaıǵa kimniń tisi batady... Túý... Osyny oılamaı júrgen...Onyń ústine Qarǵabaıdy olarǵa jaǵymdy qylatyn bir jumys bar-aý: Myrzalyqtyń syryn túgel biledi bul. Tóbet aqsaqaldyń basyn jutqaly Myrzalyq ne istemeımin dep júr, sonyń bárin aıtyp berse, Tóbetke Qarǵabaıdan syıly adam bolar ma?..

Myrzalyqtyń úıinen shyqqaly, Qarǵabaı joǵarǵy sıaqty oıǵa shomýmen júrip otyryp, bir jerge kelip toqtady: Bul — úı arasy jolynyń ekige aıyrylatyn jeri edi, biri — óz úıine barady da, ekinshisi — Tóbettiń úıine barady. Qaısysyna túsý kerek, áńgime sonda. Jańaǵy oıy shyn ba edi? Sony isteýge bel býdy ma ózi?..

Mundaı bop qyspaqqa qysylǵanda, bir jaǵyna shyndap bel býý degen Qarǵabaıdyń ádetinde joq-aý. Oılanyp-oılanyp kelip, eki jaǵyna da bel býa almaı daǵdaryp turatyn ǵoı bul. Aqyrynda sol jumys ózinen-ózi istelgen sıaqty bop oryndala salatyn. Sharýashylyǵyna da solaı edi-aý bul: «Kúreń bestini úıirge salý kerek pe, joq pa?» dep on kúndeı oılap basyn qatyryp júrgende, kúreń besti munyń uıǵaryndysyn kútpeı úıirge ózi túsip ketken ǵoı. Ondaı jumys kóp bolatyn edi ertede. Biraq mynany sonymen teńestirýge bola ma? Muny ábden salmaqtap baryp sheshý kerek-aý...

Qarǵabaı eki oqtylanyp jol aıyrymynda birsypyra turdy. Kók júzin bult qaıtadan qaptap, qarańǵylyq qoıýlana tústi. Maýyqqan mysyq pa, jylaǵan bala ma — oń jaǵyndaǵy qaraýytqan qoranyń ishi yń-jyń boldy. Bul Sátmaǵambettiń úıi-aý?.. Sátmaǵambet jaqynda qaıtyp edi. Búgin kún beısenbi eken-aý...

Qarǵabaıdyń oıyn joq jerde basqa nárse buryp áketkeni. Áldenege eti túrshikken sekildi. Qora mańynda birdeme qarańdap pa, aǵarańdap pa júrgen sekildendi. Bu ne sumdyq-aý... Qarǵabaı óz úıine burylsa, qorany janaı júrý kerek... Qarǵabaıdyń batyrlyǵy oǵan jetpegen sekildenip Tóbettiń úıine bettedi. Oıynan Sátmaǵambetpen byltyrǵy bir urysqany, tisin aqsıta tistenip, jep jibere jazdaǵandaı bop Sátmaǵambettiń buǵan umtylǵany... kóz aldynan ketpeýin qarashy... Qarǵabaı alaqtap artyna qaraımyn dep, kenet súrindi, murttaı ushyp, kólkigen sýdan ortasyna tústi. Sátmaǵambet kelip jelkesinen túıip jibergen sekildendi... «Pismildá, — pismildá» dedi Qarǵabaı sýǵa malshynyp turyp jatyp. Sýdy keshe-meshe, basqany oılaýǵa murshasy kelmeı, júgire basyp Tóbettiń úıine jetti. Ala aıaq ıt arsyldap úrýin údete tústi. Qarǵabaı esin jańa jınaǵandaı bop, tereze jaryǵyna jaqyndap, ústin qaǵynyp, demin aldy. Manaǵy oı qaıta

qaptady basyna, ay, buǵan bel býyp pa edi bul?.. Adasyp júrgen joq pa? Qatýlanyp júrgen bolsa qaıtedi?. Janǵa aqyldasqan joq, óz betimen jumys isteıtin kim edi bul? Tym bolmasa Batsaıyǵa aıtýy kerek emes pe?.. Osyny búgin qoıa tursa qaıter edi, á?..

Oıǵa shomyp turyp Qarǵabaı eriksiz úı ishine kóz saldy: Tósek ústinde kúbideı bop, býryl jibek saqalyn sıpaı túsip, kúlimdep Tóbet aqsaqal shyntaqtap jatyr. Onyń bas jaǵynda — bir aıaǵyn kósilip, jalańbastanyp bilekti túrinip Zulqan soǵyp otyr kópirinip. Aqmedıa, Shaıqy, Qutpan, Abylaı, Qortyq taǵy basqalary bar — úı toly adam. Ne sóılesip otyrǵandaryn biler me edi, á?.. Qarǵabaı kúrtik qarǵa belden batqanyna qaramaı terezeniń erneýine keldi. Zulqannyń bir sózi estilse, ekinshisi estilmeıdi. «Qarǵabaı Qaıralapov» degen sózdiń qulaǵyna sap ete qalǵany... Qarǵabaı etine biz suqqandaı túrshikti. Empeńdep, júregi alyp ushyp, terezege jaqyndaı tústi. Zulqan qasaqana istegendeı kúbirlep sóılep, birin durys esite almady Qarǵabaı. Oń qolyn sholtańdatyp, judyryǵyn túıe tústi Zulqan. «Apyrym-aı, bir sózin de esite almaımyn ba osynyń?» — dep, Qarǵabaı terezege tóne túsemin degende, jelkesinen bir nárse kúrs ete tústi. Sonyń salmaǵymen Qarǵabaı basymen terezeni súzdi. Tereze de saldyr-kúldir qırap, terezeniń aǵashyn moınyna ilip Qarǵabaı úıge kirip ketkendeı de edi, bireý aıaǵynan ustap keıin qaraı súıreı jóneldi...

Úı ishindegilerdiń qandaı kúıge túskenin Qarǵabaı bile alǵan joq. Ol esi kiresili-shyǵasyly kúıde bireýdiń tekpisinde domalap jatqanyn ǵana sezedi.

— Óltir ıtti!.. Tiri jiberme! — dedi bireý baryldap...

...Qaraǵabaı esin jınaǵanda óz úıinde, óz tóseginde jatqanyn kórdi. Kúnniń kózi sonaý baǵan túbine túsipti, tús bolyp qalǵan-aý... Kózin júgirtip úı ishine jaǵalaı qaraǵanda, tór aldynda otyrǵan mılısıany kórip, áldenege seskendi: «Bul nege keledi? Ne istep otyr? Men nege jatyrmyn osy?» dep oılady.

Baǵanǵa arqasyn súıep, jyrtyq kepkeni mılyqtandyra kıip, mılısıamen sóılesip Sársekeı otyr edi. Qarǵabaı bar kúshin salyp sonyń sózin tyńdady:

— Men basqasyn bilmeımin: úıge kele jatyr em, shań-shuń daýys shyqqan soń ádeıi burylyp bardym, barsam, Qarǵabaı esin bilmeı jatyr eken...

Qarǵabaıdyń oıyna túngi oqıǵa endi kelip tústi. Túsýi-aq muń eken, ózin-ózi ustaı almaıtyn kúıge jetip, ornynan kóterile tústi.

— Joldas mılıse! Men baılardan kórdim kóresini. Men deıtin bolsań, Tóbettiń basyn túrmede shirit! — dedi.

Osyny aıtýy-aq muń eken, kóziniń jasy yrshyp atyla berdi. Batsaıy aýyr kúrsinip, oramalmen Qarǵabaıdyń kóz jasyn súrtti.

— Tóbet, terezesin ózi syndyryp, jalasyn aýdaryp otyrǵan joq pa? Osy jerin seze aldyń ba? — dedi mılısıa Sársekeıge.

— Aıta almaımyn, — dep Sársekeı basyn shaıqady.

IV

Aýyl adamdarynyń birsypyrasynyń bas qosatyn jeri Tóbet aqsaqaldyń úıi. Bir kezde bes-alty bólmeli aǵash úıge ıe bolǵan kisiń edi bul Tóbet. Sońǵy bir-eki jyldyń ishinde Tóbet aqsaqaldyń maly sýdaı aqty da, aıaǵynda kep aǵash úı de satyldy.

— Qaıtqan dáýlet solaı bolmaq qoı, bir qyry ketken soń bola ma? — dep kempir-shaldar ańyz qylysty.

— Mal degen qoldyń kiri emes pe, baǵynan aıyrylmasa boldy da, — dep kóńil jubatýshylar da tabyldy.

Kempir-shaldyń uıǵarýynsha Tóbet — «baǵy» taıǵan kisi emes edi. Tóbettiń shıregine kelmeıtin, bir kezde Tóbettiń kebisin salyp júrgen kisiler «quq» bolyp, múlki qattalyp «barsa kelmeske» jol tartty. Tóbet áli elde. Elde bolǵanda — jurttaı qopańdap, kóringenge aıtaqtap otyrǵan kisiń emes, «isterimdi istedim, endi mende jumystaryń joq» degen kisideı, — ýaıym-qaıǵysyz shaljıýmen jatyr.

— Sabaz, Tókendeı kisi bar deımisiń, aıylyn jıýdy bilmeıdi, jannyń tisi batpaıdy... Jalǵyz-aq saqtyǵy — baıaǵy bı bop júrgen kezdegi qaǵazdaryn órtegen bilem... Baıaǵy Jumaǵalıdy orysqa ustap beretinde alǵan medali bolýshy edi ǵoı, sonyń qarasyn batyrǵan bilem...

— Aı-haı-haı, alystan sholýyn qarashy, sonyń ózine de mı kerek-aý...

— Erden ıman qutylmaıdy degen, dúnıeni súıtip keldi de, aqyrynda qudaıdy tapty: Áziret Sultanǵa bir barǵanda eki baryp kúni-túni taspıq tartatyn boldy...

Tóbet aqsaqal týraly taraǵan osy sıaqty sózder eldiń birsypyrasynyń-aq aýzynda júr. Bul áńgimege jastar da qanyq. Aýyl aralaǵan ókilderdiń qulaǵyna da shalynady, biraq eskerýsiz qala beredi.

Tóbet aqsaqaldyń toqalynan týǵan bir ul, bir qyz bar edi. Qyzy ajarǵa táýirleý boldy da, el qydyrǵan oqyǵandar Tóbettiń úıin jaǵalaıtyn boldy. Jumysy bolsyn-bolmasyn, eldiń atyn sabyltyp tepektep bara jatqan «qara taıaqty» kóresiń.

— Ýa, jol bolsyn!

— Bir jumyspen osylaı qaraı bara jatqanym...

— Aıqý-aı, Sheker sulýdy kórýge barasyń-aý, á? — deıdi ondaılar birine-biri kezdeskende.

Alǵashqy kezde bul qyzdy aýyl belsendileri ıemdenip, odan aýdan kólemindegi oqyǵandar aralasty. Súıtip júrgende «bárińdiki de áýreshildik» degendeı bop, ólkeden kelgen Orynbaı deıtin qýtyńdaǵan bir ókil Sheker sulýǵa jabysa tústi.

— Menen nesin suraısyń, shyraǵym, zaman ózderińdiki, birińdi-biriń unatsań, qosyla berińder, — dedi Tóbet aqsaqal myrs-myrs kúlip.

Aqyldy-aq emes pe, á?

Aýyldyń keıbir belsendileri, aýdannyń keıbir qyzmetkerleri Tóbet aqsaqaldyń kim ekenin jańa tanyǵan sekildenip, «qudaıyn tanytamyz» degen bolysyp edi, kúıeý shirkin qaıyn atasyn qaıdan tálkek qyldyra qoısyn-aý, álgi qıqaıyp júrgen belsendilerdiń keıbireýi «bas buzar» atanyp sotqa ilikpeı az-aq qaldy.

Sonan bylaı Tóbet aqsaqaldyń úıine ótken-ketken ókilderiń de at basyn tireıtin boldy. Ondaılar Tóbetti izdep kelmeıdi, Shekerdiń tórkinin izdep keledi, qaıtersiń...

Tóbet aqsaqal taspıqpen shuǵyldanýda. Dúnıe sózine kirisý degen oǵan jat. Balasy jastaý edi. Degenmen ákesine tartqan pysyq. Tóbet aqsaqal osyny sezgendeı sharýa bıligin balasyna túgelimen berdi. «Shaýypkel Tóbetov» deıtin pysyq, kózi qara bala osy kisiniń balasy. Ózi komsomol. Aýyldyq keńes Ábdiqanǵa hatshy bop júrgen de osy bala. Jazǵanda qoly-qolyna juqpaıdy. Ábdiqan Momynov deıtin jigit shyn momyn ǵoı: durys istep jatsyń, burys istep jatsyń — «mynaýyń bylaı ǵoı» dep Shaýypkelge bir aıta ma eken sirá... Aıtýyn bylaı tursyn», Shaýypkel bala qaǵazdyń kóbine Ábdiqannyń qolyn syrtynan qoıyp jibere beredi. Senisip istegen soń solaı bolmaq qoı...

Osy eldegi Ábdilda deıtin molda moldalyǵyn tastaımyn dedi de, jurtty nandyramyn dep bas salyp iship, karta oınady. Sonyń sáldesin Tóbet aqsaqal suratyp alǵan ǵoı. Alǵannan beri bul sáldeni basynan túsirgen emes: basynda sálde, qolynda taspıq. Biraq, bir ǵajap jeri — burynǵy sopylar qusap kózin jumyp múlgimeıdi, kózi mańaıynyń bárin sholyp otyrady. Qulaǵy da túrik: sybyrlaǵan sózdi de estip otyrady.

Aqmedıa, Zulqan sıaqty kázirgi «pysyqtar» tizgin ózimizde dep oılaǵanmen, nege ekeni belgisiz, birer kerekti jumysqa kiriserde osy Tóbet aqsaqaldyń úıinde otyryp keńesedi. Tóbet aqsaqal bulardyń sózine kirise me:

— Menen aýlaq, shyraqtarym... Asyradym, baýlydym, jurt qataryna qostym, endi, maǵan tynyshtyq berińder, — dep budan bir jyl buryn ashyp aıtqan bolatyn.

Degenmen kerekti keńes áli osy esikten taraıdy. Áńgimeni ortaǵa salýshy Zulqan bolady. Tóbet aqsaqal taspıq tartqan kúıi, bulardyń sózin elemegen bolyp otyryp, keıde, «he-he-he» lep tyqyldatyp kúledi, keıde «e» dep tiksinip qalady; keıde, «aý toba!.. Shúkir, shúkir» — dep qoıady. Osy dybystarynyń ózinshe erekshe maǵynasy bar, Tókeń úıine jınalatyndar muny uǵyna biledi, sonyń yńǵaıyna qarap jumys josparlanady.

Túnniń birsypyrasy ótken bolsa da, jıylystan taraǵan Zulqan men Aqmedıalar tobyn jazbastan Tóbet aqsaqaldyń úıine kelip, esitken-bilgenderin ortaǵa saldy. Sodan keıin kolhozdyń keleshektegi jumysyn keńesti. Kimdi qaı orynǵa saılaý kerek, qaı jumysty qalaı atqarý kerek, — árqaısysyna arnaýly uıǵaryndy shyǵarylyp jatyr. Tipti bir esepten osynyń ózi kolhoz basqarmasynyń májilisi sıaqty-aý, álgi uıǵaryndylaryn Zulqan qoıyn knıjkasyna jazyp otyr... Bir jumysqa laıyqty adam qarastyrǵanda Zulqan Qarǵabaı Qaıralapulyn atap edi, Tókeń tiksinip, unatpaǵan pishin kórsetti. Zulqarnaı bul qatasyn tez túzeıin degen kisideı bop, Qarǵabaıdy balaǵattap, jamandap daýryǵa jóneldi. Qarǵabaıdyń bul úıdiń terezesine kelgeni de tap osy kez edi-aý... Qarǵabaıdy kolhoz jumysyna aralastyrý bylaı tursyn, ózin konfıskelep jer aýdarý kerek dep qorytyndy shyǵarýǵa qalǵanda, saldyr-gúldir tereze qırap, tereze aǵashyn moınyna ilip alǵan Qarǵabaıdyń basy, shoqsha saqaly, ımıgen tumsyǵy, adyraıǵan kózi kórindi. Úıde otyrǵandar úrpıisip, birer mınýt esterin jıa almaǵan sekildendi...

Tókeń aqsaqaldyń saqtyǵy-aý, jastar jınalyp úıine kelse, inisine ym qaǵady. Tókeńniń qasy men qabaǵyna qarap, ózin sol Tókeń úshin týdym dep biletin bir inisi bar. Mynadaı kisi basy quralyp keńeske kirgen kezde, ol ala aıaq ıtti janyna alyp, dalany torýmen bolady. Aýyl úı otyryp osy syrdy sezbeı júrgen Qarǵabaı ańqaý-aý... Qarǵabaıdyń aıaǵynan súırep, tepkiniń astyna alyp júrgen sol kisi edi...

Bul oqıǵa kenet kezdeskendeı bolyp, jastar jaǵy ne isterin bilmeı daǵdarǵan sekildenip edi, Tókeń kempirine qarap:

— Mılıseni shaqyr! Meni basynatyn Qarǵabaı kim edi? — dedi ashýlanyp.

... Joǵarǵy Qarǵabaı úıindegi Sársekeımen sóılesip otyrǵan Jamanǵalı mılısıa tún boıyna osy úıde protokol jazýmen áýrelenip, oqıǵanyń týýyna ne sebep bolǵanyn, neden bastalǵanyn bile almaı-aq qoıdy.

Osy qarsańǵa Qarǵabaıdyń úıine Myrzalyq keldi. Bul — tań atqaly Myrzalyqtyń bul úıge úshinshi kelýi edi.

— Qalaı, esin jıǵan joq pa? — dedi Myrzalyq Batsaıyǵa.

Qarǵabaı kózin ashyp Myrzalyqqa baqshıdy:

— Myrzalyq! Osy kegimdi de jiberesiń be? Óltirdi ǵoı myna baılaryń... — dep Qarǵabaı taǵy qamyqty.

Myrzalyq úndemedi.

... Jamanǵalı mılısıa gazetke oralǵan temekisin aldyna jaıyp salyp, shylym oraýǵa kiristi. Oıy ótken-ketkendi sholýmen boldy. Ásirese túngi kolhoz jıylysy. Jergilikti keńes oryndarynyń sol jıylysqa ıelik qyla almaǵandyǵy... Jıylystan taraǵanda Jamanǵalı Kátımáni taǵy qoltyqtap qaıtty. Shynyn aıtsaq jurttan qalyp Kátımá muny esik aldynda kútip aldy. Ekeýi qoltyqtasyp kele jatyp kolhoz jıylysynda bolǵan kemshilikterdi sóz qyldy. Odan basqa sózge ekeýiniń de aýzy barmady. Basqamen shynynda jumystary da joq sekildi edi...

Bular jıylystan qaıtqanda — Toǵyzbaı otaǵasy men kempir asyn ázirlep, bulardy kútip otyrǵan boldy. As jep otyryp Jamanǵalı mılısıa baıaǵy áńgimesine taǵy kiristi:

— Apyrym-aı otaǵasy... Balańyz keńes mektebinde oqyp júr. Qyzyńyz komsomol... Osy aýyldaǵy sanaly adam degenniń biri, sizdiń ótirik aıtýyńyz... — dedi.

Toǵyzbaı otaǵasy myqty uıalys tapqan sekildendi. Ony-muny aıtqan bop baspaqtatyp otyryp kúndizgi oqıǵaǵa kóshti. Onyń ishinde qyzyl qashardyń tuqym jegenine de toqtap ótti. Myrzalyq pen Qaıqytóstiń kolhoz múlkine shyn jany ashıtyn adamdar ekenin de sezdirdi. Súıtip otyryp Qutpannyń aty aýzyna túskende Toǵyzbaı otaǵasynyń qabaǵy kirjıdi.

Kátımá ákesiniń syryn biletindigin istep:

— Búliktiń basynda júrý ol kisiniń qashanǵy ádeti emes pe? — dedi.

— Qashanǵy ádeti ıttiń... Ákesi sotqarlyqpen eki úıdiń basyn bir jerge qospaı ótip edi, —dedi Toǵyzbaı.

Osydan bylaı kúndizgi janjaldyń neden bastalǵandyǵy birtindep ashyla kelip, Jamanǵalı mılısıa múddesin oryndaǵan adamdaı jymyń qaqty.

Kempir-shal uıqyda. Jamanǵalı shamǵa tóne túsip jazýmen bolyp otyr. Qoly tym dóreki. Jazýynda túr joq. Sóz quraýy onsha kesteli emes. Biraq ózi túsinedi. Osydan artyqqa Jamanǵalıdyń áli de kelmeıdi... Shynynda — Jamanǵalıdyń ómirine tanys adamdar — Jamanǵalıdyń osy jazý jazyp otyrǵanyn kórse, myqty tańyrqar edi-aý: kúni keshe kisi esiginde júrgen batyraq edi, endi hat tanyp, saıası saýatyn ashyp, keńes mılısıasy bolyp, osyndaı tap kúresiniń shıelenisken dáýirinde mynadaı shataq jumystardy, taptyq kózimen qarap, durys sheshe alyp otyrǵany...

Jamanǵalı kúlimsirep bas kóterdi. Kátımá tósekte jatyr. Shymyldyqtan beti ǵana kórinedi. Kitap oqyp jatyr. Kitap keıde Kátımányń betin búrkep kete beredi...

Jamanǵalı kúrsindi.

Bul ótken túngi oqıǵa. Jumys arasynda keıde oıǵa shomyp kete beretindigi bar-aý... Qoı, myna jumysty bitirýi kerek. Jamanǵalı shylymyn tutatyp, Qarǵabaıǵa buryldy.

Tósekte jatqan Qarǵabaı yńqylǵa basty. Myrzalyqqa qaraı túsip Batsaıy otyr.

— Myrzalyq joldas, men mynanyń ushyǵyna shyǵýdan qaldym,— dedi Jamanǵalı jalyqqan túrmen.

— Shyqqyńyz keletini ras bolsa, ushyǵyna shyǵý qıyn bolmas, — dedi Myrzalyq kúlimsirep.

— Olaı deme, Myrzalyq... Ekeýmiz de partıa múshesimiz, kel, shyn sóıleseıik.

— Jaqsy... Sóıleseıik, — dep Myrzalyq oǵan jaqyndaı tústi.

V

Jumaqan Dúısenbaev osy «Qyzyl jalaý» kolhozyndaǵy partıa uıasyna hatshy bolyp keldi. Kelý tarıhy bylaı: buryn da ıacheıka hatshysy edi, raıkom shaqyrtyp alyp muny partıa mektebine oqýǵa jibermek boldy. Mandatyn qolyna berdi. Bankadan joldyq aqshańdy al dep qaǵaz da jazyp berdi.

«Jumaqan Dúısenbaev oqýǵa baratyn bolypty-aý... Baıǵus, endi, adam bolady eken», — dep muny biletin joldastar syrtynan áńgime de qyldy.

Biraq Jumaqan barmady. Barmaýyn bylaı tursyn, raıkom hatshysynyń kabınetine kirip, Jumaqan kerisip otyryp aldy:

«Zorlap jibermeksiń be?»—dep.

Raıkom hatshysy túsindirmek bop: — baıǵus-aý, oqýyń kerek emes pe? Shala saýatty bolyp otyryp partıa basshylyǵyn qalaı júrgizbeksiń? — dep edi, Jumaqan muny myqty aýyrlady. Sodan keıin raıkom hatshysyna til qatpastan salbyrap tysqa shyqty. «Nege túılikti bul? Ne jazyǵym bar? Naýqanyn oryndap berdim. Jumysymnan áshepke shyqqan joq. Ne qyl deıdi maǵan» — dedi Jumaqan aýzyn burtıtyp.

Ashýmen onsha úıirligi joq, jaıdarylyqty súıetin jigit qoı Jumaqan. Áldeqalaı ashýlansa, istiń artyn oılamaı ketetin de minezi bolatyn. Sonysyna basyp baqylaý komısıasynyń aǵasy Qasen Baıdáýletov deıtin jigitke keldi. Munymen jaqsy tanys edi. Byltyrǵy astyq naýqany kezinde Qasen osynyń eline ókil bop shyǵyp, osy Jumaqannyń úıinde jatqan. Zamandaspen ashyq minezdi, arpyl-turpyldaý jigit bolatyn Qasen. Biraq minezinde «qazaqshylyq» belgisi bilingenmen, isine berik kisi, Jumaqannyń aıybyn ylǵı betine basyp otyratyn:

— Sen ońbaǵyr myna qatyndy beker alǵansyń, saǵan laıyq qatyn emes bul, seni ýysynan shyǵarmaıdy, meniń qolyma túser me edi bul... — deıtin ázildep.

Jumaqan osy Qasenge ońasha jolyǵyp, nege renjigen sebebin aıtty. Qasen oǵan telmire qarap, birsypyraǵa sheıin úndemeı otyrdy:

— Ońbaıtyn adam ekensiń ǵoı... Esiń bolsa oqýdan qashar ma eń!...

— Qashpaımyn oqýdan, biraq osy joly barmaımyn! Ne úshin jibereıin dep otyrǵandaryńdy bilemin, — dedi Jumaqan surlanyp.

— Ne úshin jibereıin dep otyr, aıtshy, qane, bilseń?...

— Barmaımyn degen soń barmaımyn! Kópsinseńder bıletterińdi qaıtyp alyńdar, — dedi Jumaqan kópirinip.

Budan ári sózge kelmeı esikti tars uryp shyǵyp ketti. Qasen kóp oılandy. «Sanaly komýnıske laıyq jumys emes-aý bul. Mundaıdy tártipke shaqyrmasa bola ma?..» Biraq osy jerde Qasenniń ómirinde bul sırek kezdesetin jumys, — Qasen osyǵan ymyrashyldyq qylǵan sıaqtandy. Jumaqannyń bir sózin Qasen ózinshe uǵyndy. «Ne úshin jibergeli otyrǵandaryńdy bilem» dedi-aý ol. Sonda bular Jumaqandy qýyp jiberip, qatynyn alyp qalǵan bolyp shyǵa ma?... «Ońbaǵyr eken ǵoı ózi, ne dep soǵan aýzy barady?» — dedi Qasen ishinen. Osyny oılaǵanda ózi qyzaryndy. Raıkom hatshysyna jolyǵyp Jumaqandy oqýdan bosattyrdy. Sol qarsańda «Qyzyl jalaý» ıacheıkasynyń hatshysy ornynan alyndy da, Jumaqan Dúısenbaev soǵan hatshy bolyp saılandy.

Jumaqan «Qyzyl jalaý» ıacheıkasyna hatshy bolyp kelgende, bul eldiń adamdary dýanǵa ústi-ústine at shaptyryp, «Tabysqa mastaný» degen maqala basylǵan gazetti úı basy bir danadan alyp úlgirgen kezi edi. Kópshilik bul maqalany ózderinshe túsinip, kolhozdyń shańyraǵyn ortasyna túsirip, «basbuzarlardyń» birsypyrasyna qol, kúsh jumsaýda oılarynda joq emes edi. Aýdan ókili Ketebaı qys boıy osy elde jatqandyqtan, «basbuzardyń» bastyǵy sol dep tanytyp, onyń úgitin tyńdaýdan bul el taza qalyp edi. Tap osy qarsańǵa Jumaqan keldi de, Ábdiqan aýylnaıdyń úıine tústi.

— Iacheıke kelipti... Hatshy kelipti...

— Qatyny bir sylqym eken.

— Buıym degennen kóshe almaı jatyr eken...

— Jaıdary jigit bolar ózi: kele sala Ábdiqannyń dombyrasyn tartyp, qatynymen ázildesip jatty.

— Zulqan baryp tanysyp ta úlgiripti, — dep «Qyzyl jalaý» eli Jumaqan atqa qonbaı jatyp, kim ekenin, ne isteıtinin kún buryn boljap qoıǵan sıaqty boldy.

Jumaqannyń bastap tanysqan «belsendisi» Zulqan boldy. «Kelinniń betin kim ashsa, sol ystyq» degen-aý Jumaqan Zulqandy ózine úıiriltip, sol arqyly kolhozben tanysty, kolhozdyń adamdarymen tanysty, ásirese Zulqannyń aıtýymen Jumaqan Aqmedıaǵa kórmeı yntyq boldy. «Jaqsy jigitter bar eken, abyroı alady ekem» dedi Jumaqan kúlimdep.

Eldi tegis aralap shyqty. Sharýalarmen jekelep te sóılesti. Aqmedıa, Zulqandardyń ústine berilgen aryzdardy da aldy.

Qulsharyppen, Myrzalyqpen de sóılesti. Onshaqty kúnniń ishinde «Qyzyl jalaý» kolhozynyń adamdarymen mıdaı aralasyp ketti. «Munysy teris emes, bilip alaıyn dep júrgen shyǵar» — dep Myrzalyqtar ishinen súıindi de.

Biraq Myrzalyqtar bulaı oılaǵanmen de, Jumaqan bul saıasattan aýlaq edi. Munyń saıasaty kópshiliktiń kóńilin taýyp, ózine tapsyrylǵan jumys bolsa sol kóptiń ala-qulasynyń bárin biriktirip otyryp, tez ǵana oryndap shyǵý edi. Solaı istep dándep te edi. Sosyn bir ǵajap jeri — ómirge óziniń pikirin aıtpaı, ózinen joǵary adamǵa jetektegen túıeshe jelkildep erý edi. Jumaqannyń bul syryn ońaılyqpen sezý qıyn. Bul Jumaqansha aıtsaq, astarly syr da emes. Jumaqannyń bar maqsaty mindetti jumysyn oryndap shyǵyp, jaman atqa ilikpeý ǵana. «Budan qansha aıypty bolam?» deıtin Jumaqan ózine-ózi júginip.

Búgin jalpy jıylystyń aldynda partıa men komsomoldar jıylysy ótkizilgende, Myrzalyqtar, Ketebaı ókil onyń ishinde bolmady. Kolhoz basqarmasyna uıǵarylǵan adamdardy esitkende Ketebaı ókil azyraq narazylyq bildirdi:

— Jaman adam demeımin. Biraq osy elde rý jigi de joq emes. Myrzalyqtar jaǵynan da adam kirgizý kerek edi, — dedi ol bosańdaý.

Osy «áshepkeni» kolhoz jıylysynda túzermiz dep uıǵarysqan sekildi edi, oǵan qaratpaı, tizbeni Zulqan jarıalap saldy da kópshilik qol kóterip, jumys sonymen bitip qaldy.

Áıtkenmen jıylys tarardaǵy Myrzalyqtyń qatań sózi Jumaqanǵa aýyr tıeıin dedi.

...Ábdiqan turǵan aǵash úıdiń bir jaǵy Jumaqannyń páteri. Jumaqannyń áıeli Yrysbıke deıtin — Qaljannyń Orazynyń qyzy ǵoı. Orazdyń dúrsip turǵan kezinde buǵaǵy salbyraǵan, kózi tostaǵandaı úlken qara tory báıbishesi bolýshy edi, sodan týǵan qyzy ǵoı bul. Úı jabdyǵyna quntty-aq. Qaı elge kelse de birer kúnniń ishinde: shaıyń, qantyń, unyń, etiń Yrysbıkeniń mańynda úıilip jatady.

— Men bolmasam ashtan óler ediń-aý, — deıdi Yrysbıke Jumaqanǵa kúlimsirep.

Kúlgendegi kózqarasynyń ózi-aq óltiredi-aý kisini: Maǵyshtyń Naǵımasy qalaı kúlýshi edi, tap sony kórgendeı bolasyń.

Jumaqan jumystan qaıtqanda, ıa jıylys ótkizip qaıtqanda, úıine jetkenshe jumysyn oılaýmen bolady, úıine attap kirse, Yrysbıke qyryn turyp, kúlimsireı qarasa, álgi oıynyń bári joǵalyp, Jumaqan ekinshi dúnıege kirgendeı bolady. Arsalańdap syrtqy kıimin shala sheshinip, bara Yrysbıkeni qushaqtaıdy.

— Qoı deımin, bireý kirip kelse...—deıdi Yrysbıke qylymsyp.

As úıde tamaqpen alysyp, terlep-tepship, sasqalaqtap qyzmetshi áıel júredi.

— «Qojaıyn» keldi bilem, kelin qýyryp janymdy shyǵarady-aý endi, — deıdi ol sasyp.

Qaı kolhozǵa barsa da Yrysbıkege degen jalshy áıel «qudaı arnap jaratqandaı» daıyn turady.

— Mynaýyńnyń tuzy kem. Pisirgen asyń qurysyn, ózim aralaspaǵan soń ǵoı, — dep kiná taqpaı tamaq ishken emes Yrysbıke.

Ózi aralassa qoı dep otyrǵan kim bar eken-ay?... Keıde Jumaqannyń tizesin basa otyryp.

— Jeshi búgin, ózim istedim tamaqty, — deıdi Yrysbıke.

«Ózim istedim» deıtini — tamaq istep jatqan kezde as úıge birer kirip shyqqan bolady. Eńbegi zaıa bolǵan jalshy áıel bosaǵada otyryp, aýyr kúrsinedi.

Tósek ústinde shaıy shymyldyqqa oralǵan besik. Besiktiń ishindegi jas bala aıaq-qolyn tyrbańdatyp oıanady.

— Oıandy qalqam, alshy ákesi, men et týraıyn, — deıdi Yrysbıke.

Jumaqannyń da balaǵa áke bolǵany-aý, ne degen qýanysh! «Aınalaıyn Sovetten! Sovet ornamasa, bul qyzyqty men kórer me em?!» — deıdi Jumaqan ondaıda jymyńdap. Arsalańdap balasyna jabysady. Shópildetip súıedi balasyn. Capy qazynyń maıyn tamshylatyp týrap baıy men balasyna kezek qaraı túsip, kúlimsirep Yrysbıke otyrady. Ne degen qyzyq turmys, á? Osy turmysty buzyp oqýǵa bar dedi-aý buǵan? Oqý qaıda qashar deısiń, ózine-ózi kelip alsynshy...

Sary qazyǵa toıyp, Yrysbıkege aıaǵyn sıpatyp, balasyn ústine sekirtip, bastan ótken ómirdi qıalymen sholyp Jumaqan kólbip jatyr edi, esikten Myrzalyq pen Qulsharyp kirdi. Bul ekeýi ótken ómirinde aýylda ósken adamdar bolsa da, myna kóriniske tańyrqady bilem, birine biri qarady.

— Á, joǵary shyǵyńdar jigitter, otyryńdar, — dedi Jumaqan kóterile túsip...

«Ádebıet maıdany» 1935jyl, №8—9. (Aıaqtalmaǵan.)

---