InfoHub Logo

(Romannan úzindi)

Ókpek jeldiń ekpini keshke qaraı da basylmady. Aspan bulty túnerip qoıýlana tústi. Aýyl arasynyń qary kóz jasyn syǵyp, mujylyp, semip bara jatqan túske kirdi. Esik aldaryna ıirilgen sýlar kól-kósir bolyp qanasynan asyp shalqydy. Keıbir jer úılerge sý kirip, adamdary shubyryp shyqqandaı boldy. Balasyn qarǵaǵan, baıyna ashýlanǵan áıelderdiń zirkili ár úıdiń mańynan-aq estilip jatty.

Toǵyzbaı otaǵasynyń sháýkıgen kishkene zemleńkesi, aýyl ómiriniń kúıinen ózin bólek sanaǵan sekildenip, montıyp qana tur. Úı mańynda úıilgen qar da joq, qybyr etken mal da joq... Sabalaq júndi qara ala tóbet erine basyp lapastan shyqty da, tumsyǵyn kóterip jaǵalaı qaranyp, birdemeni kózi shalǵandaı yldıǵa qaraı búlkildep jortty. Iyǵynda syrly kúıente, eki shelek sýdy shaıqaldyryp, boıjetken qyz qyrǵa qarap tyrmysyp keledi. Aıaq basysy shaban. Basy tómen búgýli. Tap osy kele jatqanda — oıy shartarapty kezip, ózin-ózi umytqan adamnyń kelbetinde... Qara ala tóbet arsalańdap, kele qyzdyń aıaǵyna oraldy. Qyz kishkene bógelip, birer nárse esine túskendeı kenet shırap, aıaqty jyldamyraq basty.

Pesh aldynda otyrǵan sary kempir peshke tezekti tyǵa túsip:

— Jáı keshiktiń be, sáýlem-aý? — dedi.

Qyz alqyna dem alyp, betiniń ortasy sál qyzara túsken sekildi. Ózinen buryn kózi kúlimdedi. Kúlimdep júrip samaýrynǵa sý quıyp, peshtiń aldyna keldi.

— Nurbıkeni kórdim, — dedi qyz sheshesine qatarlasa otyryp.

— Ne deıdi?..

Qyz sóıleýge yńǵaılanyp edi, kempir ony sóıletpedi. Óıtkeni tap osy kezde peshke arqasyn súıeı otyrǵan Toǵyzbaı otaǵasy bir aıaqty kósile túsip:

— Biz áńgimeniń adamy emespiz, shyraǵym... Otbasynda durys otyrǵyzyp qoısa, soǵan mázbiz, — dedi kúrsinip. — Kerek dese jıylystaryna da barmaımyn. Manaǵy jerdiń ózine qalaı barǵanymdy da bilmeımin...

Tór aldynda mılısıa jigit ol, Toǵyzbaıǵa qaraı túsip, kúlimsiredi:

— Áı, qazaqshylyq-aı...

Toǵyzbaı otaǵasy uıalys tapqandaı basyn tómen búkti. Azdan keıin kúrsinip:

— Men eshnárse de bilmeımin... Ot basynda otyrǵan adammyn. Áńgime-kepke aralasyp júrgen birsypyra jigitterimiz bar. Myrzalyq, Qulsharyp degen jigitterimiz bar. Taǵy basqa da biletinder tabylar, — dep Toǵyzbaı otaǵasy uzaq sonarǵa saldy.

Toǵyzbaıdyń sózin qyzyq kórdi me, álde bile kóre tanyp otyrǵandyǵyna tańyrqady ma —mılısıa jigit kúlimsireýmen boldy. Aýyl kezgen, aýyl sharýasymen istes bolǵan adamdar mundaı kúıge kóp kezdesedi. Shyndyqty ashyp aıtý degen jurttyń kóbinde joq. Búrkeý, jaltarý, barynsha qýlyq istegen aýyldyń rásimi bolyp ketken sekildi. Osyny kórip keıigenderdiń keıbireýleri: «osy qazaq balasynyń ótirik aıtpaıtyn kúni bar ma, sirá?..» — dep kúdikke de túsedi.

Mılısıa kúrsindi, temeki oraǵan qaǵazyn aldyma jáıip salyp, shylym oraýǵa kiristi. Shylym oral otyryp, pesh aldynda sheshesimen qatarlasyp otyrǵan qyzdy kórdi. Oı birden bólindi. Aýyldy qansha kezse de áıel týraly jeńildik istemespin — degen bul jigittiń serti bolýshy edi. Biraq kóz ury keledi ǵoı, kórnekti áıel kezdesse, munyń rızalyǵyn suramastan kóziniń qadala qalatyndyǵy bar...

Pesh aldynda otyrǵan kempir áldenege kúlimsireı túsip:

— Atyń kim, shyraǵym? — dedi mılısıaǵa.

— Atym Jamanǵalı, sheshe, famılıam Egizbaev.

Ot sáýlesimen beti kúreńdengen qyz, otqa shala janǵan bir shybyqty aldy da, sony qaryndash qyp, peshke jazdy: «Jamanǵalı Egizbaev» degen jazý peshtiń mańdaıyna ornady.

Qyz bul isin kelissiz dep tapqandaı bop, álgi jazýdy qolymen úıkep óshirmekshi bolyp edi, óshpedi. Sosyn kúlimdeı túsip, kúıeni ústine battastyra jaǵyp joımaqshy boldy.

Tap osy kezde shylymdy orap aýyzǵa tistep, qyzdyń tý syrtyna Jamanǵalı mılısıa kelip tóndi:

— Qurbym, sonsha kúıelegendeı ne jazyǵy bar edi atymnyń?

— Sýqan... — dedi kempir shoshyp ketip.

Qyz kúlimdedi.

— Jazyǵy ma?.. — Nege jazylady peshtiń mańdaıyna?

— Onda... aıyp jazýshyda bolý kerek qoı...

Jamanǵalı mılısıa shylymyn tutatpaq bolyp peshtiń aýzyna úńildi.

— Atyńyz kim, qurbym?

— Atym Kátımá... Nege suradyńyz?

— Jáı bilip qoıýǵa.

Shylymyn sora túsip, Jamanǵalı qyzben qatarlasa otyrdy. Kempir sustıyp alystaı tústi. Úı ishi qara kóleńke. Peshtiń sáýlesi qarsy otyrǵandardyń betterin birde aıqyn, birde buldyr kórsetip, qubylta túsken sekildi.

— Komsomolda barmysyń, qurbym?

— Barmyn.

Mılısıa qyzǵa buryla tústi.

— Búgingi oqıǵaǵa qalaı qaraısyń?

— Sony bastaýshyny bilemisiń?

Toǵyzbaı otaǵasy kenet tamaǵyn qyryndy. Kempir ábigerlengen túrmen:

— Ústińiz bylǵanbasyn, shyraǵym... Birdeme tósep te otyrmadyńyz, — dedi.

— Oqa emes, sheshe, sózdi bólmeńiz.

Toǵyzbaı otaǵasy kúrsindi. Kempir jaltaqtap oǵan qarady. Jamanǵalı mılısıa Kátımá qyzǵa buryla tústi. Tap osy otyrǵanda — osy tórteýi eki dúnıeniń adamy bop, eki jikke bóline qalǵan sekildendi.

— Búgingi oqıǵa týraly Myrzalyq aǵaıdy aıyptaýshylar bar kórinedi, ol qate, — dedi Kátımá otty ysyra túsip.

— Dáleliń?

— Esh dálel kerek emes. Myrzalyq shyn keńes tilegindegi adam.

— Tóbeles bastaýyna jol bolsyn?

Kátımá úndemedi. Jamanǵalı mılısıa shylymdy sora túsip, keń tanaýynan tútindi býdaq-býdaq shyǵardy. Kempir Jamanǵalıdyń shylym tartysyna tańyrqaǵan adamdaı ajyraıyp qarady da otyrdy.

— Myrzalyqtaryń aıyptalyp qalmasa ıgi edi dep qorqam, jurttyń bári soǵan tóndirip otyr, — dedi mılısıa.

— Kim aıtsa, soǵan nana beresiz-aý, sirá?

— Árıne dáleline qaraı...

Shapaq baıyp, ińir qarańǵysy qoıýlana tústi. Ár úıden de qadaǵandap shyǵyp jatqan adam. Bet alystary mektep úıi. Bir jerde toptalyp tórt-bes adam tur. Ortalarynda Zulqan. Ol jeńin joǵary syra túsip:

— Iaǵnı, máselen, «jaman aıtpaı jaqsy joq», biz mynany sóılesip alaıyq, — dedi janyndaǵy bireýge burylyp.— Kolhozdan shyǵamyz dep otyrǵan jıyrma bes úı — bári Janybek tuqymynan. Bul — bir, manaǵy oqıǵanyń aıybyn zorǵa degende Myrzalyqtarǵa tóndirgendeı boldyq, bul — eki... Men úkimet atynan sóılep turmyn. Sen, Aqmedıa Musylmanov joldas, osyny bir oılap kórshi, — dedi.

Eńkek jaýyryndy, uzyn boıly, taldyrmash, aryq jigittiń bet álpetine qarap kim ekenin qarańǵyda aıyrý qıyn, óıtkeni men «Musylmanov» degen famılıasynan kóp nárse ańǵarylady... Musylman degen kisiniń tarıhyna kishkene úzindi bersek te bolady. Sonaý bir kezderde Qarabalyq elinde Musylman qajy deıtin boldy. Ishan qazirettiń medresesin bitirgen bilimi bar. Biraq moldalyq qylǵan kisi emes... Atqa minip, sózge aralasyp, el bıligine jarmaspaq bolsa da, ol kezdegi: Naýyryzbaı, Baıqan, Álmembet tuqymdary sıaqty shonjar anaý-mynaýdy mańyna júrgizgen be, Musylman qajy ózinshe jábir kórýshilerdiń qatarynda bolady. Biraq turmysynan ataqqumarlyq Musylmandy tynysh otyrǵyzbaı, ol basqa jolmen ataǵyn jaımaqshy boldy. «Sorly qazaq» dep at qoıyp óleń jazyp, ony óz qarjysymen bastyryp, kitap syrtyna súgiretin de ornatady... Musylman qajyǵa ataqty qımaǵan bireýler shaǵym berip, «Sorly qazaq» kitaby polıseı qolyna iligedi. Musekeń túrmege jatatyn bolady... Budan keıin eldiń «Igi jaqsylary» ózderinshe jurtshylyq istegen bop, sol kezdegi Dúısenbaı bolyspen muny tabystyryp, birer myń som «sadaqamen» Musekeń basyn arshıdy. Keńes úkimeti ornaǵan kezde osy oqıǵany betke ustap Musylman qajy birer ret bolystyq revkomǵa bastyq bolyp saılanady. Áıtkenmen sanasy oıanǵan jastar Musekeńniń munysyn tym artyq kórip, keńes qurylysynyń mańynan qýalaıdy... Ákim bop elge ataǵyn jaıa almaıtyndyǵyna taza kózi jetken soń, Musekeń ekinshi baǵytqa kóshedi: orys, noǵaı saýdagerlerimen qanattasyp, saýda júrgizedi. Jańa únem saıasatynyń alǵashqy kezinde munysy óte paıdaly bop shyǵyp, Musylman qajy qońdanyp alady. Osy aýyldyń kúnbatys jaǵyndaǵy sonaý kók tóbeli aǵash úıdi kórdińder me, Musekeń qajynyń 25-jyldary saldyrǵan úıi ol... Sodan keıin Musylman qajy dúnıe tilegin ózinshe túgendegendeı bop, aqyret saparynyń jabdyǵyna kiristi. Buryn «din», «ıman» degen sózderdi atústi ǵana aıtyp júretin bolsa, sodan bylaı jıiletti. Oǵan sebep jańa dáýir adamdarynyń dinge shabýyl jasaı bastaǵandyǵy. Osy kezeńde Musylman qajy dinge qorǵan bop kórinip, tarıh betinde ataq almaqshy boldy. Molda-sopylarǵa qaıyr-sadaqasyn kúsheıtti. Tozǵan meshitterdi óz qarjysymen túzettirdi... Eń aqtyǵynda kelip Satpaı qara jolynyń ústindegi qara qoǵanyń dóńesinen ózine arnap áshekeıletip tam saldyrdy. Tamdy bıeniń sútimen syrlatty. Tam janyna qazandyq ornattyrdy. Qonyp-tústenetin júrginshilerge kerekti ábzelderdiń bári sol tamnyń ishinen tabylatyn boldy... Áldenege tam ishine dombyra men qobyz da ildirdi. Eń arǵysy nasybaı úgetin tostaǵanǵa sheıin ázirletti. «Musylman qajy 30-jyly óledi eken, sosyn tam saldyryp jatyr eken» — dep el ańyz qylysty... Súıtip júrgende 29-jyldyń kúzi boldy. Baı-qulaqqa shabýyl bastaldy. Myrzalyq bastaǵan bir top Musekeńe súlikteı qadalyp, kópshilik atynan qaýly istelip, qoǵamǵa zıandy adam dep tanylyp, Musekeń úı ishimen jer aýatyn boldy. Arnap saldyrǵan tamyna tirideı kirýdiń esebin taba almaıdy, óleıin dese, óle almaı Musekeń ketip otyrdy.

Musylman qajynyń úı ishi jer aýdarylǵanda, osy Aqmedıa solardan jyrylyp qaldy da qoıdy. Okrýgten kelgen ókilge Aqmedıa aryz berdi: «keńes tárbıesinde ósip em, ákemmen juldyzym qarsy» dep. «Tap osy aıtqany shyn» dep Qutpan deıtinder óńeshtep erik bermedi. Aqmedıa «keńes adamy» degen at aldy. Astyq naýqany kezinde aýyl belsendisiniń aldy boldy. Ózara jarysta Aqmedıadan ozar adam bolmady, Aqmedıa júz put astyq bermekshi bop, basqalardy soǵan jarysqa shaqyrdy. Aqmedıa taýyp ta berdi. Okrýg, aýdan ókilderine Aqmedıanyń bul isi myqty unady, olar janynan qaldyrmaı ertip júretin boldy. Kópshilik kózinde Aqmedıanyń arýaǵy burynǵydan da óse túsken sekildendi. Aýdan qyzmetkerleriniń birsypyrasymen Aqmedıa ashyna bolyp úlgirdi...

Kolhoz qurylysy jónindegi basshy joldastyń maqalasyn birsypyralar ózderinshe uǵyndy da, sony anyqtap kelý úshin Aqmedıany aýdanǵa jiberip edi. Manaǵy oqıǵanyń tusynda Aqmedıa aýylda bolmady. Aýdan habary bul turǵandarǵa jaǵymdy emes. Aqmedıa sıaqtylarǵa shyn jany ashıtyn bireý:

— Jelikpeńder, qaıta osyndaı kezde belsendilik kórsetip, taban tirep qalyńdar, — depti.

Osyǵan ákep, Aqmedıa aýylda búgingi bolǵan oqıǵany qosyp, ózinshe tolyq qorytyndysyn shyǵarady:

— Bul myqty tekseriletin jumys. Munyń ústine kolhozdan shyǵamyn deseńder, bilemiz. Biz kekti basqa jaǵynan alaıyq: páleniń bárin Myrzalyq pen Qaıqytósterge aýdaryp, kolhozdan shyǵartaıyq, —dedi...

Sóz tyńdap turǵandar aýyr kúrsindi. Ókpek jel ekpindete soǵyp, jurttyń kıimin julmalap oınady. Tyrsyldap jańbyr jaýdy. Aıaq astynyń sýy shylqyldap, kópirip telegeılene tústi.

Shetki turǵan bireý shydamsyzdyqqa salyndy:

— Aý, bolsańdarshy, jel ótip barady...

— Boldyq, sóz osy: al, júrińder, — dedi Zulqan bastap.

Bulardyń ókshe izimen qarańdap eki kisi júrip keledi. Jel ótine shydamaı birine-biri tyǵyla túskendeı bop, keıde qara sany birigip ketkendeı bolady.

— Ákeńnen sura, ákeı anyǵyn biledi... Áıtpese Myrzalyq qaralanady, — dedi erkegi.

— Suraıyn, — dedi áıel daýys.

— Bul — Jamanǵalı mılısıa men Kátımá edi. Kátımáni qarańǵyda súrindirmeıin degen Jamanǵalı qoltyqtap aldy. Aýyl qyzynyń keıbiri mundaı qoltyqtasýdy ersi kórip, shamdanshaq attaı shalqaıaqtar edi, Kátımá ol minezden aýlaq bop, Jamanǵalıǵa jabysa túsken sekildendi. «Munda qandaı mán bar?» — degen ushqalaq oı Jamanǵalıdyń mazasyn alyp-aq keledi. Sóz tartpaqshy bop ony-muny aıtady, biraq onysy belgili bir josparmen aıtylmaǵandyqtan, tyńdaýshyǵa oı týdyrǵandaı áser bere almaı, jelge ushyp joq bolyp jatyr. Osyny ózi sezgendeı:

— Da... — dedi Jamanǵalı kúrsinip.

Uzynshalap salynǵan shym úıdiń taqtaısyz edeni mal qorasynan da beter batpaq. Uzyn taqtaıdan kese istelgen oryndyqtar. Jurt ıin tiresip otyryp jatyr. Tór jaqtaǵy syǵyraıǵan bestik shamnyń jaryǵy — úı qabyrǵasyndaǵy biren-saran uran, súgiretterdi kómeski ǵana kórsetkendeı bolady. Sham túbindegi ústeldi orala birsypyra adam otyr. Olardyń ne istep otyrǵany belgisiz. Keıin kelgender moınyn sozyp umtylyp, odan da kóre almaǵan soń, kese taqtaǵa shyǵyp qaraımyz dep, taqtaı synyp, birsypyrasy qulap tústi.

— Joldastar!.. Qırata kórmeńder, balalardyń otyratyn orny ǵoı, — dep muǵalim júr kóringenge jalynyp.

Taqtaıdan qulap túskenniń biri aqyly jańa engendeı bop keıidi:

— Bizdiń qazaqtaı sıyr halyq bar ma eken?..

«Qyzyl jalaý» kolhozyna úsh júzdeı úı qaraıdy. Qonystary bólek-bólek. Eliniń bir sheti men ekinshi sheti 40-50 shaqyrymdaı jer. Ortalyq partıa komıtetiniń kolhoz qurylysy jónindegi qaýlysyn túsindirmek bop aýdan ókiliniń jıylys shaqyrǵanyna búgin úshinshi kún, bir jıylǵan emes jurt. Shetki aýyldar bylaı tursyn-aý, osy basqarma turǵan aýylda 40—50 úı bar, sonyń ózi tegis jınalǵan emes. Búgin habar qatań berildi:

— On kisi kelse de jıylys ótkiziledi, sonyń qaýlysy bárińe mindetti bolady, — delindi.

Jurt buǵan bir eleńdese, kúndizgi oqıǵanyń nemen tynatyndyǵyna eki eleńdep, jıylys bolatyn úıge qarap buryldy. Mektep úıi aýzy-murnynan shyǵyp toldy. Áıelder biróńkeı ornalasyp, úıdiń bir jaǵyn jaǵalaı samsady. Bala-shaǵa esik jaqta topyrlap, alys-julys, qaǵyp-soǵyp ketý bastaldy.

Ábdiqan Momynov erbıip ornynan turdy. Jaýyryny burynǵysynan da búkireıe tústi. Suq qolmen tanaýdyń astyn birer súıkep qoıdy. Súıtti de qolyn kóterdi:

— Al, jurt... Joldastar-aý, qoıasyńdar ma?

Dybyrlaǵan jurt burynǵysynan kóri báseńdegen sekildendi.

— Al, jıylysty ashtyq... Al, bastyq saılaımyz: Búrkit Qoǵabaev bastyq bolsyn, al qarsy emessińder ǵoı?.. Al, Búrkit beri kel...

Keń qońyr kúpini aıqara qaýsyrynyp, tyqyr qara bórikti tuqyrta kıgen bireý ústel basyna baryp somaladaı bop otyrdy, jıylysqa bastyq bop saılandy degen aty bolmasa, bul kisi basqarýyndy bilmedi, Ábdiqan Momynov basqardy.

Ketebaı ókil ústel janyna kelip, jalbyr shashyn bir sıpap qoıyp, portfel aqtarýǵa kiristi: gazet, jýrnal, kitaptardyń birazyn shyǵaryp, ústel ústine qoıdy. Bul shynynda osy kópke baıandama isteýden kóri sabaq berýge ázirlenip jatqan adamnyń túri edi.

— Joldastar! — dedi bir kezde.

Sodan keıin qaǵaz aqtarýǵa taǵy kiristi, baıandama isteıtinin taza umytyp ketken adam sekildendi.

Zulqan Baıjarasov hatshylyq qyzmetine kirisip, jıylys protokolyn jazdy:

«Qyzyl jalaýdyń» jalpy jıylysy bolyp, 3 komsomol, 4 partıa, 63 kisi qatynasty. Basqarmaǵa adam daıyndaý týraly qaralyp, ábden talqylanyp qorytyp myna kisilerden basqarma daıyndaldy...» — degen sózin jazdy da, áldenege kúlimsirep basyn kóterdi. Zulqannyń qarsy aldynda Jibek deıtin áıel otyr qasqıyp. Júzi kúlip, oınaqshyǵan qara kóz Zulqannyń syrtyndaǵy bireýge me kúlimsireı qarap, áldenelerdi kóz aldyna elestetkendeı... Zulqan soǵan umtylyp, bir aýyz ázil aıta berem degende, bireý ıyǵynan keıin tartty: bul Zulqannyń óz áıeli edi.

— Saıtansyramasań otyra almaısyń ba? — dedi áıeli burtańdap.

Zulqan qyzarańdap keıin shegindi. Áıeli odan beter darqansyp:

— Osydan úıge bararsyń! — dedi.

— Mynaý naǵylet ne deıdi?..

— Qoıyńdarshy-aý, sóz tyńdatpadyńdar, — dep bireý bulardyń sózin bóldi.

Ketebaı ókil baıandamasyn soza tústi:

— Sonymen aıtaıyq, kolhoz qurylysy jónindegi maqalany bylaısha uǵyný, aıtaıyq — provokasıa júrgizý, aıtaıyq baryp turǵan tap jaýlarynyń jumysy, aıtaıyq biz olarǵa kezinde soqqy bermesek, aıtaıyq — kolhoz qurylysyn aqsatqan bolar edik, aıtaıyq, ne soznatelnyı elementter sony solaısha qate uǵynyp, aıtaıyq ózinshe uǵynǵan bolar edi...

— Pravelno, durys-aq, — dedi Aqmedıa daýystap.

Aldyńǵy qatarda otyrǵan shaldaý kisi aýyr kúrsindi. Shúıdesi shyqqan bireý qatty esinep, kózinen shubyrǵan sorasyn kúpinin etegimen súrtti. Qaýdyr tymaqty bireý basyn tuqyrtyp uıyqtap otyr.

Qalyń jurttan bólegirek, tereze aldyndaǵy oryndyqta Jamanǵalı mılısıa otyr. Aqmedıa soǵan jaqyndaı túsip, kúlimsireı sóılep, «qaıtseń de arbap alamyn» degen adamnyń pishininde.

— Sonaý bir aqquba áıeldi kórdińiz be? Jibek degen jeńgeńiz... Tanystyraıyn ba sizge?

Jamanǵalı qarsylyq oıyn bildirgenshe, Aqmedıa Jibekti ymdap shaqyryp ta úlgirdi. Deneni kerbez qozǵap, kózin kúlimdetip Jibek Jamanǵalımen qatarlasa otyrdy.

— Qoı deseńdershi myna ókilge, sharshatty ǵoı jurtty, — dedi Jibek nazdanǵan túrmen.

Jamanǵalı birden jaýap bermedi. Onyń oıy kúndizgi oqıǵanyń anyǵyn ashý, soǵan jaýapty adamdy tabýmen shuǵyl edi. Aýyl adamdarynyń birsypyrasymen sóılesip kórdi, báriniń bezdiretini Myrzalyq. Myrzalyq Shaıqymen janjaldasýy ras-aq bolsyn, biraq odan arǵyny budan kútý qıyn. Sonda osy kópshilikti lobyltyp jeliktirgen kim?

Jamanǵalıdyń qulaǵyna Jibek aýzyn taıap:

— Sizge bireý yntyǵa qarap otyr-aý, — dedi.

Osyny aıtyp Jibek jyrqyldap kúldi. Jamanǵalı bet aldy qyzarynyp, býsanyp terleıin dedi. Áıelder tobynyń ortasynda Jamanǵalıǵa qaraı túsip Kátımá otyr. Bir ret áldenege kúlimsiredi. Munda qandaı mán bar?.. Jibek deıtin osy eldegi aty-shýly áıel bolsa kerek edi... Shynynda osynsha kóptiń kózinshe Jamanǵalıdyń munymen qatar otyratyn ne jóni bar edi? Osyny istep otyrǵan Aqmedıa-aý. Aqmedıanyń kim ekendigi — basqaǵa kómeski bolǵanmen, Jamanǵalıǵa aıan.

— Joldas, siz ornyńyzǵa baryńyz, — dedi Jamanǵalı Jibekke.

Máz-meıram bop otyrǵan Jibek kenet sý sepkendeı basylyp, Jamanǵalıǵa shoshynyp qarady.

— Qoryqpańyz, juǵyp qalatyn eshteńem joq.

— Juqpasa da baryńyz... — dedi Jamanǵalı.

Jibek burtıyp ashýlanǵan túrmen ornynan qozǵaldy. Syrttan qaraýshylardyń osyndaıdy kórgishi-aı: Júzikeıdiń Yrysbıkesi janyndaǵy bir áıelmen aýyz jabystyryp sóılesip, kúlise qalypty, sóz qyp otyrǵandary dáý de bolsa Jibek... Daıyrbaıdyń kempirin jurt: «eshnársemen jumysy joq, meńireý» deıdi-aý... Meńireý bolýshy ma edi, osy sıaqty bolmashy nárseni mınýtynda sezip, o da bajyraıyp qarady. Shynynda bul Jibektiń oıynsha bolmashy ǵana nárse ǵoı: mılısıa janynan qýǵan eken dep Jibek jary da qalar-aý... Odan zoryn da kórip júrgen kisi. Jibektiń ashýyn qozdyrǵan Aqmedıanyń minezi, keıde bir orynsyz jerde qystaıtyny bar.

Ashýlanyp Jibek áıelder tobynyń keıingi jaǵyna taman baryp otyrýǵa bettese de, kenet burylyp, Júzikeıdiń Yrysbıkesin tizesimen qaǵa-maǵa Kátımániń janyna baryp otyrdy. Jibek keldi eken dep Kátımá syrylyp oryn bere qoıǵan joq, mańaıyndaǵylardy syryp Jibek oryn tapty. Kátımá unatpaǵan túrmen Jibekke birer qarady da qaıtadan baıandamashynyń betine bajyraıdy: Ketebaı ókil tap osy kezde sóziniń eń jandy jerine kelgendeı — ilgeri taman birer attap judyryǵyn túıip, eki qoldy kezekpe-kezek siltedi. Tym qyzý sóılemek bolǵanda sózdiń ornyna qoldyń erbeńdeýi — munyń da úırenshikti ádeti edi.

— Aıtaıyq, búgingi oqıǵany... Aıtaıyq — osyǵan qatynasqan adamdardy... Bul — tap jaýynyń isteıtin jumystary...

Zulqan qýanyp ketken adamdaı dereý alaqan urdy. Ózara kúbirlesip otyrǵandar sózderin bólisip prezıdıým jaǵyna qarady. Qalǵyp otyrǵandar shoshyp oıanǵandaı bop, birer mınýttyń ishinde álgi maýjyratqan uıqysynyń qaıda ketkenin bilmeı ań-tań.

— Pravılnaı... Áı, pravılnaı-aý, — dedi Zulqan.

Terezeniń jaqtaýyna súıenip turǵan Myrzalyq Zulqannyń betine týralap qarady da, kenet keıin burylyp, terezege úńildi: dala tastaı qarańǵy. Ókpek jel ysqyryp, sarnap, jańbyr tamshysyn terezege tas qusatyp soǵady.

Myrzalyq kúrsindi. Qabaǵy jabyńqy. Kimge, ne úshin ekenin ózi de buldyr sezetin sekildi, áıteýir boıdy kernegen yzaly ashý mazasyn tym ketirip, osy ashýdyń kegin kimnen alaryn bilmegen adamnyń túrinde... Kópshiliktiń minezi de uıtqyǵan jelge meńzes: keıde seni mápelep, senen jaqsy kóretin adamy joq sıaqtansa, keıde — saǵan syrtyn berip, seniń baryńdy sezbegen, seni elemegen adam sıaqtana qalady. Sol minez, ásirese osy aýyldyń adamynda kúshti. Budan birer kún buryn osy otyrǵan top — Myrzalyqty kórse, jaırańdasyp ortalarynan oryn berip otyrǵyzǵansha asyǵýshy edi. Búgin bári de sazaryp, Myrzalyqpen kópten araz adam sekildenip, eshqaısysynyń munymen jumysy bolmaı otyryp aldy... Myrzalyqty ashýlandyrǵan bu da emes, sonaý Kúrkebaıdyń Qalı degenin kórdiń be, túriniń ózi de jeksuryn ǵoı: kózi alaryp, saqal-murty kıizdeı bop uıysyp, kıiminiń jaǵasy saǵyz japsyrǵandaı qap-qara kir, birese Aqmedıaǵa, birese Zulqandarǵa qarap jaltaqtap, jatynyp, búlinip otyr... Kúni keshe ǵana osy Qalı Myrzalyqqa kelip, áńgime-kepten óziniń aýlaq ekendigin aıtyp, Zulqandardyń tize kórsetkendigin aıtyp, jylaǵandaı bolyp edi...

Myrzalyq taǵy kúrsindi. Kópshilikke syrtyn berip tysqa qaraýmen tur. Keıin qarap burylǵysy kelmeıdi. Burylsa sham túbinde otyrǵan shoqpaq bet qara jigit kózine túsedi. Bul ıacheıka hatshysy Jumaqan deıtin kisi. Oǵan degende Myrzalyqtyń búgingi ashýy adam aıtqysyz: osy jıylystyń aldynda ol Myrzalyqty shaqyrtyp aldy da: — ...«kolhoz qurylysyn iritýge kirisseń, kedeı eken dep aıamaımyz, tıisti shara qoldanamyz... Baıǵa quıyrshyq bolyp júrgen kedeıler az emes», — dedi. Osyny Jumaqan ne betimen aıtty? Myrzalyq ne dep tyńdady?.. Baıǵa quıyrshyq bolǵansha Myrzalyqtyń ólgeni artyq emes pe?..

Ketebaı ókil sózin bólip, ústel ústindegi qaǵazyn aqtaryp birsypyra turyp qaldy. İzdegeni partıa komıtetiniń hatshysy Kýjakov joldastyń sózinen úzindi edi, Ketebaı ókil ol kisini ylǵı erkeletip «qart» dep keledi. «Shaldyń sózi aralaspaǵan jerde sózdiń náshi kelmeıdi» deıdi. Ketebaıdyń baıandamasyn tyńdasań, sóziniń teń jarymy sol «qarttyń sózinen» úzindi ekenin baıqaısyń. Ol úzindiler jáne orysshadan tym soraqy aýdarylǵan bolady da, tyńdaýshylar bir sózine túsinbeıdi. Tyńdaýshynyń túsingen-túsinbegendigimen Ketebaıdyń jumysy joq, ol eki sóziniń birinde «qart bylaı degen», «shal bylaı degen» dep aıtyp ótse, ózine júktelgen mindetti júz prosent ótedim dep oılaıdy.

— ...Sonymen aıtalyq, joldastar, men baıandamamdy bitirdim, joldastar, — dedi Ketebaı bir kezde.

Osyǵan jalǵastyra Ketebaı «jasasyn» degen sózderdi aıtpaqshy edi, aıtyp úlgere almady — jurt alaqan uryp daýryqty. Ketebaıdyń «jasasyny» sartyldaǵan alaqan daýysymen kómilip ketti.

Aýyr júkti ústerinen bireý alyp tastaǵandaı bop jurt kúrsindi. Zulqaıdar uıqysyn ashty. Bireýler jaǵyn kere qulash ashyp esinedi. Melshıip otyrǵan jurttyń deneleri jan bitkendeı qozǵalyp, birinen-biri nasybaı surap atyp, jerge bylsh-bylsh túkirip jatty.

— Bitti me ózi?.. Mılısıa sóılemes pe eken?

— Birdemeni ańdyǵandaı tý syrtymyzda otyryp alǵan eken ózi...

Birsypyra jurt burylyp Jamanǵalı mılısıaǵa qarady. Ol basyn tómen búgip, tereń oıǵa shomǵan sekildenip otyr.

— Mılısıany kórsem zárem ushady, — dedi Qońqabaı otaǵasy sırek saqalyn taramdap.

— Qylmysyń bolmasa nesine qorqasyń?

— Sonda da... Ózime istegen qyldaı qıanaty joq baıǵustardyń... Áıtse de bir túrli...

Qońqabaı otaǵasynyń janynda otyrǵan bireý shyntaǵymen túrtti. Qońqabaı shoshynyp jalt qaraǵanda Jamangalı mılısıany kórdi: ol ornynan turyp, Qońqabaılardyń janynan ótip, tereze aldynda turǵan Myrzalyqqa bardy.

Májilis bastyǵy úshin Ábdiqan Momynov ústeldi tyqyldatyp, kekesh adam sekildenip aýzyn ashyp biraz turdy.

— Joldastar... Al, joldastar... Al, kim sóıleıdi?

Qutpan Itaıaquly ornynan turdy. Sereıgen boıy úrlikke az-aq tımedi. Sóılemesten buryn basyn birer tolǵap qoıdy. Sybyr sózben otyrǵandar tyna qalyp, Qutpannyń aýzynan shyǵatyn sózdi esitkenshe asyqty.

— Bárimiz de kolhozdan shyqpaımyz... Men naǵyz qara tabanmyn — dedi Qutpan bir kezde, tyrtyq beti jybyrlap, qoqyraıǵan ımek tumsyǵy betiniń jartysyn sham sáýlesinen kóleńkelep turdy.

— Maqtanba, bilemiz, — dedi keıingi jaqtan Sársekeı.

— Urlyǵyńdy aıtyp qoıma, — dedi Qaıqytós.

— Joldastar... Áne, sóz bermeıdi bular... Qulsharyp sıaqty baı sóılese tyńdar edi...

— Kim aıtty «baı» dep?

— Qulsharyptaı bolsań, qudaıyńa qurban shalar eń...

— Joldastar... Joldastar!.. — dedi Qutpan baqyryp: — baıdyń bári qurysyn! Daloı svolochtar... Qulsharybyń, Myrzalyǵyń... E... E... Bárin aıdap shyǵý kerek!..

Jurt bet-betine jamyraı sóılep, úıdi basyna kóterdi. Májilis aǵasy aldyndaǵy staqanmen ústeldi tyqyldatam dep staqannyń túbin oıdy. Daýryqqan jurt sapyrylysyp, bireýler prezıdıým ústeliniń janyna bardy. Óńeshterin kere aıqaılaıdy:

— Daloı Myrzalyq!.. Myrzalyq shyǵarylmasa kolhozda birimiz de qalmaımyz...

Tap osy kezde jurttan ala-bóle Aqmedıa otyr. Júzi jaıdary... Julqyna aıqaılaǵannyń bireýi — Qortyq deıtin tasbaqa — Aqmedıaǵa álsin-áli kóziniń qıyǵymen qarap qoıady.

— Joldastar! Men úkimet atynan sóıleımin, — dedi Zulqan ornynan turyp. — Iaǵnı, máselen, basqarmaǵa mynadaı adamdar daıyndadyq... Al, osyǵan qol kóterińder!

Dabyrlaǵan jurt sý sepkendeı basyldy. Saılanatyn adamnyń aty atalmaı jatyp-aq bireýler dalaqtap qol kóterdi.

Ketebaı ókil, Ábdiqan aýylnaı, Jumaqan hatshy Zulqannyń bylaı ortadan kıip ketkendigine narazylyqtaryn bildirip ıyqtaryn qıqańdatysty. Birine-biri qarady, bular ózara túsinip úlgergenshe Zulqan «daıyndaǵan» adamdaryn aıtyp ta úlgerdi.

— ...Sonymen «Qyzyl jalaý» óziniń basqarma daıyndaý jumysyn talqylap, ábden túsinip, uǵynyp myna adamdardan basqarma saılaıdy: Aqmedıa Musylmanov (kolhoz bastyǵy), Zulqan Baıjarasov — ıaǵnı: men (kolhoz schetovody), Qutpan Itaıaqov (basqarma orynbasary)... Al, qol kóterińder!.. Óı, Sátpek, sen nege kótermeısiń?

Jurttyń kópshiligi qol kóterdi. Ketebaı ókil men Jumaqan hatshy Zulqannyń bul qylyǵy úshin terisine sımaı ashýlanyp Ábdiqandy ıekke aldy. Ábdiqan umtylyp Zulqannyń qolyndaǵy tizbeni alǵansha, jurt samsap ornynan turdy.

— Tursaıshy, Áýbákir, uıyqtaǵanyń ne?

— Jol berińder, balalar..

Ábdiqan daýystap toqtatpaq bolǵanmen, órip ketken jurt esikke baryp kepteldi. Ábdiqannyń aıqaıyn estise de, esitpegenge salynyp, úıden tezirek shyǵyp ketýge asyqty. Dala shań-shuń:

— Aman qutyldyq pa?.. Jaýyp tastaı ma dep qorqyp em.

— Kolhozynan shyqpaǵan soń jaýyp jyndanyp pa?

— Kolhoz bolǵandarǵa mılısıa da tıise almaıdy bilem...

— Danıar-aý, Tóbet aqsaqal syrqat eken, erteń sonyń kóńilin suraımyz ba?

— Ólmese órem qalsyn!

— Áı,táńiri Danıar... Qartaıǵanda aljysaıshy endi...

— Abylaı... Ýaý, Abylaı karta oınaýǵa qalaısyń?

— Qutpanbysyń, áı?..

Mektep úıiniń sáýlesi qara kúńgirt. Tór aldynda otyrǵandar esik jaqtaǵy kisilerdi buldyr ǵana kóredi. Úıde az ǵana adam. Myrzalyq terezege súıengen kúıi áli tur. Ústel basynda: Ketebaı, Jumaqan, Ábdiqan — olar ózara kerisýmen tur... Jamanǵalı ókil bularǵa birsypyra qarap turdy da, qoıyn kineshkesin alyp jazdy: «kolhoz jıylysyna partıa uıasy basshylyq qyla almady... Uıa hatshysy óziniń kim ekendigin túsinbegen...».

Ketebaı ókil Jumaqannyń ıyǵynan ustady:

— Keıime, aıtaıyq — túzeý qıyn emes... Kolhozdyń tarap ketpegenine qýan, — dedi.

— Jetisersiń!

— Ókim-áı?

— Menmin: asasyń ba, kesesiń be?

Myrzalyq suranyp ortaǵa taman keldi. Ketebaı ókil aýzyn jaıyndaı sozyp kúldi:

— Bul álgige ashýlanǵan eken... Qoryqpa... Aıtaıyq — óziń tynysh júrseń eshkim de seni kolhozdan shyǵarmaıdy.

— Aqmedıa, Zulqan sıaqtylarmen tabaqtas bolyp otyra alman! Ózim shyǵam.

— Qoı-aý...

Keıingi sózdi tyńdamaı Myrzalyq úıden shyqty. Mektep esigi tars etip jabylǵanda — úı silkingen sekildenip aspaly shamnyń jaryǵy qolbań etti...

«Ádebıet maıdany». 1935jyl, №7

---