InfoHub Logo

Qyzyl jebe. I kitap

Qyzyl jebe. II kitap

Qyzyl jebe. IV kitap

Qyzyl jebe. V kitap

«JULDYZ KÓPİR»

roman

«PER ASPERA — AD ASTRA»
«Cherez ternıı — k zvezdam»
«Azaptardan — juldyzǵa jol».

Latyn sózi

I

Sheńgel butaǵyna ilinip qalǵan zer qabyq qaýdyraıdy. Osynshama qýańshylyqqa qaramaı, jylan bıyl da túlegen. Nesine jetisip túleıtini belgisiz?

— Turar, mine ákeń... — dedi qyryq quraq qaýdyr tondy Dáýit shal. Basyndaǵy túlki tymaq eskirgeni sonsha, qotyr mysyqtyń terisindeı óli júni uıpalaq eken.

Turar tómpeshikke tesile qarap, qalt toqtady. Qasyndaǵy Qabylbek Sarmoldaev bir adym keıin qaldy.

Sheńgel butaǵyna ilinip qalǵan zer qabyq diril qaǵyp, qaýdyraıdy. Kún qaqtap, jel julmalaǵan jylan-jeıde ár jerinen jyrtylyp, órim-órim bolǵan eken.

Tómpeshik tym júdeý. Ústine kóktemde shyqqan rań shóp aldaqashan qýrap, ushyp ketken. Eskirgen topyraqtyń tandyry keýip jatyr. Múrdeniń bir qaptaly oıylyp, topyraǵy ishine túsipti. Talaı tas qapastyń búıirin jantalasa opyryp qashyp shyqqan qaıran Rysqul bul aqyret túrmeni de tesip shyqpaq bolǵan sıaqty.

Jamaý tondy Dáýit pen onyń qasyndaǵy oıyq-ystylar Turardyń myna jyrtyq múrdege sonshalyqty qadala qaraǵanynan qysylyp, ózderinshe aqtalmaq:

— Alasapyran zaman boldy. Zıratty kúte almadyq...

Turar olarǵa túnere qarap:

— Shynnan kókemdiki me? Basqa bireýdikimen shatystyryp alǵan joqsyzdar ma? Belgi qoıylmapty ǵoı, — dedi.

— O ne degeniń jıenshar, — dep Dáýit qalbalaqtap qaldy. — Rysqul jıenniń jatqan jerin umytyp ne kórinipti bizge? Batyrdy ózimiz aq jaýyp, arýlap, osy araǵa jaıǵastyrǵanbyz. Súıegine men ózim tústim. Apyraı, Turar, saǵan ótirik, maǵan shyn, denesinde cay jeri joq jaryqtyqtyń, bári jaraqattyń tyrtyǵy. Eń sońǵy oq qara sanynan tıip, qaǵynyp ketipti. Aqyry sol Merke mańynda tıgen oq túbine jetti esil erdiń.

Osyny aıtyp, Turardyń túp naǵashysy múrdeniń, arǵy basyna baryp, qatqan topyraqty saýsaqtarymen tyrmalap jatyp, tot basqan bir temirdi yrǵap-yrǵap sýyryp aldy.

— Mine, belgisi! Apyr-aı, munym qandaı aqyl bolǵan! Bul bolmasa, maǵan senbeıtin túriń bar ǵoı, Turar. Mine, qanjary. Basyna ádeıi qoıǵam. Bul qanjardy ózi kóz jumǵansha qolynan shyǵarmaı jatty. «Kisennen soqtyrǵam. Sibirden qashqanda kisenimdi syndyryp, sodan soqqan qanjarym», — dep jatýshy edi jaryqtyq. «Ákel, myna jaqqa ilip qoıaıyn», — desem, «Joq, jaý kelip qalady», — dep bermeıtin.

Turar topyraq tutqan tot qanjardy Dáýit shaldyń qolynan abaılap alyp, aqyryn ǵana ernin tıgizdi. Búldirgendeı qyzyl erin men barmaqtaı qara murtqa birer túıir sur topyraq jabysyp qaldy.

Bul kókesimen kóriskeni edi. Kókesiniń kózin kórgen, tirisinde serigi bolǵan qanjardy qasıet tutyp, párýana musylmannyń quran súıgenindeı, qurmet kórsetkeni edi. Qanjardy endi Turardyń qolynan Qabylbek alyp, saǵaǵynan salmaqtap turyp:

— Oıpyr-oı, aýyr ǵoı, — dedi.

— Aýyr-aýyr, Qabylbek shyraǵym, — dep Dáýit shal sóz tamyzyǵyn tutatty. — Bizdiń, Rysqul jıen osy zilmaýyr temirdi on jyl aıaǵyna salyp júrgen. On jyl! Jáne odan qanjar soqtyrǵan. Qalaı?!

«Qalaı?!» degeni qatqyl shyqty. Qabylbek:

— Ras, ras, — deı berdi. — Myna Turar ekeýmiz bala kezden Merkede birge oqydyq, aqsaqal. Sonda Turar muǵalimnen udaıy Sahalın, Sibir týraly suraýshy edi. Biz onysyn túsinbeıtinbiz. Sóıtsek, osyndaı syr bar eken ǵoı.

— Á, syr bar, syr bar. Qalaı?! — dep Dáýit taǵy shańq ete qaldy. Onan soń alysqa, Alataý jaqqa kózin syǵyraıta qarady, — Marqum, úzilerdiń aldynda jantalasyp: «Myltyǵym qaıda? Qanjarym qaıda? Kelip qaldy! Kelip qaldy!» — dep jan-jaǵyn jasqap, jalyn-órttiń ishinde qalǵandaı arpalysty. Bir sát talmaýsyrap ketip sybyrlady: «Naǵashy, Aqsý-Jabaǵyly, Aqsý-Jabaǵyly», — deı berdi. Sálden soń: «Meni Aqsý-Jabaǵylyǵa aparyp jerle», — dep jaýtańdady. Kózindegi jalynyshtan janym shyr-shyr etkendeı boldy. Ol tilegin oryndaı almadym. Balapan basymen, turymtaı tusymen degendeı, shamamnyń kelgeni osy boldy, Turar.

Jamaý tondy Dáýit shal búk túsip jatqan búıiri tesik tómpeshikke muńaıa qarady.

Aqsý-Jabaǵylyda Rysquldyń nesi qaldy? Nege sonsha bir jetýge zar boldy? Aqyret mekenine nege sonsha Aqsý-Jabaǵylyny qalady? Aqyrǵy armany eken, o da oryndalmaǵan-aý sonda. Sonoý Itjekkende on jyl júrip, jalań aıaq jar keship, Qyzyl aıaq qar keship, tilersegin kisen qıyp, aqbaqaı bolǵan buǵaýly bozym, onda on altynshy jyldyń Merkedegi oıranynan keıin Tómengi Talasqa tartqansha, jaraly tánin Aqsý-Jabaǵylysyna qaraı nege súıretpegen?

Zırat basynda turǵandardyń kókeıinde osy suraq qaldy. Biraq jaýap bolmady. Búk túsip jatqan jerbesik til qatpady. Tek aınala turǵan qý sheńgeldiń qońyraýshalary byldyr-byldyr, shyldyr-shyldyr yzyń qaǵyp, teriskeı jeldiń lebinen baıaý ǵana terbeledi. Sheńgel butaǵyna ilingen jup-juqa qabyq Jylan jylynyń jalmaýyz jalaýyndaı jelbireıdi. Bálkim, Rysqul da myna Oıyq jerine qabyǵyn ǵana qaldyryp, ózi sol arman taýy — Aqsý-Jabaǵylysyna ketken shyǵar.

Turar tómpeshik jerbesikke telmirip turyp, ákesiniń bet-keıpin, túr-tulǵasyn kóz aldyna keltirmek boldy. Beıne kómeskilene bastaǵan eken. Buldyraı beredi. Sońǵy ret Sibirge keterde eki qoly artyna qaıyrylýly, jantaıyp jatyp, moınyn soza, úzdige qaraǵany kóz aldynda anyq qalypty.

Ásirese Turardyń esinen ketpes eles — Rysquldyń Qyzyl Jebege minip, kókpar tartqany ǵoı. Sol sátti kórgeni qandaı ońdy bolǵan. Ákesiniń búkil qıqar ómiri jınalyp, sol bir juldyzdy sátke tatymaıtyn sıaqty. Búkil ǵumyrynyń sharyqtaǵan shyńy — sol Qyzyl Jebege taqymy tıgen kez. Adamnyń naızaǵaıdy erttep mingen bir sáti. Átteń, sol sýret óner tiline kósher me edi! Turar sýretshi bolmaǵanyna ókindi. Ýaqyt meıirimsiz. Kóńildegi kóne sýretin birte-birte kómeskilendire beretin sıaqty.

Endi, mine, naızaǵaıdy jalynan ustap mingen adam myna tómpeshik degenge nanǵysy da kelmeıtin sıaqty.

Turar óz oıyn ózi bólip:

— Qabylbek, sen Aqsý-Jabaǵylyda bolǵan joqsyń, á? — dedi joldasyna burylyp.

— Joq, biraq estýim bar.

— Osydan Tashkentke barǵan soń, Túrkistan úkimetiniń aldyna másele qoımaqshymyn. Ony memlekettik qoryqqa aınaldyryp, qamqorlyqqa alý kerek.

Dáýit shaldyń kishkentaı kózi aqshań ete qaldy.

— Áı, jıenshar, shyraǵym Turar, qamqorlyqqa alar bolsań, Talastyń halqyn al. Bu da bir eliń. Túp naǵashyń.

Zırattyń shetine qarań-qurań jınalyp, áldekimdi qabirge qoıyp jatty.

— Oıbaı, sorlaǵan eken ǵoı, sorly Sársembi ólgen eken, — dep Dáýit kepken betin sıpady. Jylap tur, biraq kózinen jas shyqpady. Kóziniń aınalasy aıǵyz-aıǵyz ájim, ylǵal bitken sol syzattardan aldaqashan aǵyp taýsylǵanǵa uqsaıdy. — Bu da alǵy iship, ashtan óldi.

Osyny aıtyp, Dáýit shal tez ózgerdi. Turar men Qabylbekke burynǵydaı jalbaqtamaı, qabaǵy kirtıdi. Sodan soń Turarǵa qyjyryna tik qarap:

— Ótken jyly oıazdy qulatyp, Áýlıeata jurtynyń aldynda saıraǵanyń áli meniń esimde. «Tańyń atty, kúniń shyqty, halqym!» — dep ediń sonda. «Endi arqańdy aıaz qarymaıdy, bıt tespeıdi», — dep ediń sonda. «Baılardyń kúni batty, kedeıdiń tańy atty», — dep ediń sonda. Sonda myna saqalymnan saýlap aqqan jasqa omyraýym jýylyp edi. Júıke-júıke bosap, et júregim ýyljyp, qýanyshtan eljirep edim. Qaıda sol ýáde etken jumaǵyń, Turar? Patsha qurydy, Kerenskıı ketti, endigi ne? Qaradan týyp, tóre bolyp, ústińe qylaý jýytpaı turysyń mynaý. Sen, sirá, ashyqpassyń. Myna Qabylbek myrza da ashtan taryqpas. Jaz boıy jan saqtaǵanymyz jaýjumyr men alǵy edi. Ondaıdy sen jep kórmegen shyǵarsyń, Turar. Borsyq qazyp jeıtin shóptiń tamyry. Alǵy iship, jaýjumyr jutyp, jaz boıy ýlanǵan jurt endi baýdaı túse bastady. Áýlıeatada Keńes ókimetin jarıalap jar salǵanyńdy óz qulaǵymmen estip, óz kózimmen kórip edim. Basqa aıtsa, senbes edim. Al endi ne boldyq? Halqyń qyrylyp qalsa, Keńes ókimeti kimge kerek?

İrgede aǵyp jatqan ózen qysyr jylandaı, tym jińishke. Asaý Talas dep aıtýǵa kelmeıdi. Jaǵadaǵy seldir qamys tozǵan taqıanyń uıpalaq úkisindeı reńsiz. Áýesinde qarlyǵash qalyqtamaǵan, qamysynda qyrǵaýyl pyryldamaǵan, jyńǵylynan qoıan qashpaı qalǵan suńqıǵan dala. Bedeý aspan shańytady. Sheńgel butaǵynda jylannyń kebenek terisi qaýdyraıdy.

«Qala basynda ashtarǵa arnap ashanalar ashtyrdyq. Aıbar sıaqty azýy alty qarys tarpań baılardyń qos qulaǵyn basyp, shyńǵyrtyp turyp, artyq astyǵyn qazynaǵa quıyp, kembaǵalǵa úlestirdik.

Áýlıeata ashtardy asyraıdy eken degendi estip joq-jutań el-elden qalaǵa qaraı aǵyldy. Sony ańǵaryp, komısar-bolystarǵa tapsyrma aıttyq. Baılardyń mal-múlkinen kedeılerge qaraılasý týraly pármen berildi.

Biraq keńestiń jaýy astyrtyn qastandyqqa kóship, baıdyń malyn alýdyń ornyna, kedeıdiń jalǵyz tuıaǵyn tartyp áketkeni málim boldy. Áýlıeata ýeziniń endigi basshysy myna Qabylbek Sarmoldaev. Men asyǵys Tashkent attanyp bara jatyrmyn. Búkil Túrkistanǵa ashtyqpen kúrestiń tótenshe komısary bolyp taǵaıyndaldym. Jalǵyz Talas emes, búkil baıtaq Túrkistannyń mıhnatker komısary bolyp turmyn. Myna kókemniń qabiriniń basynda ant etemin: halyqty ashtyq apattan alyp qalý úshin jan aıamaımyn. Artel quryp, kúsh biriktirip, egin salyp, mal baǵyp, ortaqtasyp, qoǵamdasyp el bolý jaǵyn qarastyramyn. Nala bolmańyz, túp naǵashy».

Turar Dáýit shaldyń shart-shurt etken suraǵyna osylaı jaýap bermek edi, biraq aıtpady. Ashty qur sózben asyraýdan asqan qorlyq joq. Tek is kerek, áreket kerek. Aýqat kerek. Endeshe, tezdetip Tashkentke tart.

— Myna qanjardy men alamyn. Kókemniń kózi bolsyn. Budan basqa qalǵan zattary bar ma, túp naǵashy?

— Myltyǵy bar edi. Bir qadaq unǵa aıyrbastap jiberdim. Kıim-basy júdeý bolatyn ákeńniń. Qaltasynan myna bir saqına tabylǵan. Má, bu da bir belgi shyǵar. Rysqul jıen Sibirde altyn qazdyq degenge, altyn saqına ma dep árkim-árkimge kórsetsem, altyn emes deıdi.

— Muny da maǵan berińiz.

Turar kózildirigin nyǵarlap qoıyp, saqınada sıqyrly jazý bardaı, sonda ákesiniń syry saqtaýly jatqandaı, ári-beri aınaldyra qarady. Kádimgi qara temir, egeýi kóship, kómeskilenip qalypty. Turar saqınany appaq bátes oramalǵa orap, qaltasyna sala berdi.

— Kókem maǵan muraǵa qora-qora qoı, úıir-úıir jylqy qaldyrmady, túp naǵashy. Kókem maǵan muraǵa tek esimin ǵana qaldyrdy. Onyń ózinen de aıyrylyp qalyp, «Qyrǵyzbaev» bolyp júrip, Rysqulov degen famılıaǵa áreń jettim. Sondyqtan myna qanjar men saqına mende bolsyn. Qanjar — qataldyq. Kókem maǵan: «Jaýyńa qatal bol!» — degen shyǵar. Saqına — tatýlyq. Kókem maǵan: «Dosyńa adal, tatý bol!» — degen shyǵar. Mende jaý da, dos ta bar, túp naǵashy. Shamań kelse, kókemniń qabirine qaraılaı júr. Keıinirek kelip, basyna belgi qoıarmyn. Kúmbez turǵyzbaımyn, keregi joq, báribir máńgilik emes. Sypataıdyń kúmbezi de qulap jatyr. Qosh, kóke! Qosh, túp naǵashy!

— Oý, jıenshar, birdeńe deseńshi! — dep yshqynyp qaldy Dáýit shal kúıme sońynan.

— Kóp keshikpeı jaýap bolady, — degen daýys estildi kúıme ishinen.

Qos at jekken qara kúıme qońyraýy bebeýlep jolǵa shyqty. Sheńgel qońyraýlary kúıme qońyraýyna qosh-qosh aıtysty. Soıaý butada zer qabyq jelbireıdi.

Uly Jylan jyly edi.

II

Rysqulov Túrkistan kartasynyń aldynda tur. Karta eski bolatyn. Kaýfman zamanynan beri ilýli turǵan. Bir ózgermese — osy karta ózgermesteı edi. Bireý ólmese, general-gýbernator fon Kaýfman ólmesteı edi. Biraq «bir Qudaıdan basqanyń bári ózgermek», — dep Abaı aıtqan.

Zamany zańǵarlanǵan shaqta Kaýfman da bul kartanyń aldynda talaı turǵan.

Endi — Rysqulov...

Ekeýiniń qarasy eki basqa.

Reseı ımperıasynyń orasan otarlyq bóligi sary boıaýmen boıalǵan. Nege sary? Kúni ystyq, aýasy qurǵaq, jeri qýań bolǵandyqtan ba? Biraq munda da jer kógerip, jasyl jelek jamylatyn mezgil bolady. Kaspııden bastap, shyǵystaǵy Tarbaǵataı, Qytaı shekarasyna deıin kerilip jatqan keń dúnıede sary reńdi shólden basqa tolyp jatqan shurattar bar. Biraq karta boıaýy sary. Halyqtyń sary ýaıym men ashshy zapyrany shyǵar.

1867 jyly tuńǵysh ret fon Kaýfman bılik qura bastaǵan bul ólkege Aral tóńiregi, Kaspııden bergi Túrikmenstan, Ústirt adaılary, Qaraqalpaqstan, Ózbek eli, Tájikstan, taýly Qyrǵyz, baıtaq Syrdarıa gýbernıasy, Jetisý gýbernıasy kirer edi.

Rysqulovtyń qabaǵy túıile qaldy. Kartada Qazaqstannyń jartysynan kóbi joq. «Bólip al da, bıleı ber» degen patsha saıasatynyń zalymdyǵyn jańa sezip turǵandaı, kenet tisi aýyrǵan adamdaı bet-álpeti ózgerdi. Jer betinde qazaq degen halyq bar. Onyń ǵasyrlar boıy jaýmen jaǵalasyp júrip mekendegen jeri bar. Al patsha keledi de sol qazaqtyń jerin bólip-bólip Arqa men Altaı jaǵyn «Stepnoı kraı» dep Omby general-gýbernatoryna baǵyndyrady. Batys bóligin Orynbor ákimshiligine qaratady. Al Syr boıy men Ońtústik, Jetisý qazaqtaryn Túrkistan general-gýbernatorlyǵyna qosady. «Bólip al da, bıleı ber».

Rysqulov kartadan barmaqtaı ǵana jerdi alyp jatqan qyrǵyz eline qarap, yzalana myrs etti. Patsha Qyrǵyz Alataýynyń teriskeıinde jatqan qyrǵyzdardy Jetisý oıazy men Áýlıeata oıazyna baǵyndyrady da, kúngeı qyrǵyzdardy Ferǵanaǵa jyǵa salady. Al Túrkistannyń qaq ortasynan Buhara men Hıýa handyqtaryn «táýelsiz» memleketter etip qoıady. Sóıtip, birtutas ózbek te joq. Bári bólek-bólek. «Bólip al da, bıleı ber». Bul zalym sóılemniń tórkini aǵylshyndardan shyqqan: «Rýl end dıvaıd». Otarshyldyqtyń jilik maıyn jutqan aǵylshyndardan osy sózdi orys patshasy qaǵyp alyp: «Razdeláı ı vlastvýı» degen qaǵıdaǵa aınaldyrady. «Bólip al da, bıleı ber».

Rysqulov alaqanymen Áýlıeata tusyn sıpalap qoıdy. Qulaǵyna Dáýit shaldyń aıqaıy keldi. «Talas boıyna qol ushyńdy ber!» — dep edi. Kúni keshe Áýlıeataǵa Keńes ókimetin ornatysqan. Bir jylǵa jeter-jetpes sol Áýlıatany basqarady. Bir jylǵa jetpese de, júz jylǵa bergisiz. Qýanyshy, qasireti aralas. Qasireti basym shyǵar. Ashtyqpen arpalys. Solshyl eserlermen arpalys. Menshevıktermen, jergilikti baı, saýdagerlermen damylsyz aıqas. Kýlaktar kóterilisi. Kýlaktarmen arpalys.

Qasıetti Áýlıeata. Kúni keshe onyń bir túkpirinde topyraq bolyp tompaıyp jatqan Rysqulmen qoshtasty. «Kóke, sen ómir boıy ádilet úshin jaǵalasyp ótip ediń. Ádiletti bolýǵa ant etemin», — dedi ákesiniń qabiri basynda.

Al endi ádiletti bolyp kór. Túrkistannyń astanasy — Tashkenttiń qaq tóri. Aldynda — karta. Jańa ókimet buǵan aýyr mindet júktedi. «Búkil Túrkistandy ashtyqtan saqta», — dedi. Ashtyq jaılaǵan, azap jaılaǵan Túrkistannyń qaı pushpaǵyna jedel jetý kerek? Talas dese, Ferǵana qalyp barady. Úkimet basshylarymen talasyp-tarmasyp júrip, jyryp alǵan az qarjyny Ferǵanaǵa berseń, Syr boıy yńyrsyp tur. Kýlaktardyń qorlyǵynan áli qutyla almaǵan Jetisýdy qaıda qoıasyń?

Túrkistan úkimetiniń basshylary bastapqy pármen boıynsha muny densaýlyq saqtaý komısary etip taǵaıyndady. Keshegi tar zamanda bul jetim júregin súrelep, jantalasyp júrip alǵan bilimi áýeli orman-toǵaı mamandyǵy; odan keıin muǵalimdik edi. Áste dáriger emes. Aǵashtyń, tal-daraqtyń, baý-baqshanyń aýrýyn emdeı alar, al adamdy emdeýdi oqymaǵan. Biraq densaýlyq saqtaý komısary. Eger Túrkistan ókimeti Densaýlyq saqtaý komısarlyǵynyń ózine tikeleı mamandyǵy joq adamdy qoısa, esil Túrkistanda dárigerler qaıdan bolsyn?! Bar bolsa, myńǵa bipey tabylar ma eken?

Az kúnnen keıin Rysqulov TúrkSIK-tiń májilisinde sóz sóılep:

— Qazirgi tańdaǵy basty apat — ashtyq, — dedi. — Ony joımaı, eshqandaı densaýlyq saqtalmaq emes. Meni densaýlyq saqtaý komısary mindetinen bosatyńdar. Ashtyqpen kúres komısarıatyn quryńyzdar. Onyń komısary etip meni taǵaıyndańyzdar, — dedi.

Basshylar oılanyp qaldy. Densaýlyq saqtaý komısarıaty qaı zamanda da bola bermek. Ashtyqpen kúres komısarıaty toqshylyq kelgen kúni kerek bolmaı qalady. Myna jigit áriden oılamaı ma, qalaı, — degender de boldy. Biraq usynysyn qabyldady.

Qomaqty qara ústeldiń bir shetinde kúrketaýyqtaı qorbıǵan telefon shar-shar ete qaldy. Rysqulov karta aldynan burylyp, tutqaǵa qol sozdy.

— Tyńdap turǵan Rysqulov.

Ar jaqtan entikken daýys orysshalap:

— Joldas Rysqulov! Sizdi Osıpov shuǵyl májiliske shaqyrady! — dedi.

Rysqulov qasyn kere tańdanyp, sál kidirip baryp:

— Qaıda? Qaıda? — dedi.

Ar jaqtaǵy daýys bul joly óktemirek estildi:

— Soǵys komısary Osıpov garnızonǵa shaqyrady. Tez! Basqa komısarlar kútip otyr. Shuǵyl jaǵdaı!

— Qazir. — Rysqulov iri isektiń jiligindeı tutqany salmaqtap turdy da, uıasyna qondyryp, odan qolyn aıyrmaǵan qalpy qalshıyp turyp qaldy. «Munysy nesi? TúrkSIK-tiń tóraǵasy Votınsev shaqyrsa bir sári, Túrksovnarkom tóraǵasy Fıgelskıı shaqyrsa bir sári, al komısardy komısar ózine buıyryp shaqyra ma eken?».

Kóńiline kúdik kirdi. San-sapalaq oılar jan-jaǵynan qamalap kelip turyp qaldy. «Álde Kaspıı maıdanynda qatty ózgeris bolyp, jaý Tashkentke taıap qaldy ma? Orynbor maıdanynyń shebi buzylyp, Tashkentke tónip keletindeı reti joq. Jetisý maıdany da jer túbinde. Álde Ferǵana basmashylary basyp kirdi me?»

Tashkentke túnde tuńǵysh ret jalańqat juqalań qar jaýyp, arty qalyń tumanǵa aınalǵan. Kabınet ishi kúńgirt tartqan soń shamdaldar jaǵylǵan. Rysqulov jez qońyraýdy syldyrlatqan zamatta qara qaıyspen qaptalǵan aýyr esik salmaqpen ashylyp, ar jaqtan ashań júzdi, aqsary jigit gımnasterkasynyń etegin tartqylaı, beldigin túzeı túsip kirip kelip, Rysqulovtyń tapsyrmasyn únsiz tosyp, turyp qaldy.

— Maǵan Votınsevti jalǵastyr.

— Qup bolady, Turar aka.

Jigit jalt burylyp shyǵyp ketti. Qaptama qara esik sabyr saqtap, salmaqpen qaıta jabyldy. Opyr-topyr oılar qaıta oraldy. «Osy Osıpov degendi sýqany súımeıtini nesi? Soǵys komısary. Men kúdiktenetindeı ol satqyn bolatyn bolsa, búkil qarýly kúsh sonyń qolynda, lezde talqanymyz shyǵady-aý. Qoı, olaı bolmas. Votınsev ony komısarlyqqa tanymaı taǵaıyndaǵan joq qoı».

Osıpovtyń udaıy lepire sóıleıtini qulaǵyna keldi:

— Jaýlardy aıaýsyz joıý kerek! Revolúsıa meniń pirim, onyń jolynda qasyq qanymdy aıamaımyn! — Eshkim odan ant talap etpese de TúrkSIK májilisi saıyn sóz saryny osylaı keletin. Kim biledi, minez shyǵar.

Jýan qaıys beldigin taǵy da qynalaı túzete-túzete kómekshi jigit qaıta kirdi. Rysqulov onyń beldikpen alysa bergenin buryn baıqasa da, bul joly: «Shalaqursaq-aý baıǵus», — dep oılady.

— Votınsev jaýap bermeıdi, Turar aka.

«Bul qalaı boldy?» — degendeı, Rysqulov endi óz telefonyna qol sozdy. Túıetaýyq telefonnyń qulaǵyn burap-burap, Fıgelskııdi surady. Fıgelskıı ornynda joq bolyp shyqty.

Respýblıkanyń eki birdeı basshysy ekeýi de ornynda joq bolǵany ishtegi bir álsiz kúdikti kúsheıte tústi de, telefonmen Tursynhodjaevty suraǵanyn ózi de ańǵarmaı qaldy.

— A, Turar, senbisiń, daýsyń birtúrli ǵoı, tynyshtyq pa? — dedi Tursynhodjaev jarqyn-jarqyn sóılep.

Rysqulov jaǵdaıdy túsindirdi.

Tursynhodjaev oılanyp qaldy.

— Osıpovke barmaı qoıa tur, — dedi ol sálden keıin. — Men Nızammen habarlasaıyn. Múmkin, sol birdeńe biler. Ózim telefon shyldyrlataıyn, maqul ma?

— Maqul, Saǵdýlla aka, men tosa turaıyn, — dep Rysqulov áýeli ershikti basyp, tutqany jaılap qana uıasyna qondyrdy. Kóz aldyna Saǵdýllahodja Tursynhodjaevtyń murty elestep, jymıyp qoıdy. Saǵdýllanyń qap-qara moıyl murtynyń eki ushy shıratylyp, órge shanshylyp turýshy edi: Ómiri sándi kıinetin Saǵdýllanyń yjdahattap kútken bir qazynasy osy murty bolar. Májilisterde basynan dóńgelek qundyz bórkin almaıtyn. Basqa ózbekter sıaqty ala topy kımes edi.

Kýshekın alǵashqy kezde Tursynhodjaevtyń májiliste bórik kıip otyrǵanyn jaqtyrmaı, birde qaǵytyp qalǵany bar.

— Joldas Tursynhodjaev, májilisti syılasańyz, bas kıimińizdi alyp otyryńyz. Al bas kıim sheshe almaıtyndaı kinárat bar bolsa, amal joq, — dep ezýi qat-qabat bolyp, yrjıa kúlgen.

Sonda Tursynhodjaev murty qulaǵyna jetkenshe shanshyla túsip, basynan qundyz bórkin julyp alyp:

— Joldas Kýshekın, meniń basym, siz oılaǵandaı taz emes. Shash degen jetedi. Tipti áldekimderge qaraılasýyma da bolady, — dep bórkin qolyna kıgizip, dóńgeletip dóńgeletip qoıyp edi.

Kýshekın óziniń jap-jaltyr basyn sıpalap, qyzǵyltym júzi qanqyzyl bolyp qysylyp qalǵan.

— Aýzynda ázili joqtyń, qolynda shoqpary júredi. Sizdiki de, meniki de ázil bolsyn, joldas Kýshekın. Keshirińiz, — degen Tursynhodjaev yńǵaısyzdyqty seıiltkisi kelip, — Bala jastan bas kıimmen otyrý ádetke aınalǵan. Men Kraıkom, Túrkatkom sıaqty kıeli mekemege bas kıimimdi emes, aıaq kıimimdi sheship kiremin. Kaloshym bosaǵada qaldy. Kir-qoqys basqa emes, aıaqqa ilesedi.

— Kim biledi, keıbir joldastardyń basynda da kir-qoqys bolýy múmkin, — dep Kýshekın kegin keshire almaı, zildenip, kúreń-qyzyl, jyp-jyltyr betiniń alaýy qaıtyp, bop-boz, sónik kózi mólıe bastaǵan. Tursynhodjaev esesin jibergisi kelmeı, murtyn shırata berip edi, Rysqulov:

— İliksiz, qaǵytpasyz sóıleseıik, joldastar, — dep basý aıtqan.

Telefonnyń shar-shar ete qalǵany sonsha, túıetaýyqtaı qara qorap selkildep ketti. Rysqulov tutqany julyp aldy.

— Turar, — dedi ar jaqtan Tursynhodjaevtyń qatqyl daýsy. — Nızamıddındi tappadym. Osy tegin emes. Saq bol. Osıpovten qaýpim bar. Men taǵy barlaý salyp kóreıin. Telefon kút.

«Saq bol, — deıdi. — Osıpovten qaýpim bar, — deıdi. Sonda qalaı? Túrkatkomnyń májilisi saıyn qulshyna sóılep, Keńes ókimeti jolynda janyn qıyp jiberýge daıyn turatyn sabaz osy Osıpov emes pe edi?».

Rysqulov telefonǵa telmirip, myna túıin suraqtyń sheshýin sodan kútkendeı, sileıip tur. Terezege kózi túsip edi, shyńyltyr aıaz shynylaryna kádimgideı shilter toqyp úlgeripti.

Talǵar taýdyń baýyryndaǵy jerkepe úıdiń qyryq quraq jalǵyz terezesine de osyndaı aqpan aıazynda neshebir ǵajaıyp sýretter túsip qalar edi. Tańerteń taýdan asyp, terezege kún syǵalar edi. Kún jaryqtyqtyń bir jaqsylyǵy, tuldyr kedeısiń demeıdi. Sáýlesin ámme janǵa: baıǵa da kedeıge de birdeı shashyratady. Sonda álgi aıaz salǵan sýretter altyn jalatqandaı qulpyryp ketedi. Quraq terezeniń syzyqtary qyrǵaýyldyń qaýyrsynyndaı san qubylyp, tańǵajaıyp ádemi álem paıda bolar edi. Turar alasa aǵash tósekten turmaı, sol sýretke qarap kóp jatatyn. Kishkentaı Rysqulovtyń alǵash kórgen sýret galereıasy — qyryq quraq jamaýly terezeniń qyraý sýretteri edi. Ógeı sheshesi İzbaısha balanyń áınekten kóz almaı qalshıyp jatqanyna qarap, tańdanyp, ernin sylp etkizer edi.

Qazir de shynydaǵy shilter sýretke qadalyp, ár túrli oıdyń shyrmaýynda turǵanda, kómekshi jigit kirip keldi. Aqsary júzi alaýlap, betine qan júgiripti. Artyq aýyz sózi joq, áskerı adamsha taq-taq júrisi birtoǵa jigittiń bul joly orynsyz kúlimdegeni nesi eken?

— Turar aka, sizdiń qabyldaýyńyzǵa bir bıkesh kelip otyr.

Myna aıazben birge ashtyq qysqan qaharly kúnderde Rysqulovtyń qabyldaýym suraǵan adamdar kóp. Oǵan tańdanatyn dáneńe joq. Álde kómekshi Lázızdiń jymyńdaýy áser etti me, álde óziniń júregi birdeńe sezdi me, Rysqulovqa bul habar erekshe mándi bolyp estildi de, abyrjyp qaldy.

— Kim eken? Ne másele?

— Ózim aıtam deıdi. Tikeleı ózińizge.

Lázızdiń kózi taǵy kúlimdedi.

— Kirsin, — dedi Rysqulov kómekshi jigittiń qýtyńdaǵanyna túsinbeı.

Moınyna kókshil túlki salǵan, basyndaǵy jasyl kámshat bórikten tómen qarata betin búrkep, qara shilter túsirgen qypsha bel qyz kirip kelgende, Rysqulov:

«Bul ash emes. Munyń aryzy basqa bolar, — dep oılady. — Dáý de bolsa, eksproprıasıaǵa ushyraǵan baı tuqymy shyǵar. Múlkimdi qaıtar dep aryz aıta kelgen ǵoı. Mundaılarǵa qaıyrymsyz bol, Turar!».

— Kelińiz. Men sizdi tyńdap turmyn, — dedi Rysqulov áıel zatyn syılaǵandyqtan ǵana kresloǵa otyrmaı, tikesinen tik turyp.

Júris-turysy bek jumsaq, tym bıazy, ádemi, sándi kıingen qyz:

— Sálemetsiz be, joldas Rysqulov, — dep ún qatty. Rysqulov sál kidirip:

— Sálemetsiz... — dep selqos qostady. «Konfıskasıadan báribir qutylmaısyń», — dep qoıdy ishinen.

— Meni tanymadyńyz á, joldas Rysqulov.

— Bizdiń úlken Tashkentte kim kóp, paranja jamylǵan áıel kóp. Al siz, qatelespesem, eýropalyqqa uqsaısyz. Eýropa áıeliniń paranja jamylǵany jaraspaıdy eken. Káne, kelgen sharýańyzdy aıtyńyz.

Rysqulov tym qatqyldaý, bálkim, dórekileý ketip qalǵanyn ózi de sezdi. Biraq ári-sári kúdik-kúmán kóbeıip ketken sıaqty. Álgi Osıpovtyń ospadarsyz buıryǵy. Tursynhodjaevtyń keńesi. Telefonǵa jaltaqtaý. Endi myna jumbaq jan.

— Men seni bulaı dep oılamap edim, Turar. — Qyz daýsy dirildep ketkendeı boldy. — Qalaı ózgergensiń. Álde ýaqyt ózgertken be? Sen kishipeıil ediń ǵoı. Álde revolúsıa qatygezdendirip jibergen be?

Osyny aıtyp, qyz betindegi jibek shilterdi basyndaǵy kámshat bórikten asyra serpip ashyp tastady. Jarq etip appaq dıdarly, nurly júz sulý qyzdyń jáýdiregen kókjasyl kózderi kórindi. Bir tamshy jas synaptaı oınaqtap, úzilip túse jazdap, sabaýdaı sary kirpigine áreń ilinip qalypty. «Meni tanymadyń-aý» degen nalanyń nyshany bolar, sirá.

Rysqulov úlken qara ústeldi aınalyp, ún-túnsiz beri jyljydy. Alystan tolyqsyp, úzdigip-úzdigip «Polonez» estildi.

— Sen meniń kóńilimde áli kishkentaı Natasha qalpyńda qalypsyń, — Rysqulov óz daýsynyń jumsaryp bara jatqanyn ańǵardy.

— Ózgerip ketipsiń. Seni de kóretin kún bolady eken-aý.

Rysqulov bir-bir basyp, qyzdyń janyna jaqyndady.

Sonoý-sonoý bala kezinde, Talǵar taýdyń qaptalyndaǵy jerkepe úıine, áıteýir bir jazda teńbil torǵaı ushyp kirgeni bar. Sirá, kepeniń esigi ashyq qalǵan bolar. Sirá, jabaıy qus jerkepede adamdar turatynyn baıqamaǵan-aý. Bala sonda demin ishinen alyp, teńbil torǵaıǵa mysyqsha jyljyp jetip, qolyn soza bergende, jabaıy qus shoshyp ketip, usha jónelgen.

Rysqulov qyzdyń náp-názik súırik saýsaqtaryn qos qoldap ustap, aqyryn ǵana ernine basty.

— Kóp jyl ótti, qudaıym-aý, biz kórispegeli qaı zaman, — dep, álgi Turardyń jumsaq erni tıgen saýsaqtarymen jigittiń qaıratty qara shashyn sıpaǵanda, sol qatý shash pen názik saýsaqtardan ot shashyraǵandaı, ekeýiniń boıy da lap-lap ete qaldy.

— Sen sonda zym-zıa joq boldyń, Turar. Seni izdemegen jerimiz qalmady. Papam polısıany aıaǵynan tik turǵyzdy. Vernyıdy túgel tintip shyqqan shyǵar. Saımasaılar urlap áketti me dep, Talǵar jaqty da dúrliktirdi. Birazdan keıin seni bári de umytty. Al men umyta almadym, Turar...

— Men de, Natashenka, men de. Bir kezde seni izdep barmaqshy da boldym, ákeńnen qoryqtym.

— Ol kisi opat bolǵan, — dedi Natasha kózine jas úıirip.

Kókiregine juldyz bolyp basylǵan jasyl kózden óppek bolyp, Rysqulov emirene umsynǵanda, telefon shar ete qaldy.

Qolyna ǵaıyptan kelip qonǵan baqyt qusynan aıyrylyp qalatyndaı, Rysqulov qyzdy bir qolynan ustap turyp, telefonǵa bos qolyn sozdy.

— Rysqulov tyńdap tur! Iá, Saǵdýlla aka, men tyńdap turmyn. Ne deıdi?! Kóterilis?! Qandaı býnt, Osıpov?!

Qyzdy tutyp turǵan qoly eriksiz tutqanyń ekinshi basyna jarmasty. Óziniń qolyn bosatyp salǵanyn qyz da jamanǵa jorydy. Rysqulovtyń túri lezde ózgerip, surapyl tústenip ketkenin ańǵaryp, jap-jańa ǵana minezi maıdaı, tolyqsyǵan aıdaı bıazy adamnyń kenet shıyrshyq ata qalǵanynan sekem aldy.

— Alda, atańa nálet satqyn-aı! Men qazir jetemin, joldas Tursynhodjaev! Nızameddındi tap! Stansıaǵa jınalaıyq. Temir jol jumysshylaryn, Eski Tashkent turǵyndaryn kóterýge kisiler jiber! Men qazir...

Rysqulov dáý qara ústeldiń tartpasyn silke tartyp, sup-sur sýyq maýzerdi sýyryp alyp, jan qaltasyna sala saldy. Bosaǵanyń oń jaq buryshynda temir baqanǵa ilýli turǵan qara qaıys paltosyn asyǵys kıemin dep ekinshi jeńine qolyn suǵa almaı, qaıta sheship, qaıta kıdi.

— Keshir, Natasha. Kórip tursyń ǵoı. Jaǵdaı qıyn.

— Qudaıym-aý, ne degen qatybas ýaqyt! Jyldar boıy zaryǵyp kórgende, bir aýyz sózge keltirmegen ne degen sumdyq! Soǵysqa bara jatsań, endi qaıtyp kórisýimiz de ekitalaı ǵoı. Tym bolmasa, qaıdan keldiń, haliń qalaı dep te suramadyń-aý, Turar.

Qyz dál esiktiń kózine turyp alyp, Rysqulovtyń jolyn kesti. Álgi alaý sezim, zańǵar dúnıe, bir sáttik keremet keńshilik kenet tarylyp, sý sepkendeı, aınala qaraýyta bastady.

Rysqulov qyzdy renjitpeýge tyrysyp, ıyǵynan qushyp, abaılap qana joldan ysyryp, esiktiń jez tutqasyna qol sozdy.

— Biz jolyǵamyz, Natasha. Keń-mol otyryp, armansyz áńgimelesemiz. Myna ońbaǵan Osıpovtyń oıranyn kórmeısiń be? Al qosh, kóriskenshe...

Rysqulovpen birge aýyz úıge Natasha da shyqty. Kómekshi Lázızdiń mıyǵyndaǵy qý kúlki lezde lyp etip óship, komısardyń ámirin kútip qalshıdy da qaldy.

— Qarýyń qaıda? Júr sońymnan!

Rysqulov syrtqy esikten atyryla shyǵyp bara jatyp, artyna burylyp úlgirdi. Natasha qara shilterdi betine qaıtadan túsirip, kógildir túlkini moınyna qymtaı orap alǵan eken.

Túnek bult búrkenip qalǵan aı sıaqty, jańa ǵana jarqyrap turyp, lezde shilter tutqany Rysqulovtyń júregin jyrymdap jibergendeı boldy. Biraq aıaldaýǵa mursha joq edi. Bul saǵynyshty adamnyń súıkimdi súırik saýsaqtaryn sıpalap turǵanda, tý syrtynda alaı-túleı aıqas bastalyp ketipti.

Rysqulov mármár baspaldaqtan sekire túsip bara jatyp: «Adresin de surap almadym-aý, — dep qynjyldy. — Osy Tashkentte tura ma, álde Almatydan keldi me? Meni nege izdegen? Shynnan umytpaǵany ma?». İle-shala taǵy bir oı: «Stansıa basyna qalaı jetemiz? Qalaı toptasamyz? Qarý qaıda? Atańa nálet Osıpov! Qarýdyń bári sonda!» — dep kelip kılikti. İlezde: «Qap, Natashaǵa bir aýyz jyly sóz aıta almadym-aý. Ol kirip kelgende tym siresip, syzdana qalǵanym nem? Uıat-aı», — dedi. İle-shala: «Saǵdýlla men Nızameddın Eski Tashkent qaýymyn kóterse, stansıadan jumysshylardy kótersek, «atańa nálet Osıpov, oıqastarsyń áli!» — dep kijindi. İlezde: Jańaǵy Natasha qańǵyǵan oqqa kezikpese neǵylsyn? Maǵan qatty renjip qaldy-aý, sirá? Jóndep qoshtasa da almaı shyqtym-aý!». İle-shala: «TúrkSIK qorshaýda qalsa, qalaı buzyp shyǵaramyz? Qorshamaı turǵanda úlgirsek? Tursynhodjaev Eski shaharǵa jetti me eken? Nızameddın Hodjaevty tapty ma eken? Áı, sondaǵy Kýshekınniń Nızameddınge shuqshıǵany-aı. Senbedi-aý, senbedi. Al sengen Osıpov ne istedi? Jaý joq deme jar astynda, bóri joq deme bórik astynda. Aı, danyshpan halqym-aı! Seniń tabanyńa kirgen tiken, meniń mańdaıymnan shóńge sýyrylar kún qaıda? Atańa nálet Osıpov! Qazaq-qyrǵyz ashyqsa ashyǵa bersin, bir tıyn qarjy bólinbesin, qarý-jaraqqa jumsalsyn dep edi-aý».

Rysqulov qyp-qyzyl ottyń ishinde ketip bara jatty.

III

Kazarma bıik dýalmen qorshalǵan. Jalǵyz kazarma ǵana emes, jalpy Tashkenttiń kóp úılerin dýal qamap turady. Tutas kósheler, tolaıym mahallalar bıik dýaldan paranja jamylyp alǵan. Ózge dúnıeden ózin qorǵalap, jan-jaǵyn tuıyqtap, qorasyn bekitip otyrýǵa qadım zamandardan bergi talaı-talaı talaılar úıretken bolar, Túrkistannyń qalalary túgel derlik dýalmen qymtaýly keler edi.

Tipti jeke-jarym úıler, kósheler turmaq, qala túgel bıik qorǵannyń ishinde turǵan zaman bolǵan. Sonyń biri — Tashkent qoı. Biraq Tashkent tas qamalmen qansha qymtalǵanmen, Shyr-shaıpasha general Chernáevtiń zeńbirekterine túk te tótep bere almaı, qaqpalary shalqalaı túsip, ashylyp-ashylyp júre bergen.

Kazarma gýbernatorlar dáýirinde kúıgen qyzyl kirpishten myqtap salynǵan bıik dýaldyń qundaǵynda edi. Soǵys komısary Osıpov qaraýyndaǵy Tashkent garnızony osy kazarmaǵa ornalasqan.

Qańtar aıynyń qysqa kúni kúńgirt tartqanda, komısar Osıpov Túrkistan basshylarynyń ornynan tabylǵandaryn túgel kazarmaǵa dabyldata shaqyrady. «Oıbaı, jaý kelip qaldy, aqyldasaıyq, ásker daıyndyǵyn kózben kórińizder, jaýyngerlerge sát sapar tilep, jiger berińizder», — dep sendiredi.

Túrkistandy jaý qorshap turǵany ras. Ony dushpannan qorǵaǵannan artyq qandaı paryz bar? Komısarlar shuǵyl sharýalaryn tastaı salyp, salyp uryp kazarmaǵa jetedi. Jetedi de...

Eki omyraýynda eki qyzyl juldyz bar jasyl qaqpa eki jaqqa alshaıyp ashyla bergende, alǵash kirgen kúımeniń ishinde Votınsev pen Fıgelskıı bar edi. Jol rásimimen kúımeden birinshi bolyp Votınsev tústi. Áýeli alageýim aýlanyń ishin barlady. Onyń oıynsha plasalańǵa qazir áskerler tizilip turýy kerek edi. Soǵysqa attanýǵa saqadaı saı turýy kerek edi. Votınsev sol sap aldynda sóz sóılemek bolǵan. Aıtar sózin jol-jónekeı asyǵys juptap kele jatqan.

«Qyzyl qyrandar! — dep bastamaqshy edi. — Keńestik Túrkistannyń basyna qaýip tóndi, qara bult úıirildi. Sol bultty túrip tastap, jarqyraǵan kúnniń kózin arshıtyn sendersińder. Qaterli qorqaýlardy aıaýsyz soǵyńdar! Jeńis jolynda, proletarıat isi jolynda qasyq qan aıamańdar! Keńes ókimetiniń Túrkistandaǵy týy senderdiń qoldarynda. Sol týdy jyǵyp almańdar. Sát sapar!».

Respýblıka prezıdenti osylaı demekshi edi. Biraq sap túzegen qyrandar kórinbeıdi. Tunjyr tuqysh eki-úsh adam ún-túnsiz keldi de, keleńsiz qylyq kórsetip, munyń eki qolyn lezde artyna qaıyryp, kisen salyp tastady, qaltasyndaǵy qarýyn sýyryp aldy. Aýlanyń arǵy túkpirine ala jóneldi. Aýyz ashyp, «aý, bularyń ne», — deýge mursha keltirgen joq.

Fıgelskıı de Votınsevtiń kebin kıdi.

Budan soń birinen keıin biri taǵy da on eki komısar keledi. Bári de qyzyl juldyzdy jasyl qaqpadan ótedi. Eshqaısysy da sońǵy qaqpa ekenin sezbeıdi. Qylyshyn alystan qaıraǵan qas dushpannan qasyńdaǵy opasyz jaman. Jaý joq deme jar astynda, bóri joq deme bórik astynda. Qaıran qazekem...

Aýlanyń arǵy túkpirinde uzynnan-uzaq bastyrma bar. Ar jaǵy tas qabyrǵa, ber jaǵy bastyrmany ustap turǵan qatar-qatar bórene tireýler. Qarańǵyda Rımniń saltanatty saraılarynyń mármár kolonnalaryndaı sándi kórinedi. Biraq jaqyndaı berseń, tezek sasıdy. Tas qabyrǵany jaǵalaı ataqyr bolatyn. Bul garnızonnyı atqorasy edi.

Atqoranyń tuıyq túkpirinde arqalaryn tas qabyrǵaǵa japsyryp, on tórt komısar tizilip tur. Votınsev jotasymen qabyrǵany ıterip kórdi. Jaýyrynyna úshkir tas qadaldy. Jotamen ıtergenge qabyrǵa qulamas. Tas dýal qazir Osıpovtaı qatal, qatygez.

— Opasyz satqyn Osıpov! Endi ne kútip tursyń? İster soıqanyńdy istemeısiń be? — dep aıqaı saldy on tórttiń ishinen bireýi.

Kútirletip keýrek jońyshqa jep turǵan attar ashshy aıqaıdan osqyrynyp, bastaryn aqyrdan kóterip-kóterip aldy.

— Asyqpa, Fomenko! — dedi sıdań boıly, sulý, symbatty Osıpov eki qolyn artyna ustap, ary-beri arshyndaı júrip. — Qaıda asyǵasyń? Báribir keshiktiń. CHK! Seni CHK-ǵa bastyq etip qoıǵan qaıran, Keńes ókimeti. Kórdińder ǵoı Keńes ókimetiniń qopal ekenin. Endi basqa ókimet, naǵyz ókimet bolady. Biraq ony sender kóre almaısyńdar. Prıhodko! Qaıda qalǵandary? Qashanǵy kútemiz? — dep Osıpov baǵanaǵa ilýli fonar jaryǵyna qolyn sozyp, saǵatyna qarady.

Rysqulov pen Tursynhodjaev, taǵy álgi kim edi... Nızam Hodjaev kelmeı jatyr.

Rysqulov degende, azyq-túlik komısary Pershın eńsesin kóterip, qozǵalaqtap qaldy. Qartań tarta bastaǵan aq samaıly komısardyń qulaǵyna yzyńdap, alystan talyp: «Alo, alo! Áýlıeatadan sóılep turǵan bólshevık Rysqulov. Ýaqytsha úkimet Tashkentpen telegraf qatynasyn úzip tastady. Temir jol telegrafymen áreń jalǵasyp turmyn. Tashkentte ne bolyp jatyr? Beıhabarmyz. Qandaı baǵyt beresizder? Men — Rysqulov!»

Sonda osy Pershın: «Joldas Rysqulov! Tashkentte Ýaqytsha úkimet qulady. Keńes ókimeti ornady. Áýlıeatada da ókimetti óz qoldaryńyzǵa alyńyzdar!» — dep edi.

Demek Rysqulov ta Osıpov qazǵan orǵa qulamaqshy eken ǵoı. Ashtyqpen kúres komısary Rysqulov qyzmet babymen ásirese Pershınmen kóp ushyrasar edi. Azyq-túlik komısary Pershınniń qambasy astyqqa siresip turmaǵan. Qamba taqyr, azyq-túlik taqul-tuqyl Rysqulov ózi ashtan úzilip bara jatqandaı, keıde qaharlanyp, keıde jylarman bolyp, taqyl-tuqyl tamaqtyń ózin zorlap tartyp alǵandaı bolyp, ashtardyń qulqynyna salatyn.

Pershınniń esine endi túse beredi. TúrkSIK májilisinde soǵys komısary Osıpov Pershındi aıyptady. Áskerge kerek azyqty Rysqulovqa beresiń dep. Sonda Rysqulov Pershındi qorǵap, Osıpovtiń aýzyna qum quıǵan. Ony árıne, Osıpov keshire qoımas.

— Prıhodko! Rysqulov qaıda? Qashanǵy kútemiz?

Osıpovtiń kózi aqshań etti.

— Kelmeı jatyr, ıttiń balasy. Sol-aq meniń sheńgelimnen shyǵyp kete beredi. On altynshy jyly Merkede atylaıyn dep turǵan jerinen bir qutylyp ketip edi, oraıy kelgen bir sát osy qazir edi. Qap!

— Jarar, komısar Rysqulov báribir endi qutylmas. Búgin bolmasa, erteń, Prıhodko! Basta!

Prıhodko adútant usynǵan qaıys kobdıshadan sanap turyp on bes patron aldy da,on besinshi patrondy qaıtadan qobdıshaǵa laqtyraıyn dep turyp, oılanyp qaldy da, áýege laqtyryp jiberip qaqshyp alyp, mýndıriniń tós qaltasyna salyp,túımelep qoıdy.

— Bul erekshe patron, — dep ezýin qısaıtty.

«Kimge» — dep eshkim suramasa da:

— Rysqulov úshin, — dep qoıdy.

On tórt patronnyń alǵashqy jeteýin qolaqpandaı maýzerdiń óńeshine birinen keıin birin súńgitti. Ekinshi maýzerge qalǵan jeteýin saldy.

Ajal taıanǵanyn sezgen Botınsev aqyrǵy sátte ǵaıyptan bir kómek kelerdeı aldaǵy qarań-qarań adamdardyń basynan asyra moınyn sozyp qarady. Kúrt-kúrt jem jep turǵan ereýil áskerı attardan basqasha eshteńe kórinbeıdi. Kenet «Kýshekın aramyzda nege joq? Ýspenskıı qaıda?» — degen oı sap ete qaldy. Osıpov olardy kútpeıtin de sıaqty. Osıpovtyń kútip turǵany: Rysqulov, Tursynhodjaev, Nızam Hodjaev. Ózderi jańa solaı dedi. Kýshekın Votınsevtiń orynbasary ǵoı, átteń, kómek alyp, jetip keler me edi. Erekshe bólim bastyǵy Ýspenskıı bul jaıdan qalaı habarsyz? Nege jetpeıdi, nege qutqarmaıdy?

Kenet Votınsev Osıpovtyń tasasynan sur paltonyń jaǵasyn kóterip alǵan, qanshyrdaı qatqan adamdy áldekimge uqsatty. Áskerı kıimdi emes. Kim boldy eken? Bul kim, Qudaı-aý? Áne, aýzynan qap-qara sıgar oty jyltyraıdy. Stop! Votınsevtiń qabyldaýynda bolǵan aǵylshyn elshisi. Beılı! «Vo-ten-sov myrza» dep edi. Apyr-aı, sonda Rysqulov osy Beılıge sumdyq bir sóz aıtyp edi: «Ashǵabadtyń ar jaǵyndaǵy aǵylshyndardy Tashkentten kútip alýǵa kelgen joqsyz ba?» — dep tótesinen qoıyp qalǵan. Beılı jalańaıaq shoq basqandaı shar-shar etken. Rysqulovtyń sol kúdigin sonda birden eskerse ǵoı Votınsev.

Tym bolmasa bir janashyr esiter, esiter de Osıpovtyń kimmen baılanysty ekenin el biler degen úmitpen Votınsev:

— Beılı! — dep aıqaı saldy. — Beılı!

Jaǵasy kóterýli sur paltoly, kózine basa kıgen sur shlápaly adamnyń qolynan qara sıgar jalp etip jerge tústi de, shoǵy qyrbyq qarǵa byj etip tıip, sónip qaldy.

Artynsha Prıhodkonyń oń qoly selt kóterilip, maýzer úni gúrs etti. Birinshi komısar búk túsip, tizesi búgile berdi...

Qoradaǵy ereýil attar dúr-r-r etip úrikkende aýyzdyqtar shaqur-shuqyr syńǵyrlap, shylbyrlar byrt-byrt úzilip, bastyrmany qulatyp kete jazdady. Shylbyryn úzgennen keıin tym adyrlary osqyryna-pysqyryna, kisineı-misineı oıqastap, ashyq alańǵa shyǵyp ketti. Biraq kóshege shyǵa almas. Anandaı zaý dýaldan bular turmaq, Aleksandr Makedonskııdiń Býsefaly da sekire almas. Sondyqtan Osıpov jáne onyń sybaılastary á degende qobaljyǵanmen, asa sasa qoıǵan joq. Myltyq daýsyn kóshedegiler estir dep te aıylyn jımaıdy. Kazarmadaǵy tars-turs atysqa kórshi-qolańnyń qulaǵy úırengen. Uzyn atqora bir jaǵynan myltyq atyp jattyǵatyn tır ornyna da júretin. Myltyq daýsy bul mańaıdyń halqy úshin úırenshikti tarsyl.

— Beılı! — degen ashshy aıqaı shyqqanda-aq CHK predsedateli Fomenkonyń sanasyna TVO1 sart ete qaldy. TVO-nyń baryn bilse de, CHK kópke deıin onyń ordasyn taba almaı sarsań edi. Sóıtse, Beılı tizginin ustaǵan TVO-nyń eń pármendi ókiliniń biri TúrkSIK-tiń májilisterinde udaıy ózimen qatar otyrypty ǵoı. Soǵys komısary Osıpov CHK tóraǵasy Fomenkomen qatar otyratyn.

Fonemenkonyń ózegi órtenip ketti. Qos qoly shiderli bolsa da, tym qurysa kindiginen bir tebermin dep Osıpovke qaraı atylyp kep yrshydy. Ony kórip, ishki ister komısary Malkov keýdesin alǵa súıreı atyldy.

Muny kútpegen Prıhodko qapelimde kelesi oǵyn aıdalaǵa jiberip aldy.

— Aqymaq! — dedi Osıpov yzalanyp. Tasada turǵan bir bólimshe soldatqa qol bulǵap:

— At! — dedi.

Qańq etken jeke tarsyl emes, jappaı gúrsil jamyraı shyqty da, on tort komısar bir sátte jer jastandy.

Qoranyń ishi qan sasyǵanyn sezip, áskerı attar azan-qazan kisinesip, bir-birin saýyrymen soqqylap, yǵy-jyǵy teńselip ketti.

Túrkistan keńes ókimetiniń basy kesildi. Attan! TúrkSIK-ti Túrksovnarkomdy, poshta-telegrafty alyńdar. Ferǵana — Ergeshke, Ashǵabat — aǵylshyndarǵa, Orynbor — Dýtovqa habar berińder! Ýra! Tashkentti túgel qolǵa alyńdar! Attan!

Osıpov oırany osylaı bastaldy.

Garnızon túgel qarýǵa jarmasty.

Tashkent kóshelerindegi aq qarǵa qyzyl qan tógildi. Osıpov biraq Eski Tashkent pen temir jol baryn esten shyǵaryp, mastanyp alǵan kezi edi.

* * *

Oırannan aman qalǵan komısarlar, TúrkSIK músheleri, Kraıkom basshylary, Sovnarkomnyń jaýapty qyzmetkerleri TúrkSIK tóraǵasynyń daladaı keń kabınetine shuǵyl jınalǵan. Biraq tóraǵanyń ózi joq, kreslosy bos. Bos kreslony kórip Rysqulovtyń kóńili jabyrqady. Votınsev shyn lenınshil komýnıs edi. Az ulttan shyqqan jádigerlerge jany ashyp, qoltyǵynan demep jiberýge daıyn osy adam bolmasa, ózi Túrkistan basshylarynyń qataryn mańaılaı almas pa edi...

Bos kresloǵa baryp otyrýǵa eshkimniń qaqysy da joq, batyly da jetpes. Votınsevtiń orynbasary kúni keshe solshyl eserlerden shyqqan Kýshekın tóraǵa kreslosyna tesile qarap biraz turdy da, tez taıqydy. Sonda da bolsa, bos oryndyqtardyń birin kresloǵa jaqyn jyljytyp qoıyp, soǵan otyrdy. «Májilisti men basqaramyn» degen nıeti sodan-aq belgili boldy.

Biraq Kýshekın qatty qaıǵydan qajyp, kederli keıpi opyrylyp qalǵandaı kórindi. Ahylap-úhilep, sóz bastamaı, arsyl-gúrsil kúrsinip otyryp aldy. Basqalary sonyń aýzyn baǵyp, typyrshı bastady. Kýshekın bolsa, qos qolymen betin basyp alyp, jap-jaltyr jumyrtqa basyn tuqyrtyp, tómen qarap otyr. Qylpyqsyz sopaq bastyń terisi qyzǵyltym.

Túrkistan basshylarynyń arasyna molda da kirip ketken sıaqty: Nızameddın Hodjaev basyn appaq márlimen shandyp alǵan. Nızameddın, árıne, molda emes, álgi Osıpovpen qıan-keski urysta shekesin oq jyryp ketken. Áli de tatatyn dám-tuzy, kóretin jaryq sáýlesi bar eken, áıtpese oq sál batyńqyrasa, ol da qurban bolǵandardyń tiziminde turatyn edi.

Jaraqaty syzdady ma, álde myna únsizdik azaby shydamyn taýysty ma, áıteýir Nızameddınniń shyqshyty bultyldap ketti. Salbyrańqy murty jybyrlaǵandaı boldy da, qarama-qarsy otyrǵan Rysqulovqa ıegin kóterip: «Sóıle!» — degendeı ısharat bildirdi.

Rysqulov jan-jaǵyna qarap edi, ózine qadalǵan kóp kózdermen ushyrasty. Nızameddınniń usynysyn olar da ishteı quptaǵan sıaqty. Basshynyń aldyn orap, yqylastyń sońynda qalaryn, Kýshekın muny qyryna alaryn bile tura, kóp qalaýyna qarsy kelmeı, qos qolymen uzyn ústeldiń kenerin tireı, oryndyǵyn ádeıi syqyrlata túregeldi. Qımylsyz otyrǵan adamdar arqalarynan aýyr júk túskendeı, qozǵalaqtaı bastady. Kýshekın basyn kóterip, Rysqulovqa túıme kókshil kózderin qaharlana qadap, «bul ne?» degendeı pishinde qaldy. Májilisti ózi ashýy kerek edi, biraq endi keshikkenin sezip, ishi-baýyry shoq túskendeı qyzyp ala jóneldi. «Rysqulov! Shoshańdamaı otyr!» — dep jekirip tastaǵysy keldi. Biraq bul sózderdi únsiz aıtty. Sondyqtan da borjyńqyraǵan qyzyl bettegi burshaqtaı qara súıeline deıin qyzaryp ketti. Uıyqtap jatyp bastyǵyrylǵanda adam túsinde yshqyna aıqaılaıdy, biraq úni shyqpaı qalady. Bir sátke Kýshekın de sondaı hal keshti. Álgi sózderdi daýystap aıta almaıtynyna ókindi. Óıtkeni myna jas komısar da ózi sıaqty prezıdıým múshesi. Dármensizdik doly ashýǵa aınaldy da, sol ashýyna ózi býlyǵyp otyra berdi. «Munyń mundaı bolaryn bilgenimde o basta-aq tunshyqtyryp tastar edim-aý, — dep ókindi. Marqum Votınsevten boldy. Muny Áýlıeatadan aldyrǵan, komısar taǵaıyndatqan sol. Á degende-aq lapyldap keldi, endi óshire almaısyń. Aldyn oraı bereıin deseń, aryny qatty asaý attaı qaǵyp ketedi. Sózden jeńilmeıdi, oıdan kende emes. Qaıta TúrkSIK májilisterindegi kóp aıtysta meni ıyqtap kete beredi. Jabaıy kırgızǵa mundaı daryn qaıdan bitken?».

— Joldastar! — dep Rysqulov Kýshekınniń kijinshek oıyn bólip jiberdi. Rysqulov qansha sabyrly bolsa da, alǵashqy sózi dirildeńkirep estildi. Biraq kelesi sózderi múltiksiz, múdirissiz shyqty.

— Túrkistan revolúsıasy aıtyp bolmas aýyr qazaǵa ushyrady. Tap jaýlary bizdiń eń tabandy joldastarymyzdy opat qyldy. Opasyz Osıpov aldap qolǵa túsirip, on tórt komısardy atyp jiberdi.

TúrkSIK tóraǵasy Votınsev

Túrksovnarkom tóraǵasy Fıgelskıı

Tashkeńes tóraǵasy Shýmılov

Tashkeńes raısynyń orynbasary Fınkelshteın

Azyq-túlik komısary Pershın

Eńbek komısary Kachýrıner

İshki ister komısary Malkov

CHK tóraǵasy Fomenko

Jol-qatynas komısary Dýbıskıı

Tótenshe áskerı sot tóraǵasy Chervákov

Redaktor Troıskıı

Partıalyq jasaq tóraǵasy Shpılkov

Tashıspolkom múshesi Gordeev

Tashkent eńbek komısary Lýgın

— Oryndaryńyzdan turyńyzdar, joldastar! Opasyz jaý qolynan opat bolǵan qarýlas, ıdeıalas, armandas dostarymyzdyń rýhyn qurmetpen eske alaıyq!

Oryndyqtar syqyrlaıdy. Bul syqyr azaly orkestr sıaqty. Bári de tikelerinen tik turyp, únsiz qalǵan. Bir mınýt — máńgilikke ulasqandaı kóp zaman ótti. Osy sál sát ishinde bári de zilmaýyr oılar aýyrtpalyǵyn zaryǵa kóterip turǵan. Kýshekınniń tizesi dirildeı bastady. Tipti qulap ketetindeı úreı bıledi. Óziniń qozǵalaqtaı bergenin aqtamaq bolyp, qaltasynan oramalyn alyp, aq kirpik, kók túıme kózderin súrtedi. Oramaldy qaltasyna qaıta salmaq bolady. Dirildegen qoly qaltanyń aýzyn birden tappaı, óz bóksesin sıpalap baryp, eriksiz, kreslonyń arqalyǵynan ustaı alady.

Rysqulov Nızameddın Hodjaevtyń shyqshyty bultyldaǵanyn kóredi. Onyń janyndaǵy Saǵdýllahodja Tursynhodjaevtyń murty órge shanshylǵan. Miz baqpaıdy. Betiniń bir tamyry da búlk etpeıdi. Osylaısha bir saǵat tura berýge peıil.

— Otyryńyzdar.

Oryndyqtar taǵy syqyrlaıdy. Kýshekın bir qanar qum qulaǵandaı, sylq etip otyra ketedi.

— Al biz jaýdy jeńdik, — degen Rysqulovtyń sabyrly daýsy qulaǵyna keledi. «Mynaý taǵy sóıledi-aý», — dep tyrjıady.

— Osıpov jaraly qanshyqtaı qańsylap qashyp ketti, — deıdi Rysqulov aspaı-saspaı. «Osynyń ózi tóraǵa bolǵysy kelgennen saý ma?» — degen kúdik Kýshekındi jegideı jeı bastaıdy. — Tirilerdiń tirshiligi bar, — deıdi Rysqulov. — Revolúsıa tunshyqqan joq. Aldaǵy kúndi oılap, iske kiriseıik. Májilistiń endigi tizgini ózińizde, joldas Kýshekın. Eńseńizdi kóterińiz.

Kýshekın óziniń zymıan oıynan uıalǵandaı, qaıta Rysqulovqa rıza bolǵandaı, reńi ózgerip sala berdi. Ol tegi Rysqulovtyń «eńseńizdi kóterińiz» degen qorlyqty eskertpesin de keshirgendeı. Joq, baıqaıdy, Rysqulov raıs kreslosyna umtylyp turǵan joq.

— Keshirińizder, — dedi Kýshekın shyryldap shyǵatyn jińishke daýyspen. — Biz de et júrekti pendemiz. — Áli qaltasyna salyp úlgermeı, ýysyna myjyp ustap otyrǵan oramalmen kózin jáne súrtti. — Revolúsıa qansha qataldyq talap etkenmen, qaıǵy qatty. Qaıǵy orasan. Shynyn aıtsam, eseńgirep qalǵanymyz ras. Komýnıs Osıpov opasyz degen kimniń oıynda bar?

— «Osıpov» degen sózdiń tusyna «komýnıs» degen sózdi tirkemeı sóılegenimiz durys, — dep qaldy Rysqulov.

Kýshekınniń Rysqulovqa degen álgibir sezimi lezde óshti.

— Degenmen, Osıpov komýnıser partıasynyń múshesi bolyp júrgenin jasyrýǵa bolmaıdy ǵoı, — dep Kýshekınniń úni tym shyryldap shyqty. — Sol sebepti de oǵan búkil Túrkistan áskerı kúshterin senip tapsyryp qoıǵan joqpyz ba? Marqum bolǵan adam týraly pikir aıtý qıyn. Biraq marqum Votınsev Osıpovke qatty sendi.

Tursynhodjaev murtynyń ushyn shıyrshyqtap qoıdy:

— Oǵan jalǵaz Votınsev emes, bárimiz kinálimiz. CHK, onyń bastyǵy marqum Fomenko, TúrkSIK tóraǵasynyń orynbasary siz, joldas Kýshekın, Erekshe bólim bastyǵy siz, joldas Ýspenskııı, bárimiz.

Jańa ǵana qandy maıdan,soǵystan shyqqan adamdardyń jaı-kúıin Rysqulov túsinip otyr. Báriniń júıkesi júndeı tútilgen. Ómir men ólim betpe-bet kelgen sátten aman shyqqan komısarlar áńgimeni birden zárý máselege tireı almaı, qajasa bergeni jaqsylyq emes.

— Qazirgi jaǵdaı kıkiljińdi kótermeıdi, — dedi ornynan turmastan. Dereý áreket josparyn jasaıyq. TúrkSIK sesıasyn shaqyraıyq. Túrkistanda Keńes ókimeti bar ekenin, onyń joıylmaǵanyn tanytaıyq halyqqa. Barlyq bılikti Revvoen-sovettiń qolyna berip qoıý týraly Kýshekınniń pikirin men quptamaımyn. TúrkSIK ólgen joq. Ólse, onyń tóraǵasy Votınsev óldi. Túrksovnarkom ólgen joq. Ólse, onyń tóraǵasy Fıgelskıı óldi. Al olar qaza boldy dep TúrkSIK pen Túrksovnarkomdy qosa jerleı almaımyz. SIK pen Sovnarkom bizdiń úly revolúsıanyń jemisi jáne sımvoly. Túrkistanda Keńes ókimeti ornaǵan. Ol qulaǵan joq. Al Revvoensovet Keńes ókimetin joqqa shyǵarmaýy kerek. Revvoensovet quryla bersin, biraq Keńes ókimetiniń ókilettigin almasyn. Onda halyq muny qate túsinedi.

Kýshekınniń urty salbyraı bastady. Jalpaq ıegimen qosarlanǵan áýkesi tership jylt-jylt etedi. Ózimen nıettes degen komısarlardy tuqshıyp otyryp, kóziniń bolar-bolmas qıyǵymen bir-bir sholyp ótti. Solshyl-eser Ýspenskıı qopańdap-qopańdap qoıdy. Qalyń jıren murty dúrdıińkirep tur eken. Ýspenskıı muny jalǵyz qaldyrmas. Onyń oń jaǵyn ala otyrǵan, Ýspenskııdiń qasynda baladaı bolyp kórinetin Názir Tórequlovtyń qýshyq, aryq ıyǵy qıqań etkendeı boldy. «Bul qanyna tartatyn shyǵar, biraq Rysqulovqa qarsy qoıýdyń amalyn tapsa, bul ońaı jaý emes». Aıtsa aıtqandaı, Ýspenskıı jótkirinip alyp:

— Dál qazir tek qana Revvoensovet! — dep bir-aq kesti.

— Bizge túsken aýyrtpalyq Ortalyqqa, Máskeýge túspeı tur ma eken? — Rysqulovtyń sózi saqpan atylǵandaı, es jıdyrmaı sart ete qaldy. — Al Ortalyqty Revvoensovet basqaryp otyrǵan joq qoı!

Ýspenskıı qaıtyp qarym aıtýǵa jaramady. Tórequlovtyń juqalań, sulýsha, bıdaı óńdi shyraıy lyp ete qalyp, lyp etip lezde qalpyna keldi.

Ekeýinen de kóńili qalǵandaı bolǵan Kýshekın Rysqulovqa ólerdeı yzalanyp, ishi-baýyryna totıaıyn sepkendeı tyzyldap ketti. Osy Rysqulovtyń qalaı komısar bolǵanyn esine túsirdi. Áýeli bul Áýlıeata ýezik keńesiniń tóraǵasy edi. Ýezik Keńester tóraǵalarynyń Tashkentte ótkizilgen alǵashqy jınalysynda Rysqulov Túrkistan kóleminde jarq etip kózge tústi. Aqylyna, sheshendigine, bilimine tánti bolǵan Votınsev pen Fıgelskıı Rysqulovty densaýlyq saqtaý komısary etip taǵaıyndady. TúrkSIK-tiń kóp uzamaı, kelesi májilisinde Rysqulov densaýlyq saqtaý komısary mindetinen bosatý týraly aryz berdi. Basshylar buǵan túsinbeı ań-tań bolyp otyrǵanda, Rysqulov taǵy bir qaǵaz usyndy. Onda: Túrkistandy ashtyq indeti alyp barady. Ol jaýdan da jaman. Sondyqtan Ashtyqpen kúres komısarıatyn quryp, ózin ashtyqpen kúrestiń tótenshe komısary etip taǵaıyndaýdy ótindi.

Votınsev pen Fıgelskıı bul usynysty eshqandaı qarsylyqsyz qabyldady. Rysqulovqa sálden keıin ekinshi qyzmet júkteldi. RKP(b) Musylman búrosy prezıdıýmderiniń quramyna endirildi.

«Iá, bul solaı, lezde alaýlap ala jónelgen, bárimizdi jalynymen kúıdirip jibermese jarar edi», — dep Kýshekın opyq jep otyr. — Endi Votınsev te, Fıgelskıı de joq. Rysqulovtyń arynyn basar kezeń de dál osy shyǵar.

— Qazirgi asa qıyn jaǵdaıda revolúsıalyq judyryq kerek, — dedi Kýshekın aq kirpiktiń ar jaǵynan kishkene kózin bir jylt etkizip, qaıta jumyp alyp. — TúrkSIK pen Túrksovnarkom ondaı shymyr bolmaı shyqty. Rysqulov Ortalyq deıdi. Ortalyq qaıda, biz qaıda? Aramyzda Dýtov jatyr, ar jaǵynda Kolchak tur. Jaǵdaı árqalaı. Sondyqtan qazir Túrkistandy jaýdan saqtap qalarǵa tek Revvoensovet qana dármendi. Qazirgi tańda armıany saqtaý — birinshi mindet. Armıany ustap turýǵa, ony asyraýǵa tek Revvoensovet kerek. Revvoensovet Túrkistandy bıleıtin birden-bir kúsh. Jáne ol qolyna barlyq bılik tıgen soń, armıany nyǵaıta alady. Revvoensovet qarjy tabady. Biz qarjyny bir tıynyn qaldyrmaı armıaǵa jumsaýymyz kerek.

Kýshekın birte-birte qyzyna sóılep, tirilip, tizgindi qolǵa ala bastady. Revvoensovet týraly óz pikirin tastúıin etip tastaıyn dep, sózin ári qaraı sabaqtaı bergende, aýyz úıden kómekshi kirip, Kýshekın jaqtyrmaı tyjyryna qarasa da, qasyna taıap, qulaǵyna sybyrlady.

— Bizde májilis júrip jatyr ǵoı, — dep burq etti Kýshekın.

— Májiliske qatysýym kerek deıdi, — dep sybyrlady kómekshi.

— Onda májilis ózi sheshsin, — dep Kýshekın qaýymǵa qarady: — Joldastar, Máskeýden tótenshe komısar Kobozev kelipti. Bizdiń májiliske qatysýdy ótinedi. Qalaı qaraısyzdar? Mynandaı aıtys kezinde...

— Ony daýysqa salyp jatýdyń ózi uıat. Árıne, qatysady. Bizge dál qazir kereginiń ózi sol Máskeý kómegi emes pe? — dep Rysqulov arqalana túskendeı boldy.

Basqalar jamyraı qostap ketken soń, Kýshekın ornynan turyp, esikke qaraı ózi júrdi de, Kobozevti bosaǵadan kútip aldy. Jyltyń kózin kórsetpeı turǵan aq qas-qabaq lezde ashylyp, ezýi kúlimsireýden qatpar-qatpar jıyrylyp shyǵa keldi.

Kobozev gımnasterkeli, hrom etikti, jartylaı áskerı formada eken. Júris-turysy da, áskerı adamnyń nobaıyn tanytqandaı. Óńi jas bolsa da, saqal-murtyna, shalqaıta qaıyrǵan kúreń qoshqyl shashyna aq kire bastaǵan. Kózi meıirli, janary jyly eken.

Komısarlardyń bári tik kóterilip, shetinen Kobozevpen sálemdese bastady.

— Nege telegramma bermedińiz? Kútip alatyn edik qoı! — dedi Kýshekın qynjylǵan keıippen.

— Oqasy joq, — dep kúldi Kobozev. — Sizderde bos ýaqyt mol dep oılamaımyn. Jumystaryńyzdan bólgim kelmedi. Kútip alý, shyǵaryp salý saltanatyna joqpyn. Al ruqsat etseńizder, qatysyp otyraıyn.

— Oý, áýeli meımanhanaǵa ornalasyp, demalyp almaısyz ba?

— Raqmet, joldas Kýshekın. Poıyzda jarty aıdan asa demalǵanym da jetedi.

— Onda ózińiz bilińiz. Bizdiń jaǵdaıdan habardar shyǵarsyz. Aǵylshyn agentteriniń arandatýymen Osıpov opasyzdyq jasap, on tórt komısarymyzdy óltirdi. Sol soıqannan keıin birinshi jınalyp otyrǵanymyz.

— Májilisti júrgize berińiz, joldas Kýshekın, men — tyńdaýshy, — dep Kobozev Kýshekınniń oń jaǵyn ala, ústeldiń shetine ǵana shyntaǵyn taıap, oryndyqqa jaıǵasty.

Tótenshe komısardyń tótennen kelgeni árkimge ár túrli oı saldy. Shyntýaıtqa júgingende, bul Ortalyqtan kelgen tuńǵysh ókil. Túrkistanda Keńes ókimeti ornaǵaly beri Ortalyqpen ońdy qatynas bolǵan joq. «Orynbor tyǵyny» degen maıdan Túrkistandy Reseıden bólip tastady da, baılanys tek radıogram arqyly ǵana júrip turǵan.

Endi mine, Lenınniń mandatymen, aryp-ashyp, maıdan shebinen áreń ótip, tuńǵysh tótenshe komısardyń kelgen beti. Burq-sarq qaınap jatqan, alaýlaǵan Túrkistannyń jalynyna tap bolǵan Kobozevten jurttyń kúteri de kóp bolatyn.

— Bul májiliste ókimet qurylymy sóz bolyp otyr, — dedi Kýshekın Kobozevke jınalys mánisin túsindirip. — Men jáne Ýspenskıı joldas, taǵy birshama joldastar usynys qoıyp otyrmyz: ókimet bıligi Revvoensovetke berilýi kerek. TúrkSIK, Túrksovnarkom búgingi tańda Túrkistandy ýysynda ustap turýǵa dármensiz.

— Oǵan basqa joldastar qalaı qaraıdy? — dep Kobozev shashyn qaıyryp qoıyp, kabınette otyrǵandarǵa jaǵalaı jaıdarman kóz tastap ótti.

Birshama ýaqyt únsizdik basty. Kobozev kelmegende Kýshekınmen pikir talastyrýǵa ázir otyrǵan komısarlar qazir tosylyp qalǵan sıaqty.

Bul sypaıylyqqa tań qalǵan Kýshekın keńshilik tanytyp:

— Aý, aıtsańyzdarshy, — dep myrtyq saýsaqty dóńbek alaqandaryn jaıyp, ezýleri qatpar-qatpar jıyryla qalyp, yrjıa tústi. Rysqulovtyń ornynan turǵanyn kórip, álgi ezý birte-birte qatparlary jazylyp, endi salbyrap bara jatty.

Kobozev Rysqulovqa saqtana qarap, alǵa umsyna túsip, sózin tosty. Túrkistannyń jergilikti halyqtarynan shyqqan tiri komýnısi tuńǵysh ret tyńdaıyn dep otyrǵany osy. «Tilmash arqyly sóıleser me eken?» — dep qoıdy ishinen. Máskeýden attanarda Túrkistan jaıly biraz derekter alǵan. Onyń tarıhy, halqy, halqynyń minez-qulqy, ádet-ǵurpy... Biraq komýnıser jergilikti halyqtan áli jóndi shyǵa qoımaǵan degen málimet bar.

Ókimet basynda da olar az, tipti saýsaq pen sanarlyq dep estigen. Túrkistanda eń aldymen sheshiletin bir másele bolsa, ol osy kadr máselesi, ult máselesi. Osy jaǵyna basa nazar aýdaryńyz degen Lenın. Al, Túrkistandy túrkistandyqtar basqaratyn kúsh joq, jýyq arada bolmaıdy da degen Býharın. Olar marksızmnen jyraq degen. Al alystan ton pishken bir basqa da, kózben kórip, qulaqpen estigen bir basqa. Rysqulovtyń aýzynan shyqqan ár sózge, árbir qımylyna bar yqylasymen zeıin qoıýy osy sebepti edi Kobozevtiń.

Áýelgi áseri: tańdaný súısinýge aınala berdi. Rysqulov oryssha múdirissiz ǵana emes, asa mádenıetti, sheshen sóıleıdi eken. Oryssha til baılyǵy Kýshekınnen áldeqaıda asyp túsip jatty. Kýshekınniń tili dańǵalaqtaý, dórekileý shyqqan. Rysqulov qysylmaı, qymtyrylmaı: «e-e, y-m» dep yńqyldap turyp almaı, erkin kósiledi eken.

— Túrkistanda Keńes ókimeti qulap, bılik áskerı adamdardyń qolyna kóshipti degen daqpyrttyń ózi zıan, — dedi Rysqulov. — Halyqqa bul keri áser etedi. Jaýdyń arýaǵy kóteriledi. Jaýǵa jelikpe paıda bolady. Qaıtalap aıtam: ólse — TúrkSIK-tiń tóraǵasy Votınsev óldi. TúrkSIK ólgen joq, ólse — Túrksovnarkomnyń tóraǵasy Fıgelskıı óldi. Túrksovnarkom ólgen joq. Endeshe, TúrkSIK pen Túrksovnarkomdy joıyp jiberip, Revvoensovetti tý ǵyp kóterýdiń ne jóni bar?! Túrkistanda Keńes ókimeti ómir súrip turǵanyn tanysyn búkil álem!

Kýshekın bir mezgil sabaýdaı aq kirpigin jalp etkizip, jyltyń kózderimen qasyndaǵy Kobozevke tesile qarady. Óıtkeni Kobozev Rysqulovqa den qoıǵany sonsha, basqa dúnıeni umytyp ketkendeı kórindi.

Kýshekınniń reńi qyzǵyltym tartty. İshi qaltyraı bastady. Kobozev — revolúsıoner, ol Dýtovpen shaıqasyp keldi, — dedi ol qaltyraı otyryp. — Biraq biz shoshqa taǵalap júrippiz be? Tashkentte general Korovıchenkomen soǵysqan kim eken? Túrkistanda Keńes ókimetin ornatqan kim eken?».

Kýshekın kirpigin aq kóbelektiń qanatyndaı lyp etkizip, Kobozevke taǵy qarady. Tótenshe komısardyń tozań tutqan saqal-shashy ósip ketken eken. Qalyń qastary ǵana túrpi emes, sypaıy. Onyń astyndaǵy qońyr kózderi qylaýsyz, yzǵar iz joq.

Kýshekınniń ózine eki ret tesile qaraǵanyn Kobozev sezbeı qalǵan joq. Syr bermedi. Sóılep turǵan jigittiń sózin bólmeýge tyrysyp, ishinen tyndy. «Jasy neshede»? — dep oılady Kobozev. — Sirá, jıyrma beste shyǵar? Menen on bes jas kishi. Shyraıy jeńiltek ıakı qatal adamnyń túri sıaqty emes. Keńdik, tereńdik, bıiktik bar. Úsh qasıet qabat daryǵan baqytty shyǵar. Álde alǵashqy áser solaı ma? Munymen jaqynyraq jýysqan jón bolar. Munshama erkindik qaıdan paıda bolǵan qasıet? Álde keń dalada óskenderdiń bári ózin osylaı erkin sezine me eken? Al qasymdaǵy Kýshekın tyrsyldap, qypyldap, syr aldyryp otyr. Jigittiń jigerli ekeni kórinip tur. Tym tiktigi — jaýy bolmaǵaı. Al osyndaı azamaty bar el kadrǵa, basshy qaıratkerlerge jutań deıtinderi ne? Marksızmnen alshaq, — dedi-aý Býharın. Myna Rysqulov sonda qaıdan saýatty! Oı-júıesi, qazirgi jaǵdaıatty bilip paıymdaýy, eldiń kóńil kúıin tanýy — bári kókeıge qonymdy ǵoı. Bulardy biz nege mensinbeýge, shetqaqpaılatýǵa tıispiz? Jergilikti halyqqa senińiz, senimine ıe bolyńyz, — dedi ǵoı Lenın. Al munda, mysaly Kýshekınde bularǵa senbeýshilik bar. Nege? Osylaı bolyp keldi ǵoı. Ǵajap!

— Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini bar. Kóp sóılep, ýaqyt ozdyrýdyń reti joq. Árbir mınýt qymbat. Árbir mınýt myńdaǵan adamnyń taǵdyryn sheshedi, — dep tur Rysqulov. — Ókimet qandaı formada bolady degen qysyr daýdy qoıalyq ta, TúrkSIK-ti, Sovnarkomdy óz ornynda qaldyraıyq. Biraq bul ókimet pen úkimettiń aldynda búgingi tańda ıntervensıamen kúrespen qatar turǵan asa jaýapty mindet — ashtyqpen kúres ekenin taǵy da talap etip, qaıtalap aıtamyn. Jergilikti, ásirese kóshpendi halyq aıtyp bolmas asharshylyqqa ushyrady. Jer betinen joıylyp ketý qaýpi tónip tur. Ókimet pen úkimettiń jańa quramy, eger revolúsıa isine shyn adal bolsa, eń aldymen halyqty ashtyq ajalynan qutqaryp qalsyn! Meniń aıtarym osy.

Rysqulov demikpeı toqtap, ornyna otyrdy. Biraq ol sabyrly bolǵanmen, kabınet ishindegi aýa raıy surapyl boran soǵyp ótkendeı, otyrǵandar bir sumdyq kartına kórgendeı, kartına bitip, sham jarq etkendeı, áli álgi qorqynyshty jerden aıyǵa almaǵandaı, meń-zeń kúıde edi.

Kýshekın burshaqtaı túıme qaly bar kóziniń aldy búlk-búlk etip, Kobozevke qarady da:

— Maǵan ruqsat etseńiz, — dep daýsy diril qaǵa shyqty.

Kobozev qos ıyǵyn qýshıta qomdap, qol jaıdy. Osy únsiz qımyldyń ózi-aq anyq jaýap edi: «Jınalysty basqaryp otyrǵan óziń emes pe?».

— Másele bylaı, joldas Kobozev, ıá, Petr Alekseevıch, kórip otyrsyz, bizdiń Túrkistannyń túzem turǵyndarynan shyqqan bólshevıkter áli jas. Jastyqqa qatelesý tán. Men bul pikirimdi kezinde kraıkomda da, TúrkSIK-te de aıtqanmyn jáne Máskeýge de jazǵanmyn. Bizdi túzem halyqtardyń ókilderin basshy qyzmetke tartpaıdy dep Ortalyq aıyptaıdy. Al ondaı kadrlardyń áli pispegenine kózińiz jetip otyr ǵoı. Mine, Rysqulov joldas. Talaspaımyn, jalyndy jas qaıratker. Al aıtyp turǵany shala-pula, keshirip qoıasyz, árıne, — Kýshekın ezýi garmonsha jıyrylyp kúlgen boldy. — Jan-jaǵymyzdy qorshap, alqymnan alyp turǵan jaý. Orynbor anaý, Ferǵana anaý, Kaspıı maıdany, Jetisý maıdany degender tunshyqtyryp tur. Bizge ásker kerek. Áskerge tamaq kerek, kıim kerek, qarý kerek. Al Rysqulov aıtady: áskerdi qoıa tur, ashtan qyrylyp jatqan kóshpendilerdi asyra deıdi. Al marksıserdiń kóshpendiler týraly qaǵıdasyn bilesiz: olar báribir jer betinen joıylyp ketýge tıis, óıtkeni ómirge beıimsiz. Endeshe Keńes ókimetiniń múddesi úshin, revolúsıany saqtap qalý úshin, áskerdi nyǵaıtyp, jaýdy jeńeıik. Áne, sodan keıin shama kelgenshe ashtarǵa qol ushyn bereıik.

Kobozev býryl saqal basqan ıegin ýystap otyrdy da qaldy. Kóshpendiler jer betinen quryp ketýge tıis dep marksıser qaı ýaqytta aıtyp júr? Bálkim, býharınshiler shyǵar?

Kobozevti saýatsyz dep eshkim aıta almas. Myń da segiz júz toqsan segizinshi jyldan beri komýnıstik partıanyń múshesi. Rıgada polıtehnıka ınstıtýtyn bitirgen. Marksızmdi bir kisideı-aq bilgen. Al kóshpendiler tiriler sanatynan shyǵyp qalýǵa tıis degen úzildi-kesildi tujyrymdy ushyratqan emes. Al marksızmdi túgel ıgerip, bastan-aıaq oqyp, zeıindep shyqqan kim bar? Bar ǵoı. Biraq az ǵoı. Kim biledi, bir jerde aıtsa, aıtqan da bolar.

Kobozev osylaı marksızmniń ushan-teńiz qıyryna kóz jetkize almaı, Kýshekınge qarsy qalaı daý aıtaryn bilmeı otyrǵanda, Rysqulov ornynan taǵy turdy. Baıqaıdy, bul joly Rysqulovtyń óńi órtenip bara jatqandaı eken. Ózin-ózi tek orasan jigermen júgendep turǵany seziledi. Áıtpese tars ketpekshi.

— Qurmetti Kýshekın, — dep bastady ol ár sózin salmaqtap. Biraq nyǵyz daýsy bas bilmegen asaýdaı bulqynyp, yqtıardan yryqsyz aıqaılap kete jazdap tur. — Siz kúni keshe Túrkistandy bılep-tóstegen kolonızator general-gýbernator fon Kaýfmannan da asyp tústińiz. General-gýbernator Kaýfman otarshyldyq saıasattyń adal quly bolatyn. Onyń qasynda general Chernáev ózin Napoleon sanaýshy edi. Al Kaýfman tamaq ústinde moınyna aq salfetka ilip qoıyp, bir qolyna kúmis shanyshqy, bir qolyna kúmis pyshaq ustap otyryp, tutqyn túzemderdi ondap, júzdep atý týraly buıryq bere beretin. Qasynda adútanty tutqyndardyń aty-jónin oqyp turatyn, al general:

— Atýǵa! — dep kúmis pyshaqty qolyn sermep qalyp otyratyn. Biraq sóıtken Kaýfmannyń ózi kóshpendi túzemderdi jer betinen túgel joıyp jiberýge árekettenbegen. Júzdep, myńdap qyrǵan, biraq halyq retinde typ-tıpyl ete almaǵan. Al siz, Kýshekın, RSDRP-nyń solshyl eser tarmaǵynan kúni keshe bólshevıkter qataryna ótip alyp, búgin kúlli marksıser atynan tutas bir halyqqa ólim úkimin shyǵarǵyńyz keledi. Eger siz aıtqandaı, kóshpendi halyq báribir joıylar bolsa, eger olar baqytty kúnge jete almaı, báribir súıegi qýarar bolsa, onda... sol qıyrdan qıyrǵa deıin shashylǵan súıektiń ornyna ornaǵan ÓKİMET ki-mge ke-rr-ek!!! — Sońǵy sózderdi aıtqanda Rysqulov aqyry tars ketip tyndy: yshqyna aıqaılap jiberdi.

Keıbireýler shoshyp ketip, oryndarynan túregeldi. Áldekim Kýshekınniń aldyndaǵy grafınnen sý quıyp alyp, Rysqulovqa usyna berdi. Ol:

— Raqmet! — dep jymıdy da qoıdy. Sonda baryp jurt tynyshtaldy. Biraq Nızameddınniń shyqshyty aýnaqshyp, bultyldaı jóneldi. Tursynhodjaev murtynyń ushyn saýsaǵyna orap-orap julyp alatyndaı kórindi. Kýshekınniń kóziniń aldy jybyrlap ala jóneldi. Kózin súrtken bolyp, qolymen betin kólegeıledi. Biraq sol qoldyń ózi tynymsyz diril qaqty.

Kobozev álgide azaptana izdegen suraqtyń jaýaby sonshalyqty qarapaıym, sonshalyqty dál, sonshalyqty qaharly ekenine tań qaldy da, Rysqulovqa sóz tastady.

— Aıtyńyzshy, joldas Rysqulov, qazir respýblıkada qansha halyq asharshylyqqa ushyrap otyr?

— Sypaıylap, yqshamdap aıtqanda bir jarym mıllıon adam. Bul ábden shyńyna jetkender. Al búgin-erteń bul sıfr eseleı bermek.

— Ne sebep?

— Sebep: eki jyl qatarynan qýańshylyq. Egin shyqpady, jem-shóp jáne joq. Mal qyryldy. Sondyqtan respýblıkanyń eń kedeı taby, kúni keshe patsha zamanynda joqshylyq kórgender, búgin eń aldymen ajal quryǵyna ilinip otyr. Bul — Keńes ókimetine eń tilektes qaýym. Al Keńes ókimeti oǵan ázir qol ushyn bere almaı tur. Sondyqtan halyqtyń seniminen aıyrylyp qalaıyq dep turmyz, joldas Kobozev. Ásirese mal baǵyp kún kórgen halyq qatty qaýsap tur. Alǵy deıtin ýly túbirdi qazyp jep qańǵyp ketti. Jer-jerde Keńes ókimeti áli nyǵaıǵan joq. Jat elementter tonyn aınaldyryp kıip alyp, zıankestik áreketter de jasaýda. Eldiń narazylyǵy olarǵa tıimdi. Al Túrkistan ókimeti pármendi kúres júrgizbeı otyr.

— Siz basqaryp otyrǵan pomgol2 ne tyndyrdy?

— Ashtarǵa arnap Tashkentten jáne ýez ortalyqtarynan tamaqtandyrý pýnktterin ashty. Qolóner artelderin ashyp, ashtardy jumysqa tartý sharasy júrgizildi.

— Qarjyny kim berdi?

— Baılardan alym-salyq alý jolymen.

— Tyǵyryqtan shyǵý joly qaısy?

— Ókimet tarapynan jedel kómek. Eń joǵy — bir jarym mıllıon som. Odan keıin ash kembaǵaldardy artelge uıymdastyrý. Osy kóktemnen qalmaı egin saldyrý. Qural-saıman, tuqymmen qamtamasyz etý. Patsha zamanynyń saıasaty otyryqshy eldiń egin salýynan góri, maqta egýine múddeli boldy da, astyq azaıdy. Maqta da kerek, ondaı jaǵdaıda Ortalyq bizge endi azyq-túlikpen kómekke kelýi kerek.

— Ortalyq qazir ondaı kómek bere almaıdy, joldas Rysqulov, — dedi Kobozev.

— O, oǵan salsańyz, Túrkistanda komýnızmdi qazir ornatyp ber deıdi, — dep Kýshekın Kobozevke qarap qýtyńdap qaldy.

Kobozev tuńǵysh ret túri sustanyp, jalpaq alaqanymen Kýshekınniń aldyndaǵy ústeldiń ústin sart etkizip bir salyp qaldy da, ornynan turdy. Komısarlarǵa Kobozev Kýshekınniń betinen shapalaqpen tartyp jibergendeı bolyp kórindi.

Rysqulovtyń talaby boıynsha TúrkSIK qaýly aldy:

1) Barlyq sovdepterde, keńes mekemelerinde ashtarǵa kómek máselesi kezekten tys, jedel qaralsyn.

2) Ashtarǵa kómek kórsetý isine kedergi jasaǵan adamdar áskerı trıbýnalǵa tartylsyn.

3) Ashtarǵa kómek úshin respýblıka úkimet qazynasynan 1 mıllıon som qarjy bólinsin.

4) Osy qaýlynyń múltiksiz oryndalýyna sovdep tóraǵalary tikeleı jaýap beretin bolsyn...

IV

Natasha qaıtyp kórinbeı ketti. Rysqulov kómekshi Lázızden kúnde suraıdy.

— Joq, ol bıkesh kelmedi, — deıdi Lázız.

— Onda suraý salǵyz: Tashkentte Natalá Prıhodko qaıda turady?

— Prıhodko deısiz be, Turar aka? Ol bıkeshtiń famılıasy basqa sıaqty edi ǵoı... Men jazyp qoıyp edim-aý, — dep Lázız aýyz úıge shyǵyp, óz ústelinde jatqan jýrnaldy ashyp qarady da qaıta kirdi.

— Ol bıkeshtiń aty-jóni Natalá Kolosovskaıa, Turar aka.

Rysqulovtyń qaratory reńi qýqyl tartqandaı boldy, Lázız ózi ázilge joryp júrgeni jaı áıel emes ekenin sonda túsindi.

— Ko-lo-sov-ska-á?! Qalaısha? Sen basqa bireýmen shatystyryp turǵan joqsyń ba, Lázız? Kolosovskaıa degen qaıdan shyqty?

— Joq, betine shilter tutqan qyz. Men jaqsy bilemin, — dep Lázız resmı jónge kóshti.

Rysqulov sodan beri dal: «Kolosovskaıa bolǵany qalaı? Álde kúıeýge tıip, sonyń famılıasyna kóshti me eken?»

«Kolosovskaıa» degen yzyń qulaǵynan ketpeı qoıdy. Kózin jumsa da estiledi, qulaǵyn bassa da estiledi. Sóıtse, ony estip turǵan qulaq emes, júrek eken. Al júrekti qalaı bitep tastaısyń?

«Toqtaı tur, — dedi Rysqulov ózinen-ózi. — Kolosovskıı, Kolosovskıı... Oý, ol keshegi Shymkenttiń oıazy ǵoı. Ýeznoı nachalnık. Qazir qarasyn batyryp, qashyp ketken. Sonda qalaı? Álde basqa Kolosovskıı me? Famılıalas bola beredi emes pe?».

Tańsáriden tura salyp, TúrkSIK-ke baryp, ishki ister komısaryn shaqyryp alyp, Kolosovskıı famılıaly adamdar týraly málimet aldyrmaqqa bekinip, tósekte bir aýnap tústi. Tar temir tósektiń prýjınasy shıqyldady. Temir tósek jalǵyz kisilik edi. Bólme de tarynyń qaýyzyndaı ǵana bolatyn. Natasha meniń bul bólmemdi qomsynyp júrmes pe eken? — degen kúdik keldi. — Jaraıdy, áýeli tabylsyn. «Ashyqqan qaryn toıynar, ashylǵan etek jabylar», — deıtin baıaǵyda ákesi. Áýeli Natasha qolǵa qonsa, úı-jaıdyń bir mánisi bolar.

Turǵan jeri jaman da emes. Jańa Tashkenttiń ortasy. Úkimet úıine de jaqyn. Tynysh qana tuıyq kóshe, Tashkent shildesiniń shyrqyraǵan ystyǵynda saıa bolar shynar aǵashtar, baý-baqshasy jáne bar. Bul aradan gýbernator baǵy da alys emes. Gýbernator endi kelmeske ketse de, burynǵy ádet boıynsha jurt áli gýbernator baǵy desedi. Natasha ekeýi jumystan soń shaı iship alyp, bir mezgil qydyryp qaıtqanǵa qandaı! Árıne, durys. Túrkistanda Keńes ókimeti ornaǵanyna eki jyl tolsa da, general-gýbernator eskertkishi aýyzdyqpen alysqan atqa minip, kúlli Túrkistannyń ústinen qylysh úıirip, miz baqpastan turyp aldy.

— Eskertkishti qulataıyq. Bul laǵynet atqan otarshyldyqtyń eskertkishi. Kózge shyqqan súıeldeı etpeı, alyp tastaıyq, — dep Rysqulov kezinde usynys aıtqanda Kýshekın kónbeı qoıǵan-dy.

— Rysqulov joldas, mádenıet eskertkishterin qırata berý mádenıettilikke jatpaıdy. Petrogradta tur ǵoı ana, Petrdiń, Nıkolaıdyń eskertkishteri. Olar jóninde petrogradtyqtardyń mynandaı óleńi de bar:

Dýrak ýmnogo dogonáet,

Da Isakıı emý meshaet, —

ıaǵnı, «mys salt atty» I Petr aldynda da, urda-jyq I Nıkolaı artynda. Aralaryn Isakıev sobory bólip turady. Kórdińiz be, qaterli eshteńe de joq.

— E-e, joldas Kýshekın. Petrograd bir basqa, Tashkent bir basqa, Tashkent kúni keshe otarshyldyqty basynan keshken qala. Bul general Chernáevtiń shapqynshylyǵyn, general fon Kaýfmannyń qaharyn, general Kýropatkınniń qıamet qıanatyn kórgen Tashkent. Búgin azattyq alǵan Tashkent. Eskertkish general-gýbernator qylyshyn endi kimge úıirip tur? Taǵy da Túrkistanǵa ma? Keleńsiz, joldas Kýshekın!

Kýshekın áli kónbeıdi.

Al Natasha jarq etip bulttan shyǵyp, jarq etip qaıtadan bultqa kirip ketkendeı, joq boldy.

Gýbernator baǵy taıaý. Natasha joq. Kýshekın general-gýbernatordyń eskertkishin qulatqysy kelmeıdi. Qola general qylysh úıiredi. Tarpań aty Túrkistandy taptap ketkisi keledi.

Rysqulov uıyqtaıyn dep kózin jumady. Biraq Natashany kóredi. Oń jambasyna aýnap túsedi. Temir tósek baj-baj etedi. «Natasha buǵan qalaı jatady?». Kózin jumady. General-gýbernatordyń zor eskertkishin kóredi. Qalaı qulatý kerek? Moınyna shynjyr salyp tartsa, qansha attyń kúshi kerek eken? Dınamıt qoıyp jarsa, bireýlerdi jaralap júrer?!».

Rysqulovtyń kirpikteri aıqasa bastaıdy. Býaldyr uıqy dúnıesin kezip bara jatyp, Talǵardyń kúnge shaǵylysqan shyńyn kóredi. Endi birde ol Talǵar emes, Aspara eken deıdi. Aspara shyńyna general-gýbernator... emes, Kýshekın shyǵyp alyp, qylyshyn sermep turady. Rysqulov tómende turyp aıqaılaıdy. Qyzyl Jebege mingen ákesi qylysh sermegen adamdy ıterip jiberip quzǵa qulatady.

— Kóke! — dep aıqaılap jatyp, Rysqulov oıanyp ketedi.

* * *

Kabınet terezesiniń kemerinde daýsyn qyrattap qarlyǵash saırap otyr eken. Qaǵazǵa úńilip qalǵan Rysqulov áýeli baıqaǵan joq. Tek qym-qýyt qyzý istiń arasynda mıyńnyń bir qatparynan jarq etip, ákeń eles berip qalǵandaı, ákesiniń qatqyl qońyr úni estilip qalǵandaı sezilgen de, kenet selk etip, tereze jaqqa qaraǵan. Qarasa, syrtqa qaraı ashylǵan jeldetkishte qarlyǵash otyr eken.

— E, jaryqtyq, áýlıe qus, — dedi Rysqulov, alystan talyp jetken meımandy úrkitip almaıyn dep ishinen dem alyp. — Qutty kóktem ala kelgeısiń. Uıa salǵyń kelse — sala ǵoı. Ras, bul kabınet kelim-ketimi kóp, kúni turmaq, túni de sabyrsyz, mazasyz jer. Biraq saǵan zıany tımes. Qonysyń jaıly bolsyn, qarlyǵash!

Rysqulov jıletiniń qaltasynan shynjyrly shveısar saǵatyn sýyryp alyp, syrt etkizip, kúmis qaqpaǵyn ashyp qarady. Jez qońyraýdy syldyrlatty. Qaptaýly qalyń qara esik salmaqpen ashyldy da, jiptikteı bolyp, hrom etikterin sart etkizip, kómekshi jigit tura qaldy:

— Lábbaı, Turar aka?

— Attardy ázirle, Lázız!

— Qup bolady, Turar aka.

Sol sátten keıin Lázız qaıta kirip:

— Kólik daıyn Turar aka, — dep habarlady. Jymıyp, daýsyn jylytyp: — Qaıda baramyz, Turar-aka?

— Eski Tashkentke. Bazarǵa. Aıtpaqshy, Lázız, sen qaraýyldarǵa eskertip qoı. Myna terezeniń aldyna kólik toqtamasyn, adamdar topyrlamasyn. Qarlyǵash uıa salǵaly júr, — dedi.

— E-e, qarlyǵash pa? Qarlyǵash uıa salǵan jerge qut qonady. Qutty bolsyn, Turar aka, aıtyp qoıamyn qaraýyldarǵa, — dep Lázız balasha máz bolyp, resmı tártipti umytyp, esikten tapyraqtap shyǵyp júgire jóneldi.

Túrkistanda asharshylyq qansha keýlep alǵanmen TúrkSIK-tiń atqorasyndaǵy kólik kúıli edi. Eki kisilik trashpenkege jegilgen qos qarager atyrylyp ala jóneldi de, Orda ózeniniń aǵash kópirin dúbirletip ótti. Ar jaqtan Kókiltash meshitiniń kógildir kúmbezderi tákappar tartyp, kesirlenip, kegjıip kórindi.

Odan ary Eski Tashkent bazary bastalar edi.

Qalanyń keıpi ala-qula: quraq kórpeshe sıaqty. Orda ózenine jetkenshe Eýropasha salynǵan kók túńke tóbeli úıler kóbirek te, Ordadan ary ótken soń balshyqtan dombazdap soqqan qıqy-jıqy úıler, qısyq-qyńyr kósheler bastalady. Eýropalyqtar qalanyń bul qıyryn — «azıalyq Tashkent» dep ataıdy. Eki arba betpe-bet ushyrassa, qaqtyǵyspaı óte almaıtyn qýshyq kóshede qos qarager jegilgen trashpenkeniń qońyraýly úninen habardar bolǵan attyly-jaıaý dýalǵa arqalaryn súıep turyp jol beredi. Baıaǵy gýbernator zamany úıretip qoıǵan qý ádet boıynsha ala shapandy, qara paranjaly pendeler jel jyqqan qoǵadaı japyrylyp qalady.

Qol jaıyp, tostaǵan tosyp, qaıyr-sadaqa tileıtinderi qanshama. Rysqulovtyń esine baıaǵy Almatynyń kafedral sobory túsedi. Prıhodko myrza ekeýi baratyn sobor. Onda da sadaqa surap turatyn kembaǵaldar kóp edi. Jalpy, Turar balanyń qaltasynda onda soqyr tıyn da bolmaıtyn. Ózinen qaıyr tilegenderden qysylatyn.

Endi ǵoı komısardyń aılyǵyn alady. Memlekettiń mıllıondaǵan qarjysynyń taǵdyryn sheshedi. Ony myna kóshe boıymen ýystap shashyp ótse de qudireti keledi. Biraq qazir soqyr tıyn qaıyr bere almaıdy. Ár tıynnyń orny bar, árbir tıyn asharshylyqqa qarsy atylǵan oq ornyna jumsalmaq.

Eski Tashkentte kez kelgen kóshe — bazar. Arnaıy saýda alańy bolsa da, sıyrdyń ishegindeı shubatylǵan kóshelerdiń ón boıynda alyp-satpa tirshilik sapyrylysyp jatady. Olarǵa tyıym salyp, mılısıa sarsylyp baǵady. Biraq saýda qudireti bir jerin biteseń, ekinshi jerden atqylap aǵyp kete beredi.

Qońyraýly qos qaragerdi kórip, jasyryn nan satqan, shúberekke orap et satqan, samogon satqan jaldaptar jaryqtan qashqan taraqandaı, jan-jaqqa zytyp jóneledi. Soqyr dýaldaǵy in-inine kirip, zym-zıa bolady.

Qońyraýly qos qarager alań basyna da jetken. Munda ashtardy tamaqtandyratyn pýnktter bar. Rysqulov solardy aralap kórmek.

Bireýdiń úıi órtenip jatsa, bireý baryp sol órttiń jalynyna qoıdyń basyn úıtken kórinedi. Dúnıe ala-qula. Bireýler bir shaınam nan taba almaı teńselip júrse, bireýler solardyń ashtyǵyn paıdalanyp, túıeniń kózindeı kúlshege ákesiniń qunyn suraıdy.

Respýblıkanyń tamaǵynan jyryp alyp, ashtarǵa arnap bólgen azyq-túliktiń ózi keıde qazanǵa túgel túspeı, qaıbir jyryndylardyń jutqynshaǵyna júgirip ketedi. Rysqulov osy jaǵyn da bir sholyp shyqpaq.

At aıdaýshy men qos qaragerdi bazardyń shetinde qaldyryp, Rysqulov Lázız ekeýi jaıaý túsip, qalyń nópirdiń ishin aralap kele jatqan. Bazardyń zańyna daýa joq. Ánebir bıik ókshe etik kıgen áıel qara túlki satyp tur. Sirá, qabynyń túbi qaǵylǵan bolar. Eńgezerdeı ala taqıaly kúnniń qytymyrlyǵyna qaramaı, túkti kókiregin ashyp tastap, shapa-shot satqaly júr. Rysqulov pen Lázızdiń aldyn kes-kestep:

— Alyńdar, myrzalar, shot satyp alyńdar, júdá ótkir, — dep óńeshin sozyp baǵady.

Kózi syǵyraıǵan syqsıma shal Rysqulovqa qolyn kólegeılep qarap:

— Ýa, myrza, mynaý sizge laıyq ton. Ala qal, — dep qyryldaıdy. Tony torǵaı qamasań turmaıtyn shuryq tesik. — Myrzalar kıetin ton. Arzan berem, ala qal, — dep syqsıma shal Rysqulovtyń sońynan kópke deıin qalmady. Rysqulov bir sátke shaldy aıap ketip, aıtqanyn berip qutylǵysy da keldi.

— Ony qaıtesiz, shynnan kıesiz be? — dep tańǵaldy Lázız.

— Qutylaıyq ta myna kisiden.

— Turar aka bularǵa janashyrlyq jaramaıdy, — dep Lázız Rysqulovtyń jeńinen tartqylady. Syqsıma shal Lázızdi qarǵap qaldy.

Paranja salǵan sabadaı áıel:

— E, jigitter, shúmek alyńdar. Jas jigit ekensińder, quda qalasa, balalaryń kóp bolady, bala súıesińder, shúmek alyńdar, jaqsy yrym bolady, — dep aıqaılady.

Janyndaǵy Lázızdi tańǵaldyryp, Rysqulov shúmektiń bireýin ustap kórdi.

— Ony qaıtesiz, Turar aka, — dep kúldi Lázız.

— Qaıtýshy edim, maǵan da bala bitetin shyǵar. Ózińniń ǵoı balalaryń kóp. Mende áli joq. Osy da ádilettik pe?

— Onyńyz ras, Turar aka. Úılený toıyn da saǵyndyq. Toı bastap, bı bılep, báıge aldyn bermeýshi edim. Osy kezde toı tyıyldy. Ózińiz bastamasańyz. Biraq álgi orys qyzy... álgi Kolosovskaıa. Kim biledi, orys qyzy sizdiń balańyzǵa bul shúmekti paıdalana qoıar ma eken... Olar mundaıǵa daǵdylanbaǵan ǵoı.

— Úıretemiz, Lázız. Bizdiń jaqta bul shúmekti qoıdyń jiligimen jasar edi, tashkenttikter aǵashtan jasaıdy eken. Meıli, — dedi Rysqulov.

— Alsańyz, myna besikti alyńyz, Turar aka. Bul Tashkenttiń bazarynda satylmaıtyn zat joq. Biraq bárinen asyly, men bilsem, osy besik, — dedi Lázız qyzyl-jasyl boıaǵy bar aǵash besiktiń jonarqasyn sıpalap turyp. Satýshy eki ezýi eki qulaǵyna jetkenshe yrjıyp:

— Alyń, alyń. Qutty besik, qoshqardaı qos ulyń bolady, — dep dúnıesin maqtaı jóneldi.

Talǵar taýdyń baýyryndaǵy jer úıde eski besik bolýshy edi. Bosaǵa jaqta ilýli turatyn. Ol Turardyń besigi edi. Ógeı sheshesi Izbaısha bala kóteremin dep úmittenip, yrym etip, sol besikti jer kepeniń irgesinde saqtap edi. Turardyń sodan beri besik kórip turǵany osy.

— Durys aıtasyń, Lázız. Bul besikti buıyrsa, men satyp alamyn. Bireýin bizge saqtap qoıyńyz, — dedi satýshyǵa. Satýshy:

— Júdá meıli, — dep jalpaqtap qaldy.

— Iá, Bahaýaddın! Iá, Bahaýaddın! A, myrzalar, qaıyr-sadaqalaryń bolsa, dıýanalardyń piri Bahaýaddınge baǵyshtańdar. Qudaı tileýlerińdi beredi. Men tileýqor bolamyn, — dep orama sálde salǵan shaýqar bet, aqshel kózdi, qaba saqal dıýana aıaqqa oralady. Iyǵynda qorjyny, qolynda aq taıaǵy, ala shapandy kók kúldárimen eki-úsh orap alypty.

— Burylmańyz, burylmańyz, sońymyzdan qalmaıdy, — dep Lázız Turardy qaqpaılaı berdi.

— Balalar, bal ashtyryńdar! Aldaryńda ne kútip tur, bárin aıtyp beretin bal, — dep shyryldaıdy paranja salǵan áıel. Aldyna jaıǵan ala qaptyń ústinde bir ýys ala lobıa shashylyp jatyr.

Turardyń esine sonaý Merke bazary tústi. Ilá «paıǵambarǵa» bal ashtyryp edi. Ilányń teńiz shoshqasy oǵan qoraptyń ishinen ıiskep-ıiskep sýyryp alyp bergen kir-kir qaǵazda: «Búkil ómiriń shaıqaspen ótedi» degen jazý bar-tyn.

«Sol sorlynyń aıtqany shynnan kelgeni me?» — dep tańǵaldy Rysqulov. Merkeniń bazarynda Ilá «paıǵambarǵa» bal ashtyrmasa, Rysqulovtyń taǵdyry basqasha soqpaqqa túser me edi? Azaptan ada, mojan-tompaı, beıbit ómir súrer me edi?

Qaıran Merke. Balalyqsyz balalyq shaǵy ótken qut meken. Merkede oqymasa, Aqkóz batyrmen kezdespese, on altynshy jyldyń qyrǵyn soǵystaryna qatyspasa, Rysqulov qaı qıyrdan shyǵar edi?

Ómirinde kezdeısoq jaılar kezdeskenmen, sonyń bári sol ómirdiń zańdylyǵyna ákelip saıǵan sıaqty. Joq, Ilá «paıǵambardyń» baly sáýegeılik aıtpasa da, Rysqulovtyń joly báribir shaıqas álemine ákelip soqpaı qoımas edi.

Rysqulovtyń júregi syzdap qoıdy. Merkeni saǵynǵanyn sezdi. Tórtkúl bazary Eski Tashkenttiń myna bazarynan basqa dúnıe bolatyn. Merkedegi Tórtkúl bazar — Rysqulov shaıqaskerliginiń tusaýyn kesken...

Ekeýi osylaı kele jatqanda, aldynan keleńsiz jaǵdaı kezdese ketti: segiz-toǵyz jastardaǵy qara balany shoshaq býdennovkaly mılısıoner qolynan súırep kele jatyr eken. Ol — ol ma, paranjaly áıel onsyz da júdeý júgirmekti ońdyrmaı osqylap, shapalaqpen eki betten kezek-kezek urady.

— Toqta! — dedi Rysqulov mılısıonerge. — Ustaýyn ustadyń. Nege urǵyzasyń?

Mılısıoner Rysqulovty jyǵa tanymasa da, komısar ekenin túr-tulǵasynan, ekpininen baıqap, tym jýası til qatty:

— Bala myna áıeldiń nanyn urlapty, joldas...

— Joldas Rysqulov, — dep Lázız túzep jiberdi.

Tutqyn bala adamdardyń júzine qaraı almaı, tuqshıyp tur edi, Lázızdiń aıtqanyn estip, basyn shalt kóterip alyp, jasaýraǵan kózderi jalt etip Rysqulovqa bir qarady da, qaıtadan synyq tartty.

Rysqulovtyń júregi búlk etti. Eńkeıip turyp:

— Atyń kim? Kimniń balasysyń? — dedi.

Bala miz baqpaı, qara tastaı qalshıdy.

— Aty kim bolýshy edi onyń? Onyń aty ury! — dep paranjaly áıel bajyldady. Bajyldaǵan saıyn qulaǵyndaǵy sheńbirek altyn syrǵa bulǵań-bulǵań etedi. — O, Qudaı, aqyrzaman osy ma? Ury kóbeıdi. Keńirdegińdi sýyryp jeı jazdaıdy. Qandaı kúnkóris bolady?

Azynaǵan áıeldiń zaryna qulaq aspaı Rysqulov balany taǵy aınalyp-tolǵanyp kórip edi, eshteńe shyqpady. Bala jaq ashpady.

— Ýaqyt ótip barady, — dep tyqyrshydy Lázız. Nan urlaǵan qurtaqandaı balaǵa bola, Rysqulovtyń osynsha áýrege túskenine rıza emes.

— Detdomǵa aparyp tapsyr, — dedi Rysqulov mılısıonerge qatal qarap. — Urǵyzýshy bolma. Óziń de urma!

Rysqulov pen Lázız burylyp júre bergende, álgi balaǵa ǵaıyptan til bitkendeı:

— Kóke! — dep shyr ete qaldy.

Rysqulov jalt qarady. Jaqyndap janyna keldi.

— He dediń?

— Turar kóke, — dedi bala endi sybyrlap.

— Meni qaıdan bilesiń? — Rysqulov ta sybyrlap surady.

— Ana jyly Áýlıeatada apam ekeýmizdi siz qutqaryp qalǵansyz. Atshabar... Mırz-aýf... men Rysquldyń balasymyn. Atym — Arman. Apam solaı dep aıt degen.

— Apańnyń aty kim?

— İzbaısha.

Lázız kómekshi Rysqulovtyń túri ózgerip ketkenin baıqap, seskenip qaldy. Al bul kezde Rysqulovtyń basynan ne halder ótip jatpady? «Qalaısha? Oıyqtardyń aıtýynsha, Rysqul on altynshy jyldyń kúzinde Talas boıynda dúnıe saldy. Molasyn ózi baryp kózimen kórdi. Aqkóz kóterilisine qatysqan. Onyń aldynda Shyǵys Sibir katorgasynan qashqan. İzbaıshamen sonaý besinshi jyldan keıin kezdesken emes. Sonda bul qaıdan Rysquldyń balasy bolady? İzbaısha Rysquldyń inisi Moldabekke tıip alǵan.

— Sen, aınalaıyn, Moldabektiń balasy shyǵarsyń? — dedi Rysqulov balany basynan sıpap turyp.

— Joq, — dep qasardy bala, basyn shalt shaıqap: — Apam aıtqan, ákeń — Rysqul, — dep.

— Apań qaıda?

— Bilmeımin. Meni Áýlıeatada detdomǵa ótkizip, ózi aıtty:

— Rysqul ákeńdi izdeımin. Talas degen jerge baram dep. Codan keıin kelgen joq. — Balanyń aýzy qısaıyp kemseńdeı bastady. Jańa ózin uryp-soǵyp jatqanda bezireıip, miz baqpap edi, endi jylaıyn dep tur. Qaıran ana!

— Munda qalaı keldiń endi?

— Áýlıeatadaǵy detdomdy Shymkentke kóshirdi. Shymkentte bireýler aıtty: Tashkentte Rysqulov Turar degen ókimet bar dep. Apam aıtqan: Turar seniń kókeń dep. Detdomnan qashyp kettim. Sizdi qalaı tabarymdy bilmeı júr edim. Qarnym ashty. Sóıtip... — dep bala paranjaly áıel jaqqa kóziniń astymen qarap qoıdy.

— O toba! — dedi áıel. — Ókimettiń balalary da tentirep, urlyq istep júredi. Netken zaman — aqyrzaman! Basqalarǵa ne josyq!

Detdomnan qashqan balanyń qarny ashqan. Ashtyq onyń ilmıgen kóleńkesi sıaqty. Áýlıeatada da, Shymkentte de, Tashkentte de súmeńdep sońynan qalmaı qoıdy. Al Tashkenttiń bazarynda betine qalampyr sepken appaq tandyr nannyń ıisinen ash adamnyń basy aınalyp, aqyldan aıyrylar edi. Satyp alar qaýqar joq. Sodan kózi qaraıǵan baıǵus bala myna áıeldiń sebettegi aq nanyna ilmıgen aryq qolyn sozǵan ǵoı.

Sóıtse, ol Túrkistandy «surap turǵan» áıgili Rysqulovtyń týysy eken. Óte uıat bolǵan. Rysqulov nan satqan áıelden keshirim surady. Mılısıonerge aıtty:

— Balany men alyp ketemin. Biraq bul úlken Tashkentte qarny ashyp qańǵyp júrgen jalǵyz osy deısiń be? Panasyz bala kórseń, detdomǵa ótkiz. Qabyldamasa, maǵan habarla. TúrkSIK. Rysqulov.

— Qup bolad, joldas Rysqulov! — Mılısıoner qolyn shekesine kóterip qalshıdy da qaldy.

* * *

Rysqulov balany áýeli monshaǵa aparyp shomyldyryp, tyrnaǵyna deıin ózi alyp, shashyn qyryqtyrǵanda, baıǵus jetim qabyǵyn arshyǵan jaýqazyndaı jaınap shyǵa keldi.

Sodan keıin Rysqulov Áýlıeata ýezik atqarý komıtetiniń tóraǵasy Qabylbek Sarmoldaevqa telefon soqty.

— Esińde me, Qabylbek, ana jyly ekeýmiz Tómengi Talasta meniń ákemniń balasyna baryp edik qoı. Iá-ıá, bilseń sol Rysquldyń İzbaısha degen áıeli bolǵan, ıaǵnı meniń ógeı sheshem. Sol İzbaısha Rysquldy izdep tómengi Talas ketti degen habar alyp otyrmyn. Surastyryp, izdeý salyp kórshi. Tabylsa — Tashkentke jetkizińder.

— Keshir, Turar, aıtqanyńnyń bárin isteıin. Biraq Rysquldy izdegeni qalaı? — dep tańdandy Qabylbek.

— Ony túsiný qıyn, Qabylbek. Múmkin, kúıeýin tiri eken dep estigen shyǵar. Múmkin, ólgenin bile tura, jarynyń jatqan jerin kórgisi keldi me eken, qaıdan bileıin. Áıteýir, tiri júrse izdep taptyrǵanyń jón bolar edi, — dep ótindi Rysqulov. Basqa rette resmı máselelerdi buıyryp, tapsyryp jatatyn Rysqulov bul joly óz sharýasyn tek ótinishpen ǵana aıtty.

Araǵa apta salyp, Qabylbek Sarmoldaev telefon soqty.

— Jaqsy habar aıta almaı, qysylyp turmyn, Turar.

— Aıta ber, qaı habarǵa da kónbis qazaqpyz, — dedi Rysqulov.

— Ózińiz aıtqan Tómengi Talasqa suraý salmaǵan jerimiz joq. Oıyq-ystylardyń aıtýy boıynsha, Rysquldyń molasyn qushaqtap jatqan bir áıeldiń denesi tabylypty. Aty-jóni belgisiz. Eshqandaı qujaty joq. Sodan bul bıshara bir jaqyny shyǵar, tegin emes shyǵar dep, oıyq-ysty álgi áıeldi Rysqulmen qatar jerlepti. Men bilgen habar osy, Turar. Basqa eshteńe aıta almaımyn. Kónilińe aýyr alma, jaqsylyqpen jolyǵaıyq, — dedi eski dosy Qabylbek Sarmoldaev.

* * *

Bala kúnde keshke Rysqulov qyzmetten qaıtqanda, aǵasynyń aýzyn baǵyp, bir jańalyq kútetin. Sony sezgen Rysqulov shaı ústinde bylaı dedi:

— Apań aman eken, Arman. Rysqul ákeńdi taýypty. Búgin maǵan Áýlıeatadan habarlady.

— Qaıda? Qaıda? Olar qaıda? — dep bala iship otyrǵan shaıyn tógip aldy.

Álde shaı tógip alǵanynan jasqandy ma, álde anamnyń habaryn tolyq aıt dep jalyndy ma, áıteýir, balanyń túri aıanyshty bolatyn.

Armannyń aldyn oramalmen súrtip, basynan sıpady da, Rysqulov bir kúrsinip, jaýap aıtty. Ne aıtaryn bilmeı qınalyp qala jazdap, qashanda qıynnan qıaǵa ótetin ádetine basyp, jaı ǵana kúlimsirep qoıdy da, Rysquldyń tar túrmeni keńitip jiberetin qıalyn áńgimege arqaý etip:

— Olar qazir alysta, Arman, — dedi. Kózi jasaýrap edi, kózildirigin tazalaǵan bolyp, aq bátes oramalmen súrtinip aldy. — Basynda máńgi muz jatatyn asqar-asqar taýlar bar. Ol taýlar kók aspandy tirep turady. Sol shyńdarǵa keıde bulttar baryp qonaqtaıdy. Al tiri jan oǵan áli shyǵyp kórgen emes. Tipti ular qustyń ózi muz shyńdardan tómen jaıylady. Al seniń ákeń Rysqul Qyzyl Jebe degen tulpar minip, udaıy shyń basyna shyǵyp júredi. Jan-jaǵyn zańǵar taýlar qorshaǵan arshaly, qaraǵaıly, jańǵaqty ormannan arqar aýlaıdy. Ómiri qýarmaıtyn jasyl alańda arshadan soqqan kúrkesi bar. Sol kúrkeniń aldynda qyzǵylt qanat teńbil torǵaı saıraıdy. Tań aldynda bulbul jyrlap, ular shýlaıdy.

Rysqulov aldynda otyrǵan balaǵa kózi túsip ketip edi, Almaty túrmesinde Rysquldyń áńgimesin tyńdaǵan dál ózine uqsaıdy eken. Endi Rysquldyń sol ertegin myna jetim baýyryna qaıtalaıdy. Ertek aıtyp otyrǵanyn umytyp, óz sózine ózi nanyp, óz qıalyna ózi qyzyǵyp, qyzynyp alǵan eken.

Rysqulovtyń aıtýyna qaraǵanda, Rysqul men İzbaısha asharshylyq bolmaıtyn, kún sýymaıtyn, qaıǵysyz, qamsyz, daý-damaısyz, bálesiz-jalasyz, qyrsyǵy men qıanaty joq; birin-biri aıaqtan shalmaıtyn, birine-biri or qazbaıtyn, arqar men jolbarys birge jaıylatyn, jánnatty jaıda júrip jatqan kórinedi.

Jetim bala bul ertekti shyn kórip, kishkentaı júregin saǵynysh kernep:

— Turar kóke, biz de baraıyqshy sol jaqqa, — dep muńaıa qaldy.

— Baramyz, Arman, asyqpa, — dedi Rysqulov balany basynan taǵy sıpap.

— Ia, qashan? — dedi bala sener-senbesin bilmeı.

— Áli kóp jyl óter, ábden qartaıamyz, ákeń men shesheńdi ábden saǵynasyń. Sonda baramyz, asyqpa, Arman. Al káne, tósegińe jat ta uıyqta. Men birer saǵat keńsege baryp, jumys istep qaıtamyn. Uıyqta. — Osyny aıtyp Rysqulov tún ishinde TúrkSIK-ke barmaq bolyp, kıimin kıip, sur maýzerdi tós qaltasyna sala berdi.

Al Arman túsinde teńbil torǵaıdy kórdi. Teńbil torǵaı shyr etip, balaǵa jol nusqaǵandaı, aldyna túsip ushty da otyrdy...

Rysqulov keshke jaqyn úıge bóten áıeldi ertip kirgende, Arman aýzyn ashyp, kózi baqyraıyp, beıtanys kisige qadalyp qarady da qaldy.

— O-o, sen jalǵyz turmaıdy ekensiń ǵoı, Turar, — dedi beıtanys áıel Armannyń sonsha tesile qaraǵanynan qysylyp. — Saǵan uqsaıdy ózi. Vernyıda sen týra osyndaı ediń, Turar.

— Munyń aty — Arman. Meniń inim. Jaqsy bala. — Rysqulov Armannyń qaısar qara shashyn uıpalaqtap qoıdy. — Tanysyp qoı, Arman. Mynaý seniń jeńgeń Natalá Alekseevna. Endi biz úsheý boldyq. Túsindiń be?

Bala miz baqqan joq. Aýzy sál ántek ashylǵan kúıi, sol bosaǵa jaqta Natashadan kóz almaı qatty da qaldy.

— Nege sonsha tesireıip qaraıdy? — dep Natasha yńǵaısyzdandy. — Meni jatyrqap tur-aý. Oryssha bile me ózi?

— Bilmeıdi, — dedi Rysqulov. — Aýylda ósken. Detdomnan qashyp ketken. Shyn aty Arman. Detdomda Artýr dep áldekimder jazyp jiberipti.

Natasha oıyna áldeqandaı bir ǵajaıyp oı túskendeı ańyryp, bip saýsaǵyn shoshaıtyp turdy da:

— Tura tur, Turar. Qalaısha seniń iniń? Seniń ákeń súrginge ketip edi ǵoı. Qaıtyp kelip pe edi?

— Katorgadan qashyp kelgen eken. Sol qashyp-pysyp júrgende paıda bolǵan bala ǵoı.

— Qazir ákeń?..

— Joq. On altynshy jylǵy kóteriliste mert bolǵan.

— Qandaı aıanyshty, Turar. E, oryssha dym bilmeıdi de. Sonan soń eken ǵoı, meni tosyrqap turǵany. Eshteńe etpeıdi. Oryssha ózim úıretemin. Eń alǵash bizdiń úıge kelgende sen de túk oryssha bilmeıtinsiń, Turar. Endi orysshany menen jaqsy sóıleısiń, Artýrdy da úıretemiz áli. Biraq nege sonsha tesile qaraıdy? Kózi ot shashady óziniń...

— Áli-aq úırenip ketedi, — dep Rysqulov Artýrǵa buryldy. — Tym tesilip qaraı berme. Uıat bolady. — Natashaǵa burylyp: — Endi bizge bul jalǵyz bólme tar. Basqarmadan qosymsha bólme suraý kerek. Kórshi páter bos. Sony berer, — dedi.

— Komısar! — Natasha kúmis qońyraýdaı syńǵyr-syńǵyr kúle sóılep, tyrnaǵyn qynalaǵan appaq salaly saýsaqtaryn Rysqulovtyń qalyń qara shashyna súńgitip jiberip, júzigine shash ilinip, qaıtyp shyǵara almaı qaldy. — Túrkistan jumsań — judyryǵyńda, ashsań — alaqanyńda. Al úıińniń túri mynaý. Búgin ekeýmiz qaıda jatamyz? Jalǵyz tósek. Onyń ózi bir kisilik, bala jerge jatyp júr me? Jaramaǵan eken. Qudaı-aý, maǵan áli qadalyp tur. Onysy nesi?

Endi Rysqulov yńǵaısyzdandy. Esiktiń kózinen ne bylaı, ne olaı jyljymaıdy.

— Artýr aınalaıyn, tósek salyp jata ǵoı. Uıyqtaıtyn ýaqyt boldy.

Bala aǵasyna qarsy kelmeı, áreń degende kózin Natashadan taıdyryp alyp, tómen qarap tuqshıdy. Oǵan myna ádemi kelinshek ózin yǵystyra kelgendeı kórindi. Bala da bolsa sezip tur: bul úıde bul artyq. Jeńgeń bolady deıdi. Artýrǵa jeńge bolý úshin Artýrdy uǵý kerek qoı.

Biraq bul baıaǵy Natasha bolsa, Artýrdy shetqaqpaılatpas. Násildik aýrýy ustamas. Óıtkeni Rysqulovtyń ózin osy Armannyń jasynda kórip, qor tutpaı, ishi buryp, birge oqyp, birge turyp, aqyry bala dostyq túbi taýsylmas, tat baspas tátti arman, mahabbatqa aınalǵan. Ras, Rysqulov Natashamen bas qosyp, úı bolamyn dep kóp úmit etpegen. Tek Natasha esine túskende júregi eljirep, áldeqaıda bıikke, ásemdik álemine qol sozatyn.

Eger Rysqulov — Rysqulov bolyp, onyń esimi Túrkistannyń ústinde jarqyldap turmasa, Natasha ony izdemeýi de múmkin be edi? Endi Natasha Rysqulovty ózi izdep keldi de, Rysqulovtyń keýdesinde bala shaqtan kómýli jatqan bir jasý shoq tutanyp ala jóneldi. Natasha sol burynǵy Natasha bolsa, Artýrdy kemitpes. Biraq Artýrdyń ózi adyraıyp, jabaıy kıiktiń balasyndaı baýyr basa almaı tur.

Aǵasy baryp Artýrdyń basyn kóterip edi, bir ýys marjan saý etip tógilgendeı boldy. Bala únsiz jylap tur eken.

— Ne boldy, Artýr? Nege jylaısyń?

— Apam... — dep sybyrlady bala, murnyn tartyp. — Apama qaıtam...

— Barasyń dedim ǵoı apańa. Ázir qoıa tur. Men ne, bótenmin be saǵan? Apam-apam deı qalypty ǵoı. Apańnyń ózi aıtypty ǵoı, Turar kókeńdi tap dep. Endigiń ne?

«Á, ras eken-aý, apam sóıtip aıtyp edi-aý» degendeı, bala jasyn súrtip, ún-túnsiz baryp, kórpe-tósegin alyp, irge jaqqa uıadaı etip salyp, qabyrǵaǵa qarap, búk túsip jatyp qaldy.

Temir tósektiń tusyna Natasha aq seısep tutyp, shymyldyq sıaqtandyryp qoıdy da, Rysqulovqa qarap qasqıa kúldi:

— Býdýar daıyn, meniń qymbatty padıshahym, Shahrızadań qasynda.

Rysqulov temir tósektiń jaqtaýyna kelip otyrdy. Natasha onyń moınyna bilekterin oraı tastap, aldyna jyǵyldy. Ekeýi osylaı únsiz-túnsiz qushaq jazbaı uzaq súıisti. Kóz jumýly, kóńil mas sol bir shaqta olar aq seıseptiń sypyrylyp túsip qalǵanyn da baıqamapty.

Bir kezde Natasha shoshyp ketip, jińishke daýsymen shar ete qaldy. Rysqulov basyn Natashanyń betinen buryp aldy.

— Ne boldy?

— Anaý, — dep Natasha jylamsyrap Artýr jatqan irgeni kórsetti.

Bala kórpeden basyn shyǵaryp, Natashaǵa tesireıip qarap jatyr eken. Rysqulov úndemesten baryp, baýyrynyń basynan sıpap, kórpesin qymtady da, bilte shamdy sóndirdi.

Únsiz qarańǵyda irge jaqtan balanyń kózi jasyl ot shashqandaı kórindi.

Rysqulov oıana ketip, baýyryna tyǵylyp jatqan Natashanyń shashyn sıpady. Tósekten tómen qaraı altyn tolqyn sýsyldaı tógilip tur eken. Rysqulov basyn jastyqtan julyp alyp, tósekten tómen saýyldaı tógilgen altyn tolqynǵa suqtana qarady. Munshama baǵa jetpes qazyna túni boıy qushaǵynda jatqanyna bir retten pendeshilik júrekten maqtanyp, nasattanyp ta qaldy. «Arty jaqsylyq bolǵaı, nasyrǵa shappasa eken» dep kúdik te qylań berdi.

Tar tósekke eki adam erkin sımaı, Rysqulovtyń oń qoly, kórpe syrǵyp ashyq qalǵan eken, sýyq qarmap, zil tartyp tur. Ony elegisi kelmese de, janǵa ájeptáýir batqanyn baıqaıdy.

Sol aýyrsynǵan qolymen Natashanyń sýsyǵan shashymen oınap jatyp, kelinshektiń kishkentaı súıkimdi qulaǵynyń ushyndaǵy burshaqtaı brıllıanty bar altyn syrǵaǵa kózi tústi. Qushaǵynda jatqan baı áıel, basqaryp otyrǵany ashyqqan kedeı el. Qyrylyp jatqany qansha...

Taǵdyr Rysqulovqa dúnıeniń oıhoı qyzyǵyn tam-tum ǵana buıyrtqan: tuńǵysh ret kóńili súıgen sulý áıel qushaǵynda jatqannyń ózin kópsingendeı, Rysqulovty asharshylyq aıbyny óksheleı izdep, qyzyqty túnniń irgesin tintip ashyp, jalań saıysqa shaqyryp tur. Brıllıant eske sony saldy.

Natashanyń araıly kórkine súısine qarasa da, kóńilin bir kóleńke kólegeıleı beredi. Ekeýiniń qosylýy zańdy, nekeli bolsa da, osy qyzyq opasyz, az kún dáýren sıaqty kórinedi. Kókeıine shymyrlardyń:

Kókala úırek,

Qanatyn súırep,

Ushady-aý Bılikólden

Túıdek-túıdek, —

degen áni oraldy.

Áshirkúl, Zeınep,

Otyrmyn sóılep,

Bul qyzyq óter-keter

Óıdep, búıdep...

Natasha baıaǵyda Rysqulovqa aspandaǵy juldyzdardyń birindeı kóringen. Ony ańsaý, armandaý boldy, al jetemin dep sene bermeıtin.

Sol juldyz Rysqulovtyń qolyna ózi kelip qondy. Bári tym ońaı, tym jeńil sheshilgen sıaqty.

Rysqulov óziniń jıyrmadan endi asqan ǵumyrynyń ishinde eshqashan da ońaı jeńiske jetip kórgen emes. Jeńisterge jetetin, biraq sol jolda aıaýsyz ter tógetin, tipti basyn oqqa baılaǵan kezderi de bolǵan.

Jeńistiń dámi ylǵı da tátti ǵana emes, kermek te keletinin Rysqulov jaqsy biledi. Jaqsy bilgendikten de, myna qoınynda jatqan ǵajaıyp qazyna — uıqyda bir kórgen tátti tús sıaqty ǵajaıyp bolatyn sıaqty kórinedi.

Jáne bul ekeýiniń qosylýy ázirshe jalpaq elge jarıasyz jasyryndaý. Ras, Rysqulov óziniń úılenetini jóninde Kraıkom men TúrkSIK-ti qulaqtandyrǵan. Al toı jasamady. Jasamaǵany — sarańdyǵy emes. Kezeń sondaı edi. El ashtan qyrylyp jatqanda, bul asyr-tasyr toı jasap jatsa, oba kezindegi mereke sıaqty bolar edi de.

Osy taıaýda tóraǵa Kýshekın tótenshe komısar Kobozevtiń Máskeýden kelý qurmetine dep qonaqasy bergizdi. Dastarqanǵa qymbat konák, alqaly sharap, qyrǵaýyl eti, tipti bódeneniń etine deıin qoıylypty. Kýshekın bar jáne biraz joldastar tipti beıbitshilik pen molshylyqtyń teńizinde maltyǵandaı, aq túıeniń qarny jarylǵandaı mamyrajaı.

Rysqulov jeńil sharapqa ernin sál tıgizdi de, basqa taǵamǵa qol sozbaı otyryp qaldy. Sony baıqaǵan suńǵyla aqyldy adam Kobozev:

— Joldastar, bul dastarqan meniń Túrkistanǵa kelý qurmetime emes, «Orynbor tyǵyny» atylǵany úshin, Orynbor maıdanynda jeńiske jetkenimizdiń qurmetine dep baǵalaıyq. Jeńis qutty bolsyn, joldastar! — dep áńgimeni árlendirip áketti. — Endigi jerde Ortalyq pen Túrkistan arasynda tyǵyz baılanys ornaıdy. Kóp keshikpeı Frýnze bastaǵan maıdan Túrkistandy jaýdan múlde tazartady. Endi basmashylar da, aǵylshyndar da, atamandar da bizge asa qaýipti emes. Endigi qaýip — ashtyqpen arpalys. Eger sizder aıyp kórmeseńizder, myna dastarqan ústindegi mol taǵamdy ash balalarǵa úlestirip bereıik. Menińshe, Rysqulov joldas ta osyny qalaıdy.

Rysqulov árıne qalaıdy. Rysqulov onsyz da: Adamdar ashtan qyrylyp jatqanda tamaqtaryńnan bul dám qalaı ótedi, naısaptar! — dep aıqaı salýǵa áreń shydap otyrǵan.

Natashamen qosylý toıyn ótkize almaıtyny sondyqtan. Muny Natasha da túsingen.

— Tuńǵyshymyz bolǵanda eki toıdy biriktirip ótkizemiz, — degen ol Rysqulovty qushaqtap turyp.

— Tuńǵyshymyz týǵanda, jer jarylqap, el toıynyp, jeńis týy jelbirep, bereke kirse — alys-jaqyn, aǵaıyn-týǵan, jora-joldastyń bárin shaqyryp toı jasaımyz, juldyzym, — dep Rysqulov uıqyly kelinshektiń úlbiregen aqtamaǵyn ıiskeledi. Natasha oıanyp ketip, kózin keń ashyp, kúıeýine tańdana qarap, kenet atlastaı jup-jumsaq qos bilekpen Rysqulovtyń moınynan qapsyra qushaqtap, qatty qysyp, baýyryna tartty. Biraq tez sytylyp, shymyldyq mindetin atqaryp turǵan aq seısepti túrip, arǵy irge jaqqa qarap-qarap jatty da:

— Joq! — dep shoshyna aıqaılap jiberdi.

— Ne? — dep Rysqulov ta atyp turdy. Balanyń jatqan orny bos eken.

— Artýr! — dep daýystady Rysqulov.

Jaýap bolmady.

— Jar degende jalǵyz qaınyń, — dedi Rysqulov.

— Seniń bala kezińnen aýmaıdy. Sol seniń óziń shyǵarsyń, Turar? Birese bala bolyp ketip, birese eseıip kórinetin shyǵarsyń sen? Qorqamyn, — dedi Natasha.

— Qaıdaǵyny aıtpa, — dep kúldi Rysqulov. — Dalaǵa shyqqan shyǵar...

Kýshekın kómekshisine Ýspenskııdi shaqyrýdy buıyrdy. Eser Ýspenskıı TúrkSIK tóraǵasynyń orynbasarlarynyń biri, ári Erekshe bólimniń bastyǵy bolatyn.

Kóp kúttirmeı-aq Kýshekınniń kabınetine suńǵaq boıly, bir aıaǵyn shamaly syltyp basatyn, seldiregen býryl shashyn jylmıta qaıyrǵan, aqsur túsi sýyq kisi jorta jymıyp:

— Assalaý-malı-kým! — dep kirip keldi. Tipti eýropalyqtardyń ózine ádeıilep musylmansha amandasýshy edi. Buǵan sálemshi de, sálem qabyldaýshylar da máz bolyp kúlip alatyn. Bul joly Kýshekın lám-mım demesten qyzyl shekeli radıogram qaǵazyn usyna berdi. Onda: «Srochnaıa. Pravıtelstvennaıa» degen jazýǵa Ýspenskııdiń kózi aldymen tústi. Bir ret mátindi túgel jeldirte qarap ótti de, basynan bastap qaıtadan ár sózine qadalyp, taǵy oqyp shyqty. Radıogramda:

«Komýnıserdiń Ortalyq Komıteti Túrkistan respýblıkasy Keńesteriniń Ortalyq Atqarý Komıtetine jáne komýnıserdiń Ólkelik Komıtetine mynany habarlaıdy: VIII sıez qabyldaǵan Komýnıstik partıanyń programmasy negizinde, jumysshy-sharýalar ókimetiniń Shyǵystaǵy saıasatynyń múddelerine saı, partıada bar-joǵyna qaramaı, musylman jumysshy uıymdarynyń usynystary boıynsha, Túrkistannyń jergilikti halyqtarynyń ókilderin halyq sanyna qaraı meılinshe tepe-teńdik saqtap, memleket basqarý isine tartý kerek.

Ólkelik Musylman uıymdarynyń kelisiminsiz musylman qaýymynyń mal-múlkin rekvızısıalaý tyıylsyn, ulttar arazdyǵyn týdyratyn áreketterden aýlaq bolyńyzdar.

Túrkistannyń aldyńǵy qatarly revolúsıalyq kadrlary, orys proletarıaty óziniń revolúsıalyq paryzyn óteıdi, Ortalyq ókimet belgilegen sharalardy iske asyrýǵa bar múmkindikti paıdalanady, olardy júzege asyrý jolyndaǵy qıyndyqtardy jeńip shyǵady dep senemiz.

Osy tapsyrmalardyń oryndalý barysy partıanyń Ortalyq Komıtetine habarlansyn:

Lenın, Stalın».

Radıogramny siz ekeýmizden basqa eshkim oqyǵan joq, — dedi Kýshekın eki qolyn aldyna salyp, tuqshıyp otyrǵan kúıi. — Al mundaǵy jaǵdaılardy Rysqulov pen Kobozev talap etip júrgeli qashan. Ortalyq Komıtettiń bul qujatty Túrkistanǵa arnaıy joldaýyna qaraǵanda, Rysqulov — Kobozevterdiń áreketi bolýy da múmkin. Sirá, hat túsirgen bolar. Kobozev kópe-kórneý teris jolda, Rysqulovtyń jeteginde ketti. Bul ekeýin qalaısha súrindirýge bolady? Ekeýinen de qutylǵan jón. Qandaı aqyl aıtasyz?

— Radıogramny ázir jarıalamaı qoıa turý kerek. Jarıalasaq, Rysqulovta, Kobozev te jalynan ustatpaı ketedi. Bularǵa, eń durysy, aýyr aıyptar taǵý kerek te, radıogramny sodan keıin jarıalatý kerek, — dedi Ýspenskıı qysylmaı-qymtyrylmaı.

— Ol aıyptardy siz kóz aldyńyzǵa qalaı elestetesiz? — dep Kýshekın kózderi maıqabaq astymen syzattana jylt etip, basyn kóterdi.

Mende biraz materıaldar bar, — dedi Ýspenskıı astyńǵy ernin saýsaǵymen shuqylaı turyp. — Rysqulovtyń burynǵy oıaz Kolosovskıı qyzyna úılengenin biletin shyǵarsyz? Iá. Bul taptyq pozısıanyń shatqaıaqtap turǵan shaǵy. Sol áıeldiń bóle aǵasy keshegi Osıpov oqıǵasynyń bel ortasynda júrgen Prıhodko degen burynǵy rotmıstr. Qazir túrmede otyr. Rysqulov óziniń qaıyn enesine, ıaǵnı patshanyń Chernáev ýezindegi burynǵy bastyǵynyń áıeline Mankent ýchaskesinen jer bergizgen. Bul qalaı unaıdy sizge? Túsinesiz be, burynǵy oıaz Kolosovskııdiń áıeline! Al general Kolosovskıı Ashǵabad búligine qatysty emes pe?!

Kýshekın qýanǵannan eki alaqanyn bylq etkizip bir-birine soqty da, bir-birine úıkelep ornynan túregeldi. Janaryna ushqyn paıda boldy. Ýspenskııdiń janyna bardy, Ýspenskıımen boı teńestirip qatar turý Kýshekınge tıimdi emes edi. Qasy men kirpigi aq kóbelek shoshyp ushqandaı jalp ete qalyp:

— Ýspenskıı! Siz danasyz, — dedi.

— Túk te danalyǵy joq, kádimgi jumys.

— Qoıyńyz, qoıyńyz. Qarapaıymdylyq tek qaıyrshylarǵa jarasqan. Tym qarapaıym bola bermeńiz. Al endi mynany tyńdańyz: álgi rotmıstr Prıhodko túrmeden qashatyn bolsyn. Oǵan Rysqulov yqpal etken bolsyn. Bul bir. Aıtpaqshy, osy Rysqulovtyń týystary qaı ýeze kóp?

— Rysqulovtyń týystary barlyq jerde de bar.

— Al dálirek aıtsaq...

— Dálirek aıtsaq, Chernáev, ıaǵnı Shymkent ýeziniń Maılykent bolysynda ákesi týǵan. Vernyı gýbernıasynda ózi týǵan. Áýlıeata ýeziniń Merkesinde oqyǵan. Áýlıeata Ýezik atqarý komıtetiniń tóraǵasy bolǵan...

— Ol belgili... Negizi sonda Shymkent, Saıram jaǵynda boldy ǵoı.

— Túlkibas, Maılykent bolysy, dálirek aıtsaq.

— Aıtpaqshy, sol Maılykenttiń bolystyǵyna Rysqulovtyń jaqyndarynyń bireýin saılattyrýǵa bolmas pa eken? Baıqap kórińizshi. Bul eki.

— Nege bolmasyn?! Boldyramyz.

— Mine, osy eki tapsyrma oryndalsa, ar jaǵyn kóre jatamyz, Ýspenskıı. Sonymen radıogram ázirshe jarıalanbaıdy. Esińizde bolsyn: oqyǵan ekeýmiz ǵana! Sybys shyǵyp ketip júrmesin. Mundaǵy «uzynqulaqtyń» lezde tarap ketetinin bilesiz ǵoı. Saý turyńyz, Ýspenskıı! Jolyńyz bolsyn!

Kýshekınniń top-tolyq, tyrbyq saýsaqtary Ýspenskııdiń salaly qolyna kómilip, kórinbeı ketti. Ýspenskıı onyń bylqyldaq qolyn qattyraq qysty.

V

Maılykent bolysy máńgi ózgermesteı kórinetin. Biraq máńgilik esh nárse joq eken. Tipti Daýylbaıdyń ózi bolystyqtan túsken soń, esh nársege daýa joq. Biraq Daýylbaıdyń qolynan mórdi onyń nemere inisi Qorabek aldy. Bul endi Keńes bolysy. Qorabek jóndemdeý, orta sharýa, shirigen baı emes, kedeı tabyna bir taban jaqyn degen saıasat.

Qorabek bolys bolǵannan eldiń joly bolǵan joq: ashtyq degen aqıkóz ishin tartyp ysqyryp tur edi. Ashtyqtyń saldarynan jamıǵat arasynda ár alýan indet irgeden syǵalaı bastady. Sol qasirettiń eń bir qaharlysyna baıaǵy Moldabektiń Orazbaǵy ushyrady, Rysqul aǵasy Sibirge súrgin salysymen-aq Moldabektiń joly shatty-butty bolyp, shańyraǵy shaıqalǵan shaǵy. Shatysyp, týǵan jeńgesi İzbaıshaǵa qosyldy. Keıin İzbaısha ushty-kúıli, zym-zıa ketti. Moldabek óz masqarasyn ózi kótere almaı qusalyqtan óldi. Balapan basymen, turymtaı tusymen degen zamanda, onyń ólimi — jyrtyssyz, jyrǵalyssyz, jylaýsyz, tym eleýsiz ólim boldy.

Al endi Moldabektiń Orazbaǵy Rysquldyń Turarymen túıdeı jasty — jıyrmanyń beseýine endi shyǵyp edi ǵoı. Samal túsip, murny sáńkıip qaldy da, qurym kıiz tóselgen qujyradan shyǵa almaı, qartaıǵan shesheniń moınynda masyl bolyp otyrǵan.

— Qaıran, qaınaǵa bolsa, taýdan aıý atyp ákelip, ótin alyp berse, samalyń jazylyp keter edi, qaıtesiń, soryńa qaraı Rysqul joq, — dep sheshesi qaı-qaıdaǵyny qozdyrady. Rysquldy ańsap aıta beretini — ol bolsa, Moldabek İzbaıshany alyp adasqan edi degen de derttiń kúıik lebin shyǵaryp-shyǵaryp alǵandaǵysy.

Ári aýrý aınaldyrǵan, ári ashyqqan Orazbaq úıshiginen shyqpaı, dúnıeniń júzin kórmeı, tiri qalýǵa áreket te etpeı, ólsem óleıin dep, sonaý sońǵy saparǵa bet túzep, irgege qarap búk túsip jatqan kezi edi.

Sondaı sorly kúnderdiń birinde shabarman kelip:

— Orazbaq, bolys shaqyryp jatyr, bol jyldam! — dedi. Bolys shaqyrtqannan sýjúrek bolyp qalǵan anasy:

— Orazbaq naýqas qoı. Neǵylasyńdar áýrelep... Baıaǵy Rysqul qaınaǵanyń shataǵy ma taǵy da? — dep bez-bez etti.

Shabarman shatynaı tústi:

— Men bilmeımin. Alyp kel dedi, alyp baram! Orazbaqsyz ketpeımin.

— E, jasaǵan, jar bola gór, — dep sheshesi baıǵus balasynyń ústine baryn kıgizip, ústi-basyn qaǵyp, qaǵazdaı tazalap, Maılykent bolysynyń ordasyna ketip bara jatqan balasynyń sońynan kózi talǵansha qarap turyp qalyp edi. Kempir artyna burylsa, topan sýdan keıin inderinen súıretilip shyqqan sal sýyrdaı bolyp, úıleriniń irgesinde Ahat shal, qaltyraýyq Úsip, Shynybek, Dáý Omarlar tur eken.

— Ýa kelin, Orazbaqty qaıda alyp ketti? — dep syryldady Ahat qyzyljıek kózin ilmıgen saýsaqtarymen kólegeılep turyp.

— Bolys shaqyrady deıdi. Qorqyp turmyn.

— Qoryqpa, kelin. Turar bar ǵoı.

— Darıanyń ar jaǵynda bir sıyr bes tıyn deıdi. Qurysyn, ákelýi ıtten qıyn deıdi. Sol sen sıyna beretin Turaryńnan myna bizge ne paıda? Ne jaqsylyq kórdik? Baıaǵyda yrǵaıdaı moınyńa salyp kóterip júrýshi ediń sol Turardy. Endi «Ahat tiri me, óli me», — dep te suramaıdy, — dep tabalady Dáý Omar.

— E, jazǵan Omar, sen sóıtesiń, — dep kúrsindi Ahat. — Qaıdan bileıin. El bılegen ońaı emes, sáti túspeı júrgen shyǵar. Turar Túrkistandy bılep tur ǵoı, — dep Ahat úıine kirip ketti.

Dál sonyń aldynda Shymkentten kelgen ýezik sovdeptiń ýákili Qorabek bolyspen salqyn sálemdesip bolar-bolmastan, birden:

— Munda Turar Rysqulovtyń eń jaqyn týysy kim? — dep suraqty tótesinen qoıdy.

Qorabek ary oılap, beri oılap, esine jóndi eshkimdi túsire almady. Túsirer de me edi, Rysqulovtyń týystaryn tústeýden góri, olardyń myna ýákilge nege kerek bolǵanyn kóbirek oılap, kóńili alań, oıy shala shyqty. Rysqul áýleti degen Daýylbaı áýleti úshin kisi ornyna júre bermeıtin. Sondyqtan kim bar, kim joq dep mán berip jatpap edi. Kim jaqyn ekenin aqyry eski bolys Daýylbaı eske áreń-máreń túsirdi.

— Kim bar Rysqul áýletinde? — dep kergidi Daýylbaı shal. — Tozǵan áýlet qoı, áıteýir. Árýaq-Qudaıdyń qarǵysyna ushyraǵan deı me, baıǵustar. Anaý álgi Turar degeni bir jerde náshándik deı me?

— Bir jerde náshándik emes, TúrkSIK tóraǵasynyń orynbasary, Mýsbúronyń tóraǵasy, Kraıkom prezıdıýmynyń múshesi. Bul az ba sizge? — dep ýezik sovdeptiń ýákili eski bolysty biraz ezgilep aldy. — Onan da eń jaqyny kim, tezirek sony aıtyńyz!

Eski bolys Turardyń kim ekenin, árıne, biledi. «Qaradan shyǵyp ta han bola beredi eken-aý, toba, — deıtin ol ońasha oı terbelisinde. — Bul kátárjinniń balasy qaıda júrip qatarǵa qosylyp, bas bolýǵa jarap qaldy?»

Eski bolys ózine-ózi óte qıyn suraq qoıady. Jegenge toq, ishkenge máz bolyp júre bergenshe, kezinde balalarymdy beker oqytpaǵan ekem de dep opyq jedi. «Atyń barda jer tany jelip júrip, asyń barda el tany berip júrip», — dep edi-aý atam qazaq. Ózim shyǵanǵa shyǵyp otyryp alǵansha, jan-jaǵymdy bıiktetpegen ekem de, qysylǵanda yqtasyn bolatyn.

Eski bolys osylaı kúızeledi. Al qazir Sovdep ýákili alqymynan alǵanda qorlansa da, bir nársege qýandy, tabalaı qýandy. Túrkistannyń tutqasyn ustap turǵan Turar Rysqulovtyń da aýyz toltyryp aıtar týǵan-týysqany joq eken. Árıne, Turarda týysqan kóp ekenin, ısi qazaq qana emes, kóptegen ózge halyqtar da týysqan ekenin paıymdar edi ǵoı.

Eski bolys ýákildiń ekpininen eńsesi basylyp, kirjıip otyryp:

— Álgi Moldabektiń balasy Orazbaq degen bar. Eń jaqyny sol. Bylaı, shyraǵym. Rysqul men Moldabek bir týǵan. Moldabektiń balasy Orazbaq. Odan jaqyny joq, — dep edi.

Sovdeptiń ýákili:

— Shaqyrt onda sol Orazbaqty! — dep buıyrǵan Qorabek bolysqa. — Osy Maılykent bolysynyń bas kóterer azamatyn, aqsaqaldaryn túgel shaqyrt!

Munyń bári eski bolysqa da, jańa bolys Qorabekke de jumbaq kórinse de, ýeziń ýákili pármen berip turǵan soń amal joq, aýylnaı shabarmandaryn atqa qondyryp, jan-jaqqa shaptyrdy.

Ýákil bolystyń shaqyrǵan shaıyna barmaı, baý-baqshanyń ishinde, jańǵaq aǵashtyń túbinde, tekemettiń ústine teris qarap jatty da, jurt jınalǵansha, uıqyǵa ketti. Uıyqtar aldynda tapanshasyn belinen sheship alyp, jastyǵynyń astyna tyqty.

Túgine túsinbegen Kúmisbastaý kúbir-kúbir kúńkildesýden asa almaǵan. Datqalyqpen bolystyqtyń taǵy qulamaǵan Kúmisbastaý ulyqtardyń neshe alýanyn kórgen. Biraq myna ýákildeı qyrsyǵyn kórip-bilgen emes. Keńes ókimeti ornaǵaly da eki jylǵa aınalyp barady, esh belsendi mundaı tuldanyp kórgen joq.

«Saqtyqta qorlyq joq» dep eski bolys jańa bolysqa sybyrlap: «Shymkentke kisi shaptyr, Sovdeptiń tóraǵasyna adam jiber. Myna ýákil sonyń pármenimen kelip jatyr ma, álde ózinshe bopsalap júrgen jádigóı me?» — dedi.

— Bul ýákil óz betinshe kelip jatqan joq, — dedi Qorabek sozalańdata kúrsinip. — Sovdepte isteıtini ras. Jáne eki mılısıa ertkenine qaraǵanda, ýákil ekenine shúbá joq. Nede bolsa, kórip alaıyq. Kópe-kórneý qylmysymyz joq. Aqqa Qudaı jaq.

Rysqulovtyń týysqanyn surastyrýda ne syr bar? Álde sonyń jaqynyn bolys qoımaq pa? Sonda Orazbaqty ma? Oǵan halyq kóne me? Eski bolystyń aýzyna Orazbaq túskeni qandaı ońdy bolǵan. Ol bıshara bilimsiz ekeni óz aldyna, bet-pishinnen de kem ǵoı. Erteń Rysqulov ózi kúlki bolady ǵoı.

Eski bolys pen jańa bolys ózderin osylaı jubatyp, áliptiń artyn baqty.

* * *

Kúmisbastaý eńsesinen oıpańdaǵy aýyldar, aral-aral taldaraqtar, kógergen eginjaı kórinedi. Alysta kólbeı túsip Qarataý jaryqtyq jatyr. Qarataý men Alataýdy jalǵastyryp, Boraldaı, Qulan, Jabaǵyly taýlary kórinip tur. Qatarynan eki jyl soqqan qýańshylyqtan sansyraǵan Túlkibas atyraby súzekten súldesi qalǵan adamdaı meń-zeń. Jerdiń jumaǵy degen Túlkibastyń ózin qurǵaqshylyq uryp, japyraǵy jaıqalmaı, ańyzaq ańyrap, tandyry tartylǵan soń, basqa jerge ne shara?

Áıteýir, shóptiń tamyryn qazyp jesek te ólmespiz, tústikte tym bolmasa shóp tabylar dep úmittenip, Arqadan, yldıdan aýǵan ashtar Túlkibasqa jetip jyǵylyp, úmiti aqtalmaı, jantaq tamyry da tabylmaı, talaıy jer jastandy.

Myńda bir táýba, bıylǵy kóktem shyraıly. Eki jyl qysyr qalǵan aq shel aspan bıyl balpıa býazdanyp, sáýirde jańbyr molyqty. Ókimettiń kómegimen sebilgen azyn-aýlaq egistik zúmiretteı jáýdirep tur. Biraq el áli pisikshilikke ilingen joq. Pisikshilikke bir ilinse, ońalyp ketetin túri bar. Jańa azyq piskenshe, tym qurysa dúmbil tartqansha, endi aı shamasy kerek shyǵar. Halyq soǵan shydasa, soǵan jetse. Bir aı...

Bolys shaqyrady degenge, aýqat úlestiredi dedi me, keýdesinde shybyn jany bary qalmady. İlbitip balalaryn alyp kelgenderi de bar. Bolys, sirá, bárine bas tartatyndaı, eldiń aqsaqalymyz degender aldyǵa qaraı umtyldy.

Jasyl túńkeli, jalpaq aq úıdiń yq jaǵynda, órigi gúldep turǵan baýdyń ishinde, Maılykent mıllátiniń quryltaıy ashyldy. Bárin basqaryp, bılep-testep turǵan ýákildiń ózi. Bet-aýzynyń qorasan daǵy bar, bir shuńqyryna bir-bir burshaq syıǵandaı buj-buj qara jigit.

Al, halaıyq, qalaı, qarnyń ash pa? — dep tótesinen salyp, aýzyn ashqanda jarqyrap altyn tisi kórindi.

Tótenshe suraqqa ash bola tura: «Ashpyz», — dep aıtar aýyz tabylmaı qaldy.

— Árıne, ashsyńdar, — dep kópshilik úshin ýákildiń ózi jaýap berdi. — Al aralaryńda toqtar bar ma?

— Bar ǵoı, bar ǵoı, — degen daýystar elegizip estildi.

— Árıne, bar. Keshegi baı áli baı. Baılarǵa jaqyndar da bar.

— Al sizder Túrkistan respýblıkasy boıynsha ashtyqpen kúrestiń tótenshe komısary Turar Rysqulov qol qoıǵan zańdy Bilesizder me? — dep shúıildi ýákil.

— Joq, aınalaıyn, ol qandaı zań?

— Árıne, bilmeısizder. Óıtkeni ol zańdy myna Qorabek bolys jasyryp otyr. İs júzine asyrmaı otyr. Ol zańda aıtylǵan: baılardyń mal-múlki, astyǵy ashtarǵa úlestirilip berilsin delingen. Ash-jalańashtarǵa barynsha kómek kórsetilsin delingen. Sony istedi me myna bolys?

— Joq, buıyrmasyn, joq! — dep shar ete qaldy óz nesibesin urlatyp alǵandaı bir baıǵus.

— Yrymǵa buıyrmasyn!

— Aınalaıyn Turar-aı, aıtqan-aq ekensiń ǵoı.

— Eliń úshin eńiregen-aq ekensiń ǵoı!

— Toqta, shýlama túge! — dep aıqaılady ýákil. — Ortalyq ókimettiń pármenin oryndamaı, halyqqa qastandyq jasaǵan Qorabek Taıtelıev ornynan alynsyn degenderiń qol kótepińder!

— Kóter!

— Kóter! — desip birin-biri túrtpektep, jıylǵan jurt túgelge taıaý qol shoshaıtty.

— Bul zańsyz! — dep Qorabek jany alqymǵa kelgendeı aıqaı saldy.

— Sizdiń eldi ashyqtyrǵanyńyz zańdy ma? — dep ýákil ony jandy jerden ustady. — Qoldaryńdy túsirińder. Qorabektiń ornynan alynýyna kim qarsy, qol kóterińder. Bireý, ekeý, úsheý. Á, mine, Qorabek bolys qorǵaǵan baılar, mine, osylar...

Ýákildiń myna sózinen soń, álgi sırek qoldardyń ózi lezde qulap qaldy.

— Sonymen, Qorabek Taıtelıev qazirden bastap bolys emes. Mórdi tapsyryńyz, Qorabek!

— Joq, tapsyrmaımyn. Bul zańsyzdyq. Men áli ókimetke shaǵym aıtamyn, — dep Qorabek ońaı qulaǵysy kelmedi.

— Onda kúshpen tartyp alyp, ózińdi abaqtyǵa japtyramyz. — Ýákil eki ıyǵynda turǵan eki mılısıonerge kezek-kezek qarap qoıdy.

— Oıbaı eregispe, — dedi ákki bolǵan eski bolys.

Qorabek ishki qaltasynan mór emes, óz júregin julyp alyp turǵandaı kóp qınaldy. Aqyry aq shúberekke oralǵan mórdi alyp ta shyqty.

Ýákil ony dórekileý julyp alyp, sómkesine sala saldy da, sómkeni alaqanymen sartyldatyp turyp:

— Al, jamıǵat, endi jańa bolys saılaımyz. El bolǵan soń, sol eldi basqarýǵa laıyq erler de joq emes. Anaý bolsyn, mynaý bolsyn dep dýyldasyp, daýysqa salyp, shar sanap jatatyn ýaqyt joq. Bizge jedel iske kirisetin, álgi aıtylǵan ókimet zańyn buljytpaı iske asyratyn adam kerek. Ózi kedeı taptyń ókili bolǵany abzal. Ondaı adamdy ýeznoı sovdep sizderdiń yqylastaryńyzǵa usynady. Ol bóten emes, bógde emes, óz baýyryń. Ári dese, halqymyzdyń ardager azamaty, Túrkistan respýblıkasynyń basshysy Turar Rysqululynyń týysy — Orazbaq Moldabekuly.

— O-o-o! — degen dybys jappaı yńyrana shyqty. Halyq seńdeı soǵylysyp, ekeý-ekeý, úsheý-úsheý, gý-gý áńgime, ıý-qıý alasapyran boldy da ketti. Tipti ashtyqtan yńyrshaǵy aınalyp, áli ketken adamdardyń ózi saılaý degende delebesi qozyp, aýyljaq aýrý qalmaı, ana rý anany, myna rý mynany aýyzǵa ala bastady.

Ýákil sasaıyn dedi. Shymkentke Tashkentten arnaıy kelip jatqan Ýspenskııdiń tapsyrmasyn oryndaı almaı qaıtsa, abyroıdyń allaýaqpar bolǵany. Ýspenskıı degen sóz — TúrkSIK degen sóz. TúrkSIK bolǵan soń, Ýspenskıı óziniń atynan emes, Turardyń atynan tapsyrdy ǵoı. Al eger bul isti abyroımen aıaqtap shyqsa, ýákil Shymkentten Tashkentke, respýblıkalyq ókimetke qoly jeteıin dep tur ǵoı.

Ýákil aıqaılap jiberdi:

— Ýa, jámıǵat, halqymyzdyń sardary Turar Rysqululyn syılaǵanyń Orazbaqty da syılaısyń. Turar halyq qamyn jep, sonyń joǵyn joqtaǵan asyl azamat. Orazbaqqa qarsy bolǵanyń — Turarǵa qarsy bolǵanyń. Oǵan qaıtip dátiń shydap qarsy shyǵarsyń? Qane, Orazbaq Moldabekuly, beri kel, beri taman!

Aǵaıyn-týǵannan, jalpy adam ataýlydan irgesin aýlaq salyp, el-jurttan ózin-ózi alastap, jurt kózine kórine almaı pushaıman bolyp, murnyna túsken qurt janyn da jegideı jep, tirshilik aldanyshyn talaq tastap, ómirge enjar qarap, úıshiginen shyqpaı, ólim kútip jatqan Orazbaqqa oılamaǵan, úsh uıyqtasa túsine kirmegen batpan baqyt basyna kelip qonǵaly turǵanda, Orazbaq óziniń áli adam ekenin, tipti kóptiń biri emes, kósemi bolaıyn dep turǵanyn sezingende, ózgerip sala berdi. Sáńki murnyn tańyp tastaǵan aq shúberekti túzeńkirep qoıyp, shıraq basýǵa tyrysyp, tipti dik-dik etip, ýákildiń janyna jetip-aq bardy. Áýeli ýákil onyń kepıetin kórip, sasyp qaldy. Lezde esin jıyp, syr bermeýge tyrysty. Onyń qazirgi hali ózennen ótip alyp, kópirdi órtep jibergen adamnyń syńaıyndaı: sheginýge jol joq edi.

— Qane, Orazbaq bolys saılansyn degenderiń qol kóterińder!

Kóz kórse, júz uıalar, jurt jabyla qol kóterdi.

— O, arýaq! O, qasıetti babalarym! Saı-súıegiń syrqyrady-aý! Sonoý Qoqannan beri basynan baǵy, astynan taǵy taımaǵan qaıran Taıteli áýleti! Bul qalaı boldy?! Bul ne zaman?! Aqyrzaman! — dep Qorabek Alataýdyń shyńdaryna qarap qos qolyn jaıyp, tizerlep otyra ketti. Babalary Alataýdyń shyńdaryna aınalmasa kerek, zańǵar bıikter selt etken joq.

Arýaqty syılaǵan qazaq, Qorabek babalardy aýyzǵa alǵanda kádimgideı bosańsydy. Álgide nege qol kóterdik degendeı, Qorabekke qaraı almaı, aqyryn-aqyryn yń-shyńsyz jyljyp taraı bastady.

Qorabektiń kózinen balqyǵan qorǵasyn tamshylap turdy.

* * *

Sóıtip, «mata dańqymen bóz ótedi, ata dańqymen qyz ótediniń» keri kelip, oıda joqta Orazbaq bolys odyrańdap shyǵa keldi.

El shýlady:

— Elý jyl boıy: Qoqannyń tusynda da, Nekalaıdyń tusynda da, Kerenskııdiń kezinde de, tipti Keńes ókimeti kelgende de qolynan týy túspegen Daýylbaı áýletiniń taqtan qulaǵany — neniń nyshany?

— Jaqsylyq pa? Jamandyq pa?

— Áı, ózi de Sálik-Saryǵa tizesi qatty batyp edi: jer aýdaryp, elden bezdirip jiberip edi, kezekti dúnıe degen osy. Endi Daýylbaı áýletiniń topyraǵyn sýyryp, kúlin aspanǵa ushyrady áli bul Sálik-Sary.

— Túrkistanda Turar otyrǵanda, endi Daýylbaıdyń kúni batty.

— Turar, Turar deısińder. Turar ádil bolsa, aýzy qısyq bolsa da baıdyń uly sóılesin dep óziniń tatymsyz týysqanyn bolys saılattyra ma?

— Óshir únińdi, oıbaı! Orazbaq estise ońdyrmaıdy.

— Kúni keshe kebisim jatqan jerge jolaı almaıtyn Orazbaqtan búgin qorqyp únimdi óshirgenshe, qara jer qaq jarylyp óle ketkenimniń ózi artyq!

Áıteýir, taqqa qonǵan soń aqymaqqa da atqosshy tabylady. Orazbaqty marapattap, qoshamettep qopańdaǵandar da tabyldy. Onyń kebi kúni keshe Daýylbaı-Táıteli áýletiniń otymen kirip, kúlimen shyǵyp júrgender edi. Qojanasyrdan surapty deıdi: «Qojeke, dosyńyz kóp pe, qasyńyz kep pe?» — dep, Qojekeń: «Men taqtan túsken kúni belgili bolady», — depti. Sol aıtqandaı, kúni keshe Qorabektiń jolynda qurbandyqqa shalynyp kete jazdap júrgender búgin jalt berip shyǵa keldi.

Orazbaqtyń óz betinshe bılik qurmaq turmaq, aıaq astyndaǵy aıqyn joldan tapa-tal túste adasyp, jón taýyp júre almaıtynyn biletin ákkiler lezde atalyq mindetin atqaryp, jańa bolysqa aqylshy bolyp shyǵa keldi. Sonyń biri — burynǵy bolys Qorabektiń tilmashy Qyrbas bolatyn. Jasyna jetpeı shashy kók kódedeı úlpildep qalǵan, saqal-murttan typ-tıpyl kóse, reńi syrlap qoıǵan qońyr taqtaıdaı, dúrdik erin, tańqy tanaý, pysyqaı jigit edi. Shymkentte birer jyl oqyp, orysshany úırengen. Atqa minip júrgende eńgezerdeı kórinip, jerge túskende alasaryp qalatyn: keýde turqy kelisken de, belden tómen qaraı qýshıtyp, maımaq etip jaratqan. Sondyqtan ol qazaq dástúri boıynsha attan túsip amandaspaı, kiriptar bolmasa, at ústinde turyp qol usynatyn.

Orazbaqqa aldymen tilmash kerek, hatshy kerek. Orazbaqtyń orysshasy joq. Musylmanshasy da mardymsyz. Musylmanshaǵa baıaǵyda Ahat aqsaqal qansha mıyna quısa da, úırete almaı qoıǵan. Sol Ahat Orazbaqtyń bolys bolǵanyn estigende qatty renjidi.

— Oıbaı-aý, qýanbaısyń ba qaıta! Qudaı ózi bergen baqty basqa tepken netkeniń?! Osy Ahat kókem-aq keri tartady da turady, — dep Dáý Omar jorta burqyldaǵan. Sonda Ahat demigip, daýsy qyryldap otyryp:

— Baq shirkin adasyp baryp aqymaqqa qonsa, nesine qýanaıyn. Orazbaq aldymen Turardy, odan soń búkil Sálik-Saryny uıatqa qaldyrar. Men sodan qorqamyn. Orazbaq — kóz aldymyzda ósken Orazbaq qoı. El bıleýge jaratylǵan adamnyń pishini bulaı pishilmese kerek. Qudaı qýratyp qoıǵan qýshyq mańdaı sorlyǵa bolys bolmaq qaıda? Elge kúlki bolar qaıta, — dep kúńirendi.

«Durys-aý, áýlıeniń sózindeı-aý sóziń, qý qaqbas!» — dep tistendi ishinen Dáý Omar. Dáý Omardyń bul habarǵa qýanbaı, ótirik qana yrsıatyn jóni bar. Sálik-Sarynyń endigi bas kótererimin dep sanaıdy ózin. Ahat bolsa, tórinen kóri jaqyn, baıaǵyda edi: áne óledi, mine óledi degeni, biraq qasqyrdyń taramysyndaı jany siri eken, áli keledi, jaryqtyq. Dáý Omar Sálik-Sarynyń basqa erkek kindiginen ózin ilgeri kóredi. Endeshe bolystyqqa Turar adam tappaı qalǵandaı, myna meni kórmeı, Orazbaq mańqany qalaǵany nesi?! — dep óte qapa boldy.

Ári dese, patsha qulady. Kerenskıı ketti, Keńes ókimeti — kedeıler ókimeti keldi degenge, jaman atqa jaıdaq minip, Kókirektiń bazarynan aýylǵa súıinshi surap shapqan osy Dáý Omar bolatyn. Kókiregi oıaýlyqtan emes, bilimdar kóregendikten emes, «kedeı ókimeti» degenniń óz janyna jaqyn ekenin, áıteýir, bir túısikpen sezgen Omar, jańa ókimetti qýana qarsy alǵany ras. Daýylbaı taǵynan qulaǵanda esil esek dáme á dep bas kótergen. Kedeıden bolys qoısa, meni nege kórmeıdi degendeı biraz edireńdegen. Biraq Daýylbaıdyń ornyna onyń jaqyny Qorabek otyrǵan soń, yshqynyp ish tartyp qalǵan.

Al endi Qorabek te joıylyp, ornyna Turardyń jaqynyn tabý kerek bolǵanda, nege ǵana Dáý Omardy kózderi kórmegeni tym túsiniksiz edi. Muny Dáý Omar tikeleı Turardyń ózinen kelgen túıtkil dep túsindi. «Qarys-qarys, súıem-súıemdigin» istedi-aý, sonda Orazbaq pushyq Turarǵa menen góri bir taban jaqyn boldy-aý, áı qý dúnıe-aı! — dep Dáý Omar bas barmaǵyn shaınap, ishi álem-jálem bolyp, qyzyp ketip edi.

* * *

Orazbaq á degennen óz tizginin Qyrbasqa ustatty. «Burynǵy bolystyń quıyrshyǵy, satyp ketedi», — dep árkim-árkim sybyrlap edi, olardan Qyrbastyń ózi ótimdi keldi. Sovdeptiń ýákili saılaý jınalysynyń qorytyndysyn hattap, oǵan jańa bolys qol qoıyp, mór basýy kerek edi. Áne, sol bir qınalǵan shaqta Qyrbas tabyla ketti de, Orazbaqty oppadan aman alyp shyqty.

— Sen Kirbás, órnindá kálásiń, — dedi oǵan Orazbaq.

Qyrbas áýeli Orazbaqty durystap kıindirýden bastady.

— Keńes ókimetiniń bolysy burynǵy bolystar sıaqty jabaıy-jaıdaq kıinbeıdi, — dep eýropasha kostúm, aq sháıi kóılek, oǵan qara galstýk alyp berdi. Al basyna dóńgelek qundyz bórik kıgizdi. Týasy ústine mundaı shúberek ilmegen Orazbaq kıimine qylaý tıgizbeı, boıyn kútetindi shyǵardy. Aıaǵyndaǵy hrom etiktiń jaltyrynan adamnyń sýreti kórinetindeı boldy.

— Sen arýaqty jerden shyqqansyń. Tegińe tartqansyń. Mynaý seniń baıaǵy Álimbek batyr babańnyń qylyshy, — dep, salańdatyp beline bir qaıqy jataǵan baılap berdi. Qansha izdese de altyatar nagan tabylmaı, sodan Orazbaq taqymyna qus myltyq basyp aldy.

Bes qarýy túgeldenip, kıim-basy jóndelgen soń:

— Endigi keregi — aq jaýlyq. Óziń bolys, óziń boıdaq bolsań, jaraspaıdy. Endi seniń úıine ulyqtar kelip túsetin bolady. Aıtalyq, Tashkentten Turar Rysqulov keldi delik. Qaıda túsedi? Árıne, bolystyń úıine. Sonda úıinde qatynyń joq bolsa, nemene, bireýdiń qatynyn qaryzǵa ala turasyń ba? Joq, bolmaıdy. Seni aıaqtandyrý kerek. Ol jaǵyn, maǵan sen, ózim qarastyram, qam jeme, — dedi Qyrbas. — Al endi keshegi ýákil aıtqan tapsyrmany oryndaýǵa kirisý kerek. Ashtarǵa járdem astyq jınaý kerek. Kimnen alamyz, kimnen bastaımyz — sony oılastyraıyq.

— Áı, munyń áqyl-eı, — dedi Orazbaq razy bolyp. — Ókimettiń áıtkánin oryndaý kerek.

— Ókimet-ókimet. Ashtyqpen kúres jónindegi qujatqa anaý-mynaý emes, Turar Rysqulovtyń ózi qol qoıyp otyr ǵoı. Saǵan senip, bolys saılatty. Endi sol senimdi aqtaý kerek.

— Óniń jón-eı, Turar áıtkán soń orindeý kerek, — dep qostady da, Orazbaq kenetten túlen túrtkendeı tyrq-tyrq kúldi. — Sol Turardi kishkentaı bála kúninde táláı uryp jilatip edim. — Osyny aıtqan kezde tanaýynyń samaldan saý qalǵan kertpegi kólbaqanyń jelbezegindeı isinip ketti.

— E, balalyqta ne bolmaıdy... Endi mynany oılasaıyq, Oreke, — dedi Qyrbas Orazbaqty qaqpaılap jónge salyp. — Azyq-túlik jıǵanda — qazir eshkimde tirelip turǵan azyq ta, túlik te joq. Tam-tum, taqyl-tuqyl dán, birer tuıaq árkim-árkimde bar. Óte bir sińiri shyǵyp, sirkesin syqqandar bolmasa, aýqattylardyń bárin aralaımyz. Aldymen Sálik-Sarydan bastaımyz. Nege deısiń ǵoı. Áýeli óz týysqandaryńnan bastasań, basqalar jym bolady, aýyzdaryna qum quıylady. Birdeńe dese: e, sen turmaq, óz týysqandarymdy da aıaǵan joqpyn, sen kimniń shikárasy! — dep shyǵa kelesiń. Kelistik qoı, Oreke?

— Kelistik-eı. Ákilińnán áınáláıin. Áı, áıtpaqshi álgini qoshan, — dep Orazbaq taǵy tyrq-tyrq kúldi.

— Neni? Á, anaý ma? Túsindim, Oreke. Qudaı qalasa bolyp qalady. Áýeli azyq-túlikti bir qarqyn júrgizip alaıyq. Anaý álgi Nurlyda aı dese aýzy, kún dese kózi bar bir sulý bar. Buıyrsa, sol sulý ekeýiń bir shymyldyqtyń ishinde... Oıhoı, zaman-aı.

— Áı-áı, Kirbás, áldap kúdáı úrmasin-aı. Óziń tóndirip kóıdiń ǵoı, tegi. Sulý deısiń be-eı? Meni netip... kergimeı me, áıtáýir.

— Bolysqa kónbeı kórsin, — dep qoqılandy Qyrbas.

Kesirinen saqtasa, Sálik-Sary aýyly áne-mine jańa astyqqa ilinip, tike kelgen ajal bolmasa, óle qoımas. Óle-óle boldy ǵoı. Jıyrma tútin Sálik-Sary júndeı tútilip, sonaý Almatynyń ar jaǵynan jıyrma bes jyldan soń elge áreń jetip, endi-endi esi kirip, etegin jaba bastaǵanda úlken jylan tap kelip, asharshylyqpen birge kelgen indetten, qara sheshekten ásirese bala-shaǵa baýdaı tústi.

Talǵar taýdan Túlkibasqa tuńǵysh qaıtqan Dáý Omar, 1906 jyly Rysqul súrginge Sibir ketken soń, bir-birlep, úzdik-sozdyq, aryp-ashyp, áıteýir týǵan jerge jetip jyǵylǵan Shynybek, Qorǵan, Úsip... eń sońynda Ahat edi. Burynǵy quramnan Rysqul joq, Moldabek joq, Qýanyshbek joq. Al ajalym aldaqashan jaqyn dep ólim noqtasyna moıynusynyp qoıǵan Ahat áli tiri.

Shyqpa, janym, shyqpa dep saı-saıdan jýa terip, alǵy shaıyp jep, úrkektep otyrǵan úrkerdeı aýyl — endi Orazbaq bolys aýyly ataldy da, Maılykent bolysynyń kindigine aınaldy. Bardamshylyq zaman bolsa, ulan-asyr toı jasaıtyn jaǵdaı ǵoı. Orazbaq bolys bolǵanda, Sálik-Sary tyshqan murnyn qanata almady, ne kerek.

Sóıtip otyrǵan aýyldan ashtar úshin azyq-túlik jınaý bastalǵan.

Beline qylysh, moınyna myltyq asynǵan Orazbaq qasynda Qyrbas hatshy, mılısıasy jáne bar, cay etip Sálik-Saryǵa jetip kelgen. Ógiz jekken arbalary sońynda.

— Orazbaqpysyń, qaraq? — dep jaman úıdiń yǵynda shúıirkelesip otyrǵan Ahat pen Úsip óz qandasyn tanymaı, qalt-qult etip oryndarynan tizelerine taıanyp áreń turǵan. Olar oryndarynan turǵanda Orazbaq attan túsken joq. Qaıta astyndaǵy toq torynyń tizginin jorta julqyp, aty atyrylyp tur eken dep aıtsyn dep, janýardy julmalap zárezap etti.

— Ókimettiń tápsirmásimen júrmiz, — dedi Orazbaq at oınaqtatyp, aýyzdyqpen alysqan bolyp.

Toq tory atyrylyp turǵan asaý bolmasa da, ıesi tizgindi tarta-tarta ezýin jyrtar bolǵan soń, kózi aqılanyp, osqyrynyp, ózinshe tarpań minez shyǵarǵan. Qaltańdaǵan eki shal tory at qaǵyp ketpesin dep yǵysa-yǵysa úıdiń irgesine tirelip qalǵan.

— Áshtárta áýkát kerek. Áýkáttaryńnan bólisásińder. Káne, Áhát átá, sizden bastaımyz. Ósidán on kún búrin bir káp táriń bar edi ǵoı. Káıdá. Sóniń jártisin ber. Áne árbágá ápárip sal.

Ahat ıegi dir-dir etip, sóılerge sóz taba almaı, tutyǵyp qaldy.

— Qaıdaǵy bir qap tary, Orazbaq?! Ashtarǵa kómek berer bolsań, aldymen bizge ber, oıbaı! Sálik-Sarydan ótken kedeı el joq bul atyrapta. Ókimet ádil eken, bizge kórsetsin járdemin! O nesi-áı! Bıtimdi syǵyp, qanyn jalap otyrsam, menen tary suraıdy ǵoı.

— Átá, meniń bólis bólgánimá kúángániń ósi me? Sender búıtip búlingende, básqa el ne demek, á? Sóndá meni erteń ána Kórábek kúsátip ókimettiń tápsirmásin órindámádiń dep órnimnán álip tástáıdi. Sól me senderge keregi, á? Túyskán bólip járitkándáriń ósi me?! Áı, kúdálykka kelgendeı sizilá kálipsińdar! Tús áttan! Kir úıge! Álip shyq tárini! — dep Orazbak nókerlerine mańq-mańq etti.

Ahat Orazbaqqa jaqyndaıyn dese, kózi alarǵan tory at qyrshańqylanyp tisin aqsıtty. Orazbaq meni estimeı turǵan shyǵar dep Ahat qyryldaq daýsyn barynsha shyǵardy.

— Áı, Orazbaq talǵan júrekke talshyq etip otyrǵan birer ýys taryny alýyn alarsyń. Biraq berýin kimge beresiń? Bizden ótken ash bar ma osy oraıda?

— Bilmeımin, — dedi Orazbaq túkirigi shashyrap, — men ókimetke tápsirámin.Ókimet kimge bererin óz biledi. Áshtargá átala pisiredi. Túrár solaı degen deıdi.

— Turar olaı demeıdi ǵoı. Turar kedeıdi tona, qına, qıanat jasa demeıdi ǵoı. Olaı dese ony meniń kóz jasym atyp keter. Turar — halyq úshin Turar. Al halyqqa kóldeneń turǵan kúni Turar tuǵyrynan túsedi. Al seni shynnan Turar bolys saılatsa, onda jaramaǵan eken. Onda Qudaıdyń ózinde de ádilettik joq bolǵany.

— Áı, kákbas. Turardy tildeme! — dep Orazbaq mańq etti.

Manadan beri sazaryp, qalsh-qalsh etip turǵan Úsip jerde jatqan kúrekti ala salyp:

— O, shirkin, senen boqtyq estigenshe, ólgen artyq! — dep qulashtap turyp, Orazbaqty bastan ala ura bergen kezde, Qyrbas — kúrekti alqymynan ustaı aldy.

— Óıbáı, máná káltiráýik meni kúrekpen úrip óltire jázdady-eı! — dep Orazbaq qylyshqa jarmasty.

— Ókimettiń ókiline qyzmet ústinde qastandyq jasaǵanyńyz úshin sottalyp ketesiz, — dep túsindirdi Qyrbas Úsipke.

Qyrbas endi Orazbaqtyń qylyshyna jarmasty. Ózin anyq ajaldan saqtap qalǵany úshin Qyrbasqa dán rıza bolǵan Orazbaq Qyrbastyń aıtqanyna tez kónip, qylyshty qaıtadan qynabyna saldy.

— Sottasań-sotta! — dep qalshyldady Úsip. — Rysquldan áýlıe emespin. Biraq Saımasaı bolysty atyp óltirgeni úshin Rysquldy patsha sottap edi, al endi aqymaq Orazbaqty attan uryp túsirmek bolǵanym úshin meni Keńes ókimeti sottar. Keńes ókimeti kedeılerdiń dosy deýshi edi, meni dosym sottasa, ókinishti-aq. Basqa túkke ókinbeımin men beıbaq.

Bular osylaı shań-shuń bolyp jatqanda, Orazbaq bolystyń jasaqtary Ahattyń ólesi kempirin domalatyp tastap, úıden jarty qap taryny súıretip alyp shyǵyp, ógiz arbanyń ústine atyp urdy.

Ahat qapqa qaraı umtylmady. Oǵan qaýqary da qalmaǵan. Tek dýalǵa aryq arqasyn súıep turǵan qalpy, sylq etip tizesi búgilip, súıretilip otyra ketti.

— Endi miná káltiráýik ıttiń úıin tint! — dep buıyrdy Orazbaq.

Úsiptiń jataǵan jaıdaq tamy Orazbaqtyń qaharynan qorqyp buǵa túskendeı tym júdeý kórindi. Daýylbaı jaman jaý edi, biraq mynandaı sumdyqqa ol da barmaǵan.

Kókpeńbek aspanda aqtańdaq bulttar kóship barady. Jer betinde týysqan týysqandy bopsalaǵan keleńsiz qylyqty kórip, bulttar muńaıatyn sıaqty. Zıpa terektiń basy ıilip-ıilip, japyraǵy jamyrap, jabyla jylap qalǵan.

Ultýǵan kempirdiń ashshy aıqaıy aspanǵa shanshyla shyqty. Eldiń, jurttyń qaıǵy-qasiretinde, ashyqqanynda sharýasy bolmaı, kerilip jatqan mańǵaz Dáý-Qara taýynyń arqasyn da aıaz qaryp, dir-dir ete qalǵandaı boldy. Ananyń balany joqtap zarlaǵany bir basqa da, ananyń balany qarǵap zarlaǵany múlde basqa bolady eken.

Ultýǵan — Moldabektiń báıbishesi ǵoı. Basynan neshe alýan dáýren ótken. Jaqsylyqty da, jamandyqty da Sálik-Sarymen birge bólisken. Osy elge búldirshindeı qyz kezinde kelin bolyp kelip, endi beli búkir kempir bolǵan. Aqsaqal-kóksaqal jınalyp Moldabekke İzbaıshany qosqanda, keýdesinde jany bar ǵoı, qyzdaı qosylǵan óz baıyn qyzǵanǵany ras. Al biraq Rysqul qaınaǵasy úshin qabyrǵasy qaıysqany jáne ras. Rysquldyń jolbarys týyp, onyń inisi Moldabektiń baraq bolǵany qusalandyrar. Endi osydan Rysqul záýide qaıta qalsa, bul sorly ne betin aıtady dep baıy úshin de qaıǵymen qan jutar. «Meıli, qarańqalǵyr. Orazbaǵym aman bolsyn, ólmespin, er jetse, sonyń eteginen ustap kúneltermin», — dep ózin-ózi jubatqan.

Sóıtip sengen Orazbaq búgin áldeqalaı baq qonyp, dárejege jetip edi, aýzym aqqa endi tıgen shyǵar dep, búkir kempir Qudaıǵa qulshylyǵyn uryp otyrǵanda, sol Orazbaq áýeli óz juraǵatyna qyrǵıdaı tıdi.

— O, sorly balam, lezde kóziń sheldenip qaldy ma? Kózińdi ash, Orazbaq! — dep kúńirendi búkir kempir. Nege ekeni belgisiz, bul eldiń aq jaýlyǵy kóbinese qartaıǵanda belin jaza almaı, shala jabylǵan bákideı búktetilip qalady. Bala týǵannan desedi. Orazbaqty týamyn dep búkir boldy-aý sonda myna kempir. — Qolyńdy kimge kóterdiń, baıǵus balam, arýaq atyp ketpesin. Tilimdi al da, qoı, balam. Birge týǵan uıalas baýyrlaryńnan, Sálik-Sary babamnan keshirim surap jyla, balam.

Bul kezde bolystyń jigitteri Úsiptiń jaman úıiniń shańyn qaǵyp jatqan. Ý-shý bolyp, jaısyz habar shyqqannan-aq Dáý Omar janushyryp, qatyn-balasyn úıdiń burysh-buryshyna qaraýyl qoıyp, ózi mal tamnyń túkpirindegi eski uraǵa eki qap qyzyl taryny apyl-ǵupyl tóge salyp, betin sabanmen jaýyp, onyń ústin qımen búrkemelep, túk bildirmeı, tym-tyrys otyrǵan.

— Endi úıdi tintse, tinte bersin, — dep óz saqtyǵyna, óz amalyna rıza bolǵan Dáý Omar.

Úsiptiń úıinen teri sypyraǵa oraǵan bir tostaǵan talqannan basqa túk te tabylmady. Jaman-juman, eski-qusqy kórpe-tósek, júni tyqyrlanǵan bóstek, kóneden qalyp bul kúnde tozyǵy jetip, byrt-byrt syna bastatan oraýly shym shı — báriniń túte-tútesi shyqty. Qansha aqtarsa da, qansha tintse de bir tostaǵan talqannan basqa túk tabylmady. Jalǵyz bútin, kóztartar zat — Úsiptiń qyzǵyltym gúldi, shap-shaǵyn, sharshy jaınamazy edi.

— Ál ana jáınamazdy, — dedi Orazbaq jasaq jigitke.

— Oý, ony qaıtesiń? Ol jaınamaz ǵoı, — dep qaltyrady Úsip.

— Kedeılerge tek támaq emes, kıim de kerek, bildiń be? — dep ejireıdi Orazbaq.

— Qolyńdaǵy kıim emes, jaınamaz, malǵun!

— E, jaınamaz bolsá she? Eń bolmáǵanda bireýge shilǵáýǵa jaraıdy. Ó nesi-eı!

— Jaınamaz shylǵaý bolǵansha, sen ultaraq bolsaıshy, shirigen ıt!

— Áıtqanym-áıtqan, kedeılerge shilǵáý da kerek, — dep Orazbaq shıq-shıq etip, murnyn basyp kúlgen boldy.

— Sonda myna men kimmin? — dep Úsip Orazbaqtyń jaǵasyna shapshydy. Qyrbas ustap qaldy. — Aıt, kimmin myna men?

— Sen Úsip káltiráýyq.

— Joq, men baımyn ba, kedeımin be — sony aıt!

— Sen ákmáksiń. Ortálaryńnan Orazbaq bolys bolyp shikkánda, qýányp, qýáttaýdyń orniná, máǵán kársi qol kótergen ákmáksiń, báriń de ákmáksińder. Esektiń mıin jegensińder.

— Oreke, sabyr etińiz. Osy da jeter. Endi basqa aýylǵa baraıyq, — dep basý aıtty Qyrbas hatshy.

— Sen, Kirbas, ne dep tursyń? Men bul áýildi túgel tintpeı tinbáımin. «Týra bıde týǵan joq». Bilip qoı ósini! — Orazbaq qoqılanyp aldy.

«Apyraı-aı, bul isti osy aýyldan bastaýdy ózim úıretip edim. Endi óz aqylymen tapqandaı bolyp turǵanyn qarashy. Mynaý sumdyq shyǵar. Týǵan anasynyń zarlap jatqany anaý. Oǵan búlk etpeıdi. Mynaý sumdyq shyǵar», — dep Qyrbastyń ózi túńile bastady. El tonaýǵa kelgende aldyna jan salmaǵan Qyrbas jyryndy qaıyrymsyzdyq jóninde myna Orazbaqpen salystyrǵanda jip ese almastaı bolyp shyqty.

— O, shyqqyr kózim, muny kórip qalaı shyǵyp ketpeı tursyń! — dep Ahat jalbyr qastyń astynda onsyz da kórinbeı, tartylǵan qudyq túbindegi bir qasyq sýdaı jyltyraǵan janaryn jumyp alyp, óz mańdaıyn ózi toqpaqtady. — Bul Sálik-Sarynyń kúlin kim sýyrmady, shańyraǵyn kim shaıqaltpady: Daýylbaı da, Saımasaı da, Qoqan da, Nekálaı da silkiledi. Al endi óz kúshigim, ózim asyraǵan, ózimniń Sálik-Sarymnan týǵan pushyq ıtim ózimdi qapqanda, qaýyp qana qoımaı, búkil aýyldyń óli júnin julyp, shańyraǵyn túsirip, ýyǵyn syndyryp jatqanda qalaı ǵana tiri otyrmyn, shyqqyr kózim, muny kórip!..

Ahattyń sózin estip, apyr-aı, ras-aý dep jatqan jan joq. Arýaqtyń súldesindeı shal bul aryzdy kimge aıtyp otyrǵanyn ózi de bilmeıdi. Al Orazbaq toby bolsa, az aýyldyń shetinde, tap berse, jalt bereıin dep edireıip, úrkektep oqshaý turǵan Omar úıine bet aldy.

Dáý Omar basqa Sálik-Sary sıaqty Orazbaqty qarǵap-silep, tildegen joq. Basqalar sıaqty qoıyn aldyryp baryp qorasyn bekitip turǵan bul emes. Úıinen eshteme tabylmaıtynyna senimi bekem.

— A, Orazbaq zeketiń bolaıyn, kel, kel, qaraq! Ókimettiń isi ǵoı, aıyby joq. Qara. Bar bolsa, ózim-aq aıtqyzbaı berer edim. Joq qoı, joq. Bul qartaıǵan, qaıraty qaıtqan jaman Omar ákeńde ne bolad? — dep Dáý Omar búksheńdep, qorbıǵan denesin kishireıtip kórsetýge tyrysty.

— Ne bolátinin biz bilemiz. Ósi áýildági ishegi máıli sensiń ǵoı. Jásirásiń. Orázbák táppaı qoımáıdi, — dep Orazbaq Dáý Omardyń jalpańdaǵan jaǵympazdyǵyna ılikpeı qoıdy.

Jalańdaǵan jasaq úıdi tintip te shyqty.

— İstikti ályp, úıdiń ishi-syrtin túgel piskilep shigińdár! — dep buıyrdy Orazbaq.

Qystyń kúni maıadan shóp sýyratyn istik temirler úıdiń moryp turǵan irgesin, tireýdiń túbin, peshtiń túbin, aýyz úıdi, burysh- buryshty túgel teskilep shyqty.

Eger astyq kómgen ura kez kelse istik temir jerge kúmp berip kirip keter edi de, qarmaǵyna ne saban, ne dán ilindire shyǵar edi. Ázir dáneńe de ilinbeı tur.

Sezikti sekirer demekshi, Omardyń ózi búldirdi. Qarap turmaı:

— Aıttym ǵoı! — dep qompaıdy. — Bar bolsa, ózim-aq beremin.

— Minániń ák júrek bálshebek bólá kálýy-áı, — dep Orazbaqty túlen túrtti. — Áná mál qorasiniń áınálásin, ishin tegis shinishkiláp shigińder. Bul dáýde ástik belmáýi múmkin emes. Dáý Omarda ástik bólmásá, sýda bálik te bólmáıdi, — dep Orazbaq óz sózine ózi máz bolyp kúlgende, pushyq muryn jarylyp bara jatqan soń, tumsyǵyn alaqanymen jaba qoıdy. Jurttyń bári tunjyr tartyp, ólik shyǵarǵandaı túnerip turǵan kezde, tarqyldaǵan kúlki ázireıliniń kúlkisindeı estiledi eken. Tipti Qyrbas ekesh Qyrbas qysylǵannan mańdaıynan sýyq ter burq etti.

Orazbaq mal qora jaqty siltegende Dáý Omardyń quıqasy shym-shym ete qalyp, tula boıy titirkenip, bezgek bolǵandaı qalshyldaı bastady. Munymdy Orazbaqtar sezip qoıady eken dep ózin-ózi bekem ustamaq bolyp edi, sińirleri tartylǵandaı siresti de qaldy. Eki kózi kókqasqa kólbaqanyń tostaǵyndaı tasyraıyp, tas tóbesine shyǵyp bara jatty. Seldir-selkeý murty seltıip, shikireıe berdi. «Bul Orazbaqty mundaı bolaryn bilgenimde baıaǵyda bala kúninde-aq ońashada alqymnan mytyp-mytyp óltire salatyn edim ǵoı», — dep ókindi Dáý Omar. Namaz oqymaıtyn, oraza ustap, aýyz bekitpeıtin, Qudaıǵa qulshylyǵy joq ordańdaý minez Dáý Omar ishinen al kelip «ıá, Qudaılap!» Táńirge de, arýaqqa da myń mártebe jalbarynyp shyqty.

Omardyń aryzy Táńiriniń qulaǵyna shalynyp bolǵansha, mal qoranyń ishinen shańq etken aıqaı shyqty. Jerge san ret shanshylyp, sopań etip bos oralyp júrgen istik temirdiń qarmaǵyna arpanyń sary sabany ilese shyǵypty. Orazbaq jigitteri álgi jerdi qarpyp qazyp jiberip, arǵy jaqtan eki qap taryny sýyryp-sýyryp tartyp aldy.

Dáý Omar tostaq kózinen aqqan jas taram-taram bolyp, Orazbaqtyń aıaǵyna jyǵyla ketti. Ózine adam táýeldi bolǵanyna raqattanyp, lázzat dámin sezgen Orazbaq Dáý Omardyń kóz jasyna qaıta kóńili kórkeıip, belindegi qylyshty qynabynan sýyryp alyp, tap-tap bergende Dáý Omar odan múlde kúder úzip, endi Orazbaqtyń búkir sheshesiniń kir kımesheginiń ushyn súıip:

— Aınalaıyn Ultýǵan! Toqtat myna balańdy! Seniń ǵana tilińdi alady, tyńdamasa, emshegińdi kókke saý! Estisin, arýaqtar, kórsin qý Qudaıdyń shyqqyr kózi! — dep etegine oraldy.

Ultýǵan onsyz da kirerge jerdiń jyrtyǵyn tappaı ańyrap turǵan:

— Mende Orazbaq degen bala joq. Ondaı balany men týǵan joqpyn. Týsam — aq sútim atsyn! Bezdim! Bezdim! Bezdim! — dep úsh qaıtalap, ájim-ájim ash betine tyrnaq salyp, oryp-oryp jiberdi. Qara qan, kári adamnyń qaı jaǵynan jetisip tabylǵany belgisiz, shapshyp ala jóneldi.

— Osynyń bárin istetip otyrǵan anaý Turar, — dep bajyldaǵan Dáý Omar kózin jumyp turyp, áıteýir Tashkent jaqty meńzedi. — Estımisiń, Ahat, estımisiń, Úsip! Baıaǵyda meniń ákem Rysquldy jalǵyz tastap, qaraılaspaı qoıǵan dep bizge istegen qysastyǵy Turardyń bul. Eı, Ahat, sen emes pe eń sony Almatydan alyp qashyp, bóltirigin jelkesinen tistelep alyp qashqan kári arlandaı Merkege ákelip jetkizgen? Endi mine, Orazbaq mańqanyń qolymen ot kósep, artymyzǵa istik temir piskiletip qoıǵany. Biraq ta... — dep Dáý Omar qolymen jer tirep, úsh umtylyp baryp, jyǵylyp jatqan jerinen ushyp turdy. — Biraq ta, bálem, kór de tur. Omar da qarap qalmas. Op-ońaı jan berispes!

Omardyń bul ýádesinde edáýir qaýip jatqanyn kóńili mas Orazbaq elegen joq. Pisikshilikke eki-úsh apta qalǵanda, asharshylyqtyń obyr kómeıine eń aldymen óz týysqandaryn laqtyryp tastap, Orazbaq kelesi aýylǵa — Kemerbastaý jaqqa qaraı bet aldy. Orazbaq kele jatyr dese, jylaýyq bala jylaǵanyn qoıa qoıatyn zaman sharyqtady.

— Bul az áýlettiń berekesin baıaǵyda ákeń Rysqul shaıqap edi, qalǵanyna sen qadaldyń ba, Turar?! — dep, Dáý Omar qaıta omalyp otyra ketken. Bar bitirgen áreketi — qý tili edi. Tiliniń ýyn aıdaladaǵy Turarǵa tókti-aı kelip.

Omarmen aıtysyp, e, olaı emes, bylaı dep jatýǵa Ahat ábden qaljyrap, sóz aıtýǵa aýyrsynyp, myna dúnıege samarqaý ǵana syqsıa qarap, endi ne bolsa — o bolsyn dep, sansyrap qalǵan. Aqyry Dáý Omardyń oıbaıy júıkesin júdetken soń:

— Áı, Omar, qoısańshy, jarqynym! — dep keýdesi syr-syr etip, sózi estiler-estilmes. — Orazbaqty aıdap salǵan Turar emes, ózimiz ǵoı. Sony da bilmeı otyrsyń ba?

— E, biz ne jazyppyz ol ıt mańqaǵa?

— Áne, sol mańqalyǵy ony aıýan etip jibergen. Murnyna samal túsip aýyrǵanda aǵaıyn bolyp qol ushyn bermedik. Adam eken dep iltıfatqa almadyq. Bary-joǵy bizge baıqalmaı keldi. Ákesi Moldabekke İzbaıshany qosyp, Orazbaqty sheshesi Ultýǵan ekeýin aıdalaǵa qaldyrǵandaı boldyq. Muny ol óle-ólgenshe umytpaıdy.

— Meıli, solaı-aq bolsyn. Bizden bir bilmestik ketken eken delik. Al bolys saılatyp otyrǵan kim? Aıtýǵa aýzyń barmaıdy, á? Ózińniń súıiktiń Turar. Turar bolmasa, Orazbaq shirik kimniń shikárasy? Kimge kerek ol mańqa ıt?

Óziniń Sálik-Sarysynan keıin Kemerbastaýdy da jaý tıgendeı shýlatyp, eki arba qurama astyq, eki saýyn sıyr, tórt-bes qoı-eshki aıdap, keshke qaraı Orazbaq pen Qyrbas Kornılovkaǵa qulaǵan.

Keshegi Jaskeshý, búgingi Kornılovka Kókirektiń bazarymen qońsylas. Bazarǵa jaqyn barǵanda Qyrbas:

— Oreke, búgingi qarqyn jaman emes. Jınalǵan astyq pen maldy hattap, Shymkentke erteń jóneltemiz. Búgin demalatyn kez boldy. Bizde Qudaıdyń pendesi. Úıińe búgin barmaı-aq qoı. Shesheń ashýly shyǵar áli. Kári-qurtańnyń sandyraq sózin estip, qulaq sasytqansha, ońasha demalaıyq. Qazaq aýlynyń sózi kóp bolady, Oreke. Ony menen jaqsy bilesiz. Orys tamyrlarǵa baryp shaı-paı isheıik, — dedi.

— Shoshkániń etin berip júrmesin bále bolyp! — dep shoshydy Orazbaq.

— Grıshkanyń marjasy qazaqtyń shoshqa jemeıtinin biledi, — dep qoıdy Qyrbas. İshinen: «Myna asharshylyqta shoshqa tabylsa jersiń, sorly pushyq», — dep qoıdy.

Grıshka bulardy jıen jurty kelgendeı júregi jaryla qýanyp qarsy aldy. Buryn záýirde Kornılovkadan ilýde bir ótkende Orazbaqty orystyń balalary tymaǵyn kózine túsirip, quıryǵynan teýip, esegin tartyp alyp, kezek-kezek minip, ábden áýre etip, áreń bosatýshy edi. Myna Grıshkany kórip, e orystyń da jaqsylary bolady eken ǵoı, — dep paıymdady Orazbaq. Ári dese, Grıshka:

— O, Orazbah! Senıkı bolys bolǵan. Iakshı, ıakshı! — dep arqasynan qaqqanda, Orazbaqtyń tóbesi kókke tirelgendeı boldy.

Qyrbas bir qap taryǵa úsh-tórt shyrt-pyrt samogon aldyrdy. Bir qoıdy soıdyrdy. Orazbaq: «Bul qalaı?» — dep edi, «Qam jemeńiz, bul sizdiń bolys saılanǵan qurmetińizge, dokýmenttiń bárin ózim oqtaı qylamyn», — dep Qyrbas sózge keltirmedi.

Sonymen orys poselkasy Kornılovkanyń qaq tórinde jańa bolys túnimen toı toılaǵan. Onyń áýeli samogon dámin alǵany qyzyq boldy. Qyshtan jasalǵan krýjkege quıylǵan samogondy Grıshka aldyna qoıǵanda, Orazbaq qolqany atqan ıisinen sekem alyp, árirek ysyryp qoıyp edi, Qyrbas pen Grıshka eki jaqtan ulardaı shýyldap qoıa berdi. Onyń ústine Grıshkanyń aq baýyrsaqtaı kelinshegi Marfa qosyldy. Marfa janyna jaqyndap kelip, aldyna et aralastyrǵan kartop jarkop qoıa bergende, Orazbaqtyń sónik kózi Marfanyń tósine túsip ketip, sónik kózden bir shoq jylt ete qalǵandaı boldy. Shymshyq kóz shyt kóılektiń oıyqsha kelgen omyraýynan aq kelinshektiń eki emshegi eki shoqydaı edireıip, tyrsyldap tur eken. Oǵan qosa kúılegen sary baıtaldaı urynshaq pa qalaı, bóksesimen birer ret Orazbaqqa súıkenip ótken sıaqty kórindi. Bylq etip shyntaǵyna bókse tıgen saıyn, Orazbaqtyń tula boıy dý-dý ete qalatyndy shyǵardy. Buryn bastan keship kórmegen bir qıalı hal. Qyrbas pen Grıshkaǵa kónińkiremeı otyr edi, Marfa kelip:

— Alyńyz, bolys. Sizdi quttyqtaımyz! — dep moınynan aq bilekpen qushaqtaǵandaı bolyp, bir qolymen aýzyna krýjkeni tosqanda, Orazbaqtyń berik dáti otqa tosqan bir qasyq sary maıdaı erip júre berdi. «Osydan ólsem — ólip keteıin», — dep samogondy tartyp-aq jibergende, áýeli dem jetpeı tunshyǵyp, eki kózi mańdaıynan alysqa atylyp-atylyp ketetindeı, sharasynan aýnap, alaryp bara jatty. Marfa arqasynan qaǵyp, basqa krýjkemen sýyq sý jutqyzǵanda baryp jan shaqyryp, jap-jańa kostúmniń jeńimen kóziniń jasyn súrtip, basyn shaıqap-shaıqap qoıdy.

— Miná pále bózádan da áshti má, káláı? — dedi.

— Boza sóz bolyp pa! — dep Qyrbas kúldi.

— Úıbáı-áı, ishimdi órtep ketti! — dep Orazbaq qolymen ishin basty.

— Eshteńe etpeıdi, qazir jaqsy bolady, — dep Qyrbas pen Grısha kúlip-kúlip qoıady. Orazbaq solardyń kúlkisine jýanady, men ólip qalatyn bolsam, bular kúlmes edi ǵoı dep. Aıtsa-aıtqandaı, sálden keıin tula boıy balqyp, qurys-tyrysy jazylyp, mańdaıy tership, bir raqat álemine engendeı, kádimgideı tirilip, sózge, kúlkige aralasa bastady. Ekinshi krýjkeden keıin, Orazbaq aýyldaǵy boza óleń esine túsip, «áý!» — dedi. Maılykent bolysynyń boza jorasynda «áý!» dep án salmaıtyn, óz janynan bir aýyz óleń shyǵarmaıtyn adam bolmaıdy. Orazbaq ta sol «ónerden» quralaqan emes eken, Marfaǵa kóńili qatty qulap, áýelgi óleńin soǵan arnady:

— Kárágim, áınáláıin, áıdán áppaq,

Kásińnan kete álmáımin áınálaqtap.

Árshindeı áskáktágán ák tósińe,

Bir jámán shigá má dep táıgánaktap, ýáááı...

— O, Marfa, bul sizge arnalǵan óleń! — dep qyzyńqyraǵan Qyrbas abaılamaı aıtyp qalyp edi, Marfa al kep jabyssyn:

— Sózin orysshalap ber, — dep.

Qyrbas orysshalap kele jatyp, «arshyndaı asqaqtaǵan aq tósińe, bir jaman shyǵa ma dep taıǵanaqtap» degenin qalaı aýdararyn bilmeı qınaldy. Dál aýdaraıyn dese, álgi «taıǵanaqtaıtyn jaman» Grıshka bolmaq. Grıshka ony bilse, qyp-qyzyl janjal shyǵaıyn dep tur. Óıtkeni Grıshka da yqylyq atyp qalǵan. Qyrbas kúmiljigen saıyn sekem kóbeıdi. Marfa odan beter qadaldy:

— Men týraly bir jaman sóz aıtqan ǵoı!

— Joq, olaı emes, qaıta onyń jaqsy teńeýin aýdara almaı otyrmyn, — dep Qyrbas terledi.

— Jaraıdy, Marfa, sizdiń densaýlyǵyńyz úshin, bolystyń sizge arnalǵan jaqsy óleńi úshin! — dep Qyrbas taǵy bir-birden aldyrdy.

Endi Grıshka men Marfa qosylyp oryssha muńdy, sońyrasyz sozylma ánge basty. Marfa bir qolymen Grıshany, bir qolymen Orazbaqty qushaqtap, alaýlaǵan júzin ekeýine kezek-kezek buryp, solyqtap qoıyp, ándi soza berdi. Ómiri áıel balasy búıtip aımalap kórmegen Orazbaq otqa qanatyn qaryǵan jyndy kóbelek qusap, órtenip kete jazdady. Murnynyń pushyǵyn tańǵan aq shúberektiń qısaıyp ketkenin de umytyp, Marfaǵa qarap áýkesi salbyrap, Qudaı urdy da qaldy. Áıeldi ózi de qushaqtap, kádimgideı oqyrana bastady. Baǵyna qaraı, Grıshka basy keýdesine salbyrap, qyljıyp qalǵan eken. Orazbaqtyń soraqylyǵyn sezgen joq. Sezse, balanyń basyndaı judyryǵymen bir ursa, Orazbaqtyń mıy pushyq murnynan atyp shyǵar edi, Qyrbas ta oryndyqtyń bir jaǵyna qısaıa bastapty. Orazbaq Marfany ımenbeı qushaqtap, alqyzyl shıedeı bórtip turǵan ernine aýzyn taqaı bergende, edenge tyrań ete qaldy. Álýetti dúleı qatyn eken, bir bulqynǵanda-aq bolysty bóksesimen ushyryp túsirdi de, esikti ashyp, aýyzǵy úıge atyp shyqty. Muny ózinshe jaqsylyqqa joryǵan Orazbaq eńbektep júrip, ornynan kóterilip, «meni ońashaǵa shaqyrǵany ǵoı» dep Marfanyń sońynan aýyz úıge táltirektep shyqty. Túrtinektep júrip qolyn qıar tuzdaǵan kespekke tyǵyp aldy. Ashylyp qalǵan syrtqy esikten samal soǵyp, Orazbaqty aýlaǵa shaqyrǵandaı aımalady. Orazbaq tabaldyryqqa súrinip ketip, basymen jer súze qulap túsip, boıyn áreń jıyp alyp qarasa, juldyzdar jymyńdap, aı tolyqsyp tur eken.

— Márpá, á, Márpá, — dedi Orazbaq qyryldap.

Marfa ún qatpady.

Orazbaq dýaldy sıpalap, úıdiń syrtqy irgesin jaǵalap júrip kele jatyp, aldynan aǵarańdaǵan birdeńeni kózi shaldy. Qýanyp ketip, júregi tars-tars soqty. «Meni kútip jatqan Marfa bolar» dep eńkeıip, qolymen sıpalaı berip edi, bylq ete qaldy. Qoldy qattyraq batyrǵanda, álgi jatqan qors etip, atyp turyp, shyńǵyryp-shyńǵyryp jiberip, tuqshyńdap tura qashty.

— Bul ákeńniń... Márpá má, álde shoshká má? — dep Orazbaq ańtarylyp turyp-turyp: — Toqtá! — dedi. Aldynan, kóshe jaqtan Marfa qylymsyp, qylań bergendeı kórindi. Orazbaqty jelik qysty.

— Márpá, áı Márpá, sen jáksi márjá, — dep kóshege shyqty. General Chernáev júrip ótkeli beri jasap kele jatqan zıpa terekterdiń japyraqtary sýyldap, aryqtan sý syldyrady.

— Márpáján, toktá, men Orázbák bólis, ságán ne kerek, bárin jásáı álámin, — dep Orazbaq sýyldaǵan, shýyldaǵan japyraqtarǵa qarap edi, aspannan taǵy da jymyńdaǵan juldyzdar, taǵy da tolyqsyǵan aı kórindi. Kósheniń bas jaǵynan qylymsyp, qylańdap Marfa kóringendeı boldy.

— Márpá, tóktá, men Orázbek bólis... — Orazbaq álgi eleske qaraı enteleı tústi. Daýyl shaıqaǵan qaıyqtaı kósheniń o betine bir, bu betine bir yǵyp ketip, seńdeı soǵylyp kele jatqan Orazbaq Kornılovkanyń búkil ıt bitkenin shýyldatty. Nebir alypsoq, apaıtós tóbetter bolysty jan-jaǵynan qamalap júgirgenmen, bassalýǵa batpaı, janamalap sybap keledi. Masty ıt qappaıdy degen sol bolsa kerek. Ári dese, batyrǵa da jan kerek, mas ta bolsa, Orazbaq belinde salańdaǵan qylyshty qynabynan sýyryp alyp, jan-jaǵynan qamalaǵan «jaýdy» sol qylyshpen jasqap keledi. It bitken jabyla shabalanǵan soń, Kornılovkanyń turǵyndary tún ishinde uıqylarynan oıanyp, terezelerinen baspalap qarap, keıbiri aıaǵyna qońyltaıaq pıma suǵa salyp, qosaýyzyn qosa ala-mala, aýlaǵa shyǵyp, saqtyqta qorlyq joq, — dep aspanǵa qaraı tars-tars myltyq atyp, ury-qaryǵa ses qylady. «Ash kırgızdar maldy urlap ketpesin!» — dep, qoralarynyń qulpyn baryp tekseredi. Kornılovkanyń turǵyndary áýeli hrıstosqa, onan keıin qosaýyzǵa syıynady. Al «ash kırgızdar» turmaq, sol «ash kırgızdardyń» bolysy Orazbaqtyń ózinde de qosaýyz joq. Qus myltyǵy Grıshkanyń úıinde qalyp qoıǵan. Belindegi qylysh qynaby — aıaǵyna oralǵy. Ol Marfany izdep keledi. Kúlli álemniń ıti shýlap, bútin dúnıedegi qosaýyzdar tarsyldasa da ol endi eshbir tosqaýylǵa qaramaı, Marfaǵa umtyldy. Al Marfa anda-sanda eles berip, kósheniń bas jaǵynan qylmańdap turǵandaı kórinedi...

Tańerteń. Kókirektiń jeksenbi bazaryna aǵylǵan jurt aryqtyń jaǵasynda sulap jatqan adamdy kórip:

— E, bıshara, bu da ashtan ólgen-aý, — dep qalǵan. Áldekimder janyna jaqyndap baryp, júzin jappaq bolǵanda mas bolyp jatqanyn bilip qalyp:

— Oıbaı, mynaý jańa bolys qoı! — degen.

Endi odan jurt qashqaqtaı bastaǵan. Orazbaqtyń qasynan ketpeı, onyń aýzyn baǵyp, qusyǵyn jalap, jalpańdap otyrǵan jetim ala kúshik qana edi. Muny kórgen Saýytbek aqyn:

Bolysy bizdiń eldiń qara pushyq,

Júredi jurtty tonap, araq iship,

Keshegi Kókirektiń bazarynda,

Qusyǵyn jalap otyr ala kúshik. —

dep sýyryp salǵanda, bul óleń lezde shartarapqa ushty da ketti. Al burynǵy bolystar, baılar áýleti onyń óńin ózgertip, ózderine tıimdi etip, myna pishinde taratty:

Bolysy bólshevıktiń qara pushyq,

Eldi tonap, júredi araq iship...

Keshegi Kókirektiń bazarynda,

Qusyǵyn jalap otyr ala kúshik...

VI

Adamnyń jeter jeri — jetpis-seksen,

Sodan keıin bolarsyń jermen-jeksen... —

dep baıaǵyda Ahat dombyraǵa qosylyp osylaı jyrlaýshy edi. Ol kezde oǵan jetpis-seksen alys sıaqty kórinetin. Jetpis-seksenge jetý de qıyn sıaqty edi. Adam baıǵustyń ómiri tym kirpıaz, adam shinjáý. Onyń ómirine týa sala toqsan toǵyz bále tónedi. Tirlikke kelýiń bir-aq ret, al óle salýdyń joldary san taraý. Sálik-Sarynyń talaı náresteleri bir jasqa tolar-tolmasta shetineıdi. Qara sheshek degen jaý bar. Odan aman ótseń, qyzylsha, qyzamyq, kókjótel degen tajaldar taǵy jol tosyp turady. Dáriger joq, táýip eminiń sáti keıde túsedi, keıde túspeıdi. Náreste aýrýynan aman ótseń, eresekterdiń qyzylkóz qyrsyq jaýy, sirá, súzek shyǵar. Súzek dese súzek. Súzekten súzilip tiri qalatyndar sırek qoı. Aýrý ataýlynyń bárine boı bermeı shyqqan jany siri bolsań da, asharshylyqtyń sheńgeline tússeń ońbassyń. Jer silkinip, topan sý qaptasa da aldymen ketetin adam. Naızaǵaı oınap, jaı tússe de tajal. Adamǵa adamnyń qysastyǵy da tolyp jatyr. Jerdiń ústi tarlyq qylǵandaı, birin-biri orǵa ıterisip jatatyny bolady.

Ne kerek, adam shirkinniń ómirine qaýip kóp. Ahattyń tatar tuzy, kórer jaryǵy bar eken, mine, seksenge de jetken. Seksendegi ash adamnyń uıqysy — óli men tiriniń arasyndaı sarsań sandyraq. Sondaı berekesiz uıqyny tún ishinde áldekim tereze toqyldatyp buzǵan. Ornynan turyp, ıyǵyna tozǵan jún shekpen jamylyp, aıaǵyna qońyltaıaq kebis suǵa salyp, terezeden syǵalap:

— Bul kim? — degen.

— Men — Omarmyn, esik ash, jumys bar.

— Jeti túnde ne jumys? — dep Ahat esikke bettegen.

— Osy bir Qudaı qarǵap qoıǵan az aýyldyń piri sıaqty bolyp ketken jaqsy aǵa ediń, saǵan aıtpaýǵa dátim shydamady, ózińmen qoshtasqaly keldim, Ahat! — dep Dáý Omar bosaǵaǵa otyra ketti.

— Ne dep tursyń, Omar jaryǵym? Qoshtasqanyń ne? — Ahat qulaǵyn qolymen qalqalap, tissiz erni búrisip, ıegi dir-dir etti.

— Ádilet izdeımin. Qoqan jaǵynan Ergesh degen er shyǵyp, kedeılerdiń kegin joqtap, tý kóteripti. Soǵan baryp qosylamyn. Munda júrip, Orazbaqtyń qorlyǵyn kórgenimshe, ádilet úshin alysyp ólgenim artyq.

Ahattyń qos ıyǵy búlk-búlk etti.

— Myna Alataýdan ári assam, Ergeshtiń qolyna qosylamyn. Kedeıdiń ókimeti dep keńirdegimdi sozyp, óńeshimdi jyrtyp, qur bosqa dalaqtap júrippin. Jarylqady, meldektep boldyq. Endi raqmet. Men Ergeshke erdim.

Dáý Omar Ahat aǵasymen qoshtasyp emes, aryzdasqan tárizdi.

— Qý tirshilikte anaý dedik, mynaý dedik. Artyq aýyz sóz aıtsam, áldeqalaı tilim tıip ketse, keshir, Aha!

— Jas emessiń, paıǵambar jasynan asyp kettiń. Qaıda barasyń endi? Baıaǵyda Talǵar taýdan osy Túlkibasqa jetýge zaryǵyp ediń ǵoı, endi qaıda sandalasyń taǵy da? — dep Ahat yńyrsı sóılep, yqylas bermedi.

— Orazbaqqa táýeldi bolyp, sonyń tepkisin kórgenshe, aýlaqta júrip ólgen artyq. Bul báribir kún kórsetpeıdi. Myna balamdy da ala ketemin. Bizdiń qaıda ketkenimizdi ózińnen basqa eshkim bilmeı-aq qoısyn. Endi qaıtyp kórisemiz be, kórispeımiz be, Allanyń isi. Sen de uzatylatyn qyzdaı syzylyp otyrsyń. Meniń jolym — neǵaıbyl. Bul ıt tirshilikte kórise almasaq, shyn dúnıede kórisýge jazsyn Jasaǵan.

Dáý Omar arýaqtaı aq shaldy baýyryna qysty. Qansha dýaıpat, ardyn-gúrdiń aıqaıshyl, qodarshalaý bolsa da, týysqan shirkin qıyn eken, Ahat Omardy qımaı, onyń keń qushaǵynan shyqqysy kelmeı, ash kenedeı jabysyp qaldy. Azban erkektiń qolańsa ıisi qańsyq keńsirigin jaryp jibere jazdasa da, jatyrqamaı qaıta ısingendeı, baýyrlastyq, uıalastyq sezimi oıanyp, solqyldap turyp jylady. Baıaǵyda Almatynyń kók qaqpaly túrmesiniń aldynda Rysqulmen osylaı qaýyshyp qoshtasqany esine tústi. Ol sońǵy qaýyshý edi. «Mynaý da sondaı sońǵy qushysý boldy-aý», — dep qınaldy.

Omar da pende, ol da jasyp, kirpigi jasqa shylanyp, atasyn arqasynan sıpalap jatyp, qushaǵynan áreń ajyratty.

— Jaman da bolsa, kelinińiz ǵoı, qatynym qalyp barady. Eger ashtan óler bolsa, shamań kelse, ımanyn úıire sal. Al osy jyldyń júzinde menen bir habar bolmasa, óle-ólgenińshe maǵan da anda-sanda bir mezgil duǵa arnap qoı. Saýaby tıedi, — dedi Omar daýsy dirildep. — «Aqyr baıdyń balasy ashtan ólgen» degen eken bir beıbaq, ata-babamyz Álimbek batyrdyń zamanynda, kimsiń — Sálik-Sary edik, endi qyrǵı tıgen torǵaıdaı toz-toz boldyq. Ushpaqqa shyqqan jalǵyz ul bizge qol ushyn bermedi, qaıteıik. Álgi Turardy aıtamyn.

— Turarǵa tilińdi tıgize kórme, jarqynym, — dep Ahat tez qataıa qaldy. — Turar jalǵyz Sálik-Sarynyń uly emes, jalpaq halyqtyń uly.

Ahattyń Turarǵa párýana berilgenine rıza bolmaı, Dáý Omar ún-túnsiz burylyp, tabaldyryqtan attady.

«Tabaldyryqtan bıik taý joq, aǵaıynnan artyq jaý joq», — dedi ishinen Ahat.

* * *

Qazyna úıiniń esigi shıqyldap ashylyp, shıqyldap jabylatyn bolyp qalypty. «Topshysy qajalǵan-aý, zavhozǵa aıtyp maılattyryp qoıatyn eken, — dep qoıdy Rysqulov. — Oı, dúnıe-aı, temir ekesh temir de maı tileıdi, adamǵa ne daýa? Kýshekın ǵoı, ashtar nege nan suraıdy? — dep ashýlanady».

Sol esik bul joly shıqyldamaı, yń-shyńsyz ashylǵanyn kórip, Rysqulov tańdanyp qaldy. Esik bir túrli qalyqtap ashylyp, ishke aıaq-qolynyń kiseni syldyrap, Rysqul kirdi. Artýrdy qolynan jetektep alypty. Basynda tozyǵy jetip, óńi túsip, qońyraıǵan baıaǵy aq qalpaq, ústinde eski kúpáıke, butynda maqtaly sur shalbar, aıaǵynda «rabochıı» báteńke. Saqal-shashy ósik eken. Iyǵyndaǵy qorjyndy tabaldyryqqa tastaı berip, mańdaıynyń terin kúrekteı qolymen súrtip tastap, bosaǵaǵa júresinen otyra ketti.

— Joǵary shyq, kóke, joǵary shyq, — dep Rysqulov ary-beri qalbalaqtap qalyp edi, Rysqul tyrp etpesten bosaǵada otyra berdi.

— Artýr bolmasa, taba almaıtyn ekenmin. Tashkent degen bizdiń Úrkit pen Bodoıbodan da úlken ǵoı, kim bilipti, — dep qoıdy Rysqul nemquraılylaý sóılep. Saǵynǵan syńaı tanytqan joq. Qushaǵyn aıqara ashyp, tura umtylar emes.

— Jáı, ásheıin, Artýr aıtty: sen orystan kelinshek aldy dep. Jáı, ásheıin qutty bolsyn aıtaıyn degenim ǵoı. Qus qutty bolsyn, Turar. Eshteńege áýre bolmaı-aq qoı.

— Myna kiseniń ne, kóke? Seni sottaǵan patsha ókimeti aldaqashan qulap edi ǵoı. Seniń qol-aıaǵyńnan kisendi áli almaǵany nesi? — dep Rysqulov álgi laǵynet atqyr shynjyrdy qolymen burap úzip tastardaı tura umtylyp edi, jiligine qorǵasyn quıyp qoıǵandaı qozǵala almady.

— Kisen deısiń be, Turar. E, bul úırenshikti nárse ǵoı. On eki músheniń birindeı bolyp sińisip ketken eski dos qoı bul. Neǵylasyń, — dep Rysqul ýaıym-qaıǵysyz, nemketti aıta saldy.

— E, sóıtip baıaǵy túrme bastyq Prıhodkonyń qyzyn aldym de. Jón-jón. Ekeýiń kishkentaı kúnderińde birge kitap oqyp otyrýshy edińder... Myna birdeńeni İzbaısha shesheń berip jiberip edi, aýyldyń dámi ǵoı, — dep Rysqul kisendeýli qolymen qorjyndy jyljytyp qoıdy. — Aıtpaqshy, Túımetaıdy Merkedegi Botpaıdyń bir tentegine kúıeýge berdik. Men Sibirge ketkende apyl-tapyl aıaǵy endi shyqqan bala edi, endi kúıeýge shyqty, o Qudanyń qudireti. Qyz saıtan degen so da.

Rysqulov ákesine jaqyndaı almaı, jaqyndaıyn dese aıaǵy jyljymaı, eki adym jerde turyp egilip bir, ezilip bir jylady-aý: «Biz de basymyz quralyp, baıaǵydaı shúıirkelesip, Talǵardaǵy jer kepeniń ishinde otyrǵandaǵydaı birge bolatyn boldyq-aý. Qaıran kókem meniń, ne kórmedi seniń myna býryl basyń! Endi bir adam raqat ómirge laıyq bolsa, sen laıyqtysyń, kóke. Búkil ómir boıy kórgen mıhnat-beınetińniń bar zeıneti endi qaıtady, kóke. Endi bir-birimizden ajyramaımyz», — degen tátti, raqat sezimmen kóńili jibip, Rysqulovtyń kózinen jyljyp qana jyly jas aqty.

Bireý aqyryn túrtkendeı boldy. Kózin ashyp alsa, Natasha eken. Qolynda aq bátes oramaly bar, munyń betin súrtip otyr.

— Túsińde jyladyń ǵoı, ne boldy? — dedi Natasha ústine tóne túsip, betin, shashyn sıpalap.

— Úıge ákem men Artýr keldi, — dedi Rysqulov ókinishti únmen. Álginiń bári tús bolǵanyna birtúrli áldekim aldap ketkendeı kóńili júdep-aq qaldy.

— Ekeýin de saǵynǵansyń ǵoı. Men bále bolyp kirdim-aý osy úıge. Bala qaıda joǵalyp ketti?

— Rysqulmen birge qol ustasyp júrgenine qaraǵanda, ólip qalmasa neǵylsyn, — dep kúrsindi Rysqulov.

— Qoı, kelip qalar, sen ýaıymshyl emes ediń ǵoı, Turar, — dep kelinshegi onyń qalyń shashyna súırik appaq saýsaqtaryn áreń súńgitip, aımalaı berdi. — Óziń de tym jumysbasty bop kettiń ǵoı. Jóndep izdeý saldyrsań edi. Mılısıa da jalqaý ǵoı, keıde murnynyń astynda bolyp jatqan soıqandy kórmeıdi.

Ógem, Shymǵan taýlarynan syzylyp tań atyp kele jatty. Rysqulov tósekten turyp, jýynyp, kıinýge bettedi.

«Tań atpaı jatyp, munysy nesi? — dep tósekte jatqan kelinshegi qabaǵyn kirjıtti. — Biraq bul bólshevıkter jumysqa óstip berilmese ókimetti ustap tura ala ma? Al ásirese bizdiń Turar bala kezinen-aq beınetqor ǵoı. Tańnyń bozalasynan turyp, túrmeniń aýlasyn sypyryp júrmeýshi me edi. Oılap tursań, bizdiń papamyzdy bul bólshevıkterdiń atyp jiberetinindeı bar eken ǵoı. Endi Arkasha sorlyny atyp jiberedi. Ákemizdi óltirdi, endi atamdy óltirse... sumdyq-aı. Muny Turarǵa qalaı aıtamyn? Bul qutqara alar edi. Biraq dini qatty ǵoı. Meni súıgeni ras bolsa, kóner de».

— Turar, mılyı, álden qaıda barasyń? Shaıyńdy ishseńshi. Men qazir turaıyn.

— Natashenka, áýre bolma, ózim-aq prımýs qoıa salamyn, — dep Rysqulov dálizge shyǵyp ketti.

«Bul qyzyl komısarlar sonaý kóseminen bastap, bári ot pen sýdan ótken. Qara jumysqa aralasýdan arlanbaıdy. Al bylaı qarasań, qaradan shyqqan demessiń. Arıstokrattyq sıpattan da quralaqan emes», — dep Natasha temir tósekti syqyrlata bir aýnap tústi.

— Men seni ázir úlde men búldege oraı almaımyn. Men taqyl-tuqyl turmystyń adamymyn. Al sen ómiri turmystan tarlyq kórmegen jansyń. Ókinip júrmeısiń be? — degen Turar.

— Súıgenińe qosylsań, lashyqtyń ózi peıish, — degen Natasha.

Árıne, solaı. Súıgenińe qosylmasań, altynmen aptap, kúmispen kúptegen, injý-marjanmen baptap, laǵyl-gaýharmen qaptaǵan patsha saraılarynda da qanshama qasiret bar.

Súıgenińe qosylsań, qatyqsyz qara sýdyń ózi sheker men bal. Súımeı alǵan sulýdan, súıip alǵan sýmuryn artyq degen.

Bári ras.

Biraq eń asyl maqaldyń ózine de ómirdiń endiretin túzetpeleri bolady.

Turar men Natasha á degende-aq sol túzetpelerte, oılamaǵan kedergilerge kezdesti.

Áýeli jetim bala joǵalyp ketti. Rysqulovtyń izdetpegen jeri qalmady. Mılısıa sharlamaǵan qýys joq. Biraq Túrkistan teńiziniń tolqynynan ıneniń jasýyndaı shópshekti qalaı izdep tabarsyń?

Rysqulov ózin kinálady: «balaǵa ákeń men shesheń tiri eken dep nesi bar? Sol qıalmen ákesi men sheshesin izdep ketpese neǵylsyn».

Natasha da ózin kinálady: «bul úıge men kelmesem, bala qashyp ketpes edi».

Jetim bala ekeýiniń kókiregine de tiken bolyp qadalyp, júrekterin syzdatty da qoıdy.

Endi kelip, oıda joqta sol jaranyń ústine Arkashanyń janjaly jamaldy.

Arkadıı Prıhodko — Merkedegi halyq qozǵalysyn tunshyqtyrǵan, qasıetti Merke topyraǵyn qanǵa bóktirgen qandyqol, qatygez jaý. Túrkistan general-gýbernatory Kýropatkınniń tusynda rotmıstrden polkovnık shenine deıin kóterilip, 1916 jyly Merke qazaqtaryn qyrǵany úshin qasıetti Georgıı kresine ıe bolǵan.

Týlaǵan Túrkistandy qaıtadan noqtalamaq bolyp Kerenskıı Orta Azıaǵa general Korovıchenko bastaǵan ásker jiberip edi, qıýy ketken ker dúnıe qalpyna qaıtyp kelmedi. Korovıchenko Túrkistanǵa general-gýbernator bola almady.

Polkovnık Arkadıı Prıhodko general Korovıchenko qyrǵynyna belsene qatysyp, on jetinshi jyldyń qyrkúıeginde Tashkent kóterilisshileriniń qanyn taǵy tókti. Korovıchenko omaqasa qulap, moıny astyna qaıyrylǵan soń, qashyp-pysyp, birshama ýaqyt kózden tasa boldy.

Dúnıede Arkadıı Prıhodko degen ofıser bolǵany, talaı túrkistandyqtardyń qany sonyń qolymen tógilgeni umytylyńqyrap bara jatqan kezde, sol kishi Prıhodko jalǵannyń jaryǵyna qaıta shyqty.

Túrkistandaǵy Keńes úkimetiniń soǵys komısary Osıpov opasyzdyqpen búlik shyǵaryp, Tashkentte on tórt komısardy aldap qolǵa túsirip, atyp jibergen shaqta, sol ýsoıqynyń beldi qolshoqparlarynyń biri Arkadıı Prıhodko boldy.

Eki kúnge jýyq sozylǵan soǵystan soń, Osıpov bólshevıkterden qashyp qutyldy da, Prıhodko qolǵa tústi.

Osıpovtyń osqyrynyp júrgeni — TVO-nyń kúshi edi (Týrkestanskaıa voennaıa organızasıa). TVO basynda baıaǵy kári general Kondratovıch qalqaıyp turǵan. Al shyn máninde TVO-ny qýyrshaqtaı oınatyp otyrǵan aǵylshyndar, qala berse amerıkandyqtar, burynǵy qulaǵan ókimettiń ókilderi, jergilikti baılar men dinbasylary edi. Olardyń oı-armany boıynsha TVO Osıpovtyń qolymen Túrkistanda Keńes ókimetin qulatyp, býrjýazıalyq jańa ókimet qurmaq-tyn. Ol ókimettiń tizginin Ulybrıtanıa ustap otyrmaq edi. Úndistandy, Irandy, Aýǵanstandy óz yqpalyna qaratyp, kúlli Shyǵystyń baılyǵyn maıly jilikshe soryp jatqan kári arystan kópten beri Túrkistannyń jyly-jumsaǵyna da qorqaý tumsyǵyn salýdy armandaǵan ǵoı. Polkovnık Arkadıı Prıhodko sol qorqaý qulqynnyń quraly da, qurbany da edi ǵoı. Endi ólim jazasyn kútip, túrmede otyrǵan.

* * *

Tashkent aspany kúńirenip baryp, kútir-kútir ete qaldy da, bir sátke dala da, úıdiń ishi de appaq bolyp ketti. Jumystan qaıtyp, ińir shaıyn iship otyrǵan Turar men Natasha ekeýiniń arasynda lapyldap ot janǵandaı boldy da, qas qaǵym sát sol qudiretti jaryqtan ekeýiniń de kózderi qaryǵyp, birin-biri buldyr munardan áreń kórdi.

Rysqulovqa as daıyndap, úıdiń ishin kútip-baǵýshy Muhsına kempir kóne qamzolynyń omyraýyn qymtaı ustap:

— Bısmıllá, bısmıllá! Láı-láha-ıllálahý! — dep úni shyǵyńqyrap ketti.

Orasan naızaǵaı oıqastap ótip, artynsha terezeni sabalap, nóser tógip júre berdi.

Rysqulov iship otyrǵan shaıyn qoıa salyp, terezege baryp jaýynǵa súısine qarady.

— Jaýa tús! Jaýa tús, jaryqtyq! — dedi qýanǵannan alaqandaryn bir-birine ysqylap.

Túrkistan aımaǵyna dym tambaı qoıǵanyna qatarynan úsh jaz ótken. Sonyń zardabynan el ǵalamat asharshylyqqa ushyrap, ashtyq náýbet tóngen. Muny dinbasylar bólshevıkterte jaýyp:

— Aqyrzaman! — dep baıbalamdasyp, jaý jaǵadan alǵanda, bóri bolyp etekke jarmasyp jatqan.

— Endi egin bolady, el pisikshilikke jetse eken tezirek, — dedi Rysqulov terezeni sabalaǵan jańbyrǵa jalbarynǵandaı keıipte.

Dastarqan basyna Rysqulov kózi shoqtaı jaınap, betinde nur oınap, qýana-qýana oraldy. Biraq Natasha kerisinshe jabyǵyńqy edi. Sony lezde baıqaǵan Rysqulov báıek bolyp:

— Natasha, aýyryp otyrǵannan saýsyń ba? — dep tiksinip qaldy.

— Joq, Turar, — dedi Natasha muńly únmen. — Men saǵan bir jaısyz habar aıtýǵa bata almaı otyr edim.

— Ol ne? — dep Rysqulov qolyndaǵy pıalany dastarqanǵa qoıa berdi. «Artýrdyń ólgenin aıtatyn shyǵar», — dedi lezde ishine shoq túskendeı shoshynyp.

Natasha aq sháıi oramalmen murnyn tartyp, kózin súrtti. Birshama tyǵylyp, býlyǵyp otyryp, aqyry til qatty.

— Osy ýaqytqa deıin sen maǵan, men saǵan Arkasha týraly bir aýyz sóz aıtqan emespiz. Biraq sen ony múlde umytyp ketýiń múmkin emes... Álde umyttyń ba?

Rysqulov boıyn jınap alyp, shabýylǵa atylardaı, tez sustandy. Ol shynynda da Arkasha Prıhodkony umytyp ketken sıaqty edi. Arkasha Prıhodko dúnıedegi eń ásem áıel Natashanyń bóle atasy ekeni esine endi túsken sıaqty. «Sonda bul qalaı?» — dep, mastyqtan jańa aıyǵyp, mas kezinde istegen qylyqtaryn esine túsire almaı qınalyp otyrǵan adamnyń keıpi bar júzinde.

— Iá, ıá, Arkasha... Árıne, bilem...

— Bilseń, sol Arkasha qazir seniń tutqynyń, — dedi Natasha endi kúırektigin qoıyp, eńsesin túzep, daýysy nyqtaý shyǵyp.

— Qalaısha?!

— İri-iri ister arasynda, ondaı usaq-túıek seniń kózińe iline bermeýi de múmkin, — dedi Natasha kúrsinip alyp, jáýdiregen kókpeńbek kózderin jalt etkizip bir qarap. — Óletin bala kórge júgiredi dep, sorly Arkadıı áneý jolǵy Osıpovtyń oıranyna qatysyp, qolǵa túsipti. Múmkin, qatyspaǵan da shyǵar, jala shyǵar, bilmeımin. Qazir túrmede otyr eken, ólim jazasyna kesiletin qaýip bar deıdi. Turar, janym, qutqara gór Arkadııdi. Qalaı dese de, meniń baýyrym ǵoı ol!

Natasha, álgide jarq-jarq etip kóz qaryqtyrǵan naızaǵaıdaı lapyldap tura kelip, kúıeýin moınynan qushaqtap, bet-aýzynan súıip-súıip aldy.

Rysqulov ǵajap bir hal keshti.

Buryn Natashaǵa qashan da, tipti sonaý buldyrap qalǵan bala kezden yntyq edi. Bala kezden qalaı súıedi? Jas bala áıel zatyn súıý degendi túsine qoıa ma? Bala baıǵus súıý degendi túsinbeıdi, áldebir qudirettiń kúshimen sezedi. Áıtpese on jasqa jetpeı jatyp Beatrıchege qulaı ǵashyq bolǵan Dante súıý degendi túsindi deısiz be? Sol shamalas sábı shaǵynda Lermontov súıý degendi aqylmen túsindi deısiz be? Álde bul ǵajaıyp sezim uly aqyndarǵa ǵana tán shyǵar?

Al Rysqulov aqyn emes qoı. Ol ras, aqyn emes. Óleń jazbaǵan. Biraq jaqsy jyrdy, jaqsy mýzykany qulaı súıetin minezi bar. Kóbinese kókiregimen únsiz án salyp otyratyny bolady. Únsiz óleń shyǵaryp otyratyny bolady. Pıanınony, dombyra men mandolınany sheber tarta alady. Eger zaman ony qaqpaılap kúreskerlik jolǵa salmasa, Rysqulov múmkin ne mýzykant, ne jazýshy bolar edi.

Memleket qaıratkerleriniń kóbisi-aq aqyn bolady da, biraq aqyndyǵyn jarıalaýǵa jasqanshaq keledi. Óıtkeni saıası qaıratkerliginen góri, aqyndyǵy kóptiń biri ǵana bolyp qalýy múmkin. Kóp aqynnyń biri bolǵannan góri, saıası maıdanda iri shyqqannyń ózi artyq ta. Aqyndyq degen jaryqtyqtyń eki ushpaǵy bar: biri — ulylyq, biri — masqaralyq. Uly bola almaǵan aqyn masqara bolady. Kóp aqyldy adamdardyń óz aqyndyǵyn jasyratyny sondyqtan.

Kishkentaıynan yntyq bolǵan qyzy qazir adamnan góri, sýretke kóbirek uqsaıdy. Natasha qazir oǵan Rembrandttyń Saskıasyna uqsap kóringen. Sýrettegi sulýǵa qyzyǵýǵa bolady, súısinip, tańdaı qaǵyp, suqtanýǵa bolady. Biraq ǵashyqtyq tiri janǵa arnalǵan.

Nóser basylǵan. Aspandaǵy bulttar soǵystan soń sırep qalǵan qoldaı ár-ár jerden seldirep kórinedi. Batqan kúnniń qyzyly shalǵan seldir-seldir bulttar qaljyrap, qansyrap turǵan tárizdi.

Terezeden kóz alyp, aldynda otyrǵan Natashaǵa qarap, Rysqulov:

— Qınama, Natashenka, Arkashany qutqarý qolymnan kelmeıdi. Kelgen kúnde de men ondaı iske bara almaımyn, — dedi.

Natasha tiri adamnan góri, kórkem sýretke kóbirek uqsaı tústi.

«Saskıa», — dedi ishinen Rysqulov.

— Meni shyn súıgeniń ras bolsa, barasyń, — dedi Saskıanyń sýretine til bitip. — Ony qutqaryp jiberý seniń qolyńnan keledi. Qutqar. Mılyı, aıaǵyńa jyǵylaıyn.

Rysqulov qıynnan qıyn hal keshti. Shaı ishkende jipsimegen jazyq mańdaıy, qazir tership ketti. Baıaǵyda Samarǵa oqý izdep baryp, ınstıtýtke túse almaı, sandalyp júrgende joldas bolǵan Aqmar aıtqan «Ǵalıabaný» esine tústi:

Aq atlasym jıtmádá,

Kómesh qaıshym utmádá

Ýn besh ıashtan ǵashyq býlyp.

Ǵalıabaný, sulýym, ırkem,

Hodaem nasıb ıtmádá.

Ǵalıabanýynan aıyrylyp, qanaty qaıyrylǵan Halıldiń zary: aq atlasy jetpegen, kúmis qaıshysy ótpegen, on bes jastan ǵashyq bolǵan Ǵalıa sulýdy Qudaıym násip etpegen.

Dál qazir aspan men jerdiń arasyn kernep, dúnıelik suraq tur; ne kázzap jaý Arkashany qutqarasyń, ne bala jastan qulap súıgen Natashadan aıyrylasyń.

— Turar, mılyı, nege úndemeısiń? Meni súıgeniń, meni syılaǵanyń shyn bolmady, jaı sóz boldy ǵoı. Ózime de obal joq, sen kútpegen jerden ózim kelip etegińnen ustadym. Qaıdan bileıin, qyzmettiń quly ekenińdi. Menen góri, bizdiń mahabbatymyzdan góri, saǵan qyzmet qymbat. Árıne, tıtteıinen ulyqtardan qorlyq kórgen adam ózi de ulyq bolǵysy keledi. Sol maqsat jolynda ol bárin de qurban etedi. Osyny da bilmedim-aý, men baıǵus...

Sulý sýret surapyl sózder aıtty. Rysqulovtyń júregine tiken qadaldy.

— Qoı, Natasha, ne dep kettiń? Men qyzmettiń quly emes, halyqtyń qulymyn. Al Arkadıı Prıhodko bolatyn bolsa, halyqtyń qas jaýy. Ol kúni keshe, odan buryn da halyqtyń qanyn tókken. Eger men oǵan ara túsip, sottan aman alyp qalsam, eki dúnıede de ońbaımyn. Onda jer betinde menen qarabet adam joq. Onda meni ólgenderdiń de, tirilerdiń de qarǵysy atady. Basqa ne tileseń de — tile, biraq bul tilegińe men bara almaımyn. Tipti TúrkSIK-tiń ózi áldeqalaı Prıhodkony aqtap jatsa, men oǵan qarsy shyǵamyn. Óıtkeni Arkadıı Prıhodkonyń qylmysyn menen kóp biletin adam joq. Solaı...

Natasha — sulý sýret birte-birte óship, buldyrap, kórinbeı ketti de, aq polotno ǵana qaldy.

Natasha kádimgi qolmen ustap, kózben kóretin, kúletin, jylaıtyn, júretin, turatyn tiri jan emes, bir ǵajaıyp eles, bir kórgen ádemi tús sıaqty dir-dir etip baryp, munar-munar sary saǵym arasynda bulańdap ketip barady. Natasha ádemi, ǵajaıyp tús qana sıaqty.

Bir suńǵyla suraq: «Prıhodko tiri bolǵannan keńes ókimeti qulap qalmaıdy ǵoı? Bosatyp-aq jibermeısiń be? Aǵasyn óltirseń, bále qaryndasynyń júregine muz qatyp qalmaı ma? Muz júrekti áıeldiń qasynda qalaı jatasyń?» — dedi.

İńir qarańǵysy men aqshamnyń arasynda suńǵyla suraq suńqyldap, jan-jaǵynan ash qasqyrdaı qamalaı tústi. Rysqulov aýa jetpeı alqynyp bara jatyp, bastyrylyp baryp oıanǵandaı.

— Joq! — dep ornynan tura berdi.

Áıeli muńaıyp otyryp qaldy.

* * *

Qudaı Taǵala bir kúni qaraptan qarap otyryp, Ybyraıym paıǵambardy shaqyryp aldy da:

— Balańdy qurbandyqqa shal! — dedi.

Aıtyp turǵan Jasaǵan Ieńniń ózi. Odan ótip baryp aryz aıtyp, quldyq uratyn eshkim joq. Eshkim joq.

— Jasaǵan Iem, jalǵyz balamdy alǵansha, ózimdi al! — demekshi edi Ybyraıym. Biraq aıta almady. Tili ıkemge kelmeı qaldy. Paıǵambar da suńǵyla aqyldy adam ǵoı: Qudaı Taǵalanyń aýyz barmas, oı oralmas qurbandyqty nege talap etip otyrǵanyn túsindi: qudirettiń aıtqany bireý, oryndalýy da bireý. Bul rette eki sheshim joq. Jasaǵannyń ámiri — jazmyshtyń syzýy. Jazmyshtan ozmysh joq.

Ybyraıym bozym balany qolynan jetektep taýǵa shyqty. Qadım dáýirde bul taý dúnıeniń dińgegi edi. Jasaǵannyń aýylyna eń jaqyn jer sol. Kún batýǵa quldılap, shyǵys qarań-qurań tartyp, álem asty ala-qula bolyp turǵan kez edi.

Ybyraıym áýlıe saqaly selkildep, tula boıy dir-dir etip jylady, jaryqtyq. Beıkúná bala ań-tań. Taýdyń basyna shyqqanǵa qýanbaı ma eken? Ákesi jylaıdy.

— E, bıshara balam, tizerlep otyr, — dedi.

Bala qyzyq kórip, tizerlep otyra ketti.

— Kózińdi jum, baıǵus balam, — dedi.

Bala jasyrynbaq oınap otyrǵandaı, kózin tas qylyp jumdy.

— Basyńdy joǵary kóterip, moınyńdy soz balam, — dedi.

— Ákem qazir bir keremet kórsetpekshi-aý, — dedi bala basyn kegjıte berip.

— Qudaıǵa quldyq aıt, balam, — dedi.

Qudaı aspannan bir syılyq tastaıtyndaı kórip, bala: «quldyq, quldyq», — dep jalbaryndy.

Ákesi beldiktegi qynnan qylpyp turǵan kezdikti sýyryp alyp, balanyń úlbiregen tamaǵyn sıpap kerip, baýyzdaý jerdi izdedi. Balanyń qytyǵy kelip kúlip jiberdi. Biraq jumǵan kózin ashqan joq.

— Qımyldama, balam, — dedi.

Bala áne-mine ǵajaıyp kezeń keletindeı, sony úrkitip almaıyn degendeı, siresti de qaldy.

Ákesi balanyń úlbiregen ıegin kóterip, kezdikti alqymyna taqaı bergende aspan qarsh etip qaq aıyrylyp, Qudaı Taǵala ún qatty:

— Toqtat, Ybyraıym! — dedi. — Balany bosat. Ornyna bir qoshaqan shal!

Rysqulov Natasha men Arkashanyń arasynda turyp, osy bir qadım zaman oqıǵasyn eske aldy.

Arkashany bosatyp jiberý qolynan keler. Sonda Keńes ókimetiniń zahar jaýyn jaqtaǵan bolyp shyǵasyń. Kúni keshe Tashkentte orasan oıran shyǵaryp, halyqqa qarsy oq atqan, nebir bozym komısarlardy qyrshynynan qıǵan zalym Prıhodkomen eriksiz sybaılas bolyp shyǵa kelesiń. Arkashany bosatsań, Merkeniń topyraǵynda súıegi áli shirip úlgirmegen júzdegen bozdaq kórlerinen qańqa qoldarymen alqymynan alar. Netken sumdyq! Sondaı sumdyqqa barsa, Rysqulov kim bolmaq?! Seniń kúni keshe Merke kóterilisin bastaǵanyń, seniń kúni keshe patsha túrmesinde pende bolyp otyrǵanyń, seniń kúni keshe qolyńa qyzyl Tý alyp, Áýlıeatada Keńes ókimetin ornatqanyń, seniń búgin búkil Túrkistannyń kembaǵalyn ajaldan qutqarmaq bolyp, kúndiz kúlki, túnde uıqy kórmeı óz ata-anań, óz týǵan balań ashtan ólip bara jatqandaı, jantalasyp baqqanyń, seniń Keńes ókimeti úshin bir shybyndaı janyńdy shúberekke túıip júrgeniń — bári-bári bir tıyn.

Sen eger Arkadıı Prıhodkony tutqynnan bosatsań, o dúnıeden Rysqul Qyzyl Jebege minip kelip, óz qolymen býyndyryp, shybyn janyńdy shyrqyratar. Ol bir-aq kisilik kúshi bar sen turmaq, aıýdy da qylqyndyryp óltirgen.

Solaı, Rysqulov!

Al Arkashany bosatpasa...

Arkashany bosatpasa, Natasha joq.

Ne Arkashany bosat ta, Natashamen bol.

Ne Arkashany qorǵama da, Natashadan aıyryl.

Jaýdy taǵdyr Rysqulovqa dál búıirden buıyrtqan. Sol baıaǵy Merkeniń bazarynda Ilá «paıǵambardyń» aıtqany — aıtqan. Búkil ómiri ár adym attaǵan saıyn aıqas. Túlen túrtip, sol bazarda Ilá «paıǵambarǵa» bal ashtyra qoıar ma? Árıne, balalyq qoı. Ári dese, Ilányń jazýy da sandyraq. Biraq ómirde keıde jamannyń aıtqany kelmeıdi, sandyraǵy keledi.

* * *

Turar Rysqulov Tashkenttegi qyzmetine 1918 jyly tamyz aıynyń orta sheninde keldi. Áýlıeata ýezik atqarý komıteti tóraǵalyǵyn Qabylbek Sarmoldaevqa ótkizdi. Ýezik ókimet basynda bolǵan segiz-toǵyz aıdyń ishinde qyrýar jumys atqaryldy. Áli atqarylmaǵan qyrýar jumys qaldy. Buıryq solaı eken, Áýlıeatanyń talantty basshysyn Túrkistan ókimeti ózine shaqyrdy. Rysqulov bul kezde nebary jıyrma úshtegi jap-jas jigit edi, áli boıdaq, úı-jaı, otbasy degen joq. Búkil Áýlıeatany ustaǵan Rysqulov Tashkentke jalǵyz shabadanyn kóterip, jolǵa shyqty. Bul Votınsevtiń tiri kezi edi. Rysqulovtyń ýezik emes, respýblıkalyq masshtabtaǵy adam ekenin tanyǵan prezıdent, ony áýeli densaýlyq saqtaý komısary etip taǵaıyndady.

Votınsev Rysqulovty óz kabınetinde qabyldap, respýblıkanyń san alýan qıyn-qystaý jaǵdaılary týraly áńgimelesip otyrǵanda, ishke hatshy kirip:

— Aǵylshyn áskerı-dıplomatıalyq elshisi sizdiń qabyldaýyńyzdy ótinedi, — dep habarlady.

Rysqulov ketpek bolyp edi, Votınsev:

— Otyr, — dedi. — Tiri kapıtalısi kórgiń kelmeı me? Ásirese onyń ózi aǵylshyn bolsa... Qyzyq qoı. Otyr, tyńda.

Kabınetke ekeý kirdi. Biri sarǵysh mýndır kıgen polkovnık, biri basyna sálde oraǵan qara murt, qara saqal musylman.

— Polkovnık Frensıs Beılı, — dedi polkovnık ózin tanystyryp. — Ulybrıtanıanyń Qashqardan kelgen áskerı-dıplomatıalyq elshisimin.

— Han Sahıb Iftekar Ahmed, — dedi sáldeli. — Men tilmashpyn.

Polkovnık — tumandy Albıonnan shyqqan aq násildi aǵylshynnan góri, ne túrikke, ne ırlandyqqa, ıakı aýǵandyqqa kóbirek uqsaıdy.

Biraq sál kesirli keskini men sholjańdaý sóz sóıleý máneri ǵana onyń otarshyl násildiń tuqymy ekenin tanytyp turǵandaı.

— Mıster Voı-ten-sov, — dedi polkovnık áýeli erketotaı bala qusap ernin túriktendire sozyp, «Votınsev» degen famılıaǵa tili kelmeı búldire sóılep. — Ulybrıtanıa úkimetiniń atynan jańa Túrkistan úkimetin quttyqtaýǵa ruhsat etińiz.

Han Sahıb aýdaryp shyqty.

— Raqmet, Beılı myrza, — dedi urtyna kekesin kúlki uıalaǵan Iotınsev.

Beılı kúısegenin qoıa qoıyp, bireýge burylyp qaraǵan túıedeı Votınsevtiń aldynda otyrǵan Rysqulovqa kekireıe qadalyp qaldy.

Beılıdiń kókeıinde turǵan suraqty aıtpaı uqqan Votınsev:

— Tanys bolyńyz, Beılı myrza, — dedi Rysqulov jaqqa yqylas qoıyp. — Komısar Rysqulov. Túrkistan Keńestik sosıalısik Respýblıkasy basshylarynyń biri. Sondyqtan odan jasyryn bizde syr da, sóz de joq. Aıta berińiz, qulaǵymyz sizde.

Kómekshi jigit meımandardyń aldyna podnosqa salyp aq sháınek, kishkene qyzyl-jasyl shynyaıaqtar ákelip qoıdy, shaıdy quıyp bolyp, ózi shyǵyp ketti.

— O-o! — dep Beılı qoldaryn jaıa, qasyn kere tań qalyp: Oll raıt! Kaa-ro-sho! — dedi. — Komýnıstik Túrkistanda shyǵystyń ejelgi qonaqjaılyǵy saqtalǵany tamasha... Yqylaspen qabyldaǵanyńyzǵa raqmet, mıster Voı-ten-sov, komýnıser Túrkistanyn taǵy da quttyqtaımyz.

— Al aǵylshyn generaly Malleson siz aıtqandaı, «komýnıser Túrkistanyn» basqasha quttyqtap jatyr, — dep qaldy oqystan Rysqulov. Ádep boıynsha Votınsevtiń aldyn oramaý kerek edi. Biraq myna kesirli polkovnıktiń kólgirligine shydaı almaı ketti.

Polkovnık túk túsinbegen bolyp ejireıe qaldy.

— Siz, árıne, bilesiz, Beılı myrza, aǵylshyn generaly Malleson qarýly kúshpen Túrkistan respýblıkasynyń Kaspıı aımaǵyna basyp kirdi. Rysqulov joldas sony aıtyp otyr, — dedi Notınsev.

— A-a, — dep ańǵaldana qaldy Beılı. — Malleson ba? Ol avantúrıs. Ulybrıtanıa úkimetine onyń eshqandaı qatysy joq. Onyń armıasynda birde-bir aǵylshyn soldaty joq. Bolsa úndiler, aýǵandyqtar bolar. Malleson... Onyń arandatý áreketi Ulybrıtanıa úkimetiniń pármeninen týyndap jatqan joq.

Osyny aıtyp bolyp Beılı Rysqulov jaqqa qaýiptene burylyp qoıdy. «Osy bir qara búldirgi bolmasyn» degendeı kózqarasy.

Onyń bul qarasy Rysqulovtyń nazarynan tys qalmady. Taǵy bir suraq kómeıine tyǵylyp turdy, biraq Votınsevtiń aldyn oraı bermeıin dep ádep saqtady, ári dese ol suraqpen Beılıdi múlde úrkitip almaıyn dedi. Áıtpese, aıtpaqshy edi: «Mıster Beılı, Zakaspııde — Malleson, Siz — Tashkentte. Siz Mallesondy Tashkentten kútip almaqshysyz ǵoı?» — dep.

Al Votınsevke kelip sálemdesýden buryn Beılı Tashkenttegi AQSH konsýly Tredýell myrzaǵa jolyǵyp shyqqan. Tredýell Túrkistanta konsýl bolyp Máskeý arqyly kelgen. Al Beılı múlde basqa taraptan, Qytaı tarapynan, Qashqar arqyly kelip otyr. Sondyqtan Beılıge qaraǵanda Terdýelldiń ókilettigi myǵymyraq. Beılı sezikti. AQSH konsýly Beılıge biraz syr aıtty. Túrkistanda qazir bólshevıkterge qarsy astyrtyn jumys júrgizip jatqan eleýli kúshtiń biri — TVO. Onyń basynda burynǵy patsha generaly Kondratovıch tur. Onyń qazir qashqan aqtardan quralǵan úsh myń áskeri bar. Ári dese on bes myń áskeri bar Ergeshpen baılanysty. Ergesh bolatyn bolsa, Ferǵanadaǵy úlken kúsh. Kúni keshe «Qoqan avtonomıasy» degen úkimetti basqarǵan. «Qoqan avtonomıasy» Túrkistanda bólshevıkterge qarsy qurylǵan ildábaı úkimet edi. Birinshi premer-mınıstr qazaq Muhamedjan Tynyshbaev boldy. Kóp uzamaı ol ornynan tústi de premer-mınıstr Mustafa Shoqaev boldy. Mustafa Shoqaevty ıterip tastap, ornyna osy Ergesh otyrdy. Ózi ómir súrgen tórt-bes aıdyń ishinde úkimet basyna úsh premer-mınıstr kelip, aqyrynda Qyzyl Armıanyń tegeýrinine tótep bere almaı «Qoqan avtonomıasy» qulady. Biraq Ergesh basmashylyq jolǵa tústi de, qol jınaı bastady.

Tredýelldiń Beılıge aıtqan Ergeshi sol.

— Sizdiń eń alǵy mindetińiz — TVO men Ergeshti qoldaý. Solarǵa kómek kórsetý. TVO men Ergesh kóterilse, Mallesonga Tashkentke qaraı jol ashylady, — dedi Tredýell Beılıge. — Áne sonda Túrkistan aqyrynda Ulybrıtanıanyń Úndistan, Aýǵanystan sıaqty kolonıasy bolyp shyǵa keledi, — dep Tredýell keremet keńpeıildilik tanytty. AQSH-qa kolonıa keregi joqtaı, tutas Túrkistandy Anglıaǵa op-ońaı tartyp otyrǵan sıaqty.

— Bólshevık basshylarǵa baryp sálemdesip shyǵyńyz, — dedi Tredýell Beılıge qamqorlyq aıtyp. — Kim bilgen, bir kezde olar otyrǵan kabınette eń kemi mınıstr bolyp siz otyrarsyz. Bolashaq kabınetińizben osy bastan tanysyp qoıǵanyńyz nyshanǵa jaqsy, — dep, Tredýell jup-jýan qara sıgardy burq-burq tartyp qoıyp, qarq-qarq kúldi.

Mine, endi Beılı Qyzyl Túrkistan prezıdentiniń kabınetinde otyr. Qabyrǵada ilýli turǵan Karl Marks pen Lenınniń portretteri Beılıdiń ne oılap otyrǵanyn bilip qoıǵandaı buǵan miz baqpaı qaraıdy. Beılı ol portretterden kózin tez taıdyryp áketti.

Onyń esesine tiri kózderge ushyrasty. Ásirese qaratory komısardyń altyn jıek kózildiriginiń ar jaǵynan óńmeninen óter, qanjardaı ótkir, qara kózder qaraıdy. Óte jaısyz kózqaras. Beılı neǵurlym pańsyz, sholjań sóıleýge tyrysyp:

— Keshirińiz, mıster komısar, — dep Rysqulovqa til qatty. — Siz oryssha taza sóılegenińizge qaraǵanda, sirá, oryssha oqyǵan bolarsyz.

— Iá, durys aıtasyz, — dedi Rysqulov.

— Balalaryn oryssha oqytý, tek baılardyń ǵana qolynan kelgen ǵoı. Siz, sirá, ústem tap otbasynan bolarsyz. Oqýdy Peterbýrgte támámdadyńyz ba?

Votınsev myrs-myrs kúldi. Beılı shamdanyp qalǵandaı boldy.

— Kóńilińizge almańyz, Beılı myrza, — dedi Votınsev, — ásheıin, suraǵyńyz qyzyqtaý. Rysqulov joldas sińiri shyqqan kedeıdiń balasy. Patshaǵa qarsy shyqqany úshin ákesi Sibirge katorgaǵa aıdalǵan. Al Rysqulov joldas bolsa...

— Túrmede oqyp saýatyn ashqan, — dep Votınsev úshin Rysqulov jaýap berdi.

— O-o! — dep Beılı qasyn kerip, basyn jaı ǵana salmaqpen ızedi. — Professıonal revolúsıoner. Oll raıt! Men jazýshy bolsam, sizdiń ómirińizden roman jazar edim.

— Ondaı yqylasyńyzǵa raqmet, mıster Beılı, — dedi Rysqulov reti kelgen sózdi óltirip almaıyn dep. — Jazýshysy tabylsa, sizdiń osy saparyńyz da romanǵa bergisiz bolar: Úndistan — Iran — Aýǵan — Sınszán — Túrkistan.

Beılı bordaı appaq bolyp, bir tamshy qany qalmaı, qýaryp bara jatty.

— Meniń mundaı marshrýtpen júrgenim sizge qaıdan belgili? — dedi ol esin jıyp alyp.

— Logıka aıtady. Siz Qashqarǵa, árıne, Aýǵan arqyly, Aýǵanǵa — Iran arqyly, al Iranǵa Úndistannan kele alasyz. General Malleson da Úndistannan shyqqan joq pa?

— Joq, men eshqandaı Mallesondy bilmeımin. Meniń maqsatym — beıbitshilik maqsat. Jańa Túrkistan men Anglıa arasynda meılinshe dostyq qatynas ornatý. Túrkistan buǵan Máskeý ruqsatynsyz da yqtıarly dep oılaımyn. — Beılı arasha tilegendeı Votınsevke mólıe qarady. Áý bastaǵy sholjańdyǵy lezde tyıylǵan.

— Já, kelgen sharýańyzdy aıta otyryńyz, — dedi Votınsev áńgime baǵytyn ózgertip.

— Alǵashqy tilek. Ulybrıtanıa jas Túrkistannan mynany qalaıdy: Túrkistan Germanıaǵa maqta satpasa eken. Maqta degen strategıalyq úlken kúsh qoı. Maqta berip Germanıany kúsheıtip alsańyzdar, erteń Reseıge qaıta shabýyldamasyn qaıdan bilesizder? Al ázirge Túrkistan Reseıden múlde bólektene qoıǵan joq qoı. Ári dese Túrkistan ókimeti mıster Votınsev qolynda.

— Ókimet basynda Votınsev otyrǵanyna meńzeýińiz beker, — dedi sóz kezegin Votınsev ilip áketip. — Votınsev búgin ǵana prezıdent. Erteń bul orynǵa Túrkistan halyqtarynyń eń talantty ókili otyrady. Ári dese Votınsev — búkil Túrkistannyń jeke-dara qojasy emes, munda TúrkSIK bar. Sonyń bir múshesi myna aldyńyzda otyrǵan Rysqulov. Al Germanıaǵa maqta satý-satpaýdy da Votınsev emes, TúrkSIK sheshedi. Taǵy ne tilegińiz bar?

— Endigi tilek: meniń mundaǵy dıplomattyq jumysyma tıisti jaǵdaı jasalsa bolǵany, — dep jýasydy Beılı.

— Bizge kelgen adal nıetti dıplomattyń qaı-qaısysyna da jaǵdaı jasalady, — dedi Votınsev osymen áńgime támám degendeı nyǵarlaı sóılep.

Pojovnık Beılı umytyp qalmaıyn degendeı Votınsevke, onan soń Rysqulovqa taǵy bir nazar tastady. «Ekeýińniń de basyńdy kesip alar ma edi» degen oıdyń jazýy kózderinen jarq-jurq ete qaldy. Keshikpeı ol bul oıyna jarym-jartylaı jetti de.

* * *

Qannyń ıisi shyqqan jerge jer túbinen aldymen quzǵyn qarǵa jetedi. Túrkistanda qan az tógilgen joq, áli de tógilip jatyr. Onyń kóbirek tógilýine polkovnık Beılı de sebepker boldy. Á degennen-aq CHK-nyń izine túsken. Beılıdiń adymy qysqardy. Biraq jyryndy jansyz keńestik Túrkistannyń jaýlarymen aýyz jalasyp ta úlgirdi. TVO-nyń kósemi general Kondratovıchti taýyp alyp, jasyryn jalǵasqan. Kári general arqyly bólshevıkterdiń soǵys komısary Osıpovpen sybyrlasyp úlgirgen.

Osıpovke qatty tapsyrǵan: eń aldymen komısarlardyń kózin qurt. Ásirese Votınsev pen Rysqulovtyń basyn al dep.

Osıpov ysyldaǵan: maǵan kómek kerek. Qarý kerek, aqsha kerek, ásker ózimizde bar degen.

Beılı onyń aıtqanyn oryndap, general Kondratovıchke kóp aqsha berdi. Biraq báleniń bári sol aqshadan shyqty. Kondratovıch álgi mol qarjyǵa jergilikti halyqtan attar satyp ala bastaǵan. On emes, júz emes, júzdep, úıir-úıirimen aıdaǵan. CHK-nyń da kózi bar. «Bul kári general munshama jylqyny qaıtedi demeı me? Álde, Keńestik Túrkistanda myń jylqy aıdaǵan baı bolǵysy keldi me eken? Árıne, kontrrevolúsıa áskeri úshin jınalǵan jylqy.

TVO-nyń sóıtip talqany shyǵyp, támam bolǵan. Beılı bet perdesi ashylyp qalar bolǵan soń, qashyp-pysyp, jasyryn jaıǵa kóshken.

TVO qıraǵanmen, áýpirimmen Osıpov aman qaldy. TVO-nyń kósemderiniń biri bola tura, ol komýnıstik bıletin tós qaltasynda saqtap, Túrkistan Keńestik Respýblıkasynyń soǵys mınıstri qyzmetinde qylshyldap turǵan dáýren edi.

* * *

Oıran salardyń aldynda komısar Osıpov erekshe bir halge túsip, eski arýaqtarǵa syıynardaı bolyp, dindarlyq ádetten ada júrse de, ózinen-ózi teńselip, Gýbernator baǵyna keldi. Qańtardyń aıazy shym-shym tistelegen qyzǵylt sáýleli kesh edi.

1881 jyldyń 1-naýryzynda alystaǵy Peterbýrgte patshany atyp óltirdi. Sol-sol eken general-gýbernator fon Kaýfman tósek tartyp jatyp qaldy. 1867 jyldan beri Túrkistan taǵynan túspeı kele jatqan, Túrkistannyń patshasy atanǵan gýbernator sol jatqannan tura almady. Patsha óliminen keıin, sirá, bul dúnıede baıandyq joq, endi ómir súrýde ne maǵyna bar dep birjolata túńilgen bolý kerek. Óleriniń aldynda ósıet qaldyrady: «Meni osynda, ıaǵnı Tashkentte jerleńder. Bul jer — naǵyz orystyń jeri ekenin, árbir orys bul jerdi jastanýǵa arlanbaıtynyn bilsin jurttyń bári...» — dep ketti. Óle jatsa da otarshyldyq minezden aryla almaı, Túrkistan jerin sheńgeldeı qulady.

Fon Kaýfmandy sonda osy baqtyń ishine ákelip jerledi. Kórge túsirerdiń aldynda epıskop psaltyr oqydy. Tipti bir ımam musylmansha quran oqyp zarlady. Qurandy orystyń qudaıy qabyl ala ma, joq pa, kim bilsin, biraq musylman dininiń qoshqarlary múıizderi syrqyraǵandaı, sáldelerin ustap, kózderin jumyp, qatty teńseldi.

Keıinnen Tashkentte Spassko-Preobrajenskıı sobory salynyp bitken soń, fon Kaýfmannyń denesin qazyp alyp, sobordyń irgesine qoıdy. Al burynǵy molanyń ornyna eskertkish turǵyzylǵan.

Komısar Osıpov Tashkentke sırek keletin shyrt-shyrt aıazǵa qaramastan, sol eskertkishtiń janyndaǵy oryndyqqa shalqalaı túsip, kóp otyrdy.

Ne boldy? Álde eki general-gýbernatordyń arýaǵyna sıyndy ma? Álde ózin bolashaq general-gýbernatordyń rólinde kórip, kóz aldyna neler bir ǵajaıyp elester keldi me?

Osıpov Túrkistandy bılegen general-gýbernatorlardy tizbektep kóz aldynan ótkizedi, fon Kaýfmannan keıin áıgili Mıhaıl Grıgorevıch Chernáev boldy. Bul Túrkistandy jaýlap alýshy ataqty general bolatyn. Biraq Chernáev — burynǵy Chernáev emes edi, bir-eki jyl turdy da syrqattanyp, general-gýbernatorlyqty fon Rozenbah degenge qoldan berdi. Asyly Chernáev márt jigit bolǵan. Jarty patshalyqtyń taǵyn qoldan berý úshin de dát kerek.

Fon Rozenbahtan keıin baron Vtebskıı, general Dýhovskıı, general Ivanov, general Teváshev, general Sýbotın, general Grodekov, general Mıshenko, general Samsonov, eń sońǵy general Kýropatkın keldi. General Korovıchenko bolaıyn dep bola almaı qaldy. Bólshevıkter kesir jasady.

Osıpov Túrkistan tarıhynda on úshinshi general-gýbernator bola ala ma, bola almaı ma, ony búgingi tún sheshedi. Qańtardyń on toǵyzynan jıyrmasyna aýysyp bara jatqan tún.

Bultsyz bozǵylt aspannyń jambasynan shaqshıa shanshylyp bir juldyz kóterildi.

Komısar Osıpov dúr silkinip ornynan turdy.

Odan arǵy qaıǵyly jaǵdaı belgili. Osıpov Túrkistan respýblıkasynyń on tórt basshysyn atyp tastady da, Tashkentte soıqan bastady. Osıpovqa dem berýshilerdiń aıtýy boıynsha, Tashkentti aıaz qysqan sol bir qańtar túnine qaraı Orynbordan Dýtov, Jetisýdan Annenkov, Ferǵanadan Ergesh, Ashǵabadtan aǵylshyndar jappaı shabýylǵa shyǵyp, pármendi birtutas qımylmen Túrkistandaǵy Keńes úkimeti qulaýy kerek edi. Bul qımyldyń sheshýshi kindik tusy osy Osıpov bolatyn. Osıpov búlikti bastaýyn bastaǵanmen, ýádeli kómek Orynbordan da, Jetisýdan da, Ferǵanadan da, Ashǵabadtan da jedel kele qoımady. Barlyq maıdanda da revolúsıa jaýlary qan qusyp, Qyzyl Armıa tegeýrinine tótep bere almaı, toz-toz bolyp jatty. Al Osıpov mas-qarapaz qashqyn boldy da, onyń tirekteriniń biri Arkadıı Prıhodko qolǵa tústi.

* * *

— Sońǵy kezde qabaǵyń kirbiń, — dedi Natasha jumystan kesh kaıtqan kúıeýin kútip alyp, esik ashyp turyp. — Álde qyzmette jaǵdaısyz nárseler bolyp júr me?

— Joq, — dedi Rysqulov Natashany betinen súıip. Natasha da osy yqylasqa oraı kúıeýimen jumystan soń kezdesip, esik ashqan saıyn, jarynyń ernine appaq betin tosatyn. Rysqulov osy úlbiregen, nurlanyp turatyn betti tuńǵysh ret súıerdeı yntyǵa, qushyrlana óbetin.

— Joq, Natasha, qyzmette bári jaqsy. Tek oıymnan Artýr shyqpaı qoıdy. Beıshara bala shynnan ólip qaldy ma? Áıtpese bir habary shyǵatyn ýaqyt boldy ǵoı.

Natasha kózin muń shalyp baryp, kúrsinip saldy.

— Baýyr degen sol, Turar. Al meniń halimdi túsinbeısiń, túsingiń kelmeıdi. Kishkentaı Artýr saǵan qandaı qymbat bolsa, Arkasha da maǵan sondaı ǵoı. Janyń ashyp qolyńnyń ushyn bermediń ǵoı.

— Artýr men Arkashany salystyrǵanyń beker-aq. Eger Arkashanyń ornynda Artýr bolsa, ony trıbýnal sottaýyn men ózim talap eter edim, — dep Rysqulov Natashany shashynan sıpamaqshy edi, Natasha basyn jaı ǵana buryp áketti.

Áıeldiń keýdesi únsiz shyryldaǵandaı boldy. Keýdedegi bir qusa-nalanyń sharasyz jasy jaquttaı jasyl kózden mólt-mólt tamyp ta ketti. Natasha betin súrtip, terezege taıanyp, dalaǵa qarady. Kóktemniń ózi shildege bergisiz Tashkenttiń kúni qyzdyrǵan terezeniń áıneginen áli de jylylyq taby bilinedi. Ótken jyldardyń qurǵaqshylyǵynda qýrap qalǵan tal-daraq, máýe aǵashtar ótkenniń esesin qaıyryp alǵysy kelgendeı, bıyl ásire japyraqtap, ásire sheshek jaryp, toqtyqtan syńsyp tur.

Júregi túskir shym-shym shanshıdy.

Rysqulov kelinshektiń sýsyldap tómen tógilip, ash beline túsip turǵan aqsary shashynan alaqany kúıip qalatyndaı aqyryn abaılap qana sıpalady, Natalá súp-súıir saýsaǵymen áınektiń betin syzǵylady. Úndegen joq. Jaquttaı jasyl kózden jas tamshylap, ashań qyzyl shıedeı oımaq erinniń ıirimine baryp aıaldaıdy. Natalá álgi jasty kózden súrtpeı, erniniń ıiriminen ilip alyp tastap tur.

Átteń dúnıe, qanaty qaıyrylǵan qaıran dúnıe. Erkin kósilip sharyqtaýǵa bir qanatyńdy kótere berseń, bir qanatyń salbyrap qalady. Bir armanǵa qol jete berse, bir kesapat kóldeneń turady. Kókten izdegeni jerden tabylyp, kóp jyl boıy kókeıinen ketpeı qoıǵan súıgeni ózi izdep kelgende, arada aılar ótpeı jatyp, kóńilge qaıaý, kókirekke syzat túskeni qalaı? Júrektiń qaıta syzdaǵany nesi? Shynnan Arkasha kesiri kerdeńdep ketpek pe? Sonda Natasha muny shyn súımegeni me? Shyn súımese, ony kim qystaıdy? Óz erkimen, óz aıaǵymen keldi ǵoı. Álde Rysqulovtyń ózin emes, mansabyn qalap keldi me? Olaı deıin dese, Rysqulovtan basqa da laýazymdar bar ǵoı. Natalá syndy sulý kimdi de bolsa yntyqtyrar. Kókireginde judyryqtaı et júregi bar erkek oǵan bir burylyp, suqtanbaı qarap óte almas.

Sabaýdaı qaıqy kirpikke ilingen jas naýryz aıynyń jańa tebindegen jasyl kóginiń ushyna ilinip turǵan tańǵy shyq sıaqty.

Natalány da túsinýge bolady. Qansha jaý bolsa da, baýyrdyń aty baýyr ǵoı.

Sony bile tura Rysqulov aıtty:

— Men bul iske aralasa almaımyn, — dedi.

— Bilmeımin, — dedi Natasha burylmastan alageýim dalaǵa qarap turyp, — aralasqyń da kelmeıdi. Meıli, sen kirispeı-aq qoı, Turar. Biraq men basqa amalyn qarastyramyn.

— Qandaı amal ol, Natasha?

— Ony endi ózim bilemin, súıiktim. Bólshevıkterdiń báriniń birdeı júrekteri qansyp qalmaǵan shyǵar. Meniń halimdi túsinip, aramyzda qulaq asatyn bireý tabylatyn shyǵar, — dedi áıeli endi jasyn tyıyp, kózin súrtip, eńsesin jıyp alyp.

Bul aýyr sóz edi. Rysqulovtyń «qańsyǵan» júregi shym-shym syzdap baryp basyldy. «Qatelesesiń, meniń júregim, sen oılaǵandaı tas emes», — dep aıtýǵa oqtaldy da, aıtpady. Qarsy daý údep ketetinin túsindi. Tek:

— Revolúsıanyń eń qaterli jaýy Arkadıı Prıhodkony eshqandaı bólshevık bosata almaıdy, — dedi.

— Kórermiz, — dedi kelinshegi.

Ókinishti-aq. Qaptaǵan qalyń topty jalyndy sózderimen talaı ret uıyta, ılandyra bilgen Rysqulov bul joly súıgen jaryn sendire de, kóndire de almady. Ekeýi o basta-aq, jazmyshtan bir-birine arnap jaratylǵandaı bolsa daǵy, ekeýiniń júregi de bir-birine yntyǵa soqsa daǵy, mıllıon jylda bir ret birine-biri janaı ótetin juldyzdar sıaqty ekeýiniń joly eki jaqqa qıystap bara jatty.

Juldyzdar bir-birimen mıllıon jylda bir ret janasyp ótkende ekeýi birigýge zaryǵa umtylyp, tartylys kúshiniń zańyna janushyra qarsy shyǵyp, tánderin jaralaýǵa deıin barady. Biraq arqansyz, belgisiz uly kúsh eki juldyzdy eki jaqqa súırep alyp ketedi. Juldyzdar júreginde jara qalady. Jara áýeli ot bolyp janady. Birte-birte sýynyp, qatpar-qatpar taýlar paıda bolady. Bizdiń jaryqtyq Jer-Anamyz da mıllıard jyl kóleminde áldeneshe ret sondaı yntyzarlyq azabyn bastan keshken. Alataýlar, Qarataýlar mahabbat qasiretiniń perzentteri.

Rysqulov pen Kolosovskaıa ekeýin eki jaqqa bir dúleı kúsh ajyratyp áketip bara jatty. Ajyramasqa Rysqulovtyń bir ǵana sózi jetip jatyr edi, ol ony aıtpady. «Prıhodko degendi bosatyp jiberińder!» — dep aıtýǵa qudireti jetip tursa da aıtpady. Aıtylmaǵan bir aýyz sóz ony, tek mahabbat sarsańyna ǵana emes, mashaqat sarsańyna da saldy da qoıdy.

Adaldyǵyna qaraı aramdyq aldynan taǵy shyqty.

Taǵdyr oǵan tańdaý usyndy.

Qaısysyn qalaısyń? — dedi.

Qaısysyn qalasa da qurbandyqqa ushyraıdy.

Revolúsıa múddesi qymbat pa?

Súıgen sulý jaryń qymbat pa?

Baıaǵyda Rysqul ákesi aıta berýshi edi: «Taspen japalaqty ursań da japalaq óledi, japalaqpen tasty ursań da japalaq óledi», — dep.

Rysqulov — japalaq emes, árıne.

Biraq orny tolmas oısyraǵan qurbandyqtyń bolatyny aıdan da anyq edi.

VII

Tashkentke jaımashýaq kóktem kóp qonaqtamas. Kóktemniń ózi mamyrǵa ilige shildege bergisiz aptap bastalady. Órik pen alma gúldeýi burq etip lezde qozyp, az kún qyzyqty armansyz shalqyp ótkizgisi kelgendeı, sol gúlder aqtaryla aǵyl-tegil dáýrendeıdi de tez qursaq kóterip, analyq jaıǵa aýysyp, túgin tastaıdy.

Rysqulov pen Kobozev qumalaqtaı túıin baılaǵan alma baýdyń ishin kóp aralady.

— Bul baýdyń ár alma aǵashy maǵan tanys, Petr Alekseevıch, buǵan nanasyz ba? — dedi Rysqulov.

Kobozov býryl shalǵan saqalyn sıpalap, kókshil kózderi kúlimdep turyp:

— Rysqulov aıtsa senemiz de, — dep jymıdy. — Onda bul baqqa jıi keletin bolǵanyńyz ǵoı.

— Bul baýda sońǵy ret bolǵanymnan beri tórt jyl ótip ketipti. Tórt jyl. Tórt ǵasyrlyqqa tatyrlyqtaı.

Rysqulovtyń altyn jıek dóńgelek áınektiń ar jaǵyndaǵy kózderi áldeqaıda alysqa qadalyp, aýlaqty sholyp ketti.

— Qyzyq eken, — dedi Kobozev.

— Iá, Petr Alekseevıch, osydan tórt jyl buryn men osy baýdyń baǵbany edim.

— Oho, Siz eń beıbit jumystyń mamany boldyńyz ǵoı onda!

— Onyńyz ras, Petr Alekseevıch, meniń mamandyǵym — óte bir ımandy mamandyq edi. Jerge bir shybyq shanshyp, sony mápelep ósirip, máýesin alǵan adamdy men sáýletti ǵımarat turǵyzǵan arhıtektordan, ǵumyrly sımfonıa jazǵan kompozıtordan kem kórmeımin. Baǵban adam aqynmen aǵaıyndas. Amal ne, arpalys jolyna túsip kettim de, baý-baqsha tirshiliginen qol úzip qaldym.

— Turar Rysqulovıch, ókinishińiz qatty. Sonda qalaı, ózińiz aıtqandaı, «arpalys jolyn» ımansyz dep oılaısyz ba? — dep kúldi Kobozev.

— Joq, árıne, Petr Alekseevıch, 1915 jyly men myna Tashkenttegi pedagogıka ınstıtýtyna oqýǵa tústim. Instıtýttan góri, marksısik úıirmedegi oqýym kóbirek boldy. Aqsha tabý úshin ózimniń Pishpekte tehnıkým bitirip alǵan mamandyǵym boıynsha osy Qybyraıdaǵy ataqty baı Tashpýlat degen kisige jalǵa turyp, baǵban boldym. Al 1916 jyly ult-azattyq qozǵalysy bastalysymen maıdanǵa aralastym. Arpalys jolyn qalap aldym.

— Sóıtip... baǵbandyqty qoıdyńyz.

— Kórip tursyz, Petr Alekseevıch.

— Siz jıyrma bes desátına jerdi ǵana emes, búkil Túrkistandy baý-baqshaǵa aınaldyryp jatqanyńyzdy sezesiz be, Turar Rysqulovıch? Siz endi bas baǵbansyz.

— Raqmet, Petr Alekseevıch, biraq men marapat súımeıtin adammyn.

— Keshirińiz, Turar Rysqulovıch. Men sizden jas jaǵynan áldeqaıda úlken adammyn. Kólgirsý meniń de ádetimde joq. Jáne sizge jaǵynaıyn degen de nıetim emes. Ne úshin? Iá, bul áńgimeni qoıaıyq. Al sonda myna baýdyń ıesi, álgi siz aıtqan...

— Tashpýlat.

— Iá, sol kisi qaıda?

— Jer memleket menshigine ótkizilgen, Tashpýlat qashqan. Basmashylarǵa qosyldy degen sóz bar. Al munda qazir jetim balalar pansıonatyn uıymdastyrǵanbyz.

— Báse, balalardyń shýyldaǵan daýsy shyǵady. Bular kim deımin?

— Ázirshe tórt jyldyq mektebi bar.

Bul ekeýiniń ońasha áńgimesine aralaspaı, ádep saqtaǵan kómekshi jigit aýlaqta, alma aǵashtyń birine súıenip, jan-jaǵyna qarap qoıyp, naganyn tazalap otyr. Kómekshi Lázız myna eki komısardyń qaýipsizdigine jaýapker.

Qos komısar baýdy aralap júrip, endi jan-jaǵy tuıyq, bıik sharbaqpen qorshalǵan úlken úıge bet alǵanyn kórip, Lázız de ornynan qozǵalyp, naganyn jambas qabyna sala-mala komısarlardyń syrtyn oraı júrdi.

Tashpýlat baıdyń udaıy jabyq turatyn eńseli kók darbazasy bul joly aıqara ashýly eken. Kók darbaza Rysqulovqa ábden tanys. Osy bıik qaqpanyń ar jaǵynda buryn basqasha tirshilik bar bolatyn. Tashpýlat baıdyń shańyraǵy shaıqalmastaı, tuǵyrtasy myzǵymastaı edi. Emennen soqqan kók darbazanyń ar jaǵyna náýbet ataýly óte almastaı bekem edi-aý.

Bul da bir orta ǵasyrdaǵy Eýropa baılarynyń bekinisindeı jan-jaǵy qymtaýly, jaý ala almas qamal sıaqty edi. Úlken úı men áýlijaıdyń turǵan jeri dóńes te, jan-jaǵy eńis keledi. Tústik jaq irgesinen Shyrshyqtyń sýy Syrdarıaǵa baryp qosylýǵa aptyǵyp, alqynyp aǵyp jatady. Shyrshyqbasy asqar-asqartaýlardan shyǵady. Talas Alataý, Ógemge aınalyp, Alaıǵa qaraı burylǵan, qysy-jazy jasyl jánnat bolyp jatatyn jadyra dúnıeden bastaý alady. Tashpýlat úıi turǵan dóńesten, ásirese tań mezgilinde Alataý, Alaı shyńdary almas tajdyń tasyndaı jarqyrap kórinip turady.

Sol zańǵar taýlar qansha tursa, Tashpýlat áýleti de daýyl shaıqamaı sonsha turatyndaı kóriner edi-aý.

Endi qazir Tashpýlat baı sol taýlardyń qıa-qıa tastaryn tasalap, bandylarǵa qosylyp, qanjaryn qaırap júr.

Qanjardy ol qolynan kelse, aldymen Rysqulovqa qadar edi. Dúnıe hali san qıly. Kim oılaǵan? Tashpýlat baıǵa ýaqytsha jalǵa turyp, baý-baqshasyn kútip júrgen keshegi jarly stýdent kúnderdiń kúninde Túrkistan basshylarynyń biri bolyp, baılardyń jerin eksproprıasıalaý dekretine qol qoıatynyn Tashpýlat qajy qaıdan bilgen.

1915 jyly kóktemde Tashpýlat baıǵa kelip jaldanǵan eki stýdent edi. Biri — qazaq Turar Rysqulov, biri — ózbek Lázız Osmanov.

Endi ekeýi de qojasyz úıdiń áýlisinde alshań-alshań basady. Qastarynda Máskeýden kelgen tótenshe komısar jáne bar.

Rysqulov Kobozevti umytyp ketkendeı ózgerip sala berdi. Komısardy qarsy alýǵa aýlada tizilip sapqa turǵan eki júz balanyń ishinen áldekimdi izdegendeı árqaısysynyń betine úńile qarap keledi. Balalarǵa kileń kókala jaǵaly matroska kıgizip qoıypty. Báriniń shashy tyqyr, shetinen kúzep tastapty. Sondyqtan bolar, bári bir qalyptan shyqqandaı bir-birine uqsas.

Pansıonattyń bastyǵy men tárbıeshiler asyp-sasyp, keıbireýleriniń jyltyraǵan muryndaryn óz oramaldarymen súrtip, jaǵalaryn túzep, kóılekteriniń salbyraǵan etekterin shalbarlandyryp-aq bezildep júr. Shalbar degen dóreki qara sýknodan tigilgen eken. Túıeniń kón terisindeı qap-qalyń. Keıbireýiniń myqynyna shaq emes, sypyrylyp túseıin dep tur. Ony bala baıǵus yshqyrynan ustap alyp, kóterip tur.

Rysqulov birinshi shákirttiń basynan sıpaı bergende, bala kirpiniń tikenegindeı tikireıgen tyqyr shash alaqanyn tyz etkizdi. Ashshy tyzyl emes, aýyrtpaıtyn, júregińdi shym etkizetin meıirli tyzyl. Joǵalyp ketken Artýrdyń basyn sıpap turǵandaı kórinedi.

— Qaıdan keldiń? — dep suraıdy Rysqulov balaǵa eńkeıip.

— Arystan, — deıdi bala.

— Sen qaıdan keldiń, aınalaıyn?

— Aqmeshitten.

— Sen she?

— Namangannan.

— Sen?

— Jyzaqtan.

— Sen?

— Shymbaıdan.

— Sen?

— Sharjaýdan.

— Sen?

— Áýlıeatadan.

Rysqulov onyń betine qaraıdy da, kelesi balaǵa burylady. Qaıyryla berip:

— Artýr degen balany bilmeısiń be? — deıdi.

— Joq, — dep bala basyn shaıqaıdy.

— Sen?

— Pishpekten.

«Túrkistannyń tórt buryshynan túgel jınalǵan eken-aý. Tutas Túrkistan. Túrkistannyń bolashaǵy — osylar».

Rysqulov pansıonat bastyǵyna shuǵyl burylyp:

— Pansıonatqa at qoıdyńyzdar ma? — dedi.

— Joq, joldas Rysqulov... — Kúmiljińkirep turyp. — Eger SIK qarsy bolmasa, Siz qarsy bolmasańyz, Rysqulov atyndaǵy pansıonat dep atasaq... Óıtkeni bul ózi tikeleı Sizdiń kómegińizben uıymdasty ǵoı, — dep edi.

— Durys, — dedi Kobozev.

— Raqmet, Petr Alekseevıch, — dedi Rysqulov. — Endi meni tyńdasańyzdar. Qarańyzdarshy, — dep sapta turǵandardy meńzedi. Úlken kisiler sapty bastan-aıaq taǵy súzip shyqty. Kileń tunjyr túster, kileń yzǵarly kózder, myna dúnıe bular týa salysymen áldenelerin tartyp alǵandaı, áldekimde óshteri ketkendeı kijinisi bar keıpi-kelbetterinde. — Kórdińizder me, — dedi Rysqulov úlkenderge burylyp, — Túrkistan osy. Jańa men qaıdan keldińder dep beker suraǵan joqpyn. Osynda Túrkistannyń tórt kózi túgel: qazaǵy da bar, ózbegi de bar, qaraqalpaǵy da bar, qyrǵyzy men túrikmeni de bar, orysy da tur, tájik te tur. Taǵy kim bar?

— Tatar da bar, — dedi pansıonat dırektory.

— Iá, ınternasıonaldy birtutas Túrkistan degen osy. Sondyqtan meniń usynysym: pansıonat atyn «Jas Túrkistan» dep qoıý kerek.

«Bul qalaı?» — degendeı Rysqulov jan-jaǵyna qarady.

— Durys!

— Durys! — desti ózgeleri.

— Balalar, baýyrlarym! — dedi Rysqulov endi nazaryn jetkinshekterge buryp, — Sender qabyrǵalaryń qatpaı jatyp qaryndaryń ashty, ata-analaryń asharshylyqqa ushyrady. Olardy sender umytpańdar. Árqaısyńnyń ákeń bolǵan, shesheń bolǵan. Umytpańdar olardy! Aty-jónin umytpańdar. Tek óz ákeńniń atymen jazyl. Týǵan jerińdi, týǵan aýylyńdy, qystaǵyńdy umytpa! Al endigi áke-shesheń osy pansıonat. Otanyń da osy. Onyń aty — «Jas Túrkistan». Uqtyńdar ma?

— Iá, ıá!

— Da, da! — dep shyryldaı shyqqan daýystar Shyrshyq boıynan shyrqaý bıikke kóterilip, lek-lek tasqyndap baryp basyldy.

Kobozev pen Rysqulov «Jas Túrkistandyqtarmen» birge túski tamaqqa otyrdy. Tashpýlat baı úı-jaıdy molynan pishken. Eki júz bala áýlisine túgel syıyp ketedi. Bastyrma astynda uzynnan-uzaq soqqan jabaıy ústeli, baıdyń qýys-qýys, «ishkári, «tyshqary» dep atalatyn bulym-bulym bólmeleri de jetedi.

Bastyrma astyndaǵy uzyn ústel ári tamaqtanatyn, ári sabaqtanatyn synyp esepti.

Aspaz áıel men onyń kómekshi balalary qalaıy tostaǵandarǵa shelekten sorpa quıa bastady. Áıel qurmetti qonaqtarǵa sorpa berer-bermesin bilmeı irkilip edi, Rysqulov:

— Bizge de, — dep tostaǵan tosty.

Sorpa degeni qara sýǵa qaınatqan kılka balyq eken. Kesir bolmasyn, ıtke berse ishkisiz.

Balalardyń qalaıy qasyqtary saqyr-suqyr, jarq-jurq etip, qalaıy ydystaǵy qalaıy tústes sýdan shynashaqtaı-shynashaqtaı balyqtardy qaıqań-qaıqań sýyryp alyp shyǵyp jatty. Keıbir zymıandary, úlkender qaıter eken dep, meımandar jaqqa qaraıdy. Sony ańǵarǵan Rysqulov pen Kobozev bir-birine qarap alyp, tańdaılaryn taqyldata tamsanyp qoıyp, álgi «bal tatyǵan balyq sorpasyn» soraptaı soqty. Tuzdalǵan ashshy balyqtyń aýyzdy aıazdaı qaryǵanyna qaramastan, jalap-juqtap, tipti tárelkede qalǵan juǵyndyny basyna kótere jutyp qoıdy.

Rysqulov oramalmen aýzy-basyn súrtip bolyp:

— Qalaı, balaqaılar, toıdyńdar ma? — dep qaldy.

Ózderimen birge mártebeli meımandardyń dastarqandas bolǵanyna rıza bolǵan keıbir estileri:

— Toıdyq, toıdyq, — dedi. Kóbi tomsyraıyp qaldy.

— Shydańdar, balaqaılar. Az kúnde astyq pisedi. Ashynǵan qaryn toıynar, ashylǵan etek jabylar, aınalaıyndar, shydańdar. Oqýlaryńdy jaqsy oqyńdar, — dep ornynan turdy.

Bylaı shyǵa bere pansıonat dırektoryna Rysqulov:

— Máz emes eken, — dedi.

Anaý sharasyzdyq keıip ańdatyp, eki qolyn jaıdy.

— Bary osy, joldas Rysqulov. Kaspııdiń kılkasyna da shúkirshilik dep otyrmyz. Aǵartý komısarıatynyń bergeni sol.

— Balalarǵa tym bolmasa kókónis berseńizshi. Ázirshe nan joq, al atqulaq pen raýgash, shalqan pisti ǵoı... Myna bókterlerde ne kóp, qozyquıryq kóp. Jaraıdy, azyq-túlik komısarıatymen ózim sóıleseıin. Kómektesemiz. «Jas Túrkistan» pansıonaty respýblıka qamqorlyǵynda bolýǵa tıis, — dedi Rysqulov qoshtasarda.

Artýr bulardyń arasynda joq. Ony burynnan biledi. Suraý saldyrǵan. Joq bolyp shyqqan. Bile tura, áıteýir bir úzilmegen úmit únsiz izdep, únsiz aıqaılaıdy. Artýr jaýap qatpaıdy. Rysqulov úshin mynalardyń bári Artýr. «Aman bolyńdar, adam bolyńdar!» — dep tiledi. Biraq baýyrdyń aty baýyr ǵoı. Júregi bar bolǵyr syzdap turyp aldy.

Jolǵa shyǵar aldynda, dóńeste turyp, Rysqulov aqbas taýlar jaqqa taǵy da kóz qadady. Alystan munartyp kóringen taýlar jasyl muhıtta júzip bara jatqan aq jelkendi kemelerdeı teńseledi. Muhıt qıyrynan aǵarańdap kóringen aq jelkendeı saǵynyshty, muńdy áýen qaıda bar? Úmit dúnıesi sol. Artýr sol taýlarda júrgen sıaqty elesteıdi Rysqulovqa. Biraq qaı tasynan izdersiń? Búkil respýblıkaǵa suraý salyp tappaǵan bala kózi tiri bolmaýy da bir kádik.

Rysqulov pen Kobozev qara mashınanyń art jaǵyna, shopyr men Lázız kómekshi aldyńǵy jaǵyna ornalasyp, pansıonatpen qoshtasyp, ashyq avtomobıl kúrk-kúrk etip ornynan qozǵalyp, Shyrshyqty jaǵalap, qara jolǵa shyǵa bergen...

Qosarlana atylǵan myltyq daýsy taý tóńkerilgendeı gúrs-gúrs ete qaldy. Qos tútin burq-burq etip, Shyrshyqtyń arǵy betindegi qabajal úlken shynardyń tasasynan kólbedi.

Komısarlardyń alda kórer jaryq sáýlesi bar eken, ysqyryq qulaqtarynyń túbinen zý-zý ete shyqty.

Endi olar buǵyp úlgirgen. Nagandaryn, maýzerlerin shyǵaryp, atys bastalǵan. Turqy bir-aq tutam qysqa qarýdyń oty arǵy jaǵaǵa jetpeı, sýǵa túsip, shyj-byj etip jatyr. Sony kórgen aǵylshyn vınchesterli basmashylar qara avtomobıldi atystyń astyna aldy. Aldyńǵy qalqan áınek kúlparshasy shyǵyp, onyń jańqalary shopyr men Lázızdiń betin jaralap ketti.

— Balonǵa tımese eken, — dep qaýip aıtty shopyr.

— Oı, ońbaǵan, adamǵa tımese eken de! — dep Lázız ysyldady buǵyp jatyp. — Qoı, búıtip tura bersek, bular mashınany jańqaǵa aınaldyrady, — dep shopyr gazǵa basty. Mashına áli «tiri» eken, qara joldyń shańyn burqyratyp, tońqańdap ala jóneldi.

Ózenniń arty betinen úsh atty shynar tasasynan shyǵyp, mashınamen jarysa shaýyp, at ústinen atysa bastady.

Mashına joldan shyǵyp, ózen boıynan buryla tartqanda úsh salt atty da ári burylyp, Alaı taýlaryn betke alyp, josyp bara jatty.

— Pansıonattan ne jeıdi bul bandylar? — dep qaldy qabaǵy túıýli Kobozev. — Kılkaǵa qyzyǵyp júr dep oılaısyz ba?

— Tashpýlat baıǵa kılka kerek emes, árıne, — dedi Rysqulov kózin alysqa, Alaı jaqqa qadaı otyryp. — Onyń endigi áreketi — zıankestik. Balalarǵa zıany tıip júrmese. Ol qazir uıasyn aldyrǵan qasqyr sıaqty. Aıanbaıdy da, aıamaıdy da.

— Tashpýlat baı ekenin qaıdan bildińiz?

— Astyndaǵy atynan tanydym. Ataqty jırenqasqa ǵoı. Aýyzdyǵyn julqyp, jer tarpı beretin ádeti, áli laqsa bolmaǵan eken.

Kobozev Rysqulovqa baǵdarlaı qarap qaldy.

— Qalaı oılaısyz, bizdiń munda ekenimizdi bilip keldi me, álde kezdeısoq ushyrasý ma?

— Sony men de oılap otyrmyn. Bilip kelýi de múmkin. Óıtkeni shynar tasalap, joldyń urymtal jerinen kútip turdy ǵoı. Biraq anyq bilse, kóp kúshpen kelip shabýyldar edi. Mashınany kórgen soń ǵana qamdandy-aý deımin.

Betin shyny synyǵy jyrǵan Lázız artyna buryldy:

— Ol bizdi kúni buryn bilgen joq. Ol kelýge májbúr bolǵan. Burynǵy mekeninde áldenendeı qoımasy bar. Sony alyp ketýge kelgen.

— Qandaı qoımasy bar?

— Qashanda alyp úlgere almaǵan qazynasy bolýy múmkin.

Kobozev pen Rysqulov bir-birine qarady.

— O da múmkin, — dedi Rysqulov oılanyp otyryp.

— Bylaı bolsyn, — dedi Kobozev tujyrymdaı sóılep. — Birinshiden, áýlijaıǵa muqıat tekserý júrgizip, qaraýyl qoıý kerek. Ekinshiden, Turar Rysqulovıch, siz ben bizge Tashkentte otyra berý jaramas. Bularǵa qarsy joryq bolsyn. Otrád jasaqtańyz. Jaqsy komandır tabyńyz. Keshikpeı jolǵa shyǵaıyq. TúrkSIK basshysymen men ózim kelisemin.

VIII

— Teńbil torǵaı, men sharshadym, — dedi bala jylarman bolyp, aýzy kemseńdep. Túıejapyraqtyń túbirtegine súrinip ketip, etpetinen qulady. Qulaǵan qalpy qaıta kóterilýge áreket qylmaı, eki qoly jaıylǵan kúıi, japyraqtardy qarmap jatty da qaldy. Murnyna túıejapyraqtyń ashqyltym ıisi keldi. Alaýlaǵan alaqandary jerdiń syzynan raqat tapqandaı byldyrap qaldy.

Sharshaýdan góri, ashtyq jaman. Bala túıejapyraqtyń týyrlyqtaı shetinen julyp alyp aýzyna saldy. Artynsha túkirip tastady: kermek dám aýzyn ashýtastaı qýyryp jiberdi.

Teńbil toraı shyr-shyr etip, sholpankebis gúldiń basyna baryp qondy. Qanatyn qobyratyp, mamyǵyn dúrdıtip, silkinip-silkinip qoıdy. Jan-jaǵyna qarap, jan-jaqqa jar salǵysy kelgendeı, aıanyshty, jalynyshty jińishke únmen uzaq shyryldady. Qur shyryl emes, bir sátte myń qubylǵan hor qyzynyń úni sıaqty edi.

Qaýyrsyny sál qulpyrǵan: sary, qyzyl, jasyl, kók tústi mamyǵy kempirqosaqtan jaralǵan teńbil torǵaı:

— Eı, tyńdańdar, munda ash bala jatyr! Bir úzim nan berińder, bir jutym aıran berińder! Kelińder! Kelińder! — dep zar qaqty.

Onyń tilin túsingen eshkim joq. Ári dese, bala da adamdarmen ushyrasqysy kelmeıdi. Aýlaq júredi. Ustap alyp, qaıtadan detdomǵa alyp ketedi dep qorqady.

Al munyń jumysy qatty. Ol sheshesin tabýy kerek. Jer betinde ne kóp — adam kóp eken. Al oǵan ardaqtysy jalǵyz-aq adam. Ol — anasy edi. Myna Teńbil torǵaıdy oǵan Qudaı jolyqtyrdy. Osydan aıyrylyp qalmaı, sheshesin tabý kerek. Detdom sheshesin taýyp bere almas.

Tómende shý-shý etken dybys estiledi. Bala basyn kóterip, sol jaqqa qarady. Ózenniń ar jaǵynda jan-jaǵy bıik dýalmen qorshalǵan kók shatyrly dáý úı tur. Aınalasy buıra jasyl baý-baqsha. Aýla ishinde balalar shýlaıdy. Birin-biri qýalap oınaıdy. Qaǵaz ashylǵan kezde topyraq burq ete qalady. Bir-birine topyraq shashyp oınaǵandaryna qaraǵanda, qaryny toq bolmasa da, ash bolmaý kerek.

Bala túıejapyraqtan boıy sál-sál ǵana kórinip turyp, dáý úıge tesile qarady. Barǵysy keldi. Barsa qýmasyn biledi. Biraq qaqpanǵa túsetinin de biledi. Onyń ústine, Teńbil torǵaı sholpankebis gúliniń ústinde shoqıyp otyryp alǵanyn qoıyp, gúlden sál kóterilip, qanatyn dirildetip, shyr-shyr etip turdy da qoıdy. Bul «júr» degeni. Teńbil torǵaıdyń bul tiline bala túsingen. Dáý úıge aqtyq ret bir qarady da, bir basyp, eki basyp Teńbil torǵaıdyń sońynan ere berdi.

Sholpankebistiń qýysqulaq gúlderi altyndaı sap-sary edi. Bala úzip alyp aýzyna salǵysy keldi. Múmkin, jeýge jarar dedi. Teńbil torǵaı shar-shar ete qaldy. Bala seskenip, gúlden qolyn tartyp aldy.

Bala bul gúldiń sholpankebis dep atalatynyn, onyń qyzyq ta qaıǵyly hıkaıasy baryn bilmeýshi edi. Sheshesin tapsa, aıtyp berer edi, sheshesi bilmese, ákesi biler edi. Sheshesi aıtqan ákeń jaqsy kisi dep. Onyń bilmeıtini joq dep. Sheshesiniń aıtýynsha, ákesi Itjekkendi de kórgen.

Sheshesi balanyń ákesin kóp izdedi. Aqyry taýypty. Endi ol ekeýin bala izdep tabýy kerek. Balanyń baǵy bar eken. Teńbil torǵaı jolyqty. Teńbil torǵaıdy ákesi men sheshesi jumsap jibergen bolýy kerek: bar, Armandy taýyp ertip kel dep. Áýeli ony Rysqulovtyń úıinen ertip shyqqan da osy Teńbil torǵaı. Teńbil torǵaı ákesi men sheshesiniń asyrandy qusy bolý kerek. Basqa esh jerde, eshkimde mundaı qus joq.

Bala ashtyqtan basy aınalyp, kózi qaraýytyp, qusqysy keldi. Biraq jumyrynda qusatyn eshteńe joq edi. Qurǵaq loqsyp, zoryqty da kúshengennen kózinen jas shyqty. Kózi jasaýrap otyryp, jerde ósip turǵan jelkekti kórdi. Úzip alyp aýzyna saldy. Taǵy úzip alyp, buralaqtap taǵy saldy. Qoıjelkek dúnıedegi eń tátti tamaq sıaqty kórindi. Mundaı tátti dámdi ol komısar Rysqulovtyń úıinen de tatqan joq. Eki urtynan kópirip kók nil aqty. Bul jalǵanda joq tátti shyryn edi. Jetimdi Jer-Ananyń ózi aıap, meıirimi túsip, emeshegi ezilip, emshegi ıip kók nil sútin bergen edi.

Balanyń ýildegen ishi tynshyǵandaı, ýanǵandaı boldy. Qoıjelkek jolǵa kerek bolar dep úzip-úzip, qoltyǵyna qystyrdy. Sóıtse, ózektiń boıy tunyp turǵan qoıjelkek eken. Balanyń ash kózi toǵaıǵandaı boldy.

Endi birde bala urshyq basyndaı appaq qozyquıryq taýyp aldy. Qozyquıryq ekenin birden tanydy. Óıtkeni ótken jyly sheshesi ekeýi Túlkibastan Áýlıeataǵa jaıaý tartqan uzaq jolda, Qarataýdyń jonynan osy qozyquıryq terip jep, jandary qalǵan. Qoıjelkekten de qozyquıryq shyryn kórindi. Shıkideı jese de dámdi edi. Aq maı asaǵandaı boldy.

Bul kezde Teńbil torǵaı da tamaǵyn asyrap, shıq-shıq ete júrip, balyq kózdiń dúmbil dánin shoqyp, ebi kelse keýli jaı masaıraǵan kóbelekti qaqshyp jep, óziniń tamaǵyn ózi asyrap otyr eken.

Balanyń áli aqyl toqtatpaǵany, mıynyń áli olqy-tolqy balqyp turǵany jaqsy boldy. Mı pisken saıyn adamdy ýaıym sarǵaıta bastaıdy. Aqyl toqtatqan adam — kinámshil, nasybaı shaqshasy tabylmaı qalsa da áldekimge, tipti Qudaıdyń ózine nalyp, qala berse, qatynyn boqtap, shekesi tyrysyp otyrady.

Bala áli aýyr taǵdyrdyń kinásin kimge artaryn bilmeıdi. Eshkimge salar nalasy joq, tek ólmeý kerek ekenin oılaıdy. Oılamasa da, ólmeýge tyrysady.

Aqyly tolmaǵan bala ómirdiń tozaǵyn ońaı kóteredi. Ony kóbinese aqyl emes, sezim jetekteıdi. Eger bala aqylǵa salsa, Rysqulovtyń qolynda tura bermes pe edi, kıimi kók, tamaǵy toq, tósegine deıin aq seısep, Rysqulov ony oqytpaqshy edi. Bir-eki ret tipti qos arǵymaq jekken bylqyldaq páýeskege de minip júrdi. Sonda oǵan jurttyń bári qyzyǵa, qurmetpen qarady. Aqylǵa salsa, árıne, Tashkentte qalar edi.

Biraq áli dúmbil mıdy sezim jeńgen eken. Tashkentten birte-birte alystaı berdi. Alystaı bergen saıyn aldynan bir jaqsylyq jarq ete qalatyndaı asyǵa berdi. Ash qarynǵa qaramaı, keýdesin taýǵa súıep, tabanyn qıaq tas tilimdedi.

Bala qaladan uzaǵan saıyn jer bederi, tal-daraq, ósimdik, qybyrlaǵan qurt-qumyrsqa, yzyńdaǵan ara, kók shybyn, shyryldaǵan boztorǵaı, syldyraǵan shyny bulaq burynnan bir kórgen, oqys oıanyp ketip, umytyp qalǵan túsi sıaqty bola beredi. Qashan, qaıda kórgenin dóp basyp esine túsire almady. Balanyń mıy áli kók dúmbil edi.

Myna jasyl buıra taýlardyń teriskeı betinde ózi týǵan aýyl baryn bala bilmeıdi. Bar shamalaǵany: Rysqulov aıtqan aq bas shyńdar. Aq bas shyńdar alystan, jasyl teńizdiń arǵy qıyrynan qyltıyp kóringen aq jelkenderdeı kólbep qana baıqalady.

Birde bala bir aınalǵan jerin shyr aınalyp, bıdaıyqtyń shalǵynyn edáýir shıyrlap tastady. Sóıtse, onyń Teńbil torǵaı degeni qyzyl shubar túıe kóbelek eken. Maýsymda kóbelek ekesh kóbelekke deıin qutyrady. En dalada erigip júrgen sánqoı neme, qańǵyrǵan balany kórip, biraz mazaqtaǵysy kelgendeı aldyna túsip, bult-bult etip, buryla qashyp, teńge japyraqtyń qyzemshek gúline jalp etip qonyp, qaıta ushyp, kóp áýre etti.

Muny baıqaǵan Teńbil torǵaı balanyń kóz aldyna kelip, qanatyn qaltyratyp shık-shık etkende ǵana, bala kóbelek qýǵanyn qoıdy.

Keń bıdaıyqqa maltyqqan bala tez sharshady. Sonda da keýdesin alǵa súırep, eki qolymen shalǵyndy eskekshe esip, bir attap, eki attap ilgeri umtyldy. Keń bıdaıyq balany qansha álsiretkenimen, jupar ıisi ýyz aýasyn aıamaı, kúsh-qýat berip turǵandaı. Keń bıdaıyqtyń jynys toǵaıyn topandata atyrylyp balaly elik aldynan tura qashty. Bala qorqyp qaldy. Biraq ańnyń ózinen seskenip zytqanyn kórip, qaıtadan qaırattandy. Eliktiń laǵy, nárestemisiń degen, qulaǵyn seltıtip turyp, balaǵa jáýdireı qarady. Enesi tuıaǵyn tarpyp ashýlanǵanda ǵana selk etip, yrshyp túsip, artyna qaraı-qaraı zymyrady.

Laǵyn ertken elikti kórip, bala sheshesin sabyrsyz saǵynǵanda:

— Apa! — dep aıqaılap jiberdi. Bala taǵy da aıqaılaıyn dep edi, bıdaıyqtyń arasynan aýlaqta tasyrlata shaýyp bara jatqan attylardy kórip, únin óshire qoıdy. Attylar da aq bas shyńdarǵa qaraı shoqytyp ótti. Iyqtaryna asynǵan myltyqtary kópke deıin shoshań-shoshań etti.

* * *

Balanyń kishkentaı júregi dirildep ketti. Myna myltyq asynǵandar onyń áke-sheshesin ustamaqqa bara jatqandaı kórinedi. Páleniń betin qaıtaryp, áke-sheshesine tezirek habar bermek úshin bala baryn salyp, jasyl darıaǵa maltyp kele jatty.

Balanyń kenet jan sala júrgenine Teńbil torǵaı tańǵalǵandaı bolyp, ári shoshynyp, balany saqtandyrmaqqa árekettenip, aldynan ary-beri ushyp shyr-shyr etti.

— Toqta, jaıyraq júr, jaıyraq júr.

Biraq bala túsinbedi.

Adam balasy ań-qustyń tilin túsinse, dúnıe dıdary áldeqaıda ajarlana túser edi. Adamnyń tilin adam túsinip bolmaǵan bul ǵalamnyń qasiretine qaraı, adamdy ań men qustyń tilin bilýge jazbaǵan.

Aıaǵynyń astynan «pyrr» etip bódene usha jónelgende ǵana bala qalshıyp, ókpesi kórikteı kóterilip-basylyp, alqynyp turyp qaldy. Bódene zar jylap baryp, taıaq tastam jerdegi betegege jasyryndy. Uıa basyp jatqan bódene eken, bala barmaq basyndaı sepkil jumyrtqalardy jyp-jyly kúıinde alaqanyna salyp turyp, shekesinen shertip-shertip, shetinen simirip shyqty.

Bódeneniń kelte qanaty endi balaǵa bitkendeı, taǵy da usha jóneldi. Aqyry, ókpesi óship, murnynan qan ketip, kózi qaraýytyp baryp, kógiljim końyraýgúldi sheńgeldeı etpetinen qulap tústi.

Teńbil torǵaı ary shyryldady, beri shyryldady. Sholpankebis gúline qonyp alyp, kókpeńbek aspanǵa qarap shyryldady.

Kógildir aspan júzimen ulpa bulttar syrǵanap bara jatty. Teńbil torǵaıdyń zaryna olar qaraılaǵan joq. Kógildir aspan qaraýytyp, alqarakók tartty. Jasqanshaqtap, jylt-jylt etip juldyzdar shyqty. Juldyzdar birte-birte batyldanyp, jamyraı jarqyrady.

Biraq olardyń arasynda Teńbil torǵaı izdep shaqyrǵan juldyz áli joq edi. Sholpan juldyz tań aldynda ǵana oıanady.

Teńbil torǵaı Sholpan oıanǵansha shyryldady. Teńbildiń tilin Sholpan túsinse kerek, kebisin alýǵa ruqsat etse kerek. Kenet Teńbil torǵaı qonyp otyrǵan sholpankebis gúli ıilip baryp, qulap jatqan balany kóterip alyp, usha jóneldi.

Balany sáske tústiń kún sáýlesi qytyqtap oıatty. Qalyń japyraqtardyń sańylaýlarynan syǵalaǵan altyn sáýle balanyń kózine shaǵylysyp, áýeli qaıda jatqanyn baǵdarlaı almaı, ańyryp, alaqanymen kózin basty. Kóz qaryqtyrǵan altyn sáýle İzbaısha apasynyń kúlkisinen shashyrap turǵandaı kórinedi. İzbaısha apasy kóp kúle bermeýshi edi, kóp kúletin jaǵdaı da joq edi. Al áldeqalaı bir baqytty sát shalyqtap ótip, kúle qalǵan shaqta, onyń kúlkisinen marjan shashyraǵandaı bolatyn.

Bala: «apam kelip turǵan joq pa» dep júregi týlap tústi. Alaqany arasynan abaılap qarap edi: kúnniń altyn jipteı jińishke sáýleleri japyraqtar arasynan shanshyla shashyraǵan eken. Kún sáýlesi bul shatqalǵa sáske túste ǵana túser eken. Jan-jaǵy aspanǵa shanshylyp turǵan naıza shyńdar bolatyn. Balanyń jatqan jerinen qaraǵanda aspannyń aıasy shap-shaǵyn, týyrlyqtaı ǵana eken. Naıza shyńdar ýyq sıaqty da, aspan maqpal kók týyrlyqtaı eken.

Balanyń áýeli baıqaǵany jańǵaq aǵashy edi. Jalpaq-jalpaq japyraqtardyń arasynan kóp túınekter tónip tur. Qol sozyp, bireýin julyp alyp, aýzyna salyp, azýǵa basyp edi: ap-ashy bolyp shyqty. Túkirip tastap, jan-jaǵyna qarady. Aınala jaıylyp-jaıylyp ketken jańǵaq aǵashtary. Rysqulovtyń aıtqanyndaı bar eken: jan-jaǵy asqar taý, aınala tyrbyq arshalar men tarbıǵan jańǵaq aǵashtary. Baıaǵy sholpankebis gúli, baıaǵy Teńbil torǵaı balanyń tirilgenin kórip, kishkentaı kúmis kómeıinde hrýstal sharık qubyljyp oınaǵandaı quıqyljyta shyrqap-shyrqap jiberdi.

Bala bir-bir basyp, qyldyryqtaı moınyn sozyp, Rysqulov aıtqan kúrkeni izdedi.

Shatqaldy órlep sál júrgen soń, dáý shynardyń túbinen aýzy úńireıgen kúrke kórindi. Bala qýanyp ketti. Rysqulov aldamaǵan eken. Bir mezgil bala ókindi de: kókemdi ertip kelmegenim-aı dedi. Biraq kókesi munda kelýge asyqpady ǵoı: áli qartaıamyz, saqal-shashymyz aǵarady, sodan soń baramyz dedi ǵoı. Demek onyń Rysqul men İzbaıshany saǵynbaǵany da.

Al bala shydamady. Balanyń aǵara qoıatyn áli saqaly da shyqqan joq qoı. Sonsha uzaq kútýge taǵaty jetpedi. Kúrkege jaqyndaǵan saıyn tula boıy bir qyzyp, bir sýydy. Apasy qazir muny kórip, bas salyp qushaqtap: «aınalaıyn, Armanym!» — dep aıqaılap jylap jiberer me eken? Keshegi bir adyra qalǵan ashtyqta senen men sorly adasyp, qaldym-aý, — dep ańyrap jiberer me eken? Ákesi muny kórgende qaıter eken? Tanyr ma eken? «O, meniń Armanym, jigit bolyp qalǵan ekensiń ǵoı!» — dep qorbańdap qalar ma eken? Sheshesiniń aıtýy boıynsha, Rysqul ákesi aıýdaı kúshti, qabylandaı qaharly, jolbarystaı kóz ilespes jyldam. Muny jerden shúıke júndeı kóterip alyp, baýyryna basar ma eken? Qaýlap ósken saqal-murty tamaǵyn qytyqtasa qaıter eken?

Bala da bolsa, dúmbil mıy qara qumandaǵy qara sýdaı saqyr-suqyr qaınap, san túrli oı-joramal jetektegen bala qara kúrkeniń úńireıgen qarańǵy esiginen baspalap ishke únildi.

Kúrkeniń ishi tuńǵıyq aspan qýysyndaı túpsiz bolyp kórindi. Áýeli balanyń kózi úırenbedi. Birte-birte qarań-qurań áldeneler belgi berdi. Kókireginiń kirin arshyǵan arsha ıisinen keıin, kúrkeniń ishinen qolqany atyp, qusyq shaqyrǵan sasyq ıis múńkip qoıa berdi. Bala seskenip qaldy. Áke-sheshesin áldekimder óltirip ketip, solar jıdip jatqandaı kórindi. Bala ashtan ólip, jıdip jatqandardy Áýlıeatadan, Shymkentten, Tashkentten de kórgen. Adamdardyń ashtan qalaı óletinin bala biledi. Biledi.

Qolymen tóńirekti sıpalap kórip edi, bylq etken áldenege tıdi. Kerme aǵashqa ilip qoıǵan et sıaqty. Maıy tamshylap tur. Iis sonyki boldy. Bala úreıden qaıtty.

Álsin-álsin aınala alakóbeńdenip, kúrkeniń ishi kómeski de bolsa kórine bastady. Tar qýystyń eki irgesinde eki bóstek jatyr eken. Bireýi ákemdiki, bireýi sheshemdiki dep shamalady bala. Bireýi arqardyń, bireýi álde aıýdyń, álde qabannyń terisi sıaqty. Bala ol ańdardy jyǵa tanymaǵandyqtan, anyqtap ajyrata almady. Biraq bul qujyrada eki adam turatynyna kózi jetti.

Bosaǵa jaqta syrty kúıe-kúıe ydys tur eken. İshine qol salyp edi, qoltoqpaqtaı jilik ilindi. Bala qarny ýildep turǵanyn sonda sezip, jilikti aýzyna qalaı aparǵanyn bilmeı de qaldy.

Bala óziniń shyqshytynyń dybysynan shoshyp, et shaınaǵanyn qoıa qoıyp, álgi dybysqa qulaq túrdi. Eshteńe estilmedi. Tek shatqaldan alqynyp aqqan taý sýynyń gúrili ǵana jańǵyryp jatty.

Syrtyna kúıeden qalyń qaspaq turǵan ydystaǵy etti edeýir eńsergen soń, baryp balanyń esine áke-sheshesi qaıtadan oraldy. «Bular qaıda júr eken?» — dep ýaıymdady. Kópten beri shópten basqa tamaǵy bolmaǵan balanyń býyn-býyny bylbyraı bastady. Etke toıyp, eńsesin kótere almaı, arqar bóstekke qısaıa ketti. Kózi qonaqtap otyrǵan bala qorazdyń kózindeı kilegeılenip uıyqtap bara jatyp, tóbede ilýli turǵan bir deste shaıshópti kórdi. Áke-sheshesi shaıshóp qaınatyp ishedi eken ǵoı. Kózi ilinip bara jatyp baıqady: kúrkeniń bir qanaty aǵash baǵanadan eken de, bir jaǵy tutas jartas eken. Syrtyn arshanyń butaǵymen qymtapty. Maıy tamshylaǵan jaıýly ettiń múńkis ıisi bolmasa bul shaıla — naǵyz jumaqta turatyndardyń mekeni sıaqty.

Kúrkeniń aldyna abaılap basyp ekeý keldi. Jan-jaǵyna qarap, eshkim joq ekenine ábden kózderi jetkende baryp, jasyraǵy arqasyndaǵy taýeshkini bylq etkizip tabaldyryqqa tastady. Qartańdaýy áli de bolsa, jańǵaq toǵaı jaqqa qarap, syrtta qaraýyldap qaldy da, jasy alasa esikten eńkeıip ishke kirdi. Qarny ashqan eken, birden ydysqa úńildi. İshinde mújilgen jalańash jiliktiń jatqanyn kórip, «bul qalaı?» degendeı ańqıyp qaldy da, jan-jaǵyna qarady. Arqar bóstektiń ústinde qannen-qapersiz pysyldap uıyqtap jatqan balany kórip, jan daýsy shyǵyp aıǵaılap jiberdi.

— Áke!

— O, ne?! — dep qartań kisi myltyǵyn kezene bosaǵada turyp qaldy.

Daýystan shoshyp oıanǵan bala, bóstekten ushyp turyp, til-aýzy baılanyp, sileıip, úni shyqpady. Basy úlken, biraq ilmıgen aryq bala jaýǵa uqsamaıdy.

Qartań kisi sonda da myltyǵyn kezengenin qoımaı, saqtana basyp ishke endi.

— Áı, kimsiń óziń? — dep barq etti.

— Armanmyn, — dedi bala ákem osy ma degen úmitpen.

— Armany kim? Kimniń balasysyń?

— Men Armanmyn ǵoı, bilmeısiz be?

— Mynaý ne dep tur? Esi durys pa? Adam ba, jyn-peri me? Bala qartań adamdy sendirgisi kelip, jan-tánin sala dáleldep baqty.

— Tanymaı qaldyńyz ba? Men sizdiń balańyzbyn ǵoı. Arman. Men sizdi kóp izdedim.

Qartań adam shydamy ketip, kúıip-pisip:

— Áı, Jorabaı, mynaý ne sandyraqtap tur? Túk túsinsem buıyrmasyn, — dep basynan qalpaǵyn julyp alyp, mańdaıyn, bet-aýzyn súrtti.

Jorabaı ıyǵyn qıqań etkizdi. Biraq áldekimdi esine túsire almaı qınalǵandaı, balaǵa bylaı bir, olaı bir oqyrana qarap shyǵyp:

— Ákeńniń aty kim? — dep qaldy.

— Rysqul, — dedi bala aıylyn jımaı. — Mine tur ǵoı mynaý. Siz Rysqulsyz, á?

Qartań adamnyń onsyz da alaq-julaq alasy kóp badyraq kózi tas tóbesinen shyǵa jazdady. «Mynaý adam emes, arýaq, — dep jorydy. — Rysqul deıdi. Bısharanyń arýaǵy meni qýalap júr me? Ne jazyp edim? Ýa, Qudaı! Ne jazyǵym bar edi?!» — dep kúbirledi.

— Áı, júgirmek, qaı Rysquldy aıtyp tursyń? Shesheńniń aty kim?

— İzbaısha.

Qartań adam múlde shatasty. Sandyraq deıin dese, ataǵan adamdary týra keledi.

Biraq Rysquldyń İzbaıshadan balasy bar ma edi?

— E, — dedi Jorabaı álden soń. — Ottap tur. Búl Moldabektiń balasy ǵoı. Báse-e-e!

Endi bala túńile bastady. Mynalar shynnan bóten be degen oıdan oısyrap, ishi-baýyry álem-jálem bolyp, jánnaty dúnıe bir sátte sánsiz, suryqsyz jalmaýyzdaı suńqıyp shyǵa keldi. Bala kóńil endi sýyı bastady: báse, ákesi Rysqul myna óńkıgen úńirek muryn, badyraq kóz, shalǵy murtty shaldýar shal bolmasa kerek. Sonda muny Rysqulov aldaǵan boldy ǵoı.

— Joq, men Moldabektiń balasy emespin, Rysquldyń balasymyn. Jákem qaıda? Apam qaıda? Olar osynda dep edi ǵoı? Qaıda jasyryp qoıdyńdar? — dep bala shar-shar etip jylap jiberedi.

— Óshir únin! — dedi shal Jorabaıǵa baǵjıa bir qarap. — Osynyń bir pálesi bolyp júrmesin. Jasyryn jansyzdary bar osynyń, — dep myltyǵyn kezenip, jańǵaq toǵaıǵa qadala qarady.

Jorabaı balanyń aýzyn basa qoıdy. Jasyrynyp jatqan jaý belgi bere qoımady.

Sonda baryp, Omar men Jorabaı balany ortaǵa alyp, suraq jaýdyrdy.

— Seni munda kim jumsady?

— Eshkim de.

— Onda neǵyp sandalyp júrsiń?

— Jákem men apamdy izdedim.

— Olar osynda dep kim aıtty?

— Kókem aıtty.

— Kókeń kim?

— Turar Rysqulov.

— Oh, Qudaıdyń urǵany-aı! — dep Omar kúńirene kúızelip, tas qabyrǵaǵa arqasyn súıep otyra ketti. — Qaıda barsań — Qorqyttyń kóri! Orazbaq pushyq ıtti bolys saılatqyzyp, bir talatty. Endi Qudaıdyń qý medıen qýraǵan taýynyń ishinen de tynyshtyq bermeıin dedi-aý bul Turar! Ákesi Rysquldy óltirgen men emes edim ǵoı. Nege tústi sonsha sońyma? Myna es bilmeıtin kúshigin jumsaǵany ne sumdyq? Ne zymıandyq oılady taǵy da? Áı, jýármek, shynyńdy aıtshy, qalaı keldiń bul adam aıaǵy baspaǵan shaıtan shatqalǵa?

Bala oıynyń, tiliniń jetkeninshe bári-bárin bastan-aıaq aıtyp berdi. Rysqulov ádeıi jumsamaǵanyna kóz jetkendeı, biraq kókiregi qurǵyr senbeıdi.

— Qoı, Jorabaı, bul jerden keteıik. Ergesh ıtke qosylǵym joq-aq edi. Aqyry Allanyń buıryǵy eken, soǵan baryp panalaıyq. Men onyń qoly jatqan jerdi kúnde kórip júrmin. Jolamaı, aýlaqtan ańdýshy edim, endi bolmady. Elge de bara almaımyz, munda da qala almaımyz, — dep Omar tórttaǵandap jer taıanyp baryp, kókiregin kóterip, ornynan turdy.

— Mynany qaıtemiz? — dedi Jorabaı balaǵa ıegin kóterip.

— Bul jynnyń balasyn ala ketemiz. Jalǵyz jiberip bolmaıdy. Jaý ertip kelip, ústimizden túsirýi kádik. Nede bolsa Ergeshtiń qolyna tapsyraıyq, ar jaǵyn ózderi bilsin...

Ákeli-balaly ekeýi qorjyndaryna syryqta jaıýly turǵan etti syqıta salyp, qanjyǵaǵa qara kúıe mosyny baılap, atyp ákelgen taýeshkini aldaryna óńgertip, balany Jorabaıdyń artyna mingestirip, kúngeı jaqty betke alyp, shatqal qýalap, eki atpen jolǵa da shyǵyp ketti.

Bala barmaımyn dep baqyryp-aq edi, Dáý Omar shapalaqpen bir-eki tartyp jibergen soń, úni óshti. Endi ol únsiz jylap kele jatty.

Oń qaptaldan da, sol qaptaldan da qıaq-qıaq tarǵyl tastar túksıdi. Balanyń bir tań qalǵany: Teńbil torǵaı da, sholpankebis te ushty-kúıli joq boldy. Osyndaı qysylǵanda kelmeı qoıdy. Bala olarǵa qatty ókpeledi. Kelip qalar ma eken dep áli de úmittenip, artyna burylyp jaltaq-jaltaq qarady, artynda myltyǵyn erdiń qasynda kóldeneń salyp, tóbedeı tóńkerilip Dáý Omar kele jatyr. Dalanyń jaryǵyna shyqqan soń shyramytty. Osy óńkıgen shaldy bala buryn bir jerden kórgen, biraq qaıda ekeni esinde joq. Myna Jorabaı degen balasy da emis-emis esinde, Jorabaıdyń artynan aqyryn jyljyp túsip, qashyp keteıin dese, artynda Dáý Omar kele jatyr. Ákesi men sheshesi myna bulym-bulym, qýys-qýys shatqaldyń bir jerinde jasyrynyp qalyp bara jatqandaı:

— Apa! — dep aıqaılap jiberdi.

— Óshir únińdi! — dep yshqyndy Dáý Omar. — Qaıdaǵy apa, sorly! Sen Rysquldyń balasymyn dep tantyma! Moldabektiń balasysyń, eger adamnyń balasy ekeniń ras bolsa. Áli kóńilim senbeıdi, perimisiń dep qorqamyn. Rysqul qaıda, bireý qaıda? O, qý zaman!

Zańǵar kóktiń astynda taý qyrany qalyqtap, bulardyń tóbesinen tónip júrdi de qoıdy. Jorabaıdyń aldynda óńgerýli jatqan taý taǵysyn kózi shalǵan, sirá. Taýdyń tasyr ózeni bularmen jarysyp buralańdady da otyrdy.

Jalǵyzaıaq tar taban jolda at ekesh at ta abaılap, aıaǵy taımas úshin sanap basyp, saq keledi. Ylǵı eńis bolǵan soń, er moınyna ketedi. Jorabaı shyntaǵymen balany búıirinen túıip kep qalady:

— Eńkeıme. Shesheń maǵan asylyp týyp pa edi?

— Shalqaıyp otyr!

Dáý shaldan góri, Jorabaı eptep ımanjúzdi kórinedi. Osy bir shyndyqty aıtar-aý degen úmitpen bala baıǵus:

— Aǵataı, meniń sheshem qaıda? — deıdi. — Ol osy taýda, kúrkede dep edi ǵoı.

— Ottapty! — dep ars etti arttan Dáý Omar.

Bala kóńili qaltyrap, qańtarda qalǵandaı júregi muzdap, attyń ústinen anaý sarqyrama quzǵa qulap túskisi keledi. Tóbeden qyran shańq etkende aspanǵa qarap baryp uıalaǵandaı, kóktiń júzi meıirli eken, bala ishi eljirep ketti.

* * *

Tashpýlat baı Ergeshtiń «noıandarynyń» biri edi. Alataýdyń kúngeı jaǵyn jaılaǵan Soltústik Ferǵana qaýymyn Tashpýlat baı bólshevıkterge qarsy kóterýge tıis. «Qoqan avtonomıasynyń burynǵy raıysy Ergesh Qoqannan aıyrylǵanmen, úmitinen aıyrylmaǵan. Keńesti qulatyp, raıys taǵyna qaıta oralý onyń armany.

Ergeshti izdep kele jatqan Dáý Omar Ergeshke emes, Tashpýlatqa tap boldy.

— Óziń qartaıyp qalypsyń. Biraq myltyq ustaýǵa jarasań boldy. Balańdy alyp kelgeniń aqyl bolǵan. Bul naǵyz jaýynger, al myna boqmuryn kimge kerek? — dep Armandy qulaǵynan bir burady. Bala tyjyrynyp qaldy da, jylamady. Tek kómek tilep Dáý Omarǵa qarady. Dáý Omar ony qorǵamaq oıynda joq, qaıta balany orǵa ıterdi.

— O, Tashpýlat myrza, bunyń hıkaıasy qyzyq. Bul Tashkenttegi bólshevık Turar Rysqulovtyń inisi. Biraq bólshevık aǵasynyń úıinen qashyp ketipti. Elin izdep, taýda adasyp júrgen jerinen taýyp aldyq, — dep jalpańdady. — Elimiz bir ǵoı.

— Eliń qalaı, tynysh pa? — dedi Tashpýlat baı Rysqulovtyń inisi degenge sener-senbesin bilmeı.

— Arqa tynysh bolsa, arqar aýyp nesi bar, myrza. El búlinip tur ǵoı. Bólshevık Rysqulov óziniń jaqyn týysyn bolys saılattyryp, sonyń tepkisine shydaı almaı, endi sizdi panalap kelip turmyn, myrza. Ádilettik izdep keldim, — dep Dáý Omar opyryla qulap, Tashpýlattyń aıaǵyna jyǵyldy.

Rysqulovtyń aty qaıta-qaıta atalǵannan sekem alyp, Tashpýlat tasyraıa qaldy.

— E, tur! — dedi ılikpegen kúıi kebisiniń tumsyǵymen Omardy túrtip qoıyp. Jaǵynamyn dep jırendirip alǵanyn Omar sezbeı, Tashpýlattyń syqyrlaq ámirken másisiniń qonyshyn sıpalady. Omarǵa mundaı mási ómiri bitpegen. Tashpýlatqa jaǵynyp turǵany da, álde másige qyzyǵyp turǵany da beımálim. — Qashyp ketpesin, baıqańdar, — dep tapsyrdy Tashpýlat nókerlerine.

Omar anyqtap turyp endi baıqady: Tashpýlattikindeı ámirken mási nókerlerden kórinbedi, kıim kıisteri alabajaqtaý eken. Biri basyna kir-kir sálde salǵan bolsa, bireýleri baıaǵy Rysqul qusap kıiz qalpaq kıip alypty. Buırasy kózine túsken seńseń bóriktiler, dóńgelek telpektiler de bar. Iinine ilgenderi de ár túrli: bireýdiki bıqasap shapan, bireýlerdiki syrma shapan, bireýlerde túıe jún shekpen; shapany, shekpeni joqtar júnin syrtyna qaratyp jeńsiz teri kókirekshe kıip alypty. Ásirese aıaq kıimderi keıipsiz. Qıaq tasty taý tasalaǵan adamdardyń etikteri aq julyq, qońyltaq jyrtyq kebis ile salǵandary da tur. Biraq bir nárse bárinde birdeı sý jańa: ol myltyq, myltyqtary buryn kórmegen erekshe «aǵylshyn vınchesteri» ekenin Omar bilmeıdi, tek jarq-jurq etken sur bolat, sýyq temirden seskenedi.

Adamdardyń ajary túsken, qar jaýmaı, qazan urmaı, sýyq sorǵan japyraqtaı óńderi qaraýytyp, myj-myj bolyp, saqal-shashy ósip, murty basylmaǵan. Tashpýlat bularǵa qaraǵanda záıtún maıyna qýyrǵan bıdaıdaı byrtıyp, eki beti alaý kúreń tartyp, jylt-jylt etedi. Býryly bar murty da maıly sıaqty.

Omar kelgeli Tashpýlat oıǵa kómildi. Biraq syryn syrtqa shyǵarmaıdy.

— Bala Rysqulovtyń inisi ekeni ras pa? — dep qaıtalap qadaldy.

— Mine, ımanym, mine, janym. Qalp aıtsam, osy turǵan jerimde aram qatyr, — dep qarǵandy óńkıgen Omar.

— Ózińde sonda Rysqulovtyń týysqany boldyń ǵoı. Solaı ma?

— Qaıdaǵy týysqan?! Alys aǵaıyn. Biraq qazir jaýymnan jaman. Kórsetpegen qorlyǵy joq. Ol týysqan bolsa, men taý kezip, tas jastanyp nem bar? Jatpaımyn ba óz úıim — óleń tósegimde. Tórimnen kórim jaqyn shaqta men erigip asar ma edim myna asqar taýdy!

Omar kúıinip aıtty. Sózi áser etti.

Asqar dese asqarlanyp, teristikte Alataý jatty. Torǵyn kók aspanǵa shanshyla qadalǵan shyńdar adamdardyń shynjaý sharýasymen isi joq, tek Táńirimen til qatysardaı kegjıip tur.

Qadım grekter ádemi ertegiler oılap shyǵarǵan. Ol jóninde talas joq. Olardyń aıtýy boıynsha, qudaılardyń kókesi Zevs bolǵan. Zevs Olımp degen taýda turady eken. Sóıtse, ol Olımpke jaı pendeler eshki jaıatyn kórinedi. Jaı tóbeshik eken. Alataýdyń zańǵar shyńdary Olımpke qaraǵanda Qudaı mekenine áldeqaıda kóbirek uqsaıdy. Biraq qadım grekter qusap kórkem, qıal oıdyń qısynyn keltire almaǵan shyǵarmyz. Alataýdyń eń bıigi — Han-Táńirini túrkilerdiń túp atasy Kók Túrik jaılapty degen sóz bar. Osy taýdyń taǵy bir shyńyna kúlikpen Manas shyǵypty degen sóz bar. Al Qudaı turypty degendi eshkim bilmeıdi.

Tákappar taýlarǵa Tashpýlat uzaq qarady. Myna sandalǵan qazaq osy taýdan tekten-tekke asyp kelgen joq, — dep oılady, shynynda qorlyq kórgen bolý kerek. Myna nókerlerimniń kóbi sondaı ǵoı. Olar da Keńeske ókpelep, oıdan-qyrdan qashqandar.

— Á, aqymaqtar, — dep tabalaıdy endi Tashpýlat. — Kedeı ókimeti kedeılerdi jarylqaıdy degenge senip, kerdeńdedińder-aı kelip. Saýap boldy. Estidińder me, bizdiń qasıetti Ferǵana ǵana emes, qazaqtardy da qan qaqsatqan bólshevıkter. Myna qazaqtyń aıtqanyn estidińder me? Qatyn-balasyn asyrap otyrǵan jalǵyz qap bıdaıyn, Qudaıǵa qulshylyq etip bes ret namaz oqıtyn jaınamazyn tartyp alǵan keńester. Al tartyp al dep tártip bergen álgi Rysqulov. A-a sender bilmeısińder ǵoı Rysqulovty. Al men ǵoı ony baıaǵydan bilemin. Meniń máýe aǵashtarymdy kútip-baǵyp, tıyn-teben taýyp, tentirep júrýshi edi. Ár isti Qudaı qylady da, endi sol baý-baqshamdy, áýli-jaıymdy tartyp alyp, tasyrańdady-aı kelip. Qap!

Tashpýlat kózine dúrbi tosyp, kúnbatys jaqqa zaryǵa qarady. Qansha qaraǵanmen óziniń áýli-jaıyn kóre almady. Tym alys edi. Osy dúrbimen ánekúni Rysqulovty jyǵa tanydy. Amal ne, atqan oǵy darymady. Mashınasynyń áınegin qıratty. Oǵan da shúkir. Jany shoshynyp júrsin. Bálkim, endi Tashpýlattyń áýli-jaıyna kelip, saıran qurmaıtyn bolar. Qasyndagy qaba saqal komısary da seskengen shyǵar. Endigi jerde kezdesse, Tashpýlat múlt jibermeýge tyrysady. Rysqulov sıaqtylar jer jastanbaı, Tashpýlat tynysh uıyqtaı almaıdy. Al myna júgermek inisi...

Tashpýlat balaǵa tesile qarady.

Rysqulov pen balanyń arasynan uqsastyq izdedi. Rysqulovty áneýkúni Shyrshyqtyń bergi jaǵasynda turyp dúrbimen kórdi. Murt qoıǵan sıaqty ma? Kózildirigi bar ekeni anyq. Kózildirigi munyń baǵbany bolyp júrgende de bar bolatyn. Ol on besinshi jyl edi. Sodan beri tórt jyl ótti. Kóńilinde buldyr eles qana qalypty. Jumysqa berekeli, tyndyrymdy edi. Torǵaı toq etip, tań syz bergennen turyp, tirshilikti tyndyryp tastap, taldyń kóleńkesinde otyryp, shuqıyp araı-araı kitap oqıtyn. Ne kitap dep bul suramapty, ne kitap ekenin ol aıtpapty. Sóıtse, kileń din buzar, bólshevık kitap eken ǵoı. Ony bilse, Tashpýlat Rysqulovty sol kezde-aq polısıaǵa ustap berer edi-aý. Áttegen-aı kóp. Eger bilse...

Endi aldaǵyny oılaý kerek. Myna bala bir qajetine jarap qalýy. Eptep uqsaıtyn sıaqty. Qalyń qabaq, kózinde qanjardyń júzindeı sýyq jarqyl bar. Tunjyr, Rysqulov ta sazaryp, kóp sóılemeıtin. İnisi deıdi, zor komısardyń inisi bolsa, qańǵyryp nesi bar? Elin saǵynypty deıdi. Elin saǵynsa Túlkibasqa Tashkentten saırap jatqan týra jol bar emes pe? Taýda adasyp ne jyny bar?

Tashkentte otyrǵan jaqyn adamdardan astyrtyn habar bilmek kerek. Rysqulovtyń inisi joǵalyp ketkeni ras pa, ótirik pe, ony anyqtaý asa qıynǵa da túspeıdi.

* * *

Tashpýlat baı bólshevıktermen tikeleı aıqasqa shyǵýǵa da beıil emes. Ázireıildeı jek kórse de, qorqady. Ol meken-jaıyn qaıtaryp alýdy kóksegenmen, oǵan dál qazir qolym jetedi dep oılamaıdy. Túptiń túbinde bir qaıtar dep úmittenedi.

Biraq Shyrshyqtyń jaǵasynda jatqan jaıyna qaıta-qaıta urlanyp barǵyshtaýynda basqa qasiret jatyr. Shyrshyqtyń boıyndaǵy shynardyń tasasynda turyp, ol dúrbimen udaıy bir noqatty izdeıdi. Tarbıǵan úıdiń jelkesinde kári jańǵaq aǵashy bar. Kári jańǵaqtyń túbinde dóńkıgen qoıtas jatyr. Sol tas ornynda ma, joq jyljyp ketti me? Onyń janyn jep jatqan qylqurt sol qoıtas. Baıaǵy zamandar tasqynymen taýdan kóshken túıetas, qoıtas az emes. Otan bireý tiktep nazar salyp, astyn tinte qoımas ta. Al sol tasty bireý jyljytpaı, ózi buryn aýdarǵany ońdy bolar edi. Sonda ol bul búlik shalǵan Túrkistandy talaq etip, Ergeshtiń de enesin uryp, Aýǵan, tipti Iran, tipti Úndi asyp keter edi.

Áldeneshe oqtaldy, jete almady. Senimdi adam da az. Altyndy kórse perishte de joldan shyǵady. Janyndaǵy jalańaıaqtarta senbeıdi. Endi myna ańqaý da kiriptar Dáý Omarǵa oqtalyp otyrýy sodan.

Dáý Omar aldyna óńgerip kelgen kıikti Tashpýlatqa á degende-aq tartý etken. Tashpýlat semiz kıikke qyzyqsa da syr bermegen. Kıikti kórip, kózderi qyzyp, qulqyndaryn qaqqan nókerlerine:

— Toqta! — dep tyıym salǵan.

Endi jón surastyryp, biraz nárseniń perdesi túrilip, biraz nárse áli jumbaq qalǵan kezde baryp, Tashpýlat jigitterine:

— Al, káne Omar akanyń kıigin qaqtańdar! — dep parman berdi.

Sol — sol eken, jalanyp turǵan jigitter lezde qýraǵan kıik-otynan tamyzyq tutatyp, qý arshanyń túbirtegin laýlatyp, kıiktiń ózeginen zomby-taıaq ótkizip, ashamaıǵa tirep, átir tútindi alaýǵa áýeli júnin úıtip, qanjarmen kúıgen júnniń qaǵyn bir qyryp tastap, bútindeı qaqtaı bastady.

Jan-jaǵy jasyl múk, qyzyl qyna jamylǵan jarlaýyt tas zúmiret kilem tóselgen alańqaı, tastan-tasqa keýdesin soqqan asaý ózen, alasa arsha men bıik shynar aıqasa esken ury shatqal. Urynnan jaý túse almas, uly qamal.

Tashpýlat sonda da saqtyqta qorlyq joq dep, adyrań nókerlerin nyqyryp tastady:

— Otty lapyldatyp, jalpyldaq qýraı jaqpa, arshanyń butaǵyn jaq, aqymaq!

Arshanyń tútini aýa tústes móldir bolady. Ansha-munshadan kózge kórinbeıdi, jaý sezbeıdi. Tashpýlat sony aıtyp tur.

Obaly ne kerek, kıiktiń eti patshalardyń dastarqanyna uıalmaı qoıarlyqtaı, óte dámdi pisirildi. Basqasy — basqa, tamaq daıyndaýǵa kelgende bul aǵaıyndar aldyna jan salmas edi.

— Maldy qazaq baqsyn, jeýin ózbek jesin, — degen mátelde shyndyq ta, zil de jatyr.

— A, Omar aka, bizge óstip ylǵı elik atyp berip tursań, biz osylaı pisiremiz, — dep aqsıdy aýzy-basy kúıe-kúıe bolǵan nókerler.

— Qaraýyldarǵa da qaldyryńdar-eı, — dep keıidi Tashpýlat qunan kıiktiń myna jalmaýyzdardyń juǵynyna juq bolmaı bara jatqanyn jaqtyrmaı.

Tashpýlat bul arany ashylǵan alba-julba tobyrdy jek kóredi, óıtkeni senbeıdi. Jalpy, Ergeshtiń tirlik-áreketine de senbeıdi. Óıtkeni búgin be, erteń be, áıteýir bul tobyr toz-toz bolyp, eskirgen boz kóılekteı ydyrap jóneledi. Muny Tashpýlat biledi. Aǵylshyn qansha qarýlandyrǵanmen, osy tobyr Keńes ókimetin qulatady degen ýaǵyz Tashpýlattyń kártámish kókiregine qonbaıdy.

Bulardy asyraýdyń ózi bir qasiret. Bular ózi ashtyqtan qashyp keldi, al bul jerde taǵy ashyqsa, «atasyna nálet Ergesh pen Tashpýlattyń», — dep taıyp otyrady. Jónimen ketse — quldyq, óltirip ketpese de, sondyqtan bulardyń tamaǵyn tyǵyndaý úshin tóńirektegi qyshlaqtarǵa túsip, jazyqsyz, beıbit eldi tonaý kerek. Bir tonarsyń, eki tonarsyń, sonan soń óziń tonalarsyń.

Muny Tashpýlattyń zymıan oıy biledi...

Sondyqtan erteletip, bul túlen túrtken Túrkistannan taıǵan lazym, ol úshin kári jańǵaqtyń túbinde jatqan qoıtasqa bir jetý arman. Jáne jedel, óıtkeni áne-mine Ergeshten jaýshy jetip, taǵy da bir qandy joryqqa attandyrar.

Tashpýlat baı ishiniń jylany sál de bolsa tynshyǵan jasaǵynyń árqaısysyna ár túrli parman berip, jan-jaqqa jumsady da, Dáý Omarmen ońasha qaldy.

— Al, Omar aka, — dedi ol bultalaqtatpaı, tótesine kóship, — seniń adaldyǵyńa bir syn. Búgin túnde ekeýmiz saparǵa attanamyz. Myna eki bala meniń jigitterimniń qolynda qalady. Eger aıtqanymdy oryndasań: kimsiń — Omar bolasyń, al bóten nıet tanytsań, óz balańdy anaý shynardyń anaý qısyq butaǵyna asyp óltiredi. Túsindiń be?

— Túsindim, Tasheke, — dep jalpańdady Omar túk túsinbese de japalaq kóziniń sabaýdaı kirpigi jalp-jalp etip.

* * *

Qyzyl kúreń qyna basqan tarǵyl tastan marjan shashyp, sarqyrap aqqan kúmis sý bala kóńilin aýdaryp áketti de, alba-julba tobyrdyń tirshiligine qyzyqpaı, bıik-bıik, sandyq-sandyq tastarǵa zaryǵa qarap otyryp qalǵan. Kıiktiń quıqasynan oǵan bir japyraq tıgen. Ashtyqqa kóndikken kóńil, azdy qanaǵat tutyp, qaıtyp kózin telmirtpegen. Onyń zadalyǵyn Tashpýlat baıqamaı qalǵan joq. «Bul kúshiktiń atasy da osyndaı, usaq-túıekten bıik turatyn syrbaz, kózin satpaıtyn. Mynasy bizdiń bárimizdi adam dep otyrǵan joq. Oılaǵany múlde basqa nárse».

Suńǵyla Tashpýlat balanyń kókeıin dúrbimen kórgendeı tanyp qoıǵan. Balanyń jan dúnıesi jylap otyrǵany ras edi. Ol Teńbil torǵaıdy saǵyndy. Biraq Teńbil torǵaı kórgen tús sıaqty zym-zıa. Álde Dáý Omardan shoshydy, álde myna qanjar qaırap, myltyq tazalaǵan alabajaq tobyrdan úrikti, áıteýir joq.

Bala kúrkeni oılady. Soǵan qaıtar joldy oılady. Áke-sheshesinen áli úmit úzbeı, olar joqta kúrkeni Dáý Omar áldeqalaı ıemdenip aldy dep oılady. Bala sáti tússe, kúrkege oralmaq. Múmkin, áke-sheshesi endi sonda shyǵar. Óıtkeni Omar munda ǵoı. Dáý Omardan qoryqqany nesi dep bir kez ákesine renjidi. Sheshesi ótirik aıtpasa, ákesi myltyǵy bar on soldatty jaıratyp, aıaǵyndaǵy zildeı kisendi qolymen qańyltyr qusatyp bir burap, syndyryp kete barǵan kórinedi. «Meniń munda ekenimdi ákem de, sheshem de bilmeıdi, — dep muńaıady bala. — Áıtpese myna sumyraılardy sonaý saıǵa sypyra laqtyryp, laqtaı baýyzdap, meni qutqaryp alar edi. Bálem, Dáý Omar sonda Tashpýlattyń aıaǵyn emes, ákemniń aıaǵyn qushaqtap jylar edi».

Áldeqalaı ákesi myna jaqpar tastardyń arasynan baıaǵyda Saımasaıǵa aqyrǵandaı aqyryp shyǵa keletindeı, bala taýǵa zaryǵa qarady. Taýdyń sarqyrama sý qulaǵan qarly basyna taman jalǵyz noqat qyran qalyqtap júrdi de qoıdy. «Qyran nege ylǵı jalǵyz qalyqtaıdy eken?» «Jalǵyzdyq Qudaıǵa ǵana jarasqan. Sen aǵańdy tap», — deýshi edi sheshesi. Múmkin, aǵasynyń tilin alǵanda durys bolatyn ba edi? Biraq ábden qartaıamyz, saqal-shashymyz aǵarady, sodan keıin baramyz dedi ǵoı. Oǵan deıin bul qalaı shydaıdy? Endi ne bolady? Aǵasymen kelgende ǵoı, myna silimtikter munyń qulaǵynan tartpaq turmaq, shekesinen de sherte almas edi.

Árkimniń óz dittegeni, óz ýaıymy, óz opyǵy bar. Balanyki bárinikinen de alys, bárinikinen de ótkir, bárinikinen de ashshy.

Shatqaldyń kúni kelte. Ymyrt munda erte úıiriledi. Kóz baılanyp, quj-quj tastar birtutas qaraýytyp, ara-jigi bilinbeı túksıe túskende ǵana bala baıqady: Tashpýlat kórinbeıdi. Dáý Omar da joq. Dáý Omardyń balasy Jorabaıdyń qol-aıaǵy baılaýly. Myltyǵyna taıanǵan bireý ózine tóne qarap, kóz almaı otyr. Bala selk etti.

— Qozǵalma, — dedi myltyqty adam. — Qashyp ketem dep oılama. Atyp tastaımyn.

Jorabaıdan bul qalaı dep suramaqshy edi:

— Sóıleme! — dedi myltyqty adam.

Tastan qulaǵan qasqa sýdan basqasynyń bári qap-qarańǵy. Qyran da kórinbeı ketken. Tún keldi de qyzyl, jasyl, sary, kók, kúlgin, qońyr boıaýdyń bárin jutyp jiberdi. Biraq aspannan jymyńdap juldyzdar kórindi. Birte-birte shatqaldyń ústi badanadaı jap-jaryq juldyzdarǵa tolyp ketti. Bala juldyzdardyń munshama jaqyn jerden jarqyraǵanyn buryn kórgen joq edi. Juldyzdyń bireýine qoly ilikse, ekinshisinen taǵy ustap, birte-birte myna shatqaldyń ar jaǵyna aspaly kópir arqyly ótip ketýge bolatyn sıaqty. Bala aspanǵa qaraı qolyn sozyp kórip edi, eshteńe ilikpedi.

— Tynysh otyr! — dep jekidi myltyqty adam.

— Juldyz kópir, — dep sybyrlady bala. — Meni arǵy jaqqa alyp ót. Basqa shatqaldaǵy jalǵyz kúrkege jetkiz.

Juldyzdar onyń janyn uqqandaı jaqyndaı túsip, jáýdirep turdy. Tipti qol sozym jerge túser edi-aý, myna myltyqty adamnan olar da qorqatyn bolar.

Bala kózi ilinip, kirpikteri aıqasyp bara jatyp, án estigendeı boldy.

— Qaıtar edim, jolym joq.

Sýlar buǵan jolymdy.

Juldyzdarǵa kópir salar em.

Buǵaýlady jazmysh qolymdy, —

dedi ákesi.

— Juldyzdarǵa kópir salar em, Buǵaýlady jazmysh qolymdy, — dep ákesiniń ánine juldyzdar syńsyp qosyldy.

Juldyzdar syńsyp, syńǵyr-syńǵyr qońyraýlar birine-biri tıip ketip, búkil álem asty «Juldyz kópir» ánin jyrlady.

Sóıtse, ar jaqtaǵy armandaǵan kúrkesine jete almaı júrgen jalǵyz bala emes, árkim-aq Juldyz kópir arqyly ańsarlyq jerge jetkisi keledi eken. Ańsarlyq jeri bolmaǵan adam án aıta almaıdy eken, juldyzdardyń sulýlyǵyn baıqamaıdy eken. Olardyń kózine esh zaman Teńbil torǵaı da kórinbeıdi eken. Olar sholpankebis gúlimen usha almaıdy eken. Olardyń atyn Beıýaıym pendeler deıdi eken. Beıýaıym pendelerge Juldyz kópir jýyqtamas. Juldyz kópir jýyqtamas.

Ońtústiktegi has sulý Ferǵananyń ystyq lebi esip tursa da, shatqal ishi boı shimiriktirer salqyn edi. Tipti jaqyndap-jaqyndap kelgenmen, juldyzdar da jylyta almaıdy. Zorlyqtan qaraqshy bolǵan qańǵybastardyń attary pysqyryndy. Jartas jaqtan ular jylap, uıyqtamaıdy. Kúndiz qalyqtap júrgen qyran onyń qosaǵyn ilip áketken shyǵar. Alysta elik mańyraıdy, múmkin kúndiz Tashpýlattyń nókerleri qaqtap jegen taý taǵysynyń serigi shyǵar.

Álemniń bútindigi syrttaı ǵana. Al ishine úńilseń, kileń ketikten turady. Kóńili bútin bireý joq. Bala áke-sheshesin izdeıdi. Tashpýlat aıyrylyp qalǵan altynyn ańsaıdy; Jorabaı joryqqa ketken kári ákesin ýaıymdaıdy. Juldyz ekesh juldyzdyń da kóńili ketik. Áıtpese kebisin jerge túsirip alǵan Tań-SHolpan tań aldynda nege qaltyraıdy?

Bala salqyn túnde jaýrap jatyr. Jaýrap jatyp kórgen tús óńindegiden de muńly keledi. Apasy ózenniń arǵy betinde, bul bergi betinde. Apasy qoıannyń terisinen tikken kókirekshe usynady. Bala qolyn sozsa — jetpeıdi. Ákesi sıaqty onyń da jolyn sýlar býǵan.

Sonda bala juldyzdarǵa jalynady: kópir bolyńdarshy! — deıdi.

Juldyzdardy adam tilin túsinýge jazbaǵan.

Shatqalda juldyzdar jarqyrap, turǵanmen, jazyqqa shyǵa, aspandy ala sharby bult basty. Ketik aı men juldyzdar sol bulttardyń arasyna súńgip ketip, qaıqań etip qaıta shyǵyp, jasyrynbaq oınap tur.

Tashpýlat aı qarańǵy bolsa eken dep tiledi. Dúnıeniń túkpir-túkpirin jaryq qylýǵa jaraıtyn qazynany alyp qaıtýǵa attanyp bara jatqan Tashpýlat Qudaıdan osy túnge qarańǵylyq qalap edi. İshteı jylap aıtqan minájaty Qudaıdyń qulaǵyna shalynǵandaı, sharby bult birte-birte túnerip, túıdektele bastady. Ketik aı dúleı túıdekten kórinbeı qaldy. Ketik aı sonda jer astynda, qarańǵyda jatqan altyndy taǵy da eske saldy. Bulttyń qoıýlanǵanyn Tashpýlat jaqsylyqqa joryǵan.

Sońyna ergen bes-alty nókerlerden oqshaýlanyp, alǵa jeldirte túsken Tashpýlat Dáý Omarǵa jol-jónekeı kári jańǵaq aǵashtyń soqpaǵyn qaıta-qaıta táptishtep aıtyp kele jatty. Sansyz ejikten mezi bolǵan Omar óziniń táýeldi pende ekenin bir zamat umytyp ketip, Tashpýlatqa ojyraıa qarap:

— E, uqtym ǵoı endi! — dep atynyń basyn kegjeń etkizip, tizgindi tartyp qalǵanda, taqymyndaǵy qaıraýly kúrek kúńgirt sáýle tartyp jarq etti.

— Saǵan myltyq jaramaıdy. Yńǵaısyz. Bir qolyńda kúrek, bir qolyńda myltyq, bul bolmaıdy. Myna nagandy alasyń. Buryn ustap kórip pe eń?

Nagandy Dáý Omar baıaǵyda, Talǵarda prıstavtyń qolynan talaı kórgen.

— Altyatar, — dedi Tashpýlat. — Óte bir qaterli jaıt bolmasa, dybysyn shyǵarma.

— Maqul, ıá! — dedi Dáý Omar ańshy myltyqtyń balapanyndaı ǵana tuqyl tapanshany qoınyna mup-muzdaı qylyp tyǵyp jatyp. Qoınyna jylan kirip ketkendeı tula boıy titirkendi. Ózinen ózi atylyp, qarnyn aqtaryp tastaıtyndaı kórindi. Jele jortqan attyń basyn tartqyshtaı berdi. Attyń tekireginen nagan atylyp keter me eken degen qaýpi bar.

Tashpýlat kerisinshe «tezirek», — dep astyndaǵy tory qasqaǵa qamshy basty.

Tún ortadan aýa bular Shyrshyq boıyndaǵy dáý shynarǵa da jetken edi.

Ar jaqtan qaraýytyp «Jas Túrkistan» úıi kórinedi. «Jas Túrkistannyń» turǵyndary balbyrap uıyqtap jatqan kez eken, qybyr etken tirshilik bilinbeıdi.

«Atańa náletter, — dedi Tashpýlat ishinen. — «Jas Túrkistan» dep qoıypty. Áli «Uly Túrkistandy» kórersiń. Zamana kezek. Men qaıta oralarmyn áli».

Biraq qalaı oralatyny buldyr.

Bul saparǵa Tashpýlat Dáý Omardy ádeıi tańdap aldy. Omar oǵan zalym emes sıaqty kórindi. Shyn japa shekken, ózin qorǵaýǵa dármensiz, qýlyq-sumdyǵy joq, jaqsylap as berseń, dastarqanyńdy attap ketpeı, adal qyzmet etetini aýzyn ashqannan ańqyldap kórinip tur. Omar — arqasynan qaǵyp tamaq bergenniń quly. Ol kári jańǵaq aǵashtyń túbindegi baılyqty alyp qashyp keter emes.

Alyp qasha almaıdy, óıtkeni tutqynda balasy otyr. Óz balasyn ózi oqqa baılamas. Tabıǵı qazaq ondaı ozbyrlyqqa barmaıdy.

Al eger jazataıym qolǵa tússe, basqa emes, anaý jerde otyrǵan Rysqulovtyń týysqany. Týysqany basmashylardyń qatarynda júr eken degen Rysqulovqa jaqsy ataq emes. Tashpýlat úshin bul «dushpannan túk tartsań da paıdamen» birdeı. Kómir kúıdiredi, kúıdirmese qaralaıdy. Al dushpannyń bedeline daq túsirý — az sharýa emes. Basmashylardyń qosynda Rysqulovtyń eki birdeı inisi jatyr, o da nápaha. Jaýǵa qarsy árekettiń aramy joq.

Álbette, eń abzaly — kári jańǵaq túbindegi qazynany aman-esen alyp qaıtý ǵoı. Ondaı atty kún týsa, Tashpýlat Rysqulovyńa da, Ergeshińe de pysqyrmaıdy. Odan soń ne Buhar ámiriniń qanatynyń astynda bolady, ne Aýǵan asady. Asyly, Aýǵan asqan. Óıtkeni Buhardyń ózi ózgerip ketpesine bu zamanda kepil joq. Ámir Seıdálimhannyń ózi osy kúnde eki shoqyp, bir qarap otyr.

«Tashpýlat baı, jaı solaı, — dedi ózine-ózi. — Qudaıym osydan jol bergeı. Endigi bir úmit osy Túlkibas qazaǵynda».

Kári jańǵaq aǵashqa ózi barar edi, qaqpannan qorqady. Bólshevıkterdiń qandaı tor quryp qoıǵanyn qaıdan bilesiń?

Tashpýlat sońǵy sátte Dáý Omardy óz týǵan baýyryndaı arqasynan qaǵyp:

— Al, Omar aka, Alla jolyńdy bersin. Osydan oljaly qaıtsań, óle-ólgenshe qolyńdy altynǵa malyp ótesiń, — dedi.

Omardyń kári júregi attaı týlady. Ne qorqynysh, ne qýanysh ekenin túsinip jatpady. Qopalaqtap baryp, Shyrshyqtyń salqyn sýyna qolq etip tústi de ketti. «Ia sý perisi Súleımen, qoldaı gór», — dedi, sý belýaryna kelip, dáý denesin ıterip-ıterip táltirektetip jibergende eki qoly erbeńdep baryp, etpetinen qulaı da jazdady. Kúrekpen sý túbin tirep, áreń qaldy.

Álgide túıdektele bastaǵan tunjyr bult qaıtadan ydyrap ketti. Biraq jartykesh aı batypty. Adamdardyń túnde de qyrqysqan, qý dúnıe úshin alysyp-julysqan tynymsyz tirshiligin kórmeı-aq qoıaıyn degen shyǵar, aı batypty.

Juldyzdar bulttan arshylyp, aısyz túnde jandana túsken eken. Qylkópirdiń ústinde turyp, Tashpýlat bozbala kezi bir shalyqtap ótkenin ózi de bilmeı qaldy. Myna naý shynar sol bozbala kezinde bar edi, jaryqtyq. Tashpýlat ol kezde adalyraq edi, qyzdy oılaıtyn, jas bozymnyń qyzyq dáýrenin oılaıtyn. Osy ný shynar túbinde kezdesýge ýáde baılasyp, tún uıqyny qıyp, qyz kútetin.

Aı bolmasa juldyzdar bar,

Kelgin, erkem, kelmeı qalma,

dep yńyldap turatyn.

Qazir aı batyp, juldyzdar jamyraı túsken sátte jigit kezi onyń áli buzylmaǵan shaǵyn eske túsirgisi kelgendeı, bir jarq etip ótkende, Tashpýlat ótkendi ańsap, ózegi órtenbedi. Al endi zaryǵa kútkeni qyz emes, Dáý Omardyń oralýy edi. Dáý Omar temir qobdıshany áreń kóterip, myqshyńdap kele jatqanyn bir kórse, dúnıede odan artyq qyzyq bolmas edi. Qylyqty qyz ornyna omyraıǵan dáý shaldy kútken tún. Dáý Omar oljaly oralsa, Tashpýlat nebir sulýlardyń qushaǵyna áli de jatpaq. Biraq sol aldan aldamshy kóringen bar jumaǵy baıaǵy-baıaǵy túnde qyz kútken shaqtyń bir sátine tatyr ma?

* * *

— Shynyńdy aıt, kim jiberdi?

— Ózim, ózim, sadaǵań bolaıyn.

— Óziń bolsań, munda ne izdep júrsiń?

— Adasyp kettim, sadaǵań bolaıyn.

— Adassań sharbaqtan asyp túsip neń bar? Qolyndaǵy kúregiń ne? Myna altyatar kimdiki?

— Jalǵyz-jarym adam osy zamanda qarýsyz júrip bola ma? Óz qarýym, sadaǵań bolaıyn.

— Qaıdan keldiń, shynyńdy aıt?!

— Elden kelemin, aınalaıyn, elden. Aryzdanyp, ókimetke kelemin.

— Eliń qaıda? Qaı ókimetke barasyń?

— Elim — Túlkibas.

Ókimetten Rysqulovtan basqa eshkimdi bilmeıtin paqyr qatty sasty. Aýzyna sóz túspeı tutyǵyp qaldy. Jótele berdi, kók jótel qysqandaı óńeshi úzilgenshe jóteldi. Ótirik jótel jóndi shyqpady. Jeńimen kózin súrtken boldy.

Shoshaq bórikti, murtty soldat sheginip baryp, myltyq kezendi.

— Aıt shynyńdy! Sanaımyn. Úshke deıin. Bir!

Dáý Omar gúrs etip jerge qulap ketti. Mańdaıyn taqtaıǵa tars etkizip soǵyp aldy. Ol edendi taqtaılap tastaǵandy kórgeni osy.

— Eki!

Dáý Omar qalsh-qalsh etip, eńbektep soldatqa qaraı júrdi. Soldat keıin shegindi. Besatardyń oqpanyn saqyr-suqyr qaıyrdy.

Dáý Omar jan alqymǵa kelgende:

— Rysqulov, — dedi úni qyryldap.

— Ne Rysqulov? Ne dep tursyń óziń?

— Rysqulovqa baramyn. Ol meniń týysqanym.

Soldat myltyǵyn tartyp aldy. Dúmin jerge qoıdy.

Dáý Omar bir qaterden qalǵanyna táýba dedi. Qudaıǵa jalynyp edi, bolmady. Rysqulovty atap shatasqanyn sezedi, biraq atylmasyna kózi jetti. Endi osy betinen qaıtpaýǵa bekindi. Erteń bul áńgime Rysqulovqa jeter, bálkim betpe-bet júzdeser. Júzi kúıer. Biraq túbi birge týǵan ǵoı. Jamandyqqa qımas. Átteń, bala qaldy jaý qolynda, ásirese Rysqulovtyń inisi qaldy. Sony bilse, Rysqulov muny aıar ma eken? Onda bir sebep tabar, ázir aman qalǵany olja.

Shoshaq bórikti ásker qaraýynda qalǵan basqa áskerdi daýystap shaqyrdy. Anaý keldi.

— Rysqulovtyń týysqanymyn deıdi. Ne isteımiz?

— Mynaý alamanshy ma? Ottapty! Rysqulovtyń týysqany osyndaı túnde kezgen qaraqshy bolar ma edi? Áı basmashy, sen óıtip bizdiń ókimettiń syıly basshysyn bylǵama! Bildiń be? Áıtpese jańaǵy jańǵaq aǵashyna aıaǵyńnan ilinip qalasyń! — dep ejireıdi ekinshi shoshaq bas.

Dáý Omar endi qaırattana bastady.

— Áı aınalaıyn, men ótirik aıtsam, alyp bar Rysqulovqa. Al sonda ótirigim shyqsa, atyp tastaý qıyn emes qoı.

— Osynyń aıtyp turǵanynyń jany bar. Shynynda da Tashkentke jóneltý kerek. Biz ustaýyn ustadyq, ar jaǵyn ózderi bilsin.

Qyzyláskerler osylaı kelisti de, Omardy Tashkentke jóneltti.

* * *

Dáý Omar ertede Almatyny kórgen. Merke men Áýlıeata shaharlaryn biraz aralaǵan. Al Tashkentti kórýi tuńǵysh edi. Burynǵy bilgen qalalary munyń qasynda qystaq sıaqty eken. Tashkent týraly el adamdarynan, jolaýshylardan, saýdagerlerden talaı esitetin. Átteń, bir kórer me edi dep te qoıatyn. Tashkentke barsań aldyńa salyp, yńyrantyp mal aıdap bar. Áne, sonda qadirlisiń. Biraq ómir-baqı Omardyń esiginiń aldyna eń kóbi bes eshkiden artyq mal bitpeı qoıdy. Sonyń ózin tólinen ósirip kóbeıteıin-aq deıdi. Biraq qysqa jip kúrmeýge kelmeıdi. Qyzylsyrap qulqynyn qaqqan qatyn-balanyń tilenishti kózderin kórgende, Dáý Omar dáti shydamaı, eshkiniń shyrmaıy baryn baqyrtyp baýyzdaıdy da tastaıdy. Sırek keletin sondaı bir «aq túıeniń qarny jarylǵan» zamanda qatyn-balasynyń kózderiniń jaınap shyǵa keletini-aı. Dáý Omardyń qol toqpaqtaı judyryǵynan talaı esi tanyp qulap, kóziniń aldy kógerip, udaıy kirtıip júretin qatyny baıǵus, eshki soıylǵanda baıynyń bar qorlyǵyn umytyp ketip, qara tabaqty baýyzdalǵan eshkiniń tamaǵyna tosyp, bir tamshysyn tókpeı, qanyn sarqyp alyp, dereý shyj-myj pisirip, kóbelekteı ushyp-qonar edi. Balalary dereý jalpyldaq otyn jaǵyp, qara eshkiniń sıraqtaryna kóseý suǵyp, kóseý jetpegeni taıaq suǵyp, jalynǵa úıite bastaıtyn.

Sonyń úlkeni, úmit artary Jorabaı edi. Tashkenttiń úılerine tańdana qarap kele jatqan Omar súrinip kep ketti. Ózegi úzile jazdaǵandaı boldy. Sońynda kele jatqan qyzylásker:

— Kózińe qara! — dedi.

Tashkent shaharynyń qıly-qıly kepıetine tańdanyp kele jatqannyń ózinde, oıynan Jorabaı ketpeı, jolyn kes-kesteı berdi.

Endi ol Rysqulovpen kezdeser sáttiń jaǵdaıyn jantalasa qattady. «Ol bylaı deıdi, men bylaı deımin...» Aqyr sońynda bir baılamǵa keldi: «Barlyq bolǵan jaıdy jasyrmaı aıtamyn. Jańyldym, jazdym deımin. Ózimdi óltirseń — óltir, Jorabaıymdy qutqar deımin. Jorabaıǵa jany aýyrmasa da óziniń inisi úshin ásker shyǵartady».

Tolyp jatqan topandaı oıdyń ishinen tapqan bir túıir dáni osy boldy. Osyny umytyp qalmaıyn dep qurannyń súresindeı jattady. Jas kezinde molda «Muqtasardy» qansha jattatsa da esinde qalmaǵan, tili synbaǵan, sonysynan qorqady.

«Aldyna barǵanda asyp-sasyp abdyrap, aýzyma sóz túspeı qara baspasyn», — dep ózin-ózi qaırady.

«Turarǵa táýeldi qylǵan Qudaı!» — dedi.

Rysquldyń osy ulynyń bala bolǵany Omardyń esinde qalmapty, Qudanyń qudireti. Besaǵashta, baıaǵyda úıimen úıi irgeles otyryp, Turardyń bala bolyp oınaǵanyn baıqamapty. Anadan jastaıynan jetim qalyp, tunjyrańqy júretin sábıdiń bolar-bolmas elesi ǵana bar esinde. Ras, bir kórinis anyq áli kúnge deıin kóz aldynda. Ol sol Talǵardyń Basaǵashyna prıstav kelip, Taý-SHilmembettiń úsh arysyn dar atashqa aıaǵynan asyp qoıǵan sáti. Rysqul Saımasaıdy atqan kúnniń ertesi. Prıstav sonda Rysquldyń balasyn qardyń ústine jalańaıaq turǵyzyp qoıyp tergeýge alǵan. Omar sonda qujyra esiginen baspalap qarap turǵan. Sondaǵy qasarysqan, jaq ashpaǵan, qar qaryǵan aıaǵyn kezek-kezek kóterip qoıyp, bezireıgen kókbet bala kóz aldynda.

Sol balany endi el bıleıdi dep kim oılaǵan? Bilse, Omar sol kezde ony moınyna mingizip oınatar edi ǵoı. Bilse, onyń ákesimen úzeńgi ajyratpas edi-aý. Túrmede jatqanda artynan kúnde barar edi-aý. Endi oılasa, bir ret te at izin salmaǵan eken. Ol — ol ma, Taý-SHilmembetti Rysqulǵa qarsy qoıyp, ózeýrep baqqan eken. Taý-SHilmembettiń bar pálesi Rysqulmen ketsin dep, sadaqaǵa shyǵarǵan, shirigen jumyrtqaǵa balaǵan eken.

«Ótken iske ókinbe» degen eken burynǵylar. Soıdıyp soryńdy qaınatyp, aldyńnan shyǵyp tursa, qalaı ókinbessiń?

Kóz aldanǵysh. Oırany shyqqan oıdy kóz aldaıdy. Ómiri óńi turmaq, túsinde kórmegen aıshyqty, oıý-órnekti ǵımaratty kórip:

— Mynaý ne, shyraǵym? — dep surady qyzyláskerden, tutqyn ekenin umytyp ketip.

— Hýrrıet úıi, — dedi qyzylásker.

Túsinbedi. «Hýrrıet» — «qudiret» bolyp estilgendeı. «Onda ókimet osy boldy ǵoı», — dedi. Tutqynnyń túsinbegenin baıqaǵan ásker:

— Azattyq úıi, — dep qazaqshalady.

— Rysqulov osynda ma, shyraǵym?

— Joq, kelesi kóshe, — dedi ásker.

— Tileýiń bergir, meni soǵan apar, — dedi basqa bireýdiń qolyna túsermin dep qoryqqan Omar.

Kóp keshikpeı TúrkSIK-tiń asqardaı aıbyndy úıi de kórindi.

— Mine, — dedi ásker, — kelip te qaldyq.

Omardyń júregi dúrsildedi. Záýlim úı eńsesin basyp jibergendeı boldy. Mynandaı ókimetke qarsy shyqpaq bolyp, basmashyǵa qosylǵany ıttik bolǵanyn sezdi. Mynandaı ókimetti kim qulata alady dep táýbaǵa keldi.

— Rysqulov osynda ma, shyraǵym?

— Osynda.

Bizdiń áýlettiń de qoly jetken eken-aý alystaǵy Aıǵa, — dedi ishinen. Rysqulovty balaǵattaǵany esine túsip, tula boıy bir sýyp, bir ysydy.

Mármár baspaldaqtyń ár tepkishegine kóterilgen saıyn shala duǵasyn yshqyna ishten qaıyrdy: «Bismillá rahman-rahym, bismillá rahman-rahym!» — Odan arysyn adasyp esine túsire almady. «Álhamdúllá» ma, «hulhý-alla» ma — shatasty.

Bulardy muzdaı kıingen ásker toqtatty. Ózin aıdap kelgen ásker onyń qasynda jabaıy kórindi. Óziniń aıdaýyly jaǵdaıdy aıtty.

— Rysqulov qazir munda joq. Ferǵanaǵa júrip ketken. Bir aptadaı bolyp qaldy, — dedi muzdaı ásker.

— Myna... — dep óz aıdaýyly toqtap qaldy. «Tutqyn» dep aıtaryn, ıaǵnı «kisi» dep aıtaryn oılady. — Rysqulov joldaspen jolyqpaqshy. Erekshe jaǵdaı.

Osy kezde muzdaı soldat qolyn shekesine shalt kóterip, tili baılanyp qalshıdy da qaldy. Aıdaýyl soldat ta qolyn shekesine japsyra salǵandaı boldy.

Esikten kózi túımedeı, qozy qaryn, eńkish adam, jap-jaltyr, qyzǵyltym basyn sol ızep, órge qaraı óte shyqty.

— Joldas Kýshekın, — dep sybyrlady muzdaı soldat Omardyń aıdaýylyna.

Sol sybyrdy estip qoıǵandaı, kilem tóselgen basqyshpen órge kóterilip bara jatqan Kýshekın, kenet artyna burylyp qarap:

— Bul neǵylǵan kisiler? — dep surady.

— Joldas Rysqulovty suraıdy.

— A-a, — dep Kýshekın kóterile berip, qaıta buryldy, — Rysqulov? «Rysqulovqa kelgishter kóp-ak osy, — dedi lezde ózine-ózi. — Ásirese musylmandar. Bular Kraıkomdy emes, TúrkSIK-ti emes, Rysqulov basqaratyn Mýsbúrony biledi. TúrkSIK-ke kelgenderi de kóbinese Rysqulovqa barady».

— Qaıdan?

Kýshekın bir-bir basyp, tepkishekpen tómen tústi.

— Bilmeımin. Myna qyzylásker alyp keldi, — dedi muzdaı soldat.

— Baıandaýǵa ruqsat etińiz, joldas Kýshekın! — dep aıdaýyl ásker qolyn shekesine kóterdi.

— Al aıt.

Kýshekınniń salbyraǵan qabaq etiniń astynan túıme kózderi burynǵydan beter kishireıip, syǵyraıyp, burshaqtaı qaly kúreńite túsip, kúlimsiregen keıippen, mysyqtabandap jaqyndaı tústi.

TúrkSIK basshysynyń ózi nazar aýdarǵanyna tanaýy deldıgen aıdaýyl oılanyp jatpaı, mektepte taqpaq aıtqan baladaı taqyldap, bárin baıandap shyqty. Kýshekın alaqandaryn

ýqalap, raqattanǵannan kózi múlde jumylyp qaldy.

* * *

Tashpýlat Shatqalǵa qaıtyp tań aldynda jetti. Borbaılatqan jıren qasqa janýar toqtaǵan jerde tilersegi dir-dir etip, artqy eki butyn áreń alshaıtyp, yshqynyp-yshqynyp, qan shaptyryp jiberdi. Tańǵy taza saf aýada zapyrandy ıisi álemdi alyp ketti.

Attyń hali anandaı bolǵanda, ıesiniń qaljyraýy orasan edi. Eńseli, iri súıekti baı alaman shabyspen búkil súıek-súıegi ýatylyp, tula boıy mylja-mylja qantalaǵan etke aınalyp ketken sıaqty.

Ony eki nóker attan aýdaryp áreń túsirdi. Arqasyn shynar aǵashtyń dińine súıep, tili aýzyna sımaı ketken Tashpýlat birer urttam sý jutyp, sózge áreń keldi. Tamaǵy qyryldap áýelgi aıtqany:

— Álgi ıttiń balalary qashyp ketken joq pa? — dedi.

— Joq, taqsyr, qaraýyly qatty, — dep jubatty ony nókerleri.

— It qazaq qolǵa túsip qaldy.

— Kelisiniń ózi júdá kúmándi edi, jansyz bolyp júrmesin. Myna kúshikteriniń kózin qurtaıyq, — dedi nókerlerdiń biri Tashpýlatty jubatpaq bolyp.

— O-o-o, toba! — Tashpýlat qyryldap baryp kózin jumdy. Kóziniń aınalasy kógistenip ketipti. Nóker seskenip qaldy: kúni bitken pendeniń kózi estip ajalkóktenip ketedi deýshi edi.

— Ápendi, siz syrqatsyz, shaılaǵa kirip jatyńyz, men qazir shaı daıyndataıyn, — dedi nóker qalbalaqtap.

— Ol ıttiń kúshikterine saq bolyńdar! Tımeńder! Óz qolymmen baýyzdaımyn... Qasqyr apannan sýyrǵan bóltirikteı baýyzdaımyn... A múmkin, baýyzdamaspyn. Áliptiń aıaǵyn baǵamyz. Qyran shybyn-shirkeı aýlamaıdy, aqymaq!

Osyny aıtyp Tashpýlat baı ıirimge batqan zilqara tastaı tuńǵıyq uıqyǵa ketti.

Biraq tynys kópke sozylmady. Áýeli qaraýyl kerneıletip belgi bergende, basmashylar jaý kelip qaldy dep apyl-ǵupyl qarý-jaraqqa jarmasqan. Artynsha syrnaı tartyldy. Syrnaı úni — beıbitshilik belgisi. Demek, kele jatqan qonaq adal nıetti bolǵany. Seskenseń, kerneı úninen sesken. Kerneı úni shatqal ishin saqtandyrǵanymen artynan syrnaı úni basmashylar shoǵyryn sabasyna túsirdi.

Sál kóz shyrymyn alyp, sonyń ózinen edáýir tyńaıyp qalǵan Tashpýlat shaıladan tysqa shyǵyp, bıik mártebeli Ergesh hannyń aldynda qol qýsyryp, búk túsip turyp sálem berdi.

Ergesh han jeke-dara emes, janynda nókerleri jáne beıtanys, óń-túsi basqa bireýleri bar: álde aǵylshyn, álde orys.

Ergesh tanystyrǵanda baryp bildi: dánin úgitip alǵan júgeriniń sobyǵyndaı qatpasy — aǵylshyn Beılı myrza boldy. Beılı týraly Tashpýlattyń habary bar. Túrkistan mıllátine janashyr adam, myna ózi asynyp júrgen vınchester myltyq sol Beılı arqyly kelgen.

Ekinshisin Ergesh: — Arkadıı Prıhodko, TVO-nyń belsendi qaıratkerleriniń jáne keshegi Osıpov oıranyn uıymdastyrýshylardyń biri. Soǵys kezinde bólshevıkterdiń qolyna túsip qalyp, Tashkenttegi «dostardyń» arqasynda tutqynnan qashyp shyqqan beti, — dep tanystyrdy.

Ergesh, Beılı, Prıhodko, Tashpýlat tórteýi ońasha qaldy. Tashpýlat shaǵym aıtty:

— Jigitterdi áreń ustap otyrmyn. Olarǵa jumaqty ýáde ettik. Biraq áli tamuqtan shyǵa almaı, tyǵyryqta, myna laǵynet shatqalǵa qamalyp otyrmyz. Aınala alys-jaqyn aýyl men qyshlaqtardy jortýyldap, joq-jutańyna qaramaı, baryn tartyp alyp boldyq. Jamıǵatqa jaqsylyq jasaımyz dep júrip, tonaı-tonaı jekkórinishti boldyq. Endi el qaharlansa, qaıda baramyz? Qashanǵy alamanshy bolamyz? Alatyn Tashkentti alyp tynbaımyz ba? Kún ótken saıyn keńes kúsheıip barady. Áli de kúsheıe túspeı turǵan kezde, nege urmaımyz urymtal utqyr jerden?

Ergesh hannyń murty jybyrlaı bastady. Nadan baı myna gáýrlerdiń kózinshe ottap otyr. Tashkentti basyp alýdyń op-ońaıyn. Baıaǵy Shyrnaı-pashanyń zamany emes, Tashkentti lezde alatyn.

Ergesh han bir kúrsinip aldy. Sonda onyń qıalynda qandaı arman qanatsyz usha almaı maqrum jatqanyn janyndaǵylar bilgen joq. Ol general Chernáevtiń rólinde bolýdy armandar edi. Qolastynda eki myń áskeri, on eki zeńbiregi ǵana bar general Chernáev, (ıaǵnı Shyrnaı-pasha) otyz myń áskeri, elý zeńbiregi bar Tashkentti 1865 jyly maýsym aıynyń on tórtinen on besine qaraǵanda, túngi saǵat on birge aýǵanda, qaqpalaryn qan qylyp, qaqyrata buzyp kirgeni-aı. Sondaǵy Chernáevtiń bar shyǵyny jıyrma bes soldat ólgen, seksen toǵyzy jaralanǵan, jıyrma segizi eseńgirep qalǵan. Shyrnaı-pashaǵa qarsy tuıaq serpip, biraz mazalap, qarsylyq kórsetken qyrǵyz Álimqul men qazaq Sadyq sultan ǵana boldy. Álimqul maıdan dalasynda oq tıip, sol jaradan qaza tapty. Sadyq sultan Tashkent qulaǵannan keıin de kúshigin aldyrǵan arlan bórideı aınalaqtap, Chernáev, odan keıin Kaýfman qolyn jıi-jıi shabýyldap, keıde lapyldaı tónip, keıde qasha soǵysyp, kópke deıin mazalady. Aqyry Shyǵys Túrkistanǵa asyp ketti. Janynda naǵyz berilgen shap-shaǵyn ǵana qol qalsa kerek. Shyǵys Túrkistan shekarasyna jete bere, Sadyq sultan aqboz atynan túsip, ózi tastap kele jatqan Batys Túrkistan jaqqa qarap otyryp, namaz oqydy deıdi. Batyp bara jatqan kúnniń qyzyly jıren saqalyn jýyp aqqan kóz jasyn qyzyl sáýlege boıaǵanda, Sadyq sultannyń janarynan parlap-parlap qan aqqandaı kóringen.

Ergesh kimniń kebin kıedi? Chernáevtiń jolyn bere me oǵan taǵdyr? Álde Sadyq sultan sıaqty myna qara kúıek saqalyn qandy jas jýa ma? Bul oıdyń bári Ergeshtiń kóńilinde qas qaǵym sátte júgirip ótti de, sol syrdyń aýzyn syǵymdap býyp, myna baryldaq baıǵa zil qadady:

— Tashpýlat aka, taýsylmańyz. Uly paıǵambarymyz Muhammed Mustafanyń (sallallahý aleıkú-ýássálám!) jasyl týyn jarqyratyp, dushpanǵa shabar kún jaqyn. Myna bizdiń dosymyz Beılı myrza jaǵymdy habar jetkizip otyr. Orynbordan Dýtov shyǵady. Ashǵabad jaqtan aǵylshyn, Horezmnen Júnáıd han, Ferǵanada — biz. Madamın-bek aqymaq, maǵan qosyla salmaı, Kolchaktan polkovnık shenin alǵanǵa maqtanyp, ózinshe qol jınap júr. Meıli, bólshevıkterden góri, o da durys.

Esinegisi kelgendeı aýzyn maıystyryp Beılı myrza sózge aralasty.

— Mıster Tashpýlat, sizdiń talabyńyz durys. Men sizderge jańa qarý-jaraq ala keldim. Meniń uly mártebeli korolim men Ulybrıtanıa úkimeti sizderdiń jeńisińizge óte qushtar. Ulybrıtanıa Túrkistannyń bólshevıkterden azat bolýy úshin óz kómegin aıamaıdy. Siz ashýlysyz, aqylǵa jeńdirińiz.

Beılı esine bir erekshe jaı túskendeı, alaqandaryn sart etkizip:

— Oll raıt! Aıtpaqshy, Ergeshbaıdy quttyqtap qoıyńyz, Tashpýlat myrza, — dedi. — Ol ataqty, alǵyr ataman Dýtovtyń ózinen hat alyp otyr. Ergesh myrza, bere turyńyzshy, taǵy bir oqyp, qanattanyp qalaıyq.

Ergesh kók máýiti frenchtiń tós qaltasynan aq jibekke oralǵan hatty quntsyzdaý alyp Beılıge usyndy. Beılı oryssha baldyr-batpaqtaý bolǵan soń, hatty daýystap oqýdy Prıhodkoǵa júktedi. Dýtovtyń hatyn oqýdyń ózin dáreje kórgen Prıhodko qoqılanyp, daýysyn maqamdap ala jóneldi.

Pohodnyı ataman vseh kazachıh voısk,, komandýıýshıı Orenbýrgskoı Armıeı ı voıskovoı ataman Orenbýrgskogo kazachego voıska № 11g. Omsk.

NACHALNIKÝ

Mýsýlmanskogo partızanskogo otráda v Ferganskoı oblastı Irgash-baıý.

Mne, atamaný kazachıh voısk Rossııskoı armıı, ızvestno, chto Vy, doblestnyı vojd Ferganskıh djıgıtov, býdýchı vernym hranıtelem ınteresov Rossıı vedete neýstannýıý ı ýpornýıý borbý s bólshevıkamı, prestýpno zahvatıvshımı vlastv Týrkestane ı popravshımı pravo, chestı relıgıý predkov vseh narodov, naseláúshıh Velıkýıý Rossıý.

Vremá ıh torjestva tak je korotko, kak vremá tmy ot zakata do voshoda solnsa, ıbo nı odın ızmennık Ochızne ı gonıtel very eıa ne mojet vyderjat oslepıtelnogo bleska lýcheı solnsa-pravdy ı svobody, kaková nesýt vseı Rossıı ı Fergane vernye syny Rodıny ı eıa mogýshestva. Chas osvobojdenıa Rossıı — blızok. Rýsskaıa Armıa pobedonosno prıblıjaetsá k serdsý Rossıı — Moskve.

Ne segodná — zavtra prıdet podderjka ı k Vam so storony Orenbýrgskıh kazahov ı vsego kazachestva.

V zasedenıı Vashıh zaslýg pered Rodınoı ı Vashım Kraem ız-za osobye otlıchıa v borbe s vragamı ee — bólshevıkamı, proızvojý Vas v Sotnıkı s zachıslenıem po Orenbýrgskomý kazachemý voıský ı vrýchaıý Vam svoı portret ı boevye podarkı, kak naıhrabreıshemý voıný v Fergane.

Da pomojet Vam Allah ı velıkıı prorok Ego Magomet v dalneısheı borbe s nasılnıkamı ı hýlıtelámı Boga — bólshevıkamı, kotorye derznýlı poságnýt na relıgıý predkov, prıneslı mırý golod, nıshetý ı razorenıe.

General-leıtenant Dýtov.

— Qalaı, túsindińiz be, Tashpýlat myrza?

Tashpýlat basyn shulǵı-shulǵı tizerlep turyp, atlastaı jyltyr qaǵazdyń betinen súıdi. Tashpýlat saýdager oryssha táp-táýir biletin. Saýda-sattyq babymen kerýen tartyp, erterekte Orynborǵa da baryp qaıtqan. Orynbordan magazın, dúnıe-múlik dúkenin de ashtyrǵan. Qaıran zaman. Ataman Dýtov kómekke kelmekshi, demek sáti túsip, arýaq-Qudaı qoldasa, Orynbordaǵy sol dúken qaıta ashylar.

Tashpýlat eńsesin kóterip, ornynan turyp baryp, Ergeshtiń qolyn aldy. Ergesh solyqtaý edi.

— Qýanbaısyz ba, Ergesh-baı? — dedi Tashpýlat.

— Ataman — aqymaq! — dedi Ergesh qýanýdyń ornyna. Tashpýlat qorqyp qaldy.

— Kolchak anaý súmelek Madamın-bekke polkovnık shenin bergende, myna Dýtov meni júzbasy qylmaqshy. Áı, shyn aqymaq. Meniń on bes myń sarbazym bar. Qaıdaǵy júzbasy?! Atamannyń basy — bas emes, esektiń kállási. Ol general bolsa, men de general. Kózin ashyp qarasyn, azǵyn ataman.

Endi Beılı sasaıyn dedi. Ergeshtiń paryqsyzdyǵyna yza boldy. «Bularda eki qoshqardyń basy bir qazanǵa syımaıdy» degen mátel bar edi, sol ras boldy-aý. Dýtovpen tize qosyp, ortaq jaýǵa kúsh biriktirip shabýyldaýdyń ornyna shen-shekpenge ókpelep, ımany ketip tur.

— Siz onsyz da generalsyz, Ergesh myrza, — dedi Beılı. — Ol ataqty sizge orys atamany qımasa, buıyrsa, aǵylshyn úkimeti qıady. Ótinish hatty ózim jazamyn. Al, Tashpýlat myrza, siz de qapalanbańyz. Ýaıymǵa berilmeńiz. Táýekel tulparynan túspeńiz. Siz ýaıymǵa jeńilseńiz, ana sarbazdaryńyzǵa ne daýa? Olardyń aldynda mújilmeńiz. Qaıta, qaırattandyryńyz. Ataman Dýtovtyń sálem-hatyn aıtyp túsindirińiz. Bilsin olar qorǵansyz emes ekenin. Kóp uzamaı, jeńiske jetemiz. Aǵylshyn ımperıasy sizderdiń bul ǵazaýatkerligińizdi umytpaıdy. Sizderdiń esimderińiz tarıhqa altyn árippen jazylady...

Beılı Tashpýlatqa kóńil aıtyp, jubatyp otyrǵanda Ergeshtiń suńǵyla kóńilinen taǵy bir jylan jylmańdap ótti. «Bul sýaıt ingilish elinen, jerinen bezip, jer túbindegi Túrkistannan ne izdeıdi? Qatyn-balasy qaıda? Saǵynbaı ma? Osy myna men İnglıaǵa baryp, myna Ferǵanany, qatyn-balamdy tastap, darıanyń ortasynda, ǵalamnyń bir qıyrynda jatqan aralǵa túsip: «Men senderdi koróldiń quldyǵynan qutqarǵaly keldim», — desem ne der edi? Úndistannyń injý-marjanyn jalmap jatqan ıt ingilish Túrkistandy da túgimen juta salmaqshy ǵoı. Tura tur, áýeli kómektes, tizgin bizdiń qolǵa bir tısin. Sodan arǵysy bola jatady!»

Beılıdiń aýzy qısańdaı berer me edi, Ergeshtiń júreginiń basynda shubar jylan jorǵalaı berer me edi, kenet Tashpýlat múlde ádepsizdik tanytyp, ornynan alaq-julaq atyp turdy. Bıik mártebeli meımandar da muny kórip sasyp qaldy.

— Ne boldy, Tashpýlat ápendi?

— Bul jerden ketý kerek! — dedi Tashpýlat apyl-ǵupyl. — Túnde bir ıt meniń qolymnan qashyp ketipti. Ol dushpanǵa habar berip, jaýdy ústimizden túsirýi múmkin.

— Kele sala nege aıtpaısyń? — dep Ergesh lezde qaharyna mindi. Álgi máımóńke jaıyna qaldy. Kózi qutyryp, murty tikireıip, dúleıdeı túnerip shyǵa keldi.

— Kele sala jaman habarmen qarsy alýdy jón kórmedim. Áli de kesh emes. Ol sýaıt Tashkentke jetip, ol jaqtan qol jetkenshe áli bir palaý pisirip jeýge bolady, saspańyz, joǵary mártebeli Ergesh myrza, — dep, Tashpýlat óziniń aǵattyq jasap alǵanyn jýyp-shaımaq boldy.

Degenmen degbir ketti. Qyryq quraý qurandy qol jolǵa jınala bastady.

— Mynalaryń kim? — dep sostıdy Ergesh qol-aıaǵy baılaýly Jorabaı men kishkene júdeý balany baıqap qalyp.

Tashpýlat bultara almaı shynyn aıtty:

— Myna úlkeni sol álgi qashyp ketken qazaqtyń balasy. Al myna kúshik, ras bolsa, Rysqulovtyń inisi deıdi.

— Qaı Rysqulovtyń???

Kelgen bıik mártebeli meımandardyń úsheýi birdeı bir mezgilde jamyrap ketti. Ergesh te, Beılı de, Prıhodko da.

— Qaı Rysqulov bolýshy edi? Kádimgi TúrkSIK-tiń bastyǵy, Mýsbúronyń raısy.

— Káne, káne, — dep Beılı balaǵa aldymen jaqyndap bardy. Álemde sırek kezdesetin maqulyq kórgendeı, tańyrqap, o jaǵyna bir, bu jaǵyna bir shyqty. «Ras pa?» — degendeı janyndaǵylarǵa qarady.

— Degenmen, uqsaıdy, ıttiń balasy! — dedi Prıhodko syzdanyp.

— Siz Rysqulovty jaqsy tanısyz ba? — Beılı Prıhodkoǵa úmittene, ózeýreı telmirip qaldy.

— Suraısyz-aý siz de, Beılı myrza, Rysqulovty men týra osyndaı kúninen bilemin, — dep Prıhodko balanyń ósińkiregen qap-qatty shashynan ustap, basyn ózine kegjıte qarap, betine úńildi. — Dál osy kúshik qusap o da bedireıip turatyn. Mynaý sonyń týysy.

— Ǵajap! — dedi Beılı eki alaqanyn sart soǵyp. — Bul Túrkistanda júre berseń, neshe túrli sumdyqtarǵa kezdesesiń. Rysqulovty men de bilemin, birneshe ret kezdestim de. Onymen betpe-bet kelý unamsyz-aq. Turpaıy tıp. Mynaý shynynda da uqsaıdy-eı. Sonda munyń ne syry bar? İnisin razvedkaǵa jibergeni me? Bul boqmuryn ne bitiredi? Osy Rysqulovtardyń sizge bir jaqyndyǵy bar-aý deımin, Prıhodko myrza? Sizge bul bala shynnan tanys bolýy. Osynda ne syr bar, aıtyńyzshy?

Prıhodko býynyp ólgisi keletin tus osy edi. Qudaıdan osyndaı suraqtyń bolmaýyn tileıtin. Al endi sol sumdyq suraqty dushpannan emes, dos sanaǵan aǵylshynnan, óziniń arashashysynan estigeni qandaı azap?!

Prıhodkonyń túsi buzylyp ketkenin sezgen Beılı sum, patsha ofıseriniń namysyna tıgenin jýyp-shaımaq boldy:

— Tunjyramańyz, Prıhodko myrza. Jaman aıtpaı, jaqsy joq degen. Eger sizdiń súıikti qaryndasyńyz Rysqulovtyń áıeli bolmaǵanda, sizdiń bólshevıkter sheńgelinen qutylyp shyǵýyńyz ekitalaı edi. Ýspenskıı myrzaǵa aryz aıtqan qaryndasyńyzǵa myń da bir raqmet deńiz. Al qaryndasyńyz Rysqulovtyń jary bolmasa, Ýspenskıı sizdiń qashyp shyǵýyńyzǵa jaǵdaı jasamas edi. Muny da oılańyz.

Prıhodkonyń doǵaldaý basyna bul jaqaýratpa sóz birden qona qoımaı dal boldy. Myna aǵylshyn muny keketip tur ma, álde shynnan Natashanyń Rysqulovqa shyqqanyn quptap tur ma? Rysqulov sonda ara túskeni me? Joq, ol múmkin emes. Áıteýir Rysqulovqa júraǵattyǵy bolǵandyqtan qutylǵany ma? Álde... álde Rysqulovqa tańba túsirý úshin shyǵar? Árıne, solaı, shaıtan alǵyr. Muny nege birden ańǵarmaǵan?

Prıhodko kezdesse, óz qaryndasyn býyndyryp óltirmekshi bolǵan. Endi ishi jylı bastady. Qas jaýyna kúıeýge shyqqanyn keshiretindeı de bir sezim shalyqtap ótti. Demek, Natasha Rysqulovqa janymen qalap barmaı, jansyz bolyp, janap barǵan boldy ǵoı. Báse, Kolosovskaıa sondaı bolsa kerek edi. Polkovnık Kolosovskıı. Ýez bastyǵy. Shirkin, sol zaman-aı...

Ógizdeı móńirep, kerneı úni janaza shyǵarǵan ımamnyń daýysyndaı kúńirene estildi. Bári satyr-sutyr atqa qona bastady.

Tobyr sarbaz topyrlap, shatqal aýzyna qaraı lap qoıdy. Tashpýlat atqa qonyp bolyp, aıqaı saldy:

— Balany maǵan ber!

Apas-qapasta áldekim balany jerden shúıke júndeı julyp alyp, Tashpýlattyń aldyna qondyra saldy.

— Anany qaıtemiz? — dedi bireý Jorabaıdy nusqap.

Tashpýlat jalt qarady. Omardan álde bolsa, úmit úzbegen.

Balasyn atyp tastasam, kesiri tıer dep, myltyqqa umtylǵan qolyn qaıtadan tartyp aldy.

— Aldyńa óńger! — dep buıyrdy da, jónsiz toptyń sońynan shaýyp ala jóneldi.

Tashpýlat tutqyndarǵa alań bolyp turǵanda Ergesh, Beılı, Prıhodko qarasyn úzip ketipti. Baı qatty yzalandy: «It Ergesh, basyńdy dop qylyp teber me edi!» — dep tistendi.

Aldyńǵy jaqtan lek-lek myltyq daýsy jamyraı shyqty da, shatqalǵa tóngen quj-quj quzdar qulap bara jatqandaı, jıhan júzi kúńirenip, jańǵyryq jaryp júre berdi.

Arty — tuıyq, aldy — jaý, ne de bolsa jaryp ótý kerek. Tashpýlat tobyr sarbazdaryna aıqaı saldy:

— Toqtamaı, jaryp ot!

Biraq onyń sózi jan balasyna záredeı áser etpeı, tobyr top bir sot qaqalyp, qańtarylyp turdy da, tuıyqqa qaraı keri lyqsydy.

— Alǵa! — dep aıqaılady Tashpýlat.

Onyń ózin taptap kete jazdap keıin shegingen attylar esi shyǵyp, artta tyǵyryq qamaý ekeni esterine endi túskendeı ne ary, ne beri emes, osharyldy da qaldy.

Alǵashqy qalyń atystyń tútini seıilgen kezde, kezeńniń ústinde samsap turǵan qol kórindi. Qyzyl jalaý jelbireıdi. Qyzyl jalaýdyń túbinen moıyldaı qara aıǵyr mingen komısar alǵa shanshyla shyǵyp aıqaı saldy:

— Eı, aldanǵan musylmandar! Tyńdańdar! Bul kelip turǵan ataqty qyzyl komandır Abdolla Jarmuhamedovtyń jeńimpaz qoly. Onyń esimin barlyq basmashy jaqsy biledi. Odan qutylǵan jaý joq. Endeshe, qarsylasý bolmasyn! Aǵaıyndar, sender basmashy emessińder! Sender jaýlardyń aldaýyna túsken kembaǵalsyńdar. Qarsylyq kórsetpeı, qarýlaryńdy tastap, beri qaraı shyqqandaryńa Keńes ókimeti keshirim jasaıdy. Óz úıińe qaıtasyń. Keńes saǵan jer beredi. Kóktem ótip, jaz shyǵyp keledi. Basmashy bolyp, sandalyp júrgenshe, óz qyshlaǵyńa, óz aýylyńa qaıtyp, sharýańa kiris. Jer óńdep, egin sal, shóp oryp, malyńa azyq jına. Keshirim senderge. Muny aıtyp turǵan Túrk-SIK tóraǵasynyń orynbasary, Mýsbúro tóraǵasy, Kraıkom prezıdıýmynyń múshesi Turar Rysqulov! Meniń bul sózime Tótenshe komısar Kobozev joldas kýá. Mine, ol kisi!

Astyndaǵy jıren aıǵyrdy tebinip alǵa Kobozev shyqty:

— Rysqulov joldas ras aıtady. Qarýlaryńyzdy tastańyzdar, bárińizge keshirim bolady. Men muny Ortalyq Keńes Úkimetiniń atynan aıtyp turmyn!

— Aldasańdar, ant urady! — dedi aldyńǵy saptan bireý.

— Keńes ókimeti antyna adal.

— Endeshe, keńestik belsendiler nege bizdi jábirledi? Aqyrǵy bir qadaq júgerimizge deıin tartyp aldy!

— Ol Keńes emes, keńes tonyn jamylǵan jaýlar. Arandatý úshin ádeıi jasaǵan áreketi. Keńes ókimeti baılardy konfıskasıalap, dúnıe-múlkin kedeılerge, kembaǵaldarǵa úlestirip berý týraly pármen etken. Ony burmalap, kedeılerdi bizge óshiktirip júrgen alaıaq jaý tuqymy. Senińder bul sózge, muny aıtyp turǵan men, Rysqulov.

— Kóke! — dep shar etken bala daýsy shańq etti, demde óshti. Tashpýlat onyń aýzyn basa qoıǵan.

— Laǵynet atsyn! Senbeńder ol dinsizdiń sózine! — dep barqyrady Tashpýlat. Tıtteı balanyń aýzyn basyp, tunshyqtyryp turǵany ózderin tunshyqtyrǵanmen birdeı kóringen sarbazdar qarýlaryn laqtyryp, oıqastap arǵy jaqqa óte bastady. Aldyńǵy bir-ekeýi bastalýy muń eken, lezde Tashpýlattyń jan-jaǵy jalańashtanyp qaldy.

Qaqpanǵa túsken qasqyrdaı qyńsylaǵan Tashpýlat sýǵa ketken tal qarmaıdynyń kerine túsip, balany keýdesine qysyp aldy. Bir qolyna altyataryn alyp, náresteniń shekesine tiredi:

— Rysqulov!

Rysqulov jalt qaraǵan.

— Mynaý seniń iniń, Rysqulov! Meni bosat. Toqtaýsyz ótkizip jiber! Eger ustaýǵa áreket etseń, baýyryńdy atyp tastaımyn. Ózim ana qıaǵa túsip qashyp qutylamyn. Áne, sol qıamen Ergesh qashyp ketti. Sen ony kórmeı qaldyń. Qasynda ingilish Beılı men seniń qaınaǵań Prıhodko da bar. Túsindiń be meniń shartymdy?

Rysqulov sener-senbesin bilmeı, daǵdaryp qaldy.

— Kóke! — dep shyryldaǵan shekesine altyatar tirelgen bala.

Endi eshqandaı kúmán qalmady. Biraq tańǵalyp, dal bolǵany: Arman qaıdan jaý qolynda júr?

Balanyń shekesine tirelgen tajal óz shekelerine kirgen shóńgedeı qansha halyq, sonyń bári qylkópirdiń ústinde turǵandaı qıyn hal keshti. Júıkesi shydamaǵan bir qyzylásker Tashpýlattyń baladan ozǵan basyn kózdep turyp, shúrippeni basyp kep qalǵanda, «Apa!» — degen jińishke daýys perishteniń únindeı shyń-quzdy shaıqaltyp baryp, kilt úzildi.

Óziniń atpaǵanyna kózi jetken Tashpýlat bylq-sylq etken náreste deneni qushaqtap turyp:

— Jaýyzdar! Ózderiń attyńdar! Ózderiń óltirdińder! Senderde ne pátýa bar! — dep baqyryp jiberdi.

Ol óli deneni bylq etkizip jerge tastaı salyp, astyndaǵy dir-dir etken arǵymaqtyń basyn jalma-jan keri buryp, quıǵyta jóneldi. Eshki qıaǵa o basta túspegenine ókindi. Ergesh ıt sol qıamen ótip ketti. Eskertpedi de. Buıyrsa, qutylyp ketermin degen sorly úmittiń qanatynda ushyp bara jatty. Endi bir bulym ozsa, endi sál shydasa, endi bir qas qaǵym ozsa... Túngi joryqtan zoryqqan arǵymaqtyń adymy tym qysqa sıaqty kórindi. Shyda, janýar, baryńdy sal! — dep jalyndy.

Arttan gúrsildep atylǵan daýys, satyrlaǵan shabys oǵan endi áser etpegendeı. Tek bulym aınalsa, tek qıa jolǵa ilinse...

Kenet eki jaýyrynnyń arasy tyz etkendeı boldy. Tek bulym aınalsa, tek Shyrshyqtyń boıyndaǵy bıik shynar nege kórindi? Boıjetken qyz shashbaýy syldyraı ma? Shyńnan óz mekenine ushyp jetip qalǵan ba? Omar qaıda? Altyn qaıda?

Kóziniń aldynan sary jalqyn jarqyldady. Búkil aspan astynan sap-sary tillá jaýyp turǵandaı, qolyn sozyp, alaqanyn tospaq boldy. Alaqandary jaıylǵan kúıi arǵymaqtan qulap bara jatty. Alaqany jaıýly. Áldene tileıdi? Tilenshilikpen ótkenin sezgen joq. Áli de úmitker, alaqany jaıýly.

Adamdar kelip jetip, attarynan túsip, kózi ashyq jatqan Tashpýlattyń janaryn jappaq bolyp, qabaǵyn túsirmekshi edi, jabylmady. Zeńgir kókke qadalyp, alaqany jaıýly jatty. Jaý da bolsa, júzin jasyrý paryz. Jaýyngerler jer qaza bastady. Rysqulov qazylǵan topyraqtan bir shymshym alyp, Tashpýlattyń jaıýly alaqanyna abaılap qana aparyp saldy. Tashpýlattyń kózderi baıaý jumylyp baryp, kirpikteri aıqasty.

Rysqulov onyń baǵbany bolyp júrgende jalaqyń dep jas jigittiń alaqanyna qoly qaltyryp, jalǵyz jarym jetim tıyn salatyn. Endi onyń paryzy ótelgendeı. Tashpýlat degenine jetip, jebir dúnıeden toıynyp attanǵandaı ajary nurlanyp jatty. Eshqandaı keıis, ókinish belgisi joq. «Osynyń bári ne úshin?» — degen jalǵyz suraq qana aýzynan shyǵa jazdaǵandaı ántek ashyq.

* * *

Bala bıshara ishin basyp, eki tizesi baýyryna jıyrylyp, búkshıip qana jaýrap jatqan sıaqty edi. Rysqulov kókirekten qaınap shytyp jatqan ystyq jasyn toqtata almady. «Kóke!» degen perishte daýys qulaǵynda emes, júreginde shyńyldady da turdy. Tashpýlattyń altyatarynan emes, qyzyláskerdiń jaýǵa dep atqan oǵynan jazataıym ketkeni Rysqulovtyń janyn qatty kúızeltti. Ózi baýyr basyp ta úlgirmegen týysynyń bul opaty tym seskendirip, talaı ólimdi kórgen Rysqulovqa shyn ajaldyń qandaı ekenin endi ańǵartqandaı, ańyryp qaldy.

Osynyń bári bir tymyrsyq tús sıaqty. Balany alǵash kórgeni on jetinshi jyldyń alasapyran asharshylyq kúzi. Áýlıeatanyń shandaq kóshesi, odan Atshabardyń ún bazary; Mırza-aýftyń qorasy, sodan bıylǵy kóktem; Eski Tashkent, nan urlaǵan bala; Qabylbek Sarmoldaevtyń telefonymen aıtqan jaýaby; balanyń ushty-kúıli joǵalyp ketýi.

Qalyń jurt ózine nazar aýdarǵanyn baıqap, Rysqulov qataımaq boldy.

— Jeroshaqtaı ǵana shuqyr qazyńdar, — dep qatý aıtty. Báribir bekı almady. Sálden keıin jer qoınynda, Alataýdyń jalǵyz jaq betindegi shatqal aýzynda máńgi qalatyn jalǵyz baýyryn betinen, mańdaıynan sıpap, tizerlep otyryp aldy.

Kobozev shoqsha saqalyn ýystap, ary-beri júrdi de qoıdy. Parasatty adam: «Bul qalaı?» — dep Rysqulovtan dál qazir surap jatpady. Oqys atylǵan myltyqtyń úreı úninen, tasyrlata shapqan attardyń shaqyldaǵan taqalarynan, shańqyldaǵan daýystardan shoshynyp, jon arqasy dúrdıip qalǵan shoqylar sol jatyrqaý jaýǵa qaraý qalpyn saqtap, sýyq bettenip tur. Tek aspan maýjyrap, kógiljim tarta, kólgirsip qalǵan.

Atystan soń ajal bolatynyn, ajal barda jemtik bolatynyn biletin qartamys qaraqustar sonaý bıikten jerdi toryp júr.

Bıikten alasarmaıdy, tómendese adamdar ata salatynyn sezedi. Adamdar ózin-ózi atyp jatqanda, tipti sábı balany da sulatyp salǵanda, qalbıǵan qaraqus degen nemene! Olar oq jetpeıtin jerde júredi. Tasyr-tusyrdan arqarlar da aýlaq ketedi, ular únin óshiredi. Balaly elik eń aldymen shyńǵa shyǵyp, bezip ketedi. Taý táńirisi — teńbil barystyń ózi qulaǵyn jymyraıtyp, quıryǵymen jer sabalap, shubartasqa jabysyp jatyp alady. Adam qudiretiniń aldynda tipti quzdan qulaǵan asaý ózen de shýyn báseńdetken sıaqty. Dúnıe surqaılanyp, jap-jasyl japyraqtar záıtún tústenip, topyraq shalǵandaı, kishkentaı múrdeniń shańy zúmiret álemin qapqandaı, kúlli shatqal kúlbettenip bara jatty.

Rysqulov kókiregi qars aıyrylyp, tizesi qaltyrap, ornynan turdy.

Dúnıege nege kelip, nege ketip bara jatqany belgisiz osy balanyń bolmysynyń ózi neǵaıbyl. Jumbaq jan. Bul ólmeýi kerek edi. Tiri júre bergende jumbaǵy sheshiler edi. Rysqulovtyń bir baıqaǵany: bala óte zerdeli bolatyn. Tiri júrip, jigit bolyp óskende, kim biledi, halqyna qadirli azamat bolýy. Qolynda az kún turdy — balalyq, shalalyq minez tanytpady. Balalyq minez degende, tek ásker beldikke asa qumar edi. Rysqulovtyń jalpaq ásker beldigin kókesi úıde joqta kúni boıy, beline keń bolǵan soń, bir ıyǵynan asyra býynyp júrip, keshke aǵasy úıge qaıtarda qaıtadan ornyna ilip qoıatyn. Báribir bir kúni Rysqulov onyń beldik asynyp júrgeniniń ústinen tústi. Bala qatty qysyldy.

— Unasa, ala ǵoı, — dedi Rysqulov.

Sonda onyń qýanǵany-aı! Aǵyl-tegil qýanǵannyń ózinde túsi sál jylyp, jymıyp qana qoıǵan.

Qazir sol beldik belinde. Beline shaqtap tesik jasap alypty. Qansha jer sandalyp júrse de tastamapty. Beldiktiń burynǵy tesikteri men keıingi bala jasaǵan tesiktiń arasy kereqarys jáne súıem eken. Besjuldyzdy beldik balanyń ash belin eki orap alypty.

Jeroshaqtaı kishkene múrdege balany salarda, álgi basmashylar jaǵynan ótken alashapandy bireý:

— Aý, musylman balasy ǵoı, jýyp qoıaıyq ta, sý jaqyn ǵoı, — dedi.

Onyń janyndaǵy kók shalmaly qaba saqal:

— Áı, ol sheıt qoı. Ári dese, náreste ǵoı. Ol perishte emes pe? Qudaı árkimge-aq osyndaı aq ólim bergeı. Myna biz ǵoı bir kúndik ómirde myń kúndik kúnáǵa batyp júrgen. Bizdiń kúnámizdi jýyp tazalaýǵa darıanyń sýy da jetpeıdi. Al balaniki ne? Onyń jaıy — jannat qoı! — dedi. — Al eger myna hakımder ruqsat etse, men bir aýyz yqylas eter edim. Ruqsat pa, ortaq Rysqulov?

Kobozev: «Ne dep tur?» — dep surady.

— Musylmansha fatıha jasamaq, — dedi Rysqulov.

— Nesi bar, onda turǵan oǵashtyq joq, — dedi Kobozev. Kók sáldeli balanyń tusyna kelip, tizerlep qaıyrym surady. Sodan soń, fatıha súresin ańyratyp áketti. Onyń sózin kóp adam túsingen joq. Biraq únindegi zar men muń tek balanyń ǵana qaıǵysy, Allaǵa da, adamdarǵa da mýzykamen jetkizgen aryzy sıaqty edi:

— Bismılláhır-Rahmanır-Rahım Ál-hamdý lılláhı Rabbılálemın Ir-rahmanır-Rahım Malıkı ıaýmıd-dın ıýákı nabýdý ýá ıýáke násteın Ihdınes-Sıraatal — mústahúme Sıraatal — lázıne ánámte áleıhým ǵaırlmaǵdýý-bı áleıkúm ýá l-ázzaalın! Aýmın!

Kók sálde basyn kóterip alyp, qos alaqanyn aspanǵa qarata jaıyp jibergende, kózinen shań tutqan júzin aıǵyzdap, eki jolaq jas atyp ketti.

Osy jerde tótenshe komısar Kobozev jurt kútpegen bir qylyq jasap, o da qolyn jaıyp, bataǵa qosyldy! Musylman qaýym arasynda kúbir-kúbir sóz júgirip, komısarǵa bári de súısine qarap qaldy.

Lezde kishkentaı tómpeshik paıda boldy. Kúngeıdiń qońyrkúreń topyraǵy seńseń qozynyń terisindeı buıralanyp, qulpyra qaldy.

Musylmandar jaǵalaryn ustady. Jańa Tashpýlatty kómgen jer shaqyldaǵan tastaq edi: balanyń jatqan jeri — jup-jumsaq, buıra topyraq.

Rysqulov bir taqtaı taptyryp, oǵan:

«Rysqulov

Arman-Artýr

1911 — 1919 j.j.

revolúsıa qurbany» —

dep jazdy da, basyna besjuldyzdy beldikti ilip, topyraqqa qadap qoıdy.

Qym-qýyt kúres jolynda júrgen Rysqulov óziniń az kún balalyǵyn joǵaltyp alyp, áldeqalaı ǵajaıyptan sol ýyz dáýrenmen qaıta tabysqandaı bolyp edi. Endi sol kermek ýyz kezeńmen máńgi qoshtasqanyn, ony sýyq jerdiń qoınyna berip, kóńili múlde sýyǵanyn sezdi.

Tastúıin bolyp túıildi de, qaýymıetke qarap:

— Jamıǵat! — dep sańq etti. — Jańa dúnıa jolynda kúres áli júrip jatyr. Bul kúres qurbandyqsyz bolmaıdy. Jaqsylyq zaman ózinen-ózi beınetsiz kele salmaıdy. Bul kúreste adasqandar, aldanǵandar kóp. Jaý kim? Dos kim? Ajyrata tanymaı, túrtinektep júrgender kóp. Álgi Ergesh pen Tashpýlattyń sheńgeline túskender sondaı. Sol sheńgelden bosanǵan baýyrlar! Adaspa endi! Beıkúná adasyp qalǵan qurbannyń biri, mine, aldaryńda jatyr. Ol áli kózi ashylmaǵan arystannyń balasyndaı edi, abaısyzda orǵa jyǵyldy. Ol meniń baýyrym, tap jaýynyń kesirinen shetinedi. Onyń ákesi, ıaǵnı meniń ákem zulymdyqpen, zorlyqpen arpalysyp ótken adam. Náreste beıittiń aldynda ant eteıik: eshqashan aq joldan, adaldyq pen shyndyq jolynan taımaıyq!

— Ant!

— Ant!

— Ant! — dep jańǵyryqqan únge, úsh dúrkin qalyń myltyq daýysy qabattasty.

— Adamnyń qany tógilgenshe, beti qyzarsyn. Sender, adasqandar, qyzaryńdar. Aıyptaryńdy moıyndańdar. Senderdi jaý dep jala jaýyp, atyp tastap, qandaryńdy tógýge de bolar edi. Biraq Keńes ondaı ozbyr emes. Jaý aıtqandaı, qubyjyq-quqaı emes. Keńes senderdiń qandaryńdy tókpeıdi. Óıtkeni betterińde ıman bar. Iman degen adamgershilik degen sóz. Sony esh zaman joǵaltpańdar. Al endi qoshtasamyz. Abdolla Jarmuhamedovtyń jańa jeńimpaz otrády álgide qashyp ketken Ergeshtiń esin jıǵyzbaı, tas-talqanyn shyǵarady. Sodan keıin senderdi endi qaıtyp Ergesh te, Tashpýlat ta mazalamaıdy. Joldaryń bolsyn, jamıǵat!

Osyny aıtyp, Rysqulov Kobozevti ertip, Abdolla Jarmuhamedovtiń otrádyna qaraı bettedi.

— Ortaq Rysqulov! — dep aıqalady kók sáldeli dalbaqtaı júgirip.

Rysqulov sylań qaranyń tizginin tartty.

— Bu qyzyl qaharmandar qataryna qosylýǵa parman ber! Ergeshte ketken kegimiz bar. Ony óz qolymyzben soqpaıynsha, ókinish taramas. Ári kúnámizdi shaıqas dalasynda shaıǵymyz keledi.

Rysqulov mán-jaıdy Kobozevqa túsindirdi.

— Durys, — dedi Kobozev. — Sený kerek. Eger ruqsat etpesek, senbegenimiz bolady.

— Qalaı, Abdolla, qabyldaısyń ba? — dep Rysqulov Jarmuhamedovke qarady.

Aı qasqa tory aıǵyr mingen Abdolla jarqyldap:

— Tureke, siz aıtsańyz, qabyldaımyz da. Kıimi jamandy ıt qabady, nıeti jamandy myna men tabamyn. Áldeqalaı bolad dep qam jemeńiz. Biraq ánebir qaýdyraǵan qarttary qatyn-balasyna qaıta bersin. Naǵyz jigitteri ilessin. Ózim úıretip alam, — dep aıylyn jımaı ańqyldady.

Rysqulov burynǵy «basmashylarǵa» qarap:

— Endi komandır Abdolla Jarmuhamedovtyń qaramaǵynda bolasyzdar. Bul jaý degende jasyl naızaǵaı bop túsetin naǵyz qolbasshy. Áne, anaý omyraýyndaǵy jaýyngerlik Qyzyl Tý ordenine qarańyzdar. Ony búkil keńes eli boıynsha birinshi alǵan alǵyr komandır Blúher men myna arystan Abdolla.

Qarasy molaıǵan otrád alystaı berdi.

Rysqulov artyna burylyp qarap edi: jas qabirdiń ústine shanshyǵan taqtaı aǵash emes, sholpankebis gúlin kórdi. Oǵan qonyp otyrǵan Teńbil torǵaıdy kórdi. «Meniń balaǵa aıtqanym ertek edi ǵoı!» — dep tań qaldy.

Ol sonda baryp túsindi. Bala shydamsyzdyq jasap, ata-anasyn tym erte izdep shyqqan eken. «Men kináli boldym-aý, nege aldadym bısharany» dep ózegi jandy.

Rysqulov sonda pendeshilikpen: «Osydan qalt etip qolym bosasa, balany sonaý Tómengi Talastaǵy áke-sheshesiniń janyna aparyp qoıarmyn» dep oılady. Bala aldaqashan ákesi men sheshesin tapqanyn, qulyndaı quldyrap, jasyl jaılaý jannatta asyr salyp júrgenin komısar qaıdan bilsin?!

IX

— Rysqulovty shaqyryńdar. Basqa eshqaısyńa esh nárse de aıtpaımyn. Aqyry óltiredi ekensińder, tilimdi tistep ólemin. Maǵan Rysqulovty ushyrastyryńdar!

Tashkentke kelgeli úsh kún boldy. Úsh kúnnen beri Omar suraq astynda. Biraq qansha saýal bolmasyn, aıtatyn jaýaby álgi.

— Rysqulovty shaqyryńdar!

Tipti suraq tyıylyp, jeke kameraǵa aparyp, syrtynan qulyp salynǵan kezde de japadan-jalǵyz otyryp:

— Rysqulovty shaqyryńdar! — dep álsin-álsin aıqaı salatyndy shyǵardy.

Biraq Rysqulovty eshkim shaqyrmaıdy. Ferǵanaǵa ketken, jýyqta kelmeıdi deıdi. Japadan-jalǵyz otyryp, Omar oıǵa qaldy: «Osy Turar ókimet degen jaı laqap shyǵar. Ókimet bolsa, ornynda, taǵynda otyrmaı ma? Ókimetti de qol bala qusatyp aylaqqa jumsap jibere me eken?»

Júresinen túsip, sıdıǵan tizesin qushaqtap, sur qabyrǵaǵa qadalyp, otyryp-otyryp, taǵy da batpaǵyna maltyǵady:

«Turar ókimet bolsa, Rysqulov degen atyn estigennen-aq seskenip turmaı ma basqalar? Qaıta men Rysqulov degen saıyn bular órshı túsedi. Al Turar ókimet ekeni jalǵan bolsa, Orazbaq pushyqtiki ne? Ony qalaı qoqańdatyp qoıyp júr?».

Qabyrǵaǵa qadala-qadala kózi buldyraı bastaıdy; qabyrǵa qımyldap, teńselip turǵandaı bolady; ıtere salsa, qulap ketetindeı kórinedi. Omar eki-úsh umtylyp, óńkeńdep baryp, qabyrǵany ıyǵymen ıterip kep qalady. Iyǵy qaqsap aýyrady, qabyrǵa bylq etpeıdi.

— Apyraı, abaqty degen albasty osyndaı bolady eken ǵoı, — dep aýyrǵan ıyǵyn sıpalap, ańyraıyp otyryp qalady.

— Tabalama, Rysqul! — dep qolyn sermep kep qalady. Rysquldyń joq ekeni esine túsip, odan beter shoshıdy, «osy men aqylymnan adasa bastaǵan joqpyn ba?» — dep ózin-ózi synaı bastaıdy. Joq, aqyly saırap tur. Esin bilgen kezden bastap, júrgen jolynyń, kezdesken adamdarynyń bári kóńilinde jattaýly. Eshbir jańylyspapty. Uzynnan uzaq jol eken, biraq kóńilge minip shapqanda sholǵań etip, lezde osy túrmege kelip tireldi. Sonshama uzaq ómirde este qalarlyq eleýli eshteńe joq. Júretin shym etkizetin bir tátti qıal, saǵynysh muńǵa batyratyn eles bolsaıshy... Bul ózi nesine ıtshilep júre bergenmin?» — dep tuńǵysh ret oıǵa qaldy. Bireýge bir qylaýdaı jaqsylyq jasamaǵan qý- qursaq ómir shyǵyp, endi aqyrǵy jeter jerine jaqyndaǵan eken. Omar bul jaryq dúnıe endi basynan bastalyp qaıta kelmeıtinin oılady, ómiri zaıa ketkenine ókindi. Túrmedegi jalǵyzdyq — oı maıdany. Ǵumyr boılaryna Omar bir ońasha qalyp, óz tirshiligine ózi bir oqshaýdan oqshıa qarap, kóz salǵany osy edi. Jańaǵy Rysquldyń eles bergenin de endi túsindi. «Tabalama, Rysqul!» — dep abaısyzda aýzynan qalaı shyǵyp ketkenin de endi uqty. Rysqul, sóıtse, túrme men súrginde jyldar boıy tutqyn halin keshkende, bul Omar búıiri bir búlk etpegen eken de. «Sonyń jazyǵy osy-ay» dep endi táýbaǵa keldi. Qystykúni úńgirinde jym-jyrt uıqyda jatyp, abaısyzda aqyryp qalǵan aıý qusap:

— Rysqulovty shaqyryńdar! — degen óz daýysynan ózi selk etti. Nege aıtty, nege shaqyrdy? Ózi tańyrqady.

Biraq dál osy shaqyrýdy kútip turǵandaı qapastyń esigi ashylyp, muny taǵy da tergeýge aıdap áketti.

Bul jolǵy tergeýdiń tásili basqasha keldi. Kameraǵa qaıtip, qalaı kirgenin bilmeıdi.

Biraq «Jas Túrkistanǵa» kisiler shapty. Qyzyláskerler ertken ishki ister komısary Nysanbaevtyń ózi bastap bardy. Omardyń aıtqany keldi: kári jańǵaq aǵashtyń túbindegi túıe tastyń astynan qurym kıizge oraǵan qumyra tabyldy. İshi tolǵan altyn tillá. Tashpýlattyń jantásilim sátinde de kóz aldynda jaltyrap turyp alǵan sary altyn.

Komısar Nysanbaev bir tillásine deıin shashaý shyǵarmaı, kýálerdiń kózinshe bárin hattap, aktilep, qazynaǵa ótkizdi de, TúrkSIK tóraǵasyna málimet-aqpar jazdy: osylaı da osylaı, Omar tutqyn Tashpýlat baıdyń basmashylar otrádynda bolǵan. Tashpýlat baıdyń altynyn almaqqa kelgen, biraq alyp úlgirmeı qolǵa túsken, solaı da solaı. Bul málimetpen tanysqan Kýshekın komısar Nysanbaevqa rıza bola tura, taǵy bir suraq qoıdy:

— Tutqyn udaıy Rysqulovpen kezdestirýdi talap etedi. Rysqulovtyń týysqanymyn deıdi. Sonda qandaı syr bar?

Nysanbaev oılandy-oılandy, oı túbine jete almady, aqyry:

— Bul suraqtyń jaýaby Rysqulov joldastyń ózi oralǵan soń tabylar, — dedi.

Kýshekın qanaǵattanbaı qaldy.

— Rysqulovtyń týysqany basmashy bolyp shyǵady, Rysqulovtyń áıeli patsha oıazynyń qyzy bolyp shyǵady, ol áıeldiń aǵasy Osıpov búligine qatysady, qolǵa túsip, keńes túrmesinen op-ońaı qashyp ketedi; Rysqulovtyń taǵy bir týysqany Maılykent-Túlkibasta bolys bolyp saılanyp, Keńes ókimetiniń bedelin túsiredi — osynyń bári az ba?

— Sonda ne buıyrasyz? — dedi komısar Nysanbaev Kýshekınniń nıetin tanyp tursa da.

— Ferǵanaǵa attanyp, Rysqulovty sol jaqtan Tashkentke tutqyn retinde jetkizý kerek.

— Ol múmkin emes, joldas Kýshekın.

— Nege múmkin emes?

— Ol úshin TúrkSIK-tiń prezıdıýmynyń qaýlysy kerek. Rysqulov kóptiń biri emes, op-ońaı tutqyndaı salatyn, ol biregeı.

Kýshekınniń qabaǵy salbyraıdy.

* * *

Shatqaldan Aqsý-Jabaǵylyǵa asýdyń jolyn Jorabaı bolmasa, basqa adam bilmes edi. Jorabaı jol bastady. Ákesine erip, bir kórgen izinen jas jigit jańylmaǵan eken.

Jorabaı ajaly joq eken, áýpirimmen aman qaldy. Burynǵy basmashylardyń bir toby Abdolla Jarmuhamedovtiń otrádyna qosylyp, Ergeshke attanyp, kári-qurtańdy aýylyna qaıtardy, baılaýly jatqan Jorabaı esterine tústi. Onyń taǵdyryn ózderi sheshe almaıtyn bolǵan soń, Rysqulovqa shyndaryn aıtty.

Jas jigitti Rysqulov tanymady, biraq júregi túskir áldeneni sezdi me, joldan qalmaıyq dep, at ústine tursa da sál aıaldap, tutqynmen til qatysty.

Sóılese kele, bir elden, bir atadan, ataly-inili bolyp shyqty. Oılap tursa, Jorabaı da qasıetti Talǵar taýdyń baýyrynda, Besaǵash, Taý-SHilmembet aýylynda týǵan eken. Jorabaı týǵanda, Rysqulov bes-alty jasar bala eken, Omardy jaqsy biledi, al Jorabaı esinde qalmapty.

Surasa kele, Omar hıkaıasyn túgel tyńdaıdy. Elden nege qashqany, basmashylarǵa nege qosylǵany, Tashpýlattyń qolyna balanyń qaıdan dýshar bolǵany, birte-birte qylań bere bastaıdy.

«Omar taý asyp, tas basyp, basmashylarǵa qosylyp júrse, myna taýdyń teriskeı beti de tynysh bolmaǵany», — dep oılady. Bárinen de tosyny: Orazbaqtyń bolys bolyp, eldi ash bıtshe býyp bara jatqany edi.

Rysqulov qalyń jumbaqtyń, shatysqan shıelenistiń túıinin sheshe almaı dal bolyp, ári qatty kúdikke tireldi. Sodan janyndaǵy Kobozev pen Nazym Hodjaevty Teriskeıge ótýge kóndiredi.

Ferǵana jaǵdaıy belgili boldy, kesirinen saqtasa, Abdolla otrády Ergeshtiń silesin qatyrady. Al teriskeı jatqan Áýlıeata ýezi men Shymkent ýeziniń jaǵdaıatyn bilip qaıtý, Ferǵana túıininen kem soqpas edi.

Ári dese, ata-baba mekenin bir kórý kópten kókeıde júrgen tilek edi. Onyń ústine myna Jorabaıdyń áńgimesinen seskenip turǵan da jaıy bar. Áldeqalaı bir qaskóı tirliktiń baryn aqylymen emes, kóńil dúrbisimen kórip qalǵandaı boldy da, taý asýǵa bel baılady. Tótenshe komısardyń kelisimi bolǵan soń, Tashkentke jaǵdaıdy aıtyp, shabarman attandyrdy.

Jorabaıdy aldyǵa salyp, bes-alty atty araǵa bir túnep, Aqsý-Jabaǵylynyń arshaly álemine de iligip edi. Aqsý-Jabaǵyly jetken soń, Túlkibas taıaqtastam jer sıaqty.

Tashkentten Ferǵana asyp, Maılykent bolysyna kelgen tótenshe komısar Kobozev pen Túrkistan basshysy Rysqulov qaıda toqtaý kerek? Árıne, bolystyń úıine. Bul eldiń bolysy — Orazbaq.

Biraq Rysqulov Jorabaıǵa:

— Burynǵy bolystyń úıine basta, — dedi.

Burynǵy bolys Daýylbaı áýleti. Kúmisbastaýdy jaılaǵan alpaýyt tuqym, bul kúnde bılikten aıyrylsa da baıyrǵy dáýletten aıyrylmaı, ózge qazaq qusap asharshylyqtyń aranyna urynbaı, ashyqpaı, arymaı otyr edi.

Mundaı dárejeli ulyq kelerde aldyn ala habarlar edi, tótennen saý ete túsken saqyr-suqyr qarý-jaraqty jasaqty kórip, Daýylbaı aýyly shoshyp qaldy.

Rysqulov Daýylbaı jatqan quba kıiz úıdiń mańdaıyna at basyn tiredi.

— Oıbaı, Rysqulov kele jatyr, Rysqulov Turar! — degendi estigende Daýylbaı:

— O, zaýal! Aqyry túbime jetken osy bolar, — dep ishinen óz ımanyn ózi úıirgendeı kúbirleı berip, degbiri ketken.

Biraq Rysqulov ony atyp tastaıtyn syńaı tanytpady. Qaıta amandyq-esendik jónine kelip, hal-jaı surasty. Birte-birte boıy úırengen kári qaqsal:

— Shyraǵym, Turar! Burynǵynyń ulyqtary kerneıletip, shabarman shaptyryp, kúlli álemdi azynata keler edi jáne Shymkent jaqtan shyǵatyn. Seniń myna kelisińe túsinbeı otyrmyn. Urynnan, tym tysqarydan, taý arasynan cay etip, tosyn túskenderiń ne syr? — dep sypaıylady.

— Dáke, jol buralań bolǵanmen kóńil túzý. Syrnaı-kerneı — daraqylyq. El ashyǵyp, jan shetinen qınalyp turǵanda saltanat júris — saýdaıy jumys. Biz is basty adamdarmyz, — dedi Rysqulov jaıymen.

«Á, bul ákesinen asyp týǵan boldy. Sóz saptasy — saqpannyń oǵyndaı eken, qandy basyn ary tart, — dep Daýylbaı ishteı qaltyrap qaldy. — Ákesi adyr edi, mynaý sabyrly sabaz boldy, demek bul asa qaýipti».

— Jón-jón, Turar balam. Taý asyp túskende, qatty bolǵan qandaı is?

— Bolystyqty Orazbaqqa kim berdi?

— Jańa ókimet berdi, shyraǵym Turar. Dúnıe kezek. Bul elge ákimdik, óziń bilesiń, atadan balaǵa aýysyp Daýylbaı tuqymynda kelgen. Endi basyńa baq qonǵan shaqta, alystan áýletińe sáýleń shashyrap, Sálik atamnyń Alsaı balasyna da bılik tıdi. Orazbaqty bolys saılatqan ózińniń shapaǵatyń. Ony menen góri, óziń jaqsyraq bilseń edi...

«Kári túlki shaldyrmaıdy, — dedi ishinen Rysqulov. — Ýezik sovdeptiń bastyǵyn shaqyrtý kerek». Bul oıyn orysshalap Kobozevke jetkizdi. Bul otyrǵan úıdiń ıesin tanystyryp ótti.

— Bul orysyń kim, shyraǵym Turar? Janyńa ertip alǵan nókeriń be? — dedi Daýylbaı appaq ulpa murtyn sıpap otyryp. Bul túlki murt bir kezde moıyldaı qara bolatyn. Endi sıpaı-sıpaı aǵaryp ketken sıaqty. Daýylbaıdyń bul suraǵy kólgirsý emes edi. Sondyqtan Kobozevtiń laýazymyn esitkende senerin de, senbesin de bilmedi.

— Lenınniń jibergen tótenshe ókili dediń be, Turarjan?

Rysqulov burynǵy aıtqanyn rastady. Daýylbaı qalyń kórpesheniń ústinde júresinen túsip, tizesine qonaqtap, eńkeıip otyrǵan kúıi kózin jylt etkizip, Kobozevke bir qarap qoıdy.

— Qudanyń qudireti eken, endi patshanyń atyn atasań pálege qalasyń, al sol patshanyń ákimderi, sonaý Peterbordan kelgen shonjarlaryn bylaı qoıǵanda, osy oıazdyń nókerleriniń ózi jarq etkende jarq etip turar edi. Bul kúndeginiń ókimeti kenepten basqa kıim tappaı qalǵan ba? Lenın de óstip júr me, Turarjan? — Taǵy da tuzaq tastap otyr. Zymıandyǵyna naıza boılamaıdy.

— Dáke, orystyń ulyqtarymen kóp dámdes-tuzdas boldyńyz, sol orystyń myna bir mátelin estigen de bolarsyz: «Kelgen meımandy kıimine qarap kútip alyp, aqylyna qarap shyǵaryp salady» deıdi. Áńgime kıimde emes qoı. Jol kıimi osyndaı bolady. Lenın jarqyldaqqa áýes emes, biraq taza kıinedi.

Syrly tabaqtyń syry ketse de syny ketpeıdi, Daýylbaı taqtan tússe de, el ishi qıynshylyq bolsa da, bereke belgisin tanytyp, dáý aq samaýryn kirgizildi. Jol qaǵyp, qatalaǵan jolaýshylar terlep-tepship shaı ishýge kiristi.

Birer shyny taýsylyp, shóliniń beti qaıtqan soń, Kobozev kıiz úıdiń shańyraǵyna shalqaıa qarap, dódegesin tamashalap, jelbaý, basqur sıaqtylardy qyzyqtap otyrdy. «Kóshpendiler mádenıeti joq, olar tirshilikke beıimsiz keledi, sondyqtan jer betinen joıylyp ketýge tıis», — dedi-aý Kýshekın. Al mynaý naǵyz óner týyndysy emes pe? Ózi salqyn, ózi saraıdaı saltanatty. Biraq mundaı úı bul kóshpendilerdiń bas-basynda bola bermeýi múmkin. Báribir muny tapqan halyq qoı».

— Kýshaıte, kýshaıte, — dedi taza orysshamen Daýylbaı Kobozevtiń kóńili aıdalaǵa aýyp ketkenin baıqap.

— Rahmat, rahmat, — dep Kobozev ózbekterden úırengenin aıtyp kúldi. — Munda da solaı deı me? — dep Rysqulovtan surady.

— Aıyrmasy bir-aq árip: raqmet dep aıtady, — dep Rysqulov túsinik berdi.

— Alyp otyryńyzdar, dastarqan mázirin juqasynbańyzdar. Náýbátshilik kez. Aıtsaq — taǵy bálege qalasyń, áıtpese, qalaı patsha qulady, solaı náýbet keldi ǵoı. Úsh jyl qatarynan qýań qubyjyq eldi sansyratyp boldy. Qalǵanyn keńes sypyrdy, sonymen, shyqpa, janym, shyqpa dep otyrǵan. Taǵy da bolsa, bıyl kóktem shyraıy jaman emes. Arpa basy sary ala bolǵan bilem, ash adamdar malsha jalmap jatyr ǵoı, aqyry ne bolaryn?

Aıylyn jımaı otyrǵan atasyna Qorabek ala kózimen únsiz qarap qoıdy. Bul ornynan túsip, bılikti Orazbaqqa bergen bolys. Baǵanadan sazaryp, únsiz otyr.

— Arpa basyn ýqalap jep jatqan joq-jutańǵa sizdiń qandaı qaıyryńyz tıdi, Dáke? — dedi Rysqulov.

— E, Turarjan, Qudaı ońdap, baq qalap, shyǵanǵa shyqqan qyransyń, jáı suraısyń ǵoı, áıtpese óziń de bilip otyrsyń: joq-jutańdy Qudaı aıasyn, men aıaǵannan qanshasyn qutqaryp qalmaqpyn. Men barymdy aıamadym — qaýmıet kýá. Al biraq náýbetke kóbirek ushyraǵan da men. Mende de qazir kóp qatarly tirshilik, burynǵy dáýlet te, dáýren de kóshken.

Daýylbaı bólshevık basshylardy múlde baýrap alý áreketine tikeleı kóshti.

— Senbeseń, halyqtan sura, Turarjan. Senbeseń, Ahat atańnan sura. Áýeli Qudaı, odan soń men saqtap qaldym Sálik ata balasyn asharshylyq ajdahasynan. Ásirese Orazbaq bolys halqyńa qyrǵıdaı tıip, qyryp bara jatqanda, tapqan-taıanǵanymdy ashtardyń tamaǵyna tostym. Týysqanyń Omar qusap basmashylarǵa qashpaı, áýletimizden bılikti zorlyqpen tartyp alsańdar da elmen birge bolyp, qıyndyqty birge kóteristim. Sonda da jaqpaımyn keńesterge. Ne jazdym sonsha, Nıkolaı zamanynda bolys boldyń deıdi. E, men qaıdan bileıin, Nıkolaı qulap, keńes keletinin. Bol dedi — boldym. Ákeń Rysqulǵa qıanat jasaǵanym ras. A biraq elden bezdirgen men emes. Bárin óz minezinen tapty. Oıaz aıtty: Qaraqoıyn qunarly eken, sol jerdi pereselenderge ber dep. Men aıtqanyn istedim. Ákeń elin taý jaqqa kóshire salsa da bolatyn edi. Biraq tákapparlyǵy taýdan da bıik edi, menimen, tipti oıazben boı talastyrǵysy keldi; onymen qoımaı aǵaıyn eldi maǵan qarsy kótermekshi boldy. Ol jaǵynan maǵan zil saqtasań óziń bilesiń, biraq Qudaı aldynda men aq. Aqqa Qudaı jaq. Búgin sen qýdalaǵanmen, áıteýir túbinde jurt meni jaqtap shyǵady.

Túndiktiń tústik jaq qıyǵynan qıalap, sol jaq keregege sáýle túsip tur. Qulan jaqqa qaraǵan úıdiń esiginen etektegi el alaqandaǵydaı túgel kórinedi.

Osylaı qaraı kele jatqan biren-saran adamdar qaraıady. Taıaǵymen aldyn jasqaǵan appaq qýdaı búkir qartty bir bala jetektep keledi. Rysqulovtyń júregi zyrq etti de, uıyp qalǵan aıaǵynan aqsańdaı basyp, esikke bet aldy. Búkir qart anadaıdan aıqaılaıdy:

— Ýa, Rysquldyń balasy Turar keldi osy aýylǵa degeni ras pa? Ras bolsa, Ahat degen adamdy tanı ma eken, surańdarshy?!

Rysqulov shydaı almaı:

— Aha, men keldim, mine men aldyńda turǵan, — dep qarttyń bala jetektegen qolyn bosatyp aldy. Jalbyraǵan aq shýda qastyń astynan janar kórinbeıdi, tek dymdanyp, qyzyl etten shypshyp ashshy sý shyqty. Bitelip qalǵan qaınar bulaq sıaqty. Rysqulov qushaqtaǵanda qý súıek ıyq dir-dir etti. Býlyǵyp úni shyqty:

— Almatyny umytqan ekensiń, balam, Merkeni de umytqan sıaqtysyń. Áıtpese osy ýaqytqa deıin «elim bar edi-aý» dep bir moıyn burar ediń. Hal-jaıyń qalaı? — dep surar ediń. Ony istemediń, qaıta moınymyzǵa Orazbaq táıtikti qydıtyp mingizip qoıdyń. Baıaǵynyń Ultanquly dál ózi boldy. Basqań — basqa, dál osyńdy keshpeımin, Turar!

Qart entigip, kókiregi syryldap, demigip qaldy. Demi túzelgende baryp:

— Tashkentke ózińdi izdep barmaq edim, dármen joq. Osy zulmattyń bári seniń ámirińmen bolyp jatyr degenge bir jaǵynan sengim kelmeıdi. Senbeıin desem, talaı páleni kóre-kóre soqyr bolǵan kózimniń aldynda neshe sumdyq oınaq salady.

— Keshir, Aha, — dedi bir surqıalyqty sezgen júregi muzdap bara jatqan Rysqulov. — Men halyqqa jamandyq jasaıtyn adamǵa uqsaımyn ba?

— Qaıdam. Ózime senýden qalyp baramyn. Keshegi qoı aýzynan shóp almaıtyn músápir Orazbaq qanypezer bolyp shyǵad dep kim oılaǵan? Ony bolys saılatqanda, ondaı zalym bolaryn sen de oılamaǵan shyǵarsyń.

— Maǵan sener me ekensiz, Aha, qaıdan bileıin?

— Sener edim, seni perishtedeı pák shaǵynda bilgenimnen beri, arada talaı jel esip, talaı bulttar kóshti. Zamannyń raıy seni búldirmese de bylǵańqyrap ketti me dep qorqamyn. Desede, surap tursyń ǵoı, seneıin.

— Senseń, Orazbaqty bolys saılatqan men emes. Bul qastandyqpen istelgen boldy. Rysqulovty elge jeksuryn etip kórsetý bireýlerge óte tıimdi. Solaı. Shymkentten sovdep bastyǵy kelýge tıis. Kelip qalatyn ýaqyty boldy. Áne, sonda bári anyqtalady.

Ahattyń aq seleý qasy jelp-jelp etip, qabaǵyn kóterip, kózin ashyp, Rysqulovty durystap kórmek boldy, biraq tuman-tuman, buldyr arasynan kórinbeıdi.

Túlkibasqa Turar kelipti degen habar jer-jerge lezde taraǵan. Eski bolystyń aýlyna túsipti degendi estigen el oılanyp qaldy. «Joq, Daýylbaı áýletin qaıtadan taqqa otyrǵyzady», — dedi. Neshe túrli boljam pishilip jatty. Rysqulov keldi degende pushyq Orazbaq Kókirektiń bazarynan qaıtyp, es-túsin bilmeı, úıine kelip, uıyqtap jatyr edi. Sheshesi ary julqylady, beri julqylady:

— Baıǵus-aý, týysqanyń kelipti, tursańshy, baryp sálem berseńshi, sonyń arqasy emes pe, óstip qaraıyp adam bolyp júrgeniń, — dedi.

— Qaı týysqan? — dep Orazbaq kelesi jambasyna aýnap tústi.

— Turar týysqanyń, oıbaı. Seni qoldaıtyn basqa qaı týysqanyń bar edi?

— Turar? Ol qaıda? — dep Orazbaq lezde esin jıdy.

— Kedeı dep seniń úıińe túspeı, eski bolystyń úıine túsipti.

Orazbaq shoshyp qaldy. «Onysy nesi? Barsam ba, barmasam ba? Meni nege shaqyrtpaıdy? Ózim jetip barǵanym qalaı, shaqyrtýsyz?».

Barar-barmasyn boljamasa da, aına aldynda turyp, kirleý dákemen murnyn tańa bastady.

Bireý kórmek úshin, bireý aryz aıtpaq úshin, bireý aýqat suramaq úshin Rysqulovqa jolyǵamyz dep eski bolys aýlyna aǵyla bastady. Yńyrshaǵy aınalǵan laqsa mingen Medeý aqyn da jetken eken, bosaǵadan attaı bere ashshy daýyspen aıqaılap óleńdete sálemdesti.

Kópten beri mundaı jıyn bolmaǵan, kópten beri kóptiń kóńili qatalap qalǵan. Medeý aqynnyń marapattaý óleńine keý-keýlep, jóndep kótermeleı de almady. Rysqulov Kobozevke aqyn tileginiń mazmunyn jetkizdi.

Kobozev tańdaıyn taqyldatyp qoıdy.

— Jazyp almaı, tabanda qıystyryp aıta beredi, á.

— Bul bizdiń qazaq aqyndarynyń ereksheligi. Myna Medeý aqyn buryn ótken naǵyz jaısań aqyndardyń sońy ǵoı. Bulardyń baqyty — tabıǵı talanty, sory — saýatsyzdyǵy. Jańa maǵan arnaǵan jyry aıtqan jerde qaldy. Zeıindiler jattap alyp, birine-biri jetkize júredi, halyqqa taraıdy. Halyq qalasa, ony qasterlep óńdep, árlep, ári qaraı alyp kete beredi. Áıtpese umytylady. Bálkim, bular óleńdi jaza bilse, soǵan súıenip, tabanda qıystyryp shyǵarýdy umyta bastaýy da.

Qadirli meımandar otyrǵan bozań úıdiń aınalasyna qaýymıet jınalǵan. İrgege qulaq túrip, aqynnyń únin estigileri keledi. Áýeli oılaǵany qaryn qamy bolǵanmen, óleń sózdiń qudiretine tabyna bilgen jamıǵat jym-jyrt uıyp, áýenge qulaq salyp qalypty. Bular aqynnyń sózin bólmeı ádep saqtap, ash ta bolsa, ajaryn joǵaltpaı, tózim saýytyn kıip alǵandar. Aqyn da sharshaıdy, sonda bular sóılemek. Daıyndalyp otyr.

Olar:

— Iá, joldas Rysqulov! — demekshi. — El basqarýyń qaıyrly bolsyn. Biraq elge qaıyrym qashan bolady?

Ázirshe ádep saqtap, saltanatty buzbaıyn deıdi. Bulardyń ishinde Rysqulovty biletinder de bar, bilmeıtinder de bar. Biletinder: baıaǵy Talǵar taýdyń Besaǵashynan Túlkibasqa aryp-ashyp áreń jetkender edi: Shyny, Júsip, Qorǵan bolatyn. Ahat qoı bulardan buryn jetip, Turar týysqanynyń oń jaǵyna otyryp alypty.

«Meıli, — dedi Shyny irgeden syǵalap. — Men basqasha sálemdesemin».

Aqyry Medeý aqyn dombyrasyn keregege súıep, ózi aldyndaǵy suıyq shaıǵa qol soza bergende, tabaldyryqtan ishke qaraı Shyny attady:

— Meni tanısyń ba, Rysquldyń balasy? Men Shyny atań bolamyn. Apań ashtan óldi, senimen jasty Qadirim ashtan óldi, kúni keshe eń kenjem — Janysbekti de jer qoınyna berdim. Keńes-keńes degenge, keńes ókimeti kedeıge jaq degenge, entelep bir sonyń tileýin tiledik-aı kelip. A olaı bolmaı shyqty, sen basqarǵan ókimet, Rysquldyń balasy. Mundaı ókimetke laǵynet. It te bolsa, budan góri keshegi Nekalaıdyń ózi táýir edi ǵoı. Ol kópe-kórneý ólip bara jatqanda, aýzyndaǵy bir ýys talqanyńdy tartyp almaýshy edi ǵoı. Sender sóıttińder ǵoı. Ne boldyq endi?! Otyrasyń Tashkentte, oılamaısyń elińdi! Qurysyn búıtken ókimet!

Shynyny jurt áreń basty. Tildi túgel túsinbese de Kobozev ne másele ekenin uqty. Uqpaǵanyn Rysqulov jetkizdi.

— Keńes ókimetine laǵynet aıtady, o? Kedeı me? Taqyr kedeı me? Onda qalaı? Qaı jerden qate jiberdik?

— Siz alǵash kelgende meniń Kýshekınmen aıtysymnyń ústinen túskensiz, Petr Alekseevıch, esińizde me? Mine, sodan kóp buryn bastalǵan. Ashtarǵa qolymyzdy keshteý sozdyq. Odan qalsa — arandatý, qastandyq. Kedeıler narazylyǵyn qozdyryp, keńesti quqaı-qubyjyq kórsetý. Mine, mynaý sonyń tıptik elementi. Osynda meniń bir týysymdy bolys saılapty. Jáne meniń atymnan saılatypty. Al ol ózi kedeı — kedeılerge shabýyl jasapty. Nusqaý oǵan solaı berilgen. «Asyra silteý bolmasyn — asha tuıaq qalmasyn» — mine, jaý prınsıpi. O, budan sumdyq prınsıp bolmas.

— Qalaı-qalaı dedińiz: «asyra silteý bolmasyn?..»

— Asyra silteý bolmasyn, asha tuıaq qalmasyn! Iaǵnı, ókimettiń zańyn buzbaý kerek, biraq kedeı halqy kún kórerlik tyshqaq laq ta qalmaýy kerek. Demek, asyra silteýden de asyryp túsirý kerek. Áne, sonda halyq narazylyǵy qozady, halyq narazylyǵy qozǵan jerde, dushpandardyń aıy ońynan týady. Mine, mynaý Shyny, mynaý Ahat ómiri búıiri tompaımaǵan kedeı. Patsha zamanynda jer aýyp, Jetisý asyp, jıyrma jyldan keıin týǵan eline jetkender. Olar patshany ańsaıtyn jandar emes. A biraq keńesten góri, patsha jaqsy edi-aý, dep zarlap otyr, áne. Olardyń bir týysy balasymen basmashyǵa qosylǵan. Ony, Petr Alekseevıch, ózińiz de bilesiz, baılyǵyn qorǵaıyn dep júrgen joq, keńes bolysy kún kórsetpegen. Al ol bolys meniń baýyrym. Mine, másele qaıda jatyr. Atyma kir juqtyrý áldekimderge óte-móte tıimdi.

— Bolysty nege shaqyrtpaısyz? — dedi Kobozev. — Kóreıik keńes bolysynyń keremetin.

— Bolysty shaqyrtpaımyz, Petr Alekseevıch. Ózi kelip sálemdespedi. Qazaq joralǵysy boıynsha, men barýym kerek! Óıtkeni onyń ákesi Moldabek qaıtys bolǵan. Men kóńil aıtqan joqpyn.

— A sizdiń ákeńiz Rysqul qaıtqanda, ol kóńil aıtyp pa edi?

— Joq. Ondaı reti kelgen joq.

— Endeshe, siz elpekteı beretin dáneńe de joq. Bul jerde siz qalyssyz, Turar Rysqulovıch. Jumys tizginin men óz qolyma alamyn. Káne, tez arada bolys osynda jetsin! — dedi Kobozev esik jaqtaǵy qyzyláskerge qarap.

Qyzylásker qalt turyp, qolyn shekesine apardy. Jalt burylyp, tysqa shyqty. Bolystyń úıin surady. Yńyrshaǵy aınalǵan, azǵan, tozǵan, kózderi irińdegen, bet-aýzy úsigen almadaı dombyqqan, irkildep isken adamdar qyzyláskerge áreń-áreń qaq jarylyp jol berdi.

— Bolys keler, Petr Alekseevıch, bolys kelgende ony myna antalaǵan ashtarǵa soıyp, etin bólip bermeımiz ǵoı. Bularǵa tabanda qandaı kómek bolady, sony oılastyraıyq ta. Bul shamasy kelip jetkenderi. Jete almaı jatqandary qansha? Mal bolyp jaıylyp, shóp terip jep júrgenderi qansha? Olar búgin bar, erteń joq bolýy múmkin ǵoı. Sondyqtan búgin qol ushyn berý kerek.

— Ne usynasyz?

— Usynys, myna burynǵy bolys áýletin konfeskalap, azyq-túligin, malyn ashtarǵa taratyp berý.

Kobozev Rysqulovqa únsiz qaraıdy: «dámin tatyp otyrǵan joqpyz ba?» — degendeı.

Áńgimege Daýylbaı ózi aralasty.

— Usynysyń durys, Turarjan. Biraq konfeskaǵa jatqyzbaı-aq qoı. Óz erkimmen beremin. Jańa astyqta bergenim qaıtatyn bolsyn.

— Ne dep sandalyp ketti myna qaqbas? — dep osy ýaqytqa deıin sazaryp otyrǵan Qorabek ornynan atyp turdy.

— Áı, aqymaq! Otyr, — dedi aǵasy renjigen qabaqpen. — Murnyńnyń ushynan arǵyny kóziń kórmeıdi. Erteńgi kúnińdi oıla! Búgin óz yqtıarymyzben kedeıine kómektessek, erteń atý jazasynan aman qalasyń. Bul ókimettiń yǵyna qaraı jyǵyla ber, sorly. Endi qarsylassań, aram qatasyń.

— Aqyldy qart, — dedi Kobozev.

— Kóregen, — dedi Rysqulov.

— Mine, sizdiń taban astynda tabý kerek degen tilegińiz oryndaldy, Turar Rysqulovıch.

* * *

Daýylbaı bir qamba tarynyń aýzyn ashyp, bir shelektep ashtarǵa úlestire bastady.

— Shıkideı jeme, sorly, keýip ólesiń, — dedi ol aýzyna shıki tary quıǵan bireýge.

Osy kezde qyzylásker aldyna salyp, bolysty alyp keldi. Bolys sándi kıingen, aıaǵynda jaltyraǵan qyrym etik, galıfeli sur shalbar, qalyń beldik býynǵan sur jeıde. Qylysh asynǵan, nagan asynǵan. Basynda dóńgelek qundyz bórik. Tek murnyn dákemen tańyp tastaǵan. Aýzy qosa tańylǵan. Maskaly adamdaı. Kózderi yzaly. Rysqulov ózi kelmeı, soldat jiberip, shaqyrtyp alǵanyn jaqsylyqqa jorymaǵan.

— Amansyń ba, Orazbaq, — dedi Rysqulov qol usynyp. — Bir-birimizge kóńil aıtpaǵanymyzǵa sen de kináli emessiń, men de kináli emespin.

— Sizdi bolys saılaǵan kim? — dedi Kobozev.

— Sovdep.

— Nege kedeılerdiń aýqatyn, malyn tartyp aldyńyz?

— Nusqaý solaı boldy. Men — oryndaýshy.

— Al sizge anaý Ahat qartty at dese atasyz ba?

— Joq.

— Nege?

— Kúná.

— Al ashtan óltirý kúná emes pe?

Orazbaq tómen qarady. Belindegi qylyshty, nagandy sheship Kobozevtiń aldyna tastady. Galıfe shalbarynyń qaltasynan aq qaltasha alyp shyqty. Aýyzyndaǵy búrme jibin sheshti. Mórdi de Kobozevke usyndy. Burylyp júre berdi.

— Toqtańyz, — dedi Kobozev. — Siz bizben birge bolasyz. Osydan Shymkent baramyz. Múmkin, Tashkentke de qajet bolarsyz.

Daýylbaı ashtarǵa tary úlestirip berip jatty. Keshe ǵana sońǵy qadaq dánin Orazbaq tartyp alǵan aýyldas aǵaıyndar júrek jalǵar talǵajaýǵa da máz.

— Raqmet, Turar, — dedi dorbasyna tary salǵan Ahat qart. — Seni jamandyqqa qımaýshy edim, kári júrek aldamaǵan eken. Rızamyn, baýyrym. Adal ekensiń. Qudaı seni ámanda aq joldan aıyrmasyn. Áýmın!

Kobozev pen Rysqulovty Tashkentte qushaq jaıa qarsy alǵan adam bolmady. Ekeýi de astanaǵa eleýsiz, túndeletip kelip, tańerteń TúrkSIK-te kezdespek bolyp kelisip, Kobozev óziniń rezıdensıasyna, Rysqulov úıine qaraı ketti.

Muhsına kempir esik ashty:

— I-ı-ı, Turarjan, kelip qaldyń ba, at-kóligiń aman ba? Kóp júrdiń ǵoı, tegi? — dep jasqanshaqtaı amandasyp, kózi taıqı berdi.

Rysqulov Natasha dybys bermegenge tań qaldy. Áldebir jaqqa shyǵyp ketken bolar dep jorydy. Salǵan jerden suraýǵa: «I-ı-ı, bıshara, qatynyn saǵynyp qalǵan eken», — dep oılaıdy-aý dep tejeldi. Al Natashany ańsaǵany ras edi. Álginde Kobozevti rezıdensıaǵa deıin shyǵaryp salmaı, úıdiń tusynan túsip qalǵanda da Natashaǵa asyǵyp edi. Esikten kire bas salyp, qushaqtap, baýyryna qysyp-qysyp súımekshi bolatyn. Ras, sońǵy kezde aralarynda azdaǵan kirbiń bar-dy. Biraq bir aıǵa jaqyn birin-biri kórmeı, yntyqqan soń, ol kirbińdi Rysqulov umytqan. Natasha da kútken shyǵar dep oılaǵan.

Muhsına kempirdiń áldenege kináli adamdaı kózin jasyryp, kúmiljı bergeni unamady. Uıatty qoıyp:

— Kelinińiz qaıda, Muhsına apa? — dedi.

Kempir bir sát kemseńdep, tómen tuqshıyp turdy, basyndaǵy kógildir shálisin mańdaıyna taman túsirip, bir betin búrkemeleı berip, kádimgideı daýys shyǵaryp:

— I-ı-ı, Turarjan, káıtip qana aıtamyn, ony aıtqansha kesilgir tilim kesilseıshi!

— Ne boldy. Aıt tez! — dep Rysqulov qorqyp ketti. Natasha ólgen eken degen oı sap etti.

— Orys kelin ketip qaldy. Shabadanyn kóterip ketti de qaldy. — Muhsına eki búıirin taıanyp, kózin tars jumyp, teńselip turyp, kádimgideı býlyǵyp-býlyǵyp jylady.

— Tiri ketti me, áıteýir?

— Tiri, tiri, Turarjan.

— E, onda nesine joqtap jylaısyz? Keler, Mankenttegi sheshesine ketken shyǵar kóp bolsa, onyń nesine sonsha qınaldyńyz, — dep Rysqulov kúlip jiberdi.

Rysqulovtyń kúlgenine tańdanǵandaı, Muhsına kempir úp-úlken kózderin sharasynan shyǵara ashyp, til-aýzy baılandy da qaldy. Qastarynyń arasyna qoıǵan súrmesi kóz jasy juǵyp, ezilip, battasyp qalypty. Kempirdiń bul halin Rysqulov túsine qoıdy. Shyǵys áıelderiniń, ásirese Orta Azıa áıelderiniń uǵymynda, erkektiń ruqsatynsyz áıeli úıden ketip qalý — qojaıyndy qorlaý, masqaralaýmen barabar.

Rysqulov Muhsınanyń arqasynan qaǵyp:

— Esh oqasy joq, qınalmańyz, qaıtyp keledi, — dedi. Aıtýyn aıtsa da ishi alaýlap, kóńili múlde pás tartty. Bul tegin ketis emes ekenin sezdi, biraq syr bildirmegensidi.

— I-ı-ı, Turarjan, sol áıel seniń sadaǵań bolyp nege ketpeıdi?! Uıat qoı, uıat, endi qaıttim? Endi ne betimdi aıttym, — dep qınala-qınala, sary samaýryndy kóterip, dálizge betteı berdi.

Úıdiń ortasyndaǵy dińgek tireýdiń kóleńkesi qabyrǵaǵa ebedeısizdeý túsip, soraıa qalǵan eken.

— Arkadıı Prıhodko! — dedi Rysqulov kóleńkege qarap. — Zalym ıt, seniń kesiriń boldy-aý osy. Natashanyń sózi esine tústi: «Jaraıdy, komısar, Arkashany bosatatyn basqa adam izdeımin. Bólshevıkterdiń báriniń júregi birdeı qańsyp qalmaǵan shyǵar», — dep edi. Prıhodkony túrmeden qashyryp jibergen Natasha boldy ma? Onda sumdyq shyǵar? Sonda sen, Rysqulov, kimmen birge bir tósekte jatqansyń? Bul ne tozaq?

Tar úıdiń ishin aınala kózben sholyp shyqty. Tar tósektiń astynda sary safıan shabadan kórinbeıdi. Buryshtaǵy ústeldiń ústinde kitaptar qaz-qalpynda. Hat jazyp qaldyrmady ma eken dep qarap edi, eshteńe baıqalmady. Stýdent kezinde kitaptan qyrqyp alyp, ramaǵa salyp qoıǵan Robesper sýreti qaharlana qarap tur. Robesperdi jaýlary qatygez, qatal, tasjúrek dep kinálady-aý, al ol súıgen qyzyn kórgende dúnıedegi názik adam bolǵan.

Robesper... Rysqulov ol týraly stýdent kezinde nege qunyǵa oqyp, ómiri istemegen ersi ádetti istep, kitaphananyń kitabyn búldirip, qaıshymen Robesperdiń sýretin qyrqyp alǵanynyń sebebin endi oılady. Ol týraly oqyǵandaryn eske túsirdi. Fransıanyń bir túkpirinen shyqqan, eshkimge belgisiz jas jigittiń japadan-jalǵyz, ash-jalańash júrip, ózine-ózi soqpaq jol salǵany... Halyq úshin, revolúsıa úshin, ózin-ózi órtep, ózgege jylý bergen... Jaýlaryn aıaýsyz qyrǵany... Aqyry óz jaqyndary qolynan qaza tapqany...

Rysqulov Robesperdiń basyn gılotınge salyp kesken sátin kóz aldyna elestetti. Tulaboıy dúr-r etti. Robesperdiń denesinen bólingen bas domalap kelip, osy úıdiń buryshynda jatqandaı kórindi. Bir-bir basyp qarasa, Artýrǵa ózi satyp ápergen úlken rezınka doby eken.

Úıge samaýyr alyp kirgen Muhsına kempir buryshta qolyna dop ustap, oramalmen kóziniń jasyn súrtip, únsiz óksip turǵan Rysqulovty kórdi.

Muhsınanyń qolynan qaınap turǵan samaýyr túsip kete jazdady. Kempir shar-shar etip:

— Qoıa ǵoı, Turarjan, basyńa bále shaqyrma! Kóz jasyńdy kórsetpe! Qatyn ketse, erkektiń sendeı sultanyna qalaǵan qyzyń qazir-aq tabylady, — dep jalbaryna sóıledi. — Qatynǵa bola kóz jasyńdy qor etpe! I-ı-ı, onysy nesi?!

— Men áıelge bola jylap turǵan joqpyn, Muhsına apa, — dep kúrsindi Rysqulov. — Bizdiń joǵalyp ketken Artýrdy bilesiń ǵoı. E, bilseń, sol Artýrdy jaýlar óltirdi, óltirdi...

Kempirdiń sharadaı kózderi shaqshıyp mańdaıyna deıin shyǵyp ketti. Jas kezinde kózderi tostaǵandaı kórkem bolǵan áıeldiń sol janary áli de aıaly edi.

— I-ı-ı, hodaem-em, — Muhsına betin basyp, teńselip turdy-turdy da, tireýdiń túbine shókelep otyra qalyp, qubylaǵa qarap qol jaıyp, kúbirlep duǵa oqydy.

— Náresteniń perishtedeı aq janyn peıishte ete gór! — dep ájim-ájim betin sıpady.

Shaı quıyp otyryp, kempir ózine-ózi kúbir-kúbir sóıleı berdi. Rysqulovqa qaraǵan joq, sózin aıdalaǵa, ıakı Jasaǵannyń jasyryn mekeni jaqqa baǵyshtaǵandaı betaldy aıta berdi:

— Úlkender jaýlassa bir sári. Perishtedeı balada jaýlardyń nesi bar? Baıaǵyda meniń jalǵyz balam úsh jasynda qara sheshekten shetinedi. Sodan men urpaqsyz, qýbas qaldym. O, hodaem, náresteniń janyn alýǵa qumar bolmaı-aq qoısań netedi?

Kempir kenet Rysqulovqa burylyp, betin qıǵashtaı otyryp:

— Qudaı saǵan endi týǵan baýyr bermes, biraq bala berer, balańnyń bireýin inińdeı kór. Bosaı berme, bosaý Rysqulovqa jaraspaıdy, — dedi. — Iaramı! — dep tatarshasyn qosyp qoıdy.

Rysqulov bul jaǵdaıdy jurtqa qalaı jarıalaýdyń jaıyn bilmeı, oılanyp qaldy. Organdar arqyly izdeý saldyraıyn dese, shabadanyn alyp, ádeıi ketken adam. Al eger Prıhodkonyń túrmeden qashýy osy Natalámen baılanysty bolsa, qaıtpek? Prıhodko Ergeshtiń bandasyna qosylǵanyn Rysqulov TúrkSIK-ke Ferǵanadan shabarman arqyly aıtyp jibergen. Endigi másele erteń sheshiledi. Tún ishinde qatynym qashyp ketti dep jurtty dúrliktirmeýdi durys kórdi. Joldan qaljyraǵan komısar yqylassyz sheshinip, jetimsiregen tósekke qısaıa ketti. Natashanyń bos orny sýyq tartty. Áldeqalaı jazataıym ólip aıyrylsa bir jón, tirideı úńireıgen oryn úreılileý kórindi. Bir sát burynǵy ádeti boıynsha, janynda jatqan sulý áıelin qushaqtaı beremin dep qoly seısepti sıpalap qaldy. Seıseptiń astynan birdeńe qytyrlaǵandaı boldy. Ary-beri sıpalap edi, qaǵaz sıaqty sezildi. Seısepti túrip jiberip, astynan tórt búktelgen aq paraq alyp shyqty. Ornynan atyp turyp, qaıtadan sham jaǵyp, jalma-jan kózildirigin izdedi. Asyqqanda, kózildirik birden qolyna iline qoımady. Pıjaktiń qaltalaryn qaǵyp shyqty, ústeldiń ústin, terezeniń aldyn baryp qarady, tabylmady. Mundaı umytshaqtyǵy joq edi, bul qalaı dep tań qaldy. Qolymen shekesin sıpaı bergende, saýsaǵy kózildiriginiń baýyna baryp tıdi. «Men sharshaǵan ekenmin. Mynaý sumdyq shyǵar» dep kóńili jabyrqap qaldy.

«Súıiktim Turar!

Osy úıdiń tabaldyryǵynan attap keterde aqylym aıran, oıym oıran boldy. Bul qyrsyǵy kóp qysqa ǵumyrda senen artyq jar tappasymdy bilemin. Men saǵan endi óz paıdasy úshin, seniń bıik mansabyń úshin, ózi kelip urynǵan aldamshy, jádigóı áıel bolyp kórinermin. Bir esepten, solaı dep oılaǵanyń da jón. Birjolata kóńiliń sýyǵany jaqsy. Biraq men seni shyn jaqsy kórgenim ras edi. Múmkin, seniń bala kezińdi, sol jalǵansyz, aıla-sharǵysyz, kiriptar tutqyn, dármeniz sábı shaǵyńdy bilmesem, men saǵan bulaı qumartpas ta edim. Áıteýir, Tashkentke seni alǵash izdep kelgende, kóńilim taza, nıetim aq ekenine, bar bolsa, Qudaı kýá. Degenine jete berse, adamdardyń bári baqytty bolyp ketpeı me? Onda baqytta qun qala ma? Qudaı solaı oılaǵan bolýy kerek, men degenime jettim-aý deı bergende Arkashanyń qyrsyǵy shyqty. Al oǵan arasha túspeýge meniń týysqandyq dátim shydamady. Sen kónbediń. Men bul úshin seni aıyptamaımyn. Sen ardyń ala jibin attaı almadyń. Óıtpeseń, Rysqulov bolasyń ba?! Óıtpeseń, osy dárejege jete alasyń ba? Al men osaldyq jasadym. Sen Arkashaǵa qaıyrymsyz ekenińe kózim jetken soń, basqa bir bastyqqa baryp aryzdandym. Áıteýir, Qudaı jarylqap, Arkasha ajal tuzaǵynan qutyldy bilem, aqyry ne bolaryn boljaı almaımyn. Ketpenniń basyn bassań, saby mańdaıyńa sart ete qalady. Men sondaı hal keshtim. Sen endi meni jek kóretinińdi, kirshiksiz bólshevık retinde, tipti menen jıirkenetinińdi sezdim. Óıtip birge turyp qaıtemiz? Meniń saǵan bálem juǵatyn sıaqty. Arkashanyń qyrsyǵyn paıdalanyp, áldekimder seni arandatatyn sıaqty. Sondyqtan ketýge bel baıladym. Qyrsyǵym tımesin. Jolyńdy býmaıyn. Úmitińdi úz. İzdeme. Áýrelenbe. Eger basyńa is tússe, meni qaralaı ber. Er-azamattyń sendeı sultanyna áli áıel zatynyń asyly kez bolar. Sodan baqytyń ashylsyn. Qudaı aldynda aıtar sózim: seni súıgenim ras. Buıyrmaǵanyń da ras. Qosh, Turar!

Natalá».

Erteńinde TúrSIK Kobozev pen Rysqulovtyń Ferǵana, Shymkent sapary jaıly esebin tyńdady. Kýshekın tóraǵalyq etti. Ol baıandama jasap turǵan Rysqulovqa qarap: «Bul TúrSIK-te sońǵy sóziń bolar, sabazym», — dedi ishinen. Al solshyl eserler tobynyń kósemi, Erekshe bólimniń bastyǵy Ýspenskıı TúrSIK májilisi bitisimen Rysqulovty tutqynǵa alyp trıbýnalǵa berý jónindegi orderge qol qoıyp, qaltasynda saqtap otyrdy. Ondaı qaqpannan qapersiz Rysqulov kósile sóılep, ekpin alyp turǵan kez edi:

— Ferǵana, jer jannatyndaı qut meken bolǵan Ferǵana, bul kúnde basmashylar oıran salǵan, halqy qyrylyp, qańǵyrǵan jut mekenge aınaldy. Hege? Basmashylardyń negizgi bóligi óziniń týyn nege osy Ferǵanaǵa tikti? Osynyń sebebin ashyp almaı, biz eshýaqytta shyndyqqa kóz jetkize almaq emespiz. Al ol shyndyq, joldastar, mynandaı: Ferǵanada ázirge Keńes ókimeti joq. Bar bolsa, tek orys selolarynda ǵana bar, al musylman halqyna Keńes ókimeti áli ornamaǵan. Olar áli Nıkolaı zamanyndaǵy tártip boıynsha tirshilik etip jatyr. Baıaǵy prıstavtardyń, baıaǵy bolystardyń zamanynan esh aıyrmashylyǵy joq. Prıstavtardyń atyn komısarlar dep ózgertkeni bolmasa, zaty báz-baıaǵydaı. Al bizdiń komýnıs joldastar musylman qaýymyna, onyń ishinde kedeılerge de senbeı kelgen. Kerisinshe, jergilikti halyq ta komýnıserge senbeıdi. Bizdiń komýnıs dep júrgen kisilerimiz el arasynda patshanyń generaldarynsha minez kórsetedi. Eshqandaı partıalyq jumys, yqpal joq. Ásirese Namangan, Ándijan aýdandarynda jaǵdaı osyndaı. Musylman qaýymyn partıaǵa tartpaıdy, ol — ol ma, qaıta keıbir komýnıs musylmandardy partıa jınalystaryna da qatystyrmaıdy. Musylman qaýymynyń, ásirese kedeılerdiń mal-múlkin tartyp alyp, tipti óltirip, qyrýǵa deıin barǵan. Bizdiń soldattarymyz olardy qorǵaýdyń ornyna, ózderi tonaýshy haline túsken. Qyshlaqtan jurt bezip ketken. Sonda qaıda barady? Árıne, basmashylarǵa barady. Keńes ókimetiniń ókilderimiz dep júrgenderdiń álgindeı júgensiz qylyqtaryn jaý jaǵy qalaı paıdalanǵan deseńizshi! Keńes ókimetinen pana tappaǵan baıǵustar basmashylarǵa baryp tyǵylyp, qolyna qarý alyp, endi bizge qarsy oq atyp júr. Musylmannyń kedeı qaýymy eki ottyń ortasynda qalǵan. Bir jaǵynan Keńes ókilderi, orys komýnıseri senbeı, shetqaqpaılady, ekinshi jaǵynan qaraqshylar, basmashylar tonaıdy. Musylman qaýymy ultshyl bolyp alǵan. Nege deseńiz, Eýropalyq joldastardyń qorlaýyna ushyraǵan. Olardy ultshyl etip otyrǵan ózimiz, joldastar. Komýnıserdiń programmasy, myna bizdiń, Keńes ókimetiniń shyǵaryp otyrǵan zańymyz bári durys. Bul programma boıynsha ókimet kedeıdi jaqtaýy kerek. Jarlylardy jarylqaýy kerek. Al shyndyǵynda qalaı? Qanisher Nıkolaıdyń kezinde kedeıdiń kórgen kúni qandaı bolsa, áli solaı, tipti keı jerlerde odan da ótip ketken. Ashtyqtan, qorlyqtan ólgender qanshama. Aıtýǵa aýyz barmaıdy. Proletarıattyń úkimeti nege sol proletarıaty osynshama qorlyqqa, basmashylarǵa, Ergeshke, Madamınbekke erýge májbúr ettik? Kúni keshe: «Jasasyn, Keńes!» — dep qolyna qyzyl tý alyp, qýanyshtan júregi jarylǵan jurt nege búgin keńeske qarsy shyǵyp júr? Kim kináli? Túrkistan ókimetiniń basshylary kináli.

Rysqulov osyny aıtyp, sál tynystady. Jan-jaǵyna kóz tastady. Otyrǵan jurt qozǵalaqtap qaldy. Áldekim:

— Bárimizge topyraq shashpaı, dálirek aıt! — dep qaldy.

Rysqulov qap-qara shevıot kostúminiń qaltasynan appaq bátes oramal alyp, altyn jıek kózildiriktiń áınekterin asyqpaı súrtip, úndemesten turyp aldy. Bul turys jurttyń degbirin alǵandaı, barlyǵy da bir-birimen kúbir-kúbir, sybyr-sybyr sóılesip, áldebir tosyn sóz kútkendeı Rysqulovqa sabyrsyz qaraılaı berdi.

Kýshekınniń oń kóziniń aldy jybyr-jybyr ete qaldy. Jyltyraǵan kózderin janynda otyrǵan Ýspenskııge qadady. Qoqılanyńqyrap otyrǵan Ýspenskıı Kýshekınniń nazaryn baıqap, ıyǵyn qıqań etkizdi.

Jurttyń nazary ózine ábden yntyǵa aýǵan kezde, abyr-sabyr basylyp, kabınette shybynnyń yzyńy estilgen shaqta, Rysqulov kózildirikti kıip, ishki tos qaltasynan búkteýli qatqyl qaǵaz shyǵaryp, daýystap oqı bastady:

Túrkistan úkimetiniń atyna RKP Ortalyq Komıtetiniń radıogramsy...

Rysqulov osy jerge bir toqtap, basyn qaǵazdan shalt kóterip alyp, otyrǵandardy aınala kózben tizip ótti. Kýshekın órtenip bara jatqandaı qyp-qyzyl bolyp, qopalaqtap qalǵan eken. Ýspenskıı ejireıip, oń qolymen jambasyn sıpalaı beredi. Jambasynda maýzer salǵan qaıys qalǵa bar. Sol álde jambasyna batyp barady, álde alaqany qyshyp, mazasyn alyp otyr.

— Oqy, Turar! — dedi Nızametdın Hodjaev shydamy ketip.

Radıogram mátini:

RKP Ortalyq Komıtetiniń Túrkistan úkimetiniń atyna radıogramsy.

12-shilde 1919 jyl

Komýnıserdiń Ortalyq Komıteti Túrkistan Respýblıkasy Sovetterdiń Ortalyq Atqarý Komıtetine, Komýnıserdiń Ólkelik Komıtetine habarlaıdy:

VIII sıez qabyldaǵan Komýnıstik partıanyń programmasy negizinde, jumysshy-sharýa ókimetiniń Shyǵystaǵy saıasatynyń múddesi úshin Túrkistannyń túpkilikti halqyn, partıada bar-joǵyna qaramaı, musylman jumysshy uıymdarynyń usynysyn qanaǵat tutyp, memleket qaıratkerlik isine keń túrde tepe-teńdikpen qatystyrý kerek.

Ólkelik Musylman uıymdarynyń yqtıarynsyz musylman halqynyń mal-múlkin rekvızısıalaý tyıylsyn, antagonızm týdyratyn qaqtyǵystardyń qandaıy bolsyn qozdyrylmasyn.

Túrkistannyń aldyńgy qatarly revolúsıalyq kadrlary, orys proletarıaty óziniń revolúsıalyq boryshyn aqtaıdy, Ortalyq ókimet belgilegen maqsattarǵa jetý úshin, osy joldagy qıyndyqtardy jeńý úshin bar mýmkindikterdiń bárin iske asyrady dep senemiz.

Osy pármenniń oryndalý barysy Komýnıstik partıanyń Ortalyq Komıtetine habarlansyn.

Lenın, Stalın.

— Lenın, Sta-lı-ı-ın, — dedi Rysqulov súreniń sońǵy sózin sozyp aıtqan moldadaı sozalańdatyp turyp, Lenın esimin ap-anyq sańq etkizip aıtty. Stalındi sonshalyqty sozyp turyp alǵanyn kóp adam túsinbedi. Bálkim, Rysqulovtyń ózi de túsinbedi.

Radıogram qaǵazyn qoly jetken jerge deıin joǵary kóterdi.

— Mine! — dedi qolyn silkilep turyp. — Bizdiń kópten beri zaryǵa kútken shyndyǵymyz! Shyndyq bar! Bar shyndyq!

Komısarlar dý qol shapalaqtap, oryndarynan túregelip ketti. Sasqanynan Kýshekın de umtylyp-umtylyp baryp túregeldi.

— Joldastar, tynyshtalyńyzdar, — dedi Rysqulov radıogramny áli jalaýdaı joǵary kóterip turyp. — Al osy radıogram qashan kelgen dep oılaısyzdar? Bilmeısizder. On ekinshi shilde kúni kelgen. Al búgin qanshasy? Umytpasam, aıdyń aıaǵy. Sol ýaqyttan beri habarsyz jatqanymyz qalaı? Mynaý radıogramnyń Kobozev joldastyń atyna kelgen kopıasy. Al birinshi danasy kimde dep oılaısyzdar? Kýshekın joldastyń qaltasynda. Kobozev joldas ekeýmiz Ferǵana saparynan ótken túnde oraldyq. Kobozevke arnalǵan kopıa bolmasa, biz bul radıogramnyń dúnıede baryn bilmeı áli qansha júrerimiz bir Kýshekınniń ózine ǵana aıan.

— Durys emes, jala bul, Rysqulov, — dep yshqyna túregeldi Kýshekın. — Men senderdiń Sobolevten, to estFerǵanadan oralýlaryńdy kúttim. TúrkSIK pen Sovnarkom, Kraıkom, Mýsbúro birikken májilisinde bir-aq jarıalaýdy oıladym.

— TúrkSIK, Sovnarkom, Kraıkom, Mýsbúro bári de ornynda. Olardy Kobozev pen Rysqulov Ferǵanaǵa arqalap ketken joq qoı, — dep Rysqulov Kýshekındi lezde toıtaryp tastap, halyqqa qarady: — Aspandaǵy jap-jaryq kúndi qaltaǵa, ıakı ústeldiń tartpasyna salyp, jasyryp qoıýǵa bolmaıtyny sıaqty, myna Qujatty da, Lenınniń qoly qoıylǵan Qujatty jasyryp qoıýǵa bolmaıdy. Bul Qujattyń nury Túrkistannyń túkpir-túkpirine lezde taraýy kerek. Men álgide ǵana baıandap ótken Ferǵanadaǵy adam tózgisiz jaǵdaı, jalpy Túrkistandaǵy ádilet týynyń Túrkistan tórinde áli de kóterilmegendiginen týyp otyr. Ferǵanadaǵy aýyr jaǵdaıǵa basqa faktorlarmen birge Túrkistan basshylary kináli degen sebebim sol.

— Túrkistan basshylary emes, basshysy de! — Nızametdın Hodjaevtyń daýsy qattyraq shyǵyp ketti.

Rysqulov qyzbaǵa qyzba jaýap bermeı, sabyrmen ǵana:

— Solaı-solaı, Hodjaev joldas. Biraq sol basshynyń jeteginde murnyn tesken taılaqtaı júre bergen bárimiz de kinálimiz, — dedi de, negizgi máselege kóshti:

— Men jańa ǵana oqyǵan radıogram Kobozev joldastyń qolyna búgin tańerteń tıgen. Al onyń mán-maǵynasyn bárińiz de jaqsy túsinip otyrsyzdar. Bul radıogram boıynsha bizdiń partıamyzdyń Ortalyq Komıteti Túrkistan Komýnıstik partıasyna, Túrkistan úkimetine dúnıejúzilik máni bar úlken mindet júktep otyr. Bul mindetterdi durys túsinip, is júzinde durys oryndaý Túrkistannyń ishki tirshiliginiń múddesi úshin ǵana emes, jalpy Keńes ókimetiniń Shyǵystaǵy saıasaty úshin de orasan zor máni bar. Áleýmettik revolúsıa bir halyqtyń, ıakı bir ulttyń ǵana múddesin kózdep qoımaıdy, ol búkil dúnıe júzi ezilgen tabynyń múddesin ditteıdi. Ezilgen proletarıattyń jaýynger organy — III Internasıonaldyń negizgi kindik maqsaty tek Batystyń ǵana emes, Shytystyń da revolúsıalyq kúshterin biriktirý. Sonda ǵana bir ulttyń bir ultty, ıakı ústem taptyń kedeı tapty janshýy túbegeıli joıylmaq. Reseıdiń Federatıvti Respýblıkasy, máselege, mine, osy turǵydan kelip otyr. Sondyqtan RSFSR-diń árbir bóligi de máselege, tek óz turǵysynan ǵana emes, jalpy federatıvtik, dúnıejúzilik problemalar turǵysynan qaraýy kerek. Bul túpki máseleniń Túrkistanǵa da qatysy bar, óıtkeni Túrkistan RSFSR-diń bir bóligi. Al Túrkistan bolatyn bolsa, búkil Shyǵystyń qaqpasy ispettes. Túrkistan Shyǵys pen Rossıany jalǵastyryp tur. Túrkistan — patshalyq Reseıdiń otary boldy. Ezildi, qanaldy, qorlyqty da, zorlyqty da kórdi. Al sosıalısik revolúsıa Túrkistanǵa Keńes ókimetin ornatty. Osynyń bárine búkil Shyǵys kóz tigip otyr. Qaıtalap aıtamyn, kóz tigip otyr. Túrkistanǵa Keńes ókimetin ornatyp, komýnıser keldi. Endi olar ne ister eken? Túrkistannyń patshadan qorlyq kórgen, japa shekken halqyna ne berer eken? — dep árbir qımylyn qalt jibermeı qarap otyr. Al biz, Komýnıstik partıanyń saıasatyn iske asyrýǵa mindetti basshylar ne istep otyrmyz? Aıtyńyzdarshy, ne istep otyrmyz?

Sońǵy sózdi Rysqulov yshqynyńqyrap aıtty. Túrkistan basshylary siltideı tynǵan.

— Partıa aıtady, onyń Ortalyq Komıteti aıtady: «Komýnıstik partıanyń VIII sıeze qabyldaǵan programmasynyń negizinde jumysshy-sharýa ókimetiniń Shyǵystaǵy saıasatynyń múddesi úshin, Túrkistannyń jergilikti halqyn memleket isine keńinen jáne halyq sanyna qaraı proporsıonaldy túrde qatystyrý kerek, — deıdi. Jáne bul rette, olardyń partıa múshesi bolýy mindetti emes, tek olardyń kandıdatýrasy musylman jumysshy uıymdary arqyly usynylsa, jetkilikti» dep otyr. «Musylman qaýymynyń mal-múlkin ólkelik musylman uıymdarynyń kelisiminsiz tartyp alý úzildi-kesildi tyıylsyn dep otyr. Arada arazdyq týdyratyn alaýyzdyq tyıylsyn» dep otyr.

Mine, radıogram osylaı deıdi.

Al biz she? Biz ne istedik? Ne istegenimizdi jańa ǵana men Ferǵana aınasy arqyly kórsettim. Ol az bolsa, Kobozev joldas kórsetti. Bizdiń osynymyz partıa saıasatyn oryndaǵandyq pa? Joq, joldastar, partıa saıasaty Túrkistanda óreskel burmalandy. Ózderin «maksımalıster», «qart komýnıser» dep ataıtyn Túrkistan basshylary jergilikti musylman halqyna (Musylman halqy degen uǵym dinı turǵydan aıtylyp turmaǵanyn ózderińiz bilesizder. Musylman degen uǵym — ózbek, qazaq, qyrǵyz, túrikmen, tájik, tatar, uıǵyr, dúngen t.b. degen sóz), ıá, musylman halqyna álgi «maksımalıster», «qart komýnıser» senimsizdik bildirdi. Oǵan jaýap retinde musylman halqy da Túrkistan basshylaryna, ıaǵnı Túrkistandaǵy Keńes ókimetine senbeıtin halge jetti.

Álgi «maksımalıster» basshysy Kýshekın joldas bolyp, armándardyń «dashnaktarymen» «dostasyp», olarmen qoıan-qoltyq aralasyp, qoldaryna qarý berdi. «Basmashylarmen» soǵysyńdar dedi. Al «dashnaktar» qarýlanyp alǵan soń, ózderiniń Kavkazdaǵy istegen sumdyǵy az bolǵandaı, Ferǵanadaǵy «basmashylarmen soǵysyp jatyrmyz» degendi jeleý etip, beıbit halyqty qyryp berdi. Bul jóninde Kobozev joldas ekeýmizdiń bultartpas faktilerimiz bar.

Al endi basmashylarmen soǵysyp júrgen bizdiń keıbir jaýynger otrádtardyń áreketine nazar salyńyz. Bir dokýment keltireıin.

«Samarqan jaýynger otrádynyń buıryǵy. Namangan qalasynyń halqyna, 4-sáýir 1919 j. Namangan qalasy.

...Ferǵana oblysynda jáne Namangan qalasynda Ergesh, Madamın-bek jáne basqalardyń basshylyǵymen oıran salyp júrgen qaraqshylar proletarıattyń ókimeti emes, demek olar senderdiń, kedeılerdiń múddesin kózdemeıdi, óıtkeni bul qaraqshylardyń quramy baılardan, orys kapıtalıserinen, ofıserlerden jáne basqa ońbaǵandardan quralǵan.

Namangannyń musylman halqyna buıyramyn: Aralaryńda jasyrynyp júrgen qaraqshylardy dereý ustap berińder. Eskertemin: eger osy buıryq jarıalanǵannan keıin 24 saǵattyń ishinde atys toqtalmasa, qaraqshylardy ustap bermeseńder, onda barlyqtaryńnyń úıleriń qaraqshylarmen birge jer betinen joıylady.

Musylman joldastar, esterińde bolsyn, eger qarsylasa berseńder, túp-túgel joıylasyńdar. Sondyqtan da 24 saǵattan qalmaı, Namangan stansıasyndaǵy Samarqan jaýynger otrádynyń shtabyna kelissóz júrgizý úshin delegat jiberińder. Eger aıtqan merzim ishinde delegat kelmese, buıryq oryndalady, báriń de joıylasyńdar.

Samarqan jaýynger otrádynyń komandıri Gýsha, otrád adútanty Býsverov».

Mine, Ferǵanadaǵy tragedıanyń bir túri. Basmashylardy ustap ber, ustap bermeseń, aqsyń ba, qarasyń ba, kinálisiń be, kináli emessiń be, — báribir, jer betinen joıylasyń. Budan ótken soraqylyq bola ma, joldastar!

Rysqulov sál kidirip baryp, óz suraǵyna ózi jaýap berdi: — Bolady eken. Jáne bolǵanda qandaı? Jalalabad aýdanynda bizdiń jergilikti ókimet musylman halqyna senbesten, kýlaktardy qarýlandyrǵan. Al qarýlanyp alǵan kýlaktar Keńes ókimetine qarsy kóterilgen, nátıjesinde taǵy da jergilikti musylman kedeıleri qyrylǵan.

Mine, joldastar, aıta berse, bul tragedıaly áńgime áli uzaqqa sozylady. Ýaqyttaryńyzdy da kóp aldym, endi tujyrymdaıyn.

Sonymen, álgi aıtylǵan kartınalardan keıin Túrkistanǵa kóz tigip otyrǵan búkil Shyǵys ne kórip otyr dep oılaısyzdar? Osyndaı sumdyqtardy kórip otyrǵan Shyǵys halyqtary: aýǵandar, ırandar, úndiler, qytaılar Keńes ókimetine ishi bura ma, joq pa? Komýnıserdiń isi adal ekenine sene me, joq pa?

Mine, bizdiń «maksımalısterdiń» partıanyń Ortalyq Komıtetiniń saıasatyn Túrkistan tirshiliginde burmalap, óz ókimetimizge asa zıan keltirgen jeri osy. «Maksımalıster» osy ýaqytqa deıin partıanyń ult saıasatyn óreskel burmalap, tabanǵa salyp, taptap keldi. Al endi myna radıogram jaǵdaıdy kúrt ózgertse kerek.

Jańa siz «Skoblev, Skoblev» dep qaldyńyz, joldas Kýshekın. Aldymen túrikmenderdiń Gek-Tepesin, sońyra Ferǵananyń tól halqyn qanǵa bóktirgeni úshin, patsha «Ferǵana» degen atty joıyp, qalanyn atyn «Skoblev» qoıǵany ras. Túrkistanda Keńes ókimeti ornaǵannan keıin, TúrkSIK-tiń jarlyǵy boıynsha, otarshyldyqtyń ozbyr qanisheri Skoblev aty óshirilip, qalaǵa qaıtadan «Ferǵana» aty berilgenin siz qalaısha umyttyńyz? Ol az bolǵandaı «Skoblev» atyn qaıta jańǵyrtý týraly astyrtyn parman bergensiz. Muny halyqtan nesine jasyrasyz? Patsha zamanynyń eń zalym otarshylyn tý etip kóterý de «maksımalıster» programmasyna kiretin bolǵany ma? Osynyń bárinen keıin sizde jáne sizdiń tobyńyzda komýnıstikten ne qaldy?

— Boldyńyz ba, joldas Rysqulov?

Kýshekın shyn aıqasqa aqyrǵy kúshin jınap alǵandaı, shıyrshyq atyp, shıraq sóıledi.

— Ázirshe boldym, — dedi Rysqulov ornyna otyra berip.

— Siz kinálap otyrǵan myna biz, maksımalıster, sizge senbeımiz, Rysqulov. Álgi aıtqan ertegińizge de senbeımiz. Nege senbeıtinimizdi qazir TúrkSIK, Kraıkom, Mýsbúro, Sovnarkom múshelerine TúrkSIK tóraǵasynyń orynbasary, Erekshe bólim bastyǵy Ýspenskıı aıtyp beredi. Sóıleńiz, joldas Ýspenskıı.

Eńgezerdeı eńseli Ýspenskıı oryndyqty satyr-sutyr serpip tastap, ornynan atyryla turyp, qos qolymen jalpaq beldikti qynap, maýzerdiń qabyn bir sıpap qoıdy.

— Joldastar! — dedi Ýspenskıı qoıý daýsymen gúr etip. — Baıqaımyn, bárińiz de Rysqulovtyń syldyraǵan sulý sózderin uıyp tyńdap qaldyńyzdar. Sóıtip qalýlaryńyz da múmkin. Rysqulov ózgelerdi qaralap, ózi sútten aq, sýdan taza bolǵysy keledi. Álgi aıtqan aıyp sózderiniń báriniń negizi bolmaǵany bylaı tursyn, óziniń astyrtyn júrgizgen áreketteriniń qanshalyqty qaýipti ekenin sizder, tipti sezip te otyrǵan joqsyzdar. Rysqulov — Keńes ókimetine jurtty qarsy qoıý úshin óz týysqanyn bolys saılatyp, kedeılerdiń mal-múlkin talan-tarajǵa saldyryp, kópshiliktiń narazylyǵyn týdyrdy. Rysqulovtyń týysqandary basmashylar qatarynda júr. Rysqulov olar arqyly basmashylarmen baılanys jasap otyrady. Rysqulov patsha sheneýnigi, Chernáev ýeziniń burynǵy bastyǵy general Kolosovskııdiń qyzyna úılenedi, ol qyzdyń bóle atasy patsha polkovnıgi Prıhodko Osıpovtyń oń qoly bolyp, Tashkenttegi býntqa qatysyp, bizdiń komısarlardy atady, tutqynǵa alynady. Tutqynnan ony Rysqulov bosatyp, qashyryp jiberedi. Prıhodko baryp, basmashylarǵa qosylady. Aǵylshyn shpıony Beılı ekeýi Ferǵanada Rysqulovtyń tumsyǵynyń astynan taǵy qashyp ketedi. Rysqulov ókimet basyna óz tamyr-tanystaryn jınaýǵa tyrysady. Ult máselesi degendi óz bas paıdasyna sheshkisi keledi. Ókimetti óz qolyna tartyp alǵysy keledi. Munyń aty bir sózben aıtqanda: kontrrevolúsıa!

Ýspenskıı dáý judyryǵymen ústeldi qoıyp qalǵanda, otyrǵandar selk etti. Ústel ústindegi shyny saýyt shorshyp túsip, ishindegi kók sıa tuqshıyńqyrap otyrǵan Kýshekınniń bet-aýzyna, qolyna, kıimine shashyrap ketti.

Ýspenskıı jeli shyǵyp ketken doptaı jıyrylyp, búk túsip, dereý oramalymen Kýshekınniń ústin súrtip:

— Keshirińiz, keshirińiz... — deı berdi.

Kýshekın bet-aýzyn aıǵyzdap, aq oramalmen súrtip turyp:

— Úzilis, — dedi.

Dálizge shyqqanda Kobozev Rysqulovty qoltyǵynan alyp:

— Saspa, bári jala, — dedi.

— Jala da kúıe sıaqty, kúıdirmeıdi, biraq qaralaıdy, — dedi Rysqulov ezý tartyp.

Bulardyń janynan sál ǵana bas ızep Názir Tórequlov óte berdi. Anadaıdan aıqaılap Tursynhodjaev taıandy:

— Mundaı ospadarsyzdyq qaıda bar? Bas kóterer bireý shyqsa, dereý tobyqtan uryp qulatpaq. Bola qoımas, kónbespiz, Turar! Áı, Nızamedın, bul ne qyzyq? Úndemeı qalmaıyq.

— Árıne, árıne, — dep Nızamedın shyqshytyn bultyldatty.

— Áı, Turar-aı, patshanyń quıyrshyǵynyń qyzyn alyp neń bar edi, saǵan basqa qyz tabylmady ma? — dep tilin shaınaı sóılep Sultanbek Hodjanov jetti.

Sanjar Aspandıarov sabyrly, aqyldy kisi ǵoı:

— Sultanbek mundaıda da qyrshańqy sóıleıdi, — dep qaldy.

— Sultekeń meni sý túbine ketti dep oılaıdy ǵoı, meni sý túbine patsha da batyra almaǵan. Al ózimniń Keńes ókimetim meni qorlatpas, — dedi Rysqulov eńsesin túsirmeı, qasqaıa qarap.

Adamdardyń tabıǵaty qyzyq. Jańa ǵana Rysqulov sóılegende onyń bultartpas faktilermen aıtqan logıkasy kúshti, saıası tuǵyry myqty baıandamasyna bári tánti bolǵan. Bári de ishinen, Kýshekın revolúsıaǵa qansha eńbegi sińgenmen, eski minez-qulyqtan, otarshyldyq ádettiń sarqynshaǵynan aryla almaǵan, jergilikti halyqtyń arman-tilegin, muń-muqtajyn bile bermeıtin dańǵalaqtaý, dańǵazalaý adam. Sondyqtan onyń ókimet basynda otyrýy retsiz, — dep otyrǵan. Eger sol kezde daýysqa salyp jiberse, olar oılanbaı-aq, Kýshekındi ornynan alýǵa daıyn edi.

Al endi, álgi Ýspenskııdiń Rysqulovqa úıip-tókken aıybynan keıin, onyń bárine túgel sene bermese de, árkimniń kóńilinde bir daq qaldy. Revolúsıaǵa párýana berilgen adam emes eken ǵoı dep bireýler ishteı oılanyp qalsa, endi bireýler «kontrrevolúsıoner» degennen shoshyp ketip, Rysqulovtan boılaryn aýlaǵyraq sala bastap edi.

Endi bir parasy, mysaly, Sultanbek Hodjanov sıaqtylary ashyqtan-ashyq tabalap ta qaldy. «Patshanyń quıyrshyǵynyń qyzyna úılenip» deıdi-aý, ol qyz týraly ol ne biledi? Rysqulovtyń ony bala kezden, kóktemdegi aspandaı jáýdir, tap-taza sábı shaqtan beri súıetinin Sultanbek ne qylsyn?

Qaıran ákesi Rysquldyń:

Alystan jylqy aıdadym jırenmenen,

Dúnıe bir qısyq jol ıreńdegen.

Basqa qyzyq degenniń bári jalǵan,

Shyn qyzyǵy dúnıeniń súıgenmenen, —

degen ánin Sultanbek estimegen ǵoı, áldeqalaı elden estigenmen onyń túbirine úńilip, mánin uqpaǵan ǵoı.

«Sultekeń jaryqtyq jalyndy adam, — dedi Rysqulov onyń sál daraqylaý kúlkisin alystan qulaǵy shalyp. — Orator deseń — orator, sheshendikti oǵan Qudaı tabıǵatynan bergen, aqkóńil ańqyldaqtyǵy da bar. Biraq bir qyńyraıyp, syńar ezýlep ketetin qý minezi jaman. Eski aýyldyń qazaqbaıshylyǵy, top quryp, jik jasaqtap júretini jaman. Er minezdi tiktigi, shirkin, aýyl jaqtyqtan arylsa ǵoı».

Rysqulov tóńirekke kóz salady.

Iá, adamdardyń ásheıinde bári sypaıy-sylań, syryn bile bermeısiń. Kimniń kim ekeni amalsyz seziletin bir sátter bolady ómirde. Túrkistan qaýymynyń qaımaǵy ispettes qaıratkerleri qazir keń vestúblde ekeý-ekeý, úsheý-úsheý — bireýleri top-top sóılesip, shotyrlanyp tur da, bireýleri arly-berli qydyrystap júr. Kóbisi temeki tartady. Ara-tura Hydyr-Alıev sıaqty nasybaı atatyndary da bar. Ózbek aǵaıyndardyń ishinde bul da sýyrylyp shyǵyp kele jatqan talantty qaıratker. Ras, Rysqulovpen qyńyr kele beretini de bar.

Tashkentke Marydan taıaýda jańa qyzmetke aýysqan túrikmen týysqan Qaıǵysyz Atabaev osyndaǵylardyń kóbinen eresekteý kórinedi. Bul áýeli solshyl-eserler partıasynda júrdi de, Osıpov soıqanynan keıin, eserlerdi tastap, bólshevıkter partıasyna kirgen. «Adasqannyń aıyby joq, qaıtyp úıirin tapqan soń» demekshi, anadan týǵannan marksıs bolmadyń dep aıyptaý, árıne, josyqsyz. Áıtpese, Kýshekınniń ózi áýeli 1905 jylǵa deıin «Býnd» partıasynda bolar ma edi? Bólshevıkter qataryna sol atyshýly 1905 jyly kirgen. Ózin «eski komýnıs, maksımalıst» sanaıtyny sondyqtan.

Osy toptyń ishinde óziniń symbatymen, erekshe ınabattylyǵymen, júris-turys máneriniń jumsaqtyǵymen birden kóz tartar jigit — buharalyq Faızolla Hodjaev. Buhara áli Túrkistan respýblıkasyna qosyla qoımasa da, Faızolla Tashkentpen jıi baılanysyp, Buhara ámiri Seıd-Álim hannyń tamyryn bosatyp, onyń qulaý sátin jaqyndatyp júrgen erdiń biri. Shyqqan tegi solaı, baı-mıllıonerdiń balasy. Máskeýde, shetelde oqyǵan. Sóıte tura, bólshevıkter ıdeıasyn ustanyp, revolúsıa jolyna birjola berilgen azamat. Uly revolúsıa múddesi jolynda shyqqan tegimen at quıryǵyn kesisken adamdar az bolǵan joq. Mysaly, Kollantaı patsha generalynyń, dvoránnyń qyzy. Sondyqtan Faızolla Hodjaevtyń Seıd-Álim handy emes, bólshevıkterdi jaqtap shyǵýy — ýaqyttyń sarynyn tanı bilgen darynnyń nyshany edi.

Bulardyń ishinde Rysqulovtyń kózine asa jyly ushyraıtyn eki adam bar. Biri — Qabylbek Sarmoldaev, ekinshisi — Tórequl Aıtmatov. Qabylbekpen sonoý bala jastan, Merkeden bir mektepte, bir partada otyryp oqyp, birge týǵandaı bolyp ketken. Ol qazir Syrdarıa gýbıspolkomynyń tóraǵasy. Oǵan Áýlıeata, Shymkent, Aqmeshit ýezeri qaraıdy. Bul qyzmetke aýysqanyna eki úsh aıdaı bolǵan. Qabylbek jańa úziliske shyǵa salysymen:

— Oý, Turar, myna solshyl-eser neǵyldep ottap tur? Jalanyń da bir ólshemi bolmaı ma? Men sóılesem qaıtedi? — dep abyrjyǵan syńaı tanytty.

— Qoıa tur, aptyqpa, — degen oǵan Rysqulov.

Tórequl Aıtmatov — osy kóptiń ishindegi bárinen jasy. Ony Rysqulov Áýlıeatadan bilýshi edi. Qyrǵyzdyń Talasynda atyshýly Dmıtrıevka kóterilisi deıtin kýlaktar kóterilisin Rysqulov ózi bastap tunshyqtyrǵanda, qyzyl jasaqshy jastardyń jetekshisi osy Tórequl Aıtmatov bolatyn. Áýlıeatadan otyz shaqyrym joǵary taý betinde, Manas batyr shoqysynyń túbinde, Sheker deıtin aıyl bar. Sol Shekerdegi Aıtmat Áýlıeataǵa tartylǵan temir joldyń jumysshysy bolǵan kózi ashyq adam. Tórequldy Áýlıeataǵa aparyp oqytqan.

Tórequl Aıtmatov bir ǵana Rysqulovty, Áýlıeatada Keńes ókimetin ishki jaýdan, kýlaktar men baılardan qorǵap qalý úshin keýdesin oqqa tosqan, revolúsıa úshin janyn aıamaǵan Rysqulovty biledi. Rysqulovtyń revolúsıaǵa adal ekenin óz kózimen kórgen. Endi kelip, myna Túrkistan basshylary Kýshekın men Ýspenskıı Rysqulovty kontrrevolúsıoner dep jarıalamaq. Bul qalaı?

Balań jigittiń kózinen osy tilsiz suraqty uqqan Rysqulov Tórequl Aıtmatovtyń arqasynan qaǵyp:

— Bárine áli kóziń jetedi, jıen. Tańdanbaı-aq qoı. Bul da revolúsıa. Al revolúsıa maıdansyz bolmaıdy, — dedi.

Jez qońyraý syńǵyrlady. Qońyraý daýsy estilse, selk etetin ádet Rysqulovtan áli qalmady. Baıaǵy ákesiniń aıaǵyndaǵy temir kisen syńǵyry sap etip qulaǵyna, kóz aldyna kele qalady. Biraq lezde boıyn jınap, basyn kótere ustap, zalǵa bettedi. Qaı kezde de, qaı zamanda da shyndyqty tý etip ustaǵan adamnyń júzi jarqyn, basyn tik kóterip júredi. Rysqulovqa álgide taǵylǵan aıyptar qansha aýyr bolǵanmen eńsesin eze almady. Muny kórip Rysqulovtyń dostary ǵana emes, ishteı jek kóretinder de súısindi. Kýshekın kıim aýystyryp kıipti. Galstýksiz, kesteli jaǵa aq kóılek, sur pıjak, betin ysqylap jýǵannan bolar, qyzara bórtińkirep tur.

Birinshi bolyp sózdi Kobozev aldy.

— Men bilemin, joldastar qazir sózdi, durysyraq aıtsaq jaýap sózdi Rysqulovtan kútip otyr. Rysqulovtyń jaýapqa daıyn ekenine meniń kúmánim joq. Biraq ózara salǵylasyp, kiná taǵysýdan qandaı paıda? Biz bul jerde bir-birimizge ahırettiń aýyr jazalaryn arqalatpaı, eń aldymen el qamyn, respýblıka jaǵdaıyn, onyń taǵdyryn oılaýymyz kerek qoı. Árıne, Rysqulov joldas baıandaǵan jaǵdaıdyń tolyq shyndyq ekenine men ózim kýá. Sondyqtan Kýshekın, Ýspenskıı joldastar jeke bastyń kegi úshin, esep aıyrysý úshin aramter bolmaı, ketken kemshilikti qalaı tezirek joıý jaǵyn oılastyrǵany aqyl bolar edi dep oılaımyn. Eń aldymen, radıogramny jedel túrde jarıalap, jaryqqa shyǵaryp, jer-jerde osyǵan baılanysty jınalystar ótkizip, partıanyń ult saıasatynyń mán-maǵynasyn halyqqa meılinshe túsindirý kerek.

Men budan biraz ýaqyt buryn Mýsbúro konferensıasynda sóılep bylaı degen edim: «Túrkistan respýblıkasyndaǵy halyqtyń 95 paıyzy musylmandar, tek 5 paıyzy ǵana orystar. Al osy 5 paıyzy búkil ókimetti óz qolynda ustap otyr. Azdyq kóptikke ústemdik etip otyr. Biraq bul ýaqytsha jaǵdaı. Musylman qaýym tolysyp, jetilgen kezde respýblıkaly basqarýdy solardyń qolyna beremiz de, olarǵa biz kómektesip otyramyz», — degen edim. Odan beri birshama ýaqyt ótti, musylman halyqtardyń arasynan nebir talantty qaıratkerler shyqty. Demek, radıogramda aıtylǵandaı, respýblıkanyń halyqtar sanyna qaraı, proporsıonaldy túrde basqaratyn kez keldi. Partıa erkin is júzine asyra bastaýymyz kerek. TúrkSIK-tiń quramyn, Sovnarkom, Kraıkom quramdaryn qaıta qaraýǵa týra keledi. Jáne bul qubylys gýbernıalyq, ýezik, bolystyq zvenolarda túgel júrgizilýge tıis. Sondyqtan bul jerde usaq-túıek, yryń-jyryń áńgimeni qoıyp, túbegeıli máseleler sheshýge kiriseıik. Máseleni TúrkSIK-ten bastaǵan jón ǵoı dep oılaımyn. RSFSR-diń Ortalyq ókimetiniń Tótenshe ókili retinde barlyǵyńyzǵa usynys jasaımyn: Túrkistan ókimetiniń basynda osy ýaqytqa deıin Túrkistannyń negizgi halyqtarynyń birde-bir ókili otyrmapty. Bul ádilettilik emes. Buryn daıar kadr joq degen jeleý aıtyp keldik. Endigimiz tym óreskel. Sondyqtan Kýshekın joldasty TúrkSIK tóraǵasy mindetinen bosatyp, ornyna prezıdým múshesi Rysqulov joldasty saılaý týraly usynys qoıamyn.

— Provokasıa! — dep Kýshekın ornynan atyp turdy. Denesi aýyr, ornynan úsh umtylyp áreń turatyn kisiniń bul joly sonshama atyrylǵany tańǵaldyrarlyq. Jez qońyraýdy ústeldiń shetinen sheńgeldep alyp qaǵyp edi, qońyraýdyń úni tutyǵyp, shyqpaı qaldy. Sonda baryp Kýshekın sheńgelin jazyp, qońyraýdy tóbesindegi tutqasynan ustaǵanda, syńǵyrlap ala jóneldi. — Tynyshtalyńyzdar! Bul kontrrevolúsıa! Ókimetti basyp alý degen osy. Bul úshin trıbýnalda jaýap beresizder áli. Kobozev — kontra. Rysqulov qylmysty adam. Ekeýiniń de isin trıbýnalǵa ótkizý kerek. İshki ister komısary Nysanbaev! Tutqyndańyz ekeýin de!

— Tutqyndaı almaımyn, joldas Kýshekın! — dedi komısar Nysanbaev ornynan ushyp turyp. — Quqym joq. TúrkSIK-tiń sheshimin shyǵaryp berińiz. Sonda tutqyndaımyn.

— Ne degen masqara! Biz qaıda otyrmyz? TýrkSIK qashannan beri jazalaý organy edi! Toqtatyńyz bul júgensizdikti! — dep Nızameddın Hodjaev qalsh-qalsh etip, ushyp turdy. Ony kórip Saǵdýlla Tursynhodjaev kóterildi.

— TúrkSIK — myna bizbiz. Áýeli daýysqa salyńyz. Sizdi kim jaqtar eken, joldas Kýshekın? — dedi ol zildene sóılep.

— Bul ne, zagovor ma, býnt pa?! — dep Kýshekın býlyǵyp bara jatty. — Meni jaqtaıtyn adam tabylmaıdy dep oılaısyz ba? TúrkSIK múshesi Klevensov, qaıdasyz? Sóz Chernáev ýeziniń ókili, TúrkSIK múshesi Klevensovqa beriledi. Tynyshtalyńyzdar! Tyńdańyzdar! Sizder qyzǵyshtaı qorǵaıtyn Rysqulov týraly ne aıtar eken?

Klevensov — jaǵy sopaq, shekesi qýshyq, judyryqtaı basynda sırek shashy bar, qulaqtary edireıgen, eshkibastaý kisi edi, orynan yldym-jyldym tez turyp, aýzy súıreńdep ala jóneldi.

— Qurmetti joldastar! Men, Kýshekın joldas aıtqandaı Chernáev ýezinenmin. Bylaısha aıtqanda, Rysqulov joldastyń jerlesimin desem de bolady, — dep mekirene bir kúlip aldy. Kekesinmen aıtqany bilinip qaldy. — Al Chernáev ýeziniń patsha kezindegi bastyǵy general Kolosovskıı ekenin barlyǵyńyz jaqsy bilesizder. Sol generaldyń týǵan qyzyn Rysqulov alyp otyr. Generaldyń ózi qazir joq, bir derekterge qaraǵanda, Kaspıı mańaıynda, aǵylshyndarǵa qosylyp, Keńes ókimetine qarsy áreket jasap júr degen laqap bar. Meıli, oǵan Qudaı jar bolsyn. Al endi Rysqulov generaldyń qyzyn tegin aldy dep oılaısyz ba? Jo-joq, qalyńmal berip aldy. Iá, ıá, senbeısizder me?

— Turardyń ákesinen qalǵan úıir-úıir jylqy, qora-qora qoı, kele-kele túıe joq edi ǵoı, nesin beredi?! — dep Sultanbek Hodjanov ázil-shyny aralas qarq-qarq kúlip aldy. Sóıtti de janynda otyrǵan Sanjar Aspandıarovqa aýzyn qolymen qalqalap sybyrlady.

— Áı, Turar-aı, áıteýir, oıazdyń qyzyn alyp ne jyny bar, qyz tabylmaı qalǵandaı...

Aspandıarov qabaǵyn bir kóterip, jaqtyrmaǵan yńǵaı tanytyp, nazaryn Klevensovqa burdy.

— Sulteke, sabyr etińiz, sabyr túbi sary altyn degen, — dep Klevensov qazaqsha sýdaı sóılep, maqaldap ala jónelgende, Kobozev jaǵasyn ustaı tańǵaldy. — Sulteke sabyrly jeter muratqa, sabyrsyz qalar uıatqa degen. Ras aıtasyz, Rysqulovtyń ákesi balasyna baı mura qaldyrmaǵan. Biraq Rysqulov amalyn tapqan. Generaldyń báıbishesine, ıaǵnı generalshaǵa, ıaǵnı qalyńdyqtyń sheshesine Rysqulov ne bergen dep oılaısyzdar?

Klevensov kózin jyltyń-jyltyń etkizip, jan-jaqqa qarap alyp, saltanatty únmen:

— Mankent mańynan jer bergen! Vot! Al qansha jer dep oılaısyz? Tup-týra jıyrma desátına! Al jer degenimiz memleket menshigi dep júrgen joqpyz ba? Lenınniń ózi «Jer — sharýalarǵa!» dep Deklarasıa jarıalaǵan joq pa? Al Rysqulov ne isteıdi? Jerdi sharýaǵa emes, bylaısha aıtqanda, generaldyń qatynyna beredi. Óziniń enesi, bylaısha aıtqanda. Al bul, bylaısha aıtqanda, jańa zamanǵa saı qalyńmaldyń jańa túri emeı, nemene, o?

Kúrjıgen Ýspenskıı qol soqty. Biraq ony eshkim qostaı qoımady.

— Solaı, joldastar, — dedi Klevensov óziniń shabyttana aıtqan sózine jurt enjarlaý qaraǵanyna qanaǵattanbaı. Áli de bir qaınaýy ishinde shyǵar dep sózin qaıta jalǵady. — Ol Mankent mańy buryn da general Kolosovkııdiń menshigi bolatyn: Keńes ókimeti ony generaldan tartyp aldy, al Rysqulov qaıtadan qaıtaryp berdi. Kórdińiz be, qalaı?..

— Áı, Turar-aı, ustalmaıtyn jerden ustalasyń-aý, — dep kúbirlep Sultanbek Hodjanov dáý basyn qozǵap-qozǵap qoıyp, qos jýdyryǵymen alshysynan túsken saqadaı mańdaıyn tirep, tómen qarap otyr.

— Bos sóz, — dedi Saǵdýlla Tursynhodjaev túk bolmaǵandaı jaıbaraqat sóılep. — Jerdi qazir sharýalar ıgere almaı jatyr. Kúsh-kóligi joq. Jerdi ýaqytsha jalǵa bere turý týraly SIK-tiń dekreti bar. Ony Klevensov shynnan bilmeı tur ma? Sol dekretke qol qoıǵandardyń biri Ýspenskıı kimge qol soǵyp otyr qazir? Bos sóz! — dep qolyn bir-aq siltedi.

Bas kózir etip ustap otyrǵan Klevensovty Tursynhodjaev bir-aq sózben toıtaryp tastaǵanyn kórgen Kýshekınniń qabaǵy salbyrap túsip ketti.

Rysqulov sóz surady.

Kýshekın «meıli» degendeı, basyn samarqaý ızedi.

— Joldastar, meniń sóılemeı qoıýyma bolar edi, men úshin Tursynhodjaev jaýap berip te qoıdy. Degenmen, kóńilderińizde túıtkil bar. General Kolosovskııdiń qyzyna úılengenim ras. Onyń tarıhy uzaq. Bárin aıtyp jatýǵa ýaqyt joq. Jáne bárin aıtyp jatý mindet emes. Árkimniń basqaǵa aıta bermeıtin syry bolady. Bárin basynan bastap aıtsam, ol tarıh sonoý meniń túrmede otyrǵan balalyq shaǵyma, 1905 jylǵa ketedi. Ony túgel qoparyp qaıtemin. Biraq men general qyzyna úılengennen komýnısigim ózgergen joq. Dúnıeniń bar sumdyǵyn meniń basyma úıip-tógip jatqan jandar mahabbat týraly ne biledi? Álde komýnıserde mahabbat sezimi bolmaıdy dep oılaı ma? Ondaı oılaıtyn kisiler Lenınniń Armandqa mahabbat, otbasy týraly jazǵan hattaryn oqyǵany, oqyp qana qoımaı, túp-túgel túsingeni durys bolar edi dep oılaımyn. Iá, meniń enem Kolosovskaıanyń SIK dekreti negizinde jazǵan aryzyna jer berilsin dep qol qoıǵanym ras. Kolosovskaıa kisi jaldamaıdy, óziniń eki qolymen tastaq jerdi óńdep, azyn-aýlaq ogorod salady, qalǵan ýchastogi jemisi az eski alma aǵashtary. Meniń enem qazir Klevensov aıtqandaı «generalsha» emes, orystyń naǵyz sharýa áıeli. Onyń alaqanynda kústiń taby bar. Al endi jerdi, shyn máninde, kim baýyryna basyp otyrǵanyn bilgilerińiz kelse, ol myna — Klevensov. Aqsý-Saıram boıynyń nebir jánneti, shuraıly jerlerin Klevensov áýleti Stolypın reaksıasy kezinde, jergilikti qazaqtardy qyryp-joıyp, tamtyǵyn taýǵa, sý shyqpaıtyn órge qaraı ysyryp, ornyn basyp alǵan.

Sizder, ańǵardyńyzdar ma, joq pa, bilmeımin? Klevensov qaıta-qaıta «Chernáev ýezi, Chernáev ýezi» deı beredi. Chernáevtiń sońynan birazdan keıin «Týrkestanskıe vedomostı» degen gazet bylaı dep jazdy: «Kırgızdardyń jerin tartyp alýǵa uıalyp-qyzarýdyń keregi joq. Óıtkeni bul jer úshin orys soldatynyń qany tógilgen. Al kóshpeli kırgızdarǵa keletin bolsaq, olar erte me, kesh pe, Lena ózeniniń saǵasynda bir kezde ómir súrgen vogýldardyń kebinin kıedi. Otarshyldyq bolmasa, kırgızdiń jerin almasa, bul jabaıy ólkege mádenıet qalaı enbek? Buǵan daý aıtqan adam kırgızdardyń mádenıettiligin moıyndaǵany. Al kırgızdarda mádenıet bar ma? Ol mádenıet bul jabaıylarǵa slaván tuqymynyń lekildep aǵylýy arqyly keledi. Munda taǵy bir jaǵdaı — tarıhtyń aıaýsyz qatal zańy bar: ómirge beıim, mádenıetti, daryndy násilmen janasqanda, mesheý jabaıy halyq ne sol ómirsheń mádenıetti násilge sińisip ketedi, ne jer betinen joıylyp ketedi...». Mine, joldastar, Klevensov osyndaı ıdeologıanyń sútin emip ósken otarshyldar tuqymynan. Chernáev ýezine Shymkent degen tarıhı aty qaıta berilgenine qaramaı, qasarysyp «Chernáev, Chernáev» dep turǵanynan-aq qaqsal kolonızatordyń ıisi múńkip barady. Al kolonızatorlar qashannan ult kadrlaryn ósirýge óshige qarsy bolyp kelgen, sonyń bir aıǵaǵyn búgin qulaqpen estip, kózben kórip otyrsyzdar. Meniń ótinerim: bul jıyndy aıqaı-súreńge aınaldyrmaı, máseleniń aq-qarasyna ábden kóz jetkizińizder. Rysqulov aıypty bolsa, onyń qandaı bir qyzmetine qaramaı, jazalańyzdar. Bolmasa, Klevensov sıaqtylardy aýyzdyqtańyzdar. Partıalyq, keńestik ádil sheshim kútemin. Maǵan taǵylǵan aıyptar óte aýyr, onyń anyǵyna jetetin komısıa qurýdy talap etemin. Bul shıelenis sheshilgenshe, meniń kandıdatýramdy tóraǵalyqqa usyný retsizdeý dep sanaımyn.

— Men bir nárseni túsinbeımin, — dep shydamaı ketken Nızameddın Hodjaev sóz surap jatpaı-aq ornynan atyp turdy: — Biz radıogram talqylaý úshin jınaldyq pa, joq, Kobozev pen Rysqulov joldastardan jaý izdeý úshin jınaldyq pa? Radıogramny nege osy ýaqytqa deıin jasyryp kelgen? Nege jaýap bermeıdi Kýshekın men Ýspenskıı?..

Kobozev taǵy da aıqaı-shý shyǵatynyn baıqap, áńgimeni basqa arnaǵa burdy:

— Oǵan álgide Kýshekın joldas jaýap bergen. Endi sheshim qabyldaıyq: radıogram baspasózge jarıalansyn, jer-jerde talqylansyn, iske asyrylsyn. Ekinshi Ferǵana jaǵdaıy boıynsha qaýly qabyldansyn: aldanyp, zorlyq kórip basmashylarǵa qosylǵandarǵa keshirim jasalsyn. Olarǵa kómek kórsetilsin. Azyq-túlik, jer berilsin. Al Rysqulov pen Kobozevke qoıylǵan kinálarǵa baılanysty komısıa qurylsyn. Taıaý kúnderi TúrkSIK-tiń sesıasy shaqyrylsyn.

X

Ákesiniń túsine sırek kiretin bolyp ketkenine nazalanyp júretin. Áldeqashan ólgen ákeńniń anda-sanda túsińe kirgeniniń ózi kádimgideı qýanysh. Qym-qýyt arpalystyń alys saparynda jaqynyńmen bir kezdesip, saǵynyshyńdy jubatqandaı bolasyń. Árıne, óńiń emes, túsiń ekeni ókinishti, biraq tústiń ózi de medeý. Tústiń aty — tús. Ol ólgenińdi tiriltip, sál sátke bolsa da birge júrgendeı bolasyń.

Búgingi tún ortasyna deıin sozylǵan qıan-keski aıtystan keıin Rysqulovtyń túsine ákesi emes, Kýshekın ıakı Ýspenskıı nemese Klevensov kirse kerek edi. Joq, olaı emes, ákesi keldi.

Ákesi Rysqul Qyzyl Jebege mingen eken deıdi. Talǵar taýdyń Soldat saıynda, alma aǵashtyń ashasynda otyrǵan Turardy bir qolymen kóterip, artyna otyrǵyzdy da Qyzyl Jebeniń basyn Talǵardyń kók muz shyńyna burdy. Qıalap keledi, qıalap keledi. Bıikte jaltyr shyń, tómende — shyńyraý shatqal. Ákesi úndemeıdi, sirá, tili joq. «Bul nege sóılemeıdi? Biz kórispegeli tutas bir dúnıe ótken joq pa? — Kóke? Aıtsańshy, Sahalınnen qashan qaıttyń? — deıdi. Ákesi úndemeıdi. Qyzyl Jebe jap-jaltyr muzben tike tartty. Talǵardyń kók súńgi shyńy — jalǵyz aıaq jolǵa aınalyp, aspanǵa shanshylyp ketip barady, ketip barady. Aldynda qaraıǵan bir buldyr joq. — Kóke-ay, aıtsańshy, qaıda baramyz? — Rysqul úndemeıdi. Jaltyr muzdy jalǵyz aıaq saty jolmen ketip barady. Kenet muz súńgi ushynan prıstav shyǵa kelip, tars-tars degizip atady. Ákesine oq darymaıdy, biraq Turar attyń quıymshaǵynan syrǵyp túsip bara jatady. Ákesi shap berip, Turardyń shynashaǵyna ǵana qoly ilinip, ustap qalady. Ákesiniń temirdeı qatty qolynan shynashaǵy syrǵyp shyǵyp ketedi-aý... Tars-tars myltyq atylady.

Rysqulov oıanyp ketedi. Ne bolǵanyn túsine almaı meń-zeń kúıde biraz jatady.

Esik shynynda da tarsyldap tur eken.

— Aǵataı, bireý esikti uryp tur, — dedi erbıgen jarǵaq qulaq quda balasy munyń tósegine taıap kelip.

— Estidim, Bekeı. Bul kim boldy eken, tún ishinde?

Bala shamdy jaqty. Rysqulov shalbaryn kıip, ústine jeıdesin salyp, esikke barady:

— Kim?

— Rysqulov joldas, esikti ashyńyz! — dedi óktem daýys. Revolveri jastyqtyń astynda qalyp edi. «Alsam ba eken, shynymen atysamyz ba?»

Esiktiń kúrshegin aǵytyp jiberdi.

Olar úsheý eken, úsheýi de nagandaryn oqtana kirdi.

Chekıser qujattaryn kórsetti. Rysulovty tutqynǵa alý týraly orderdi kórsetti. Bári durys.

— Qarýyńyzdy tapsyryńyz.

Revolverdi alyp berdi.

— Kıinińiz.

Kıine bastady.

— Joq, beldik taqpańyz.

Qara shevıot shalbarynan qaıys beldikti sýyryp aldy.

— Joq, galstýk taqpańyz.

Aq syzyq, qara sháıi galstýk aǵytylyp alyndy.

— Joq, saqal qyratyn aspap almańyz. Ustara alýǵa bolmaıdy.

— Saqaldy nemen qyramyz?

— Tabylady.

Rysqulov úrpıip turǵan jarǵaq qulaq quda balasyn kórdi.

— Qoryqpa, Bekeı, — dedi. — Bular áli kóredi kimmen oınaıtynyn, Rysqulovpen oınaý ońaı bolmas. Biraq ishinen: «Osıpov oıranynda Votınsev pen Fıgelskıı osylaı ketken joq pa?» — dedi. Bekeıge qarap qazaqshalap:

— Keshe úıge kelgen saqaldy orystyń qaıda týratynyn bilesiń ǵoı? — dedi. — Osy kóshede, úsh úıden keıin. Qazir biz ketken soń, sol kisige jet. Myna jaǵdaıdy aıt.

— Sóılespeńiz.

Rysqulovtyń balaǵa ne degenin úsheýi de túsinbedi.

— Muhsına apań tamaq berip turar. Erteń keledi ǵoı. Úreılenbesin. Qoryqpa, men kelemin.

— Sóılespeńiz! Sóılespeńiz, oryssha aıtyńyz.

— Bala oryssha túsinbeıdi.

— Júrińiz!

— Kettik.

Olar Sadovaıa kelte kóshesin aınalyp ketkende, bala eki ókpesin qolyna alyp, Kobozevtiń páterine jetken. Shala-pula orysshasymen oqıǵany aıtyp bola bergende, taǵy da úsh-tórt qarýly kisi Sadovaıa kelte kóshesiniń arǵy basynan sereıip-sereıip beri qaraı kele jatyr edi.

Rysqulovty «qamqorlyqqa alýǵa» tórtinshi adam qosylǵan. Ol terezeden qashyp ketpesin dep syrtta tur edi. Aldyda — bireý, artta — bireý, eki búıirinde — ekeý. Ortada — Rysqulov. Jan-jaǵy qymtaýly, jan-jaǵy tuıyq. Taban asty qara jer. Ol qaq jarylmas. Tek tóbedegi aspan ashyq. Qus emes, qanaty joq. Aspannyń ashyqtyǵynan ne paıda? Sheti kemirilgen aı kórinedi. Dúnıe sheksiz degen beker shyǵar, — dedi Rysqulov tutqyndaǵy ýaqytyn da bos ótkizbeı oıǵa ketip. — Aı qyltıyp jańa týady, tolyqsı tolady. Sodan soń qaıta bastaıdy, kemı bastaıdy. Meniń de tolysyp jetken jerim osy bolǵany ma? Shynymen qaıtý joly bastaldy ma? Ýspenskıı Osıpovtyń ádisine salsa, aı-shaı joq, atyp tastaıdy. Sot joq, tergeý joq, shyndyq joq. Bıshara Rysqulov baýyzdaǵan qoı sıaqty tyrp ete almaı kete bergeniń be? Degenmen Ýspenskıı Osıpov emes. Trıbýnalsyz atyp tastaı almas. Trıbýnal, árıne, Ýspenskııdiń, Kýshekınniń yqpalynda keter. Biraq áıteýir sot aty bar ǵoı. Rysqulovtyń sońy suraqsyz qalmas. «Rysqulov qaıda?» — dep suraıtyn partıa bar. Rysqulovty Lenın biledi, Sta-al-ı-ı-n biledi. Rysqulov pen Kobozevtiń dabyly boıynsha olar radıogram jibergen. Demek, Rysqulov izdeýsiz qalmas.

Rysqulov izdeýsiz-suraýsyz qalmas-aý. Biraq ol ólgennen keıin ózin-ózi qorǵaı almaıdy ǵoı. Trıbýnal óziniń úkiminde onyń basyna neshe túrli sumdyqty úıip-tóger: kontrrevolúsıoner der, pantúrkıst der, keńes ókimetin qulatpaqshy boldy der. Jabatyn jalasy, jaǵatyn kúıesi kóp qoı dushpannyń.

Partıa: bul qalaı boldy? Rysqulovty nege atyp jiberdińder? — dep suraǵanda shyndyqty aıtar azamat bar ma?

Rysqulovty endi osy oı qınady. Úzeńgi qaǵysyp, keıde kerildesip júrgen joldastaryn kózben tizdi. Estisi Názir Tórequlov, óte saýatty, shetel tilderin de biledi, arabsha, parsysha, tipti nemisshe de úırengen. Sóz joq, talant. Biraq atylǵan Rysqulovqa ol arasha túse qoıar ma eken? Kúni keshe Orynborda «Alashordanyń» bosaǵasynan syǵalap, «Qazaq» gazetin shyǵarysyp júrgen Názir endi sol kezeńniń «kúnálarynan qutylmaq» bolyp, qaıtsem jaǵynamyn dep, «maksımalıster» aýlyn jaǵalap júretin, ashyq aıqasqa shyqpaı, buǵynyńqyrap otyratyn minezi bar.

Munda ashyq aıqasqa jalańtós shyǵatyn Sultanbek Hodjanov qoı. Naǵyz dodanyń apaıtós Alpamysy sıaqty. Des bermeı ketedi. Biraq aldynda op bar ma, jar bar ma — bas bura almaı qalady, ekpinin toqtata almaı qalady. Óziniń aldyna túsip ketken qara kórinse, kúndegishtigi bar, baıaǵy aýyl ádetinen aryla almaǵan: tek ózim bolsam deıdi. Al alda qaraıyp júretin Rysqulov edi. Sultanbek onyń aıaǵynan shala berýge beıim turady.

Rysqulovtyń partıa aldynda adal ekenin, halyq úshin óz basynyń qamyn jemeı, kún-tún demeı beınet keshetinin jastaıynan biletin Qabylbek Sarmoldaev. Biraq «maksımalıster» men eserler ony Rysqulovtyń kadry dep qýdalaıdy. Rysqulovtyń basy qısaıǵan kúni Sarmoldaevqa da zobalań týady. Rysqulovty Áýlıeatadan biletin Tórequl Aıtmatov áli jas, ony kóbisi áli balasynady.

Nızameddın Hodjaev pen Saǵdýlla Tursynhodjaev... Shyndyqty bir aıtsa, osylar aıtady. Bular Rysqulovty árdaıym qýattap, sózin sóıledi. Qalys qalyńqyrap júrse de, bir adal adam Sanjar Aspandıarov.

Eger tutqynnan aman qalsa, eń senimdisi — Kobozev. Qolynda Lenınniń mandaty bar adam sol.

Al Kýshekın men Ýspenskıı Kobozevti de osy joly tutqyndap, atyp jiberse, shyndyqtyń shymyldyǵy kópke deıin jabylyp qalýy múmkin. Bekeı bala ony tapty ma, eskerte aldy ma, joq pa? Endigi suraq osy. Taǵdyrdyń tálkegi-aı deseńshi, Lenınniń serigi, Ortalyq ókimettiń ókili Kobozevtiń ómiri qyl ústinde qyltyldap, óli bolary, tiri bolary murynboq Bekeı balaǵa qarap qalǵannan keıin ne shara? Rysqulovtyń óziniń de óli bolary, tiri bolary osy jaman Bekeıge baılanysty shyǵar. Eger ol Kobozevke der kezinde eskerte alsa, Kobozev qutylyp ketse, sóz joq, Rysqulovty da qutqarýǵa tyrysady, al qolǵa tússe, bári bitti.

Kýshekın men Ýspenskıı Kobozevti á degennen unatpady. Áıteýir, arandatýǵa áýes bolyp aldy.

Kobozev Tashkentke alǵash kelgen soń, biraz kúnnen keıin oǵan habarshy jetedi:

— Sizdi áskerı garnızon kezdesýge shaqyrady.

— Bara almaımyn, — dedi Kobozev ne ekenin túsinbeı.

— Garnızon áskeri sapqa tizilip tur, — deıdi habarshy.

Kobozev oılanyp qaldy: «Barmasam, mensinbedi dep júrer» deıdi de garnızonǵa tartady. Kobozev garnızonǵa jaqyndaı bergende orkestr oınaıdy. Áskerlerge Kobozev sálem beredi. Garnızon túgel sańq-sańq etip, Kobozevqa densaýlyq, amandyq tileıdi. Kobozev olardyń aldynda qysqasha ǵana sóz sóılep, revolúsıa qorǵany jolynda qyraǵy bolýlaryna tilek bildiredi.

Durys-aq. Onda turǵan ne bar?

Nebary sol. Kýshekın alady da Máskeýge telegramma soǵady. Sizderdiń tótenshe ókilińiz Kobozev komýnıs sıaqty emes, patsha generaly sıaqty. Ózin-ózi marapattap, garnızondy tik turǵyzyp qoıyp, parad ótkizdi deıdi. Túrkistanǵa mundaı «general» kerek emes deıdi. Árıne, Máskeý Kobozevti biledi, biraq shala kómir kúıdirmese de kúıeleıdi. Al endi Máskeýmen Kobozev baılanysaıyn dese, bizdi jamandaıdy dep, Kýshekın baılanysqa ruqsat etpeı qoıady.

Tashkenttiń tas tósegen kóshesi aıdaýyldardyń taqasymen taqyldaıdy. Aıdaýyldar tún jamylyp, Rysqulovty kóptiń kózinen jasyryp ákele jatqanmen, taqalary tarsyldap Tashkentti uıqysynan oıatqysy keledi.

— Dúrs, dúrs, dúrs... Rys... Rys... Rys-qul-ovty ustady. Rys... Rys... Rys-qul-ovty at-a-dy. Tars... tars... Dúrs... dúrs... dúrs...

Kúndizgi mı qaınatqan ystyqtan keıin, býyndyrǵan keshki qapyryqtan keıin, Tashkenttiń samal shalqyp, salqyn túsip, tynys alar, qalyń uıqyǵa keter shaǵy — osy tańsáriniń aldyndaǵy jeti qarańǵy.

Tipti tún balasy tynym kórmeıtin «Grand Otel» meımanhanasy da melshıip qalyp barady.

«Kolızeı» teatrynyń aldynda úlken jarnama tur. «Muz kóshkin» spektakli. Arǵy kúni Ostrovskıı «Kedeılik kemistik emes». Jaqynda — «Demon». Sózi Lermontovtiki. Mýzykasy Rýbınshteındiki. Rysqulov ótkende Natashamen kelisip, «Demonǵa» kelmekshi edi. Kenetten Ferǵanaǵa ketip qalady. Ferǵanadan oralsa Natasha joq.

Kóshede birde-bir jan ushyraspaıdy. Oǵan Rysqulov tańdanbaıdy. Saǵat túngi on birden keıin kóshede júrýge bolmaıtyny týraly Sovnarkom qaýly shyǵarǵanyn Rysqulov jaqsy biledi.

«Kolızeı» artta qaldy. Aldydan alyp atqa mingen general-gýbernator qylyshyn kóterip qarsy aldy.

Rysqulovty trıbýnal emes, general-gýbernator fon Kaýfman qylyshpen shaýyp óltiretin sıaqty. Záýlim qola músin jan bitip, ary-beri qozǵalǵandaı bolady.

Rysqulovqa Kaýfmannyń arýaǵy da kekti. Generaldyń eskertkishin qulatý kerek dep TýrkSIK-ke Rysqulov usynys jasaǵan.

— Qylyshyn endi kimge siltep tur? — degen.

Kýshekın ursyp, kónbeı qoıǵan.

— Mádenı eskertkishterdi qulatý — varvarlyq, jabaıylyq. Jabaıy kóshpendiniń tuqymy, tegińe tartyp turasyń. Kontra! — dep Rysqulovty jerden alyp, jerge salǵan.

Tars-turs etken taqaly aıaqtar jaqyndaı bergende, generaldyń ıyǵynda uıyqtap otyrǵan qarǵalar par-par etip, usha jóneldi. Tún ishinde mazany alǵan bular kimder? degendeı bir-ekeýi qarq-qarq etip, qarańǵyda túrtinektep, qonys oryn izdep, qalbań-qalbań ary-beri ushyp júrdi.

Qarǵalar par-par etip ushqanda, aıdaýyldar sál-pál bolsa da sasyńqyrap qalǵan. Sonda Rysqulovqa: «qashsam qaıtedi» degen oı keldi. Qashýǵa beıimsiz de, beıilsiz de edi. Jaı oılady da qoıdy. Ákesin eske aldy. Jaryqtyq Aqkóz batyr aıtar edi:

— Seniń áken Rysqul patshanyń on soldatyn jalǵyz ózi jaıratyp, qatyrǵydan qashqan, — dep.

Kim kórip turǵan deısiń? Rysqul qansha ataman bolsa da, on soldatty oısyratý ońaı sharýa emes qoı. Halyq sondaı batyrdy armandaıdy, sondaı bolsa ǵoı deıdi. Sodan Rysqul on soldatty japyrǵan bolyp elge tarap, ańyz burynǵydan da góri qompıyńqyrap kete barady. Rysqulovtyń aıaq-qolynda ázir kisen joq. Al Rysquldyń aıaq-qolynda zilmendeı kisen bolǵan.

«Jyrtıtyp kóz ashqannan patshanyń túrmesiniń de dámin tattym. Endi eser Ýspenskııdiń túrmesine túskeli kele jatyrmyn. Rysqul áýletiniń mańdaıyna taǵdyr «túrme» degen jazý jazyp qoıǵan ba?» — dep qoryndy Rysqulov bir mezgil.

Dıirmende týǵan tyshqannyń balasy dúrsilinen qoryqpaıdy, — dep sybyrlaǵandaı boldy qulaǵyna ákesi.

General-gýbernatorlardyń bir «tektiligi» — jańa qalaǵa, ıaǵnı Eýropalyq Tashkentke túrme salǵyzbaǵan. Túrmeniń bári eski Tashkentte, ıakı Azıa Tashkentinde.

Sondyqtan da tórt aıdaýyl Rysqulovty uzaq alyp júrdi. Árıne, kólik durys bolar edi, Ýspenskıı Rysqulovty jaıaý aıdatyp, ádeıi qorlaǵysy keldi me, áıteýir kólik bergizbegen.

Rysqulovtyń kópten beri jaıaý júrmegeni endi esine tústi. Jaman úırenip alǵan eken, sharshaıyn dedi. «Ulylyqtan pendelikke deıin bir-aq qadam» degen Napoleon sózin eske aldy. Ózin Napoleon sanamaǵan, árıne. Biraq jaıaý aıdatyp, qorlap qoıǵan Ýspenskııdi ishinen balaǵattap jatyr.

Aldydan Shaıhan-Táýir kórindi. Endi túrme de alys emes. Shaıhan-Táýir tasasynan kúmbezi istikteý, bıiktigi on bes-on alty metrdeı mazar asqaqtaıdy. Sibirlep atyp kele jatqan tańnyń ala-kóbeńinde mazar susty sıaqty. Ol áıgili Tóle bıdiń kúmbezi ekenin Rysqulov biledi. Óziniń arǵy babasy ekenin de biledi. Baıaǵy Táýke hannyń tusynda qazaqtyń úsh júziniń basyn qosyp, berekeli, bátýaly el bolýyna aıanbaı qyzmet etken asa iri qaıratker ekenin de biledi. Jońǵar sıaqty jaýǵa qarsy turarǵa qazaq, qyrǵyz, ózbek, qaraqalpaqty biriktirýdi, bir el etýdi Tóle bı Rysqulovtan eki júz jyl buryn armandaǵan, áreket qylǵan.

Biraq qazaq, qyrǵyz, ózbek, qaraqalpaq turmaq, qazaqtyń óziniń úsh júziniń basyn áreń-áreń qabystyryp, Táýke han ólgennen keıin odan da aıyrylyp qalyp, Uly júzdi ǵana bılegen, Tashkentte on eki jyl bılik quryp, aqyrǵy talqany toqsan úsh jasynda taýsylyp, osy Shaıhan-Táýirge qoıylyp edi ǵoı.

Rysqulov Tóle bıdiń kúmbezin sonoý on besinshi jyly Tashkentke oqý izdep kelgende ádeıi baryp kórip edi. Kúmbezdiń mańdaıshasyndaǵy arabsha «Qarlyǵash bı» degendi oqyp tańǵalǵan. Sóıtse, Tóle bıdi mundaǵy el Qarlyǵash bı dep ataıdy eken. Demek, qarlyǵash qustyń qasıeti bolǵany da. Órt shalǵan halqyna qarlyǵash sıaqty qanatymen sý sebelep, shyryldap ótken bir sabaz.

Rysqulov ta asharshylyq alǵan, órt shalǵan halqyna qarlyǵashsha qanatymen sý sebelep júrgenin, endi mine, ádiletsizdik tasyrańdap, qıanat qylyshy moınyna tónip, tutqyn bolyp kele jatqanyn Tóle bı babasy sezgen joq. Shoshaq bas bıik kúmbez túksıip qalyp bara jatty. Tóle bı tirshiliginde óziniń azamattyq paryzyn aqtap, halyq aldyndaǵy qaryzyn ósimimen ótep ketken adam. Keıingige keıingi urpaq jaýap bersin. Tóle bı búginginiń tirligine aralaspaıdy. Solaı, Rysqul balasy Turar, Tóle bıdiń týajaty. Ózińniń qamyńdy óziń oıla? Ólgen Tóle bı saǵan qol sozbas.

«Rahat» parkindegi «Turan» jazǵy kınoteatrynyń tusyna taıanǵanda aǵash arasynan qarań-qarań adamdar júrgendeı boldy da, aıdaýyldar myltyqtaryn kezenip, óte saq qımyl tanytty.

«Turan» degen teatr baryn Kýshekın bilmeı júr-aý, — dedi Rysqulov. — Bilse, teatrdyń atyn ózgerttirer edi. Turan degen ertede uly túrik eli edi ǵoı. Iá, Turan. Ótken sondaı bir el er-te-de, er-te-de... Qaı-qaıdaǵyny oılama, Rysqulov. Kózińe qara, eski qalanyń kóshesi qısyq-qısyq oıly-shuńqyrly. Súrinip ketseń, aıdaýyldar tabalar. Qaı-qaıdaǵy Turandy oılama, Turar. Aıaǵyńnyń astyna qara. Júrip kele jatqan kósheń qısyq bolsa da, júrisińdi túze, júrýiń túzý bolsyn. Qalǵany taǵdyrdyń isi. Qalǵany taǵdyrdyń i-s-i-i. Kobozev qutyldy ma, tutyldy ma? Qu-tyl-dy ma, tu-tyl-dy ma?

* * *

Óńi ekeni de belgisiz, túsi ekeni de belgisiz. Anda-sanda bireý «Rysqulov Turar», — dep aıqaılaǵandaı bolady. Daýys talyp estiledi. Rysqulov tús emes ekenin túsindi. Koıkada kıimsheń jatqan jerinen túregelip otyrdy. Álgi daýysty tosyp, qulaq túrdi.

«Almatynyń túrmesinen áldeqaıda jaqsy, — dedi neǵaıbyl daýysty tosyp otyryp. — Almatynyń túrmesi tas edi, mynaý — temir. Jan-jaǵynyń bári temir tor. Zooparktegi arystannyń tory sıaqty. Bilekteı-bilekteı jýan temirden soǵylǵan tor. Ári dese, bir adamdyq temir tósegi, jupyny bolsa da tósenishi bar.

Almatynyń túrmesinde janynda Rysqul bolýshy edi, Aleksandr degen orys bolýshy edi. Munda olar joq. Rysqul jalpy jer betinde joq. Aleksandr Bronnıkovtyń taǵdyry belgisiz. Ókimet basynda otyryp, osy ýaqytqa deıin suraý saldyrmaǵanyna ókindi. Uıattan lap etip órtenip kete jazdady. Túrmede otyryp uıalǵan adamda ıman bar.

Oıyn álgi neǵaıbyl daýys bólip ketti. Shıryǵyp tyńdaı qaldy:

— Rysqulov Turardy shaqyryńdar!

Anyq estidi. Eles emes, shalyqtaý emes. Anyq adamnyń daýysy.

«Meni tergeýge aparatyn shyǵar. Qazir áketetin shyǵar. Qazir áketetin shyǵar».

Edáýir ýaqyt ótti, — eshkim kelgen joq...

Taǵy da:

— Rysqulov Turardy shaqyryńdar!

«Túrmeniń ákimi qazaq bolǵany ma? Qazaqsha ǵoı sózi».

Edáýir ýaqyt ótti, eshkim kelgen joq. «Álde shalyqtaý ma? Shynnan demde-aq esimnen adasa bastaǵanym ba?»

Ap-anyq:

— Rysqulov Turardy shaqyryńdar!

«Joq, bul túrmeniń ákimi emes. Ákim bulaı jalynyshty ún shyǵarmaıdy. Myna daýysty men buryn qaıdan estidim?»

— Rysqulov Turardy shaqyryńda-a-ar!

Sońǵy sózin áýenniń qaıyrmasyndaı sozyńqyrap, muńǵa aınaldyryp, jylamsyratyp jiberdi. «Mine, jumbaq. Ýspenskııdiń psıhologıalyq shabýyl úshin ádeıi uıymdastyryp qoıǵan konserti me? Onda ne maqsat? Al daýys tanys sıaqty».

Osyndaı bir dúdámal ótken ómirińniń jyqpyl-jyqpylyn, túkpir-túkpirin tintkileıdi. Buryn ótkendi oılap, árneni eske ádeıilep túsirip jatýǵa ýaqyt jete bermeıdi. Rysqulovtyń jumyssyz, jaıbaraqat kúni bolǵan emes. Endi mine, Kýshekın-Ýspenskıı oǵan jaǵdaı jasap, asyqpaı oılanýǵa múmkindik berip qoıdy. Túrme qol-aıaqqa túrme, al oı oılanýǵa munda naǵyz erkindik.

Sonda bul daýys kimdiki? Nege bozdaı beredi? Botasyn joǵaltqan ingenniń únindeı bozdap shyǵady. Rysqulovty zaryǵa shaqyrtqanynda ne syr bar? Kimniń daýsy? Rysqulov jıyrma tórt jasaǵan ǵumyrynyń ishinde talaı-talaı daýys estigen shyǵar. Qaısybirin este saqtaısyń. Eń alǵash estigeni, esinde qalǵany ákesiniń daýsy edi. Ákesiniń daýsy qatqyldaý bolatyn. Tistenińkirep sóıleıtin. Ómiri solaı shyǵar. Tistenbeske, qatý bolmasqa amaly qalmaǵany ǵoı. Ahat atasynyń daýsy jumsaq, maıda qońyr edi. Daýys kóterip sóılegenin estigen emes. Taý-SHilmembet aýlyndaǵy basqa adamdardyń úni esinde qalmaǵan sıaqty. Júırik oı jaǵalap otyryp Merkege jetti. Qyrǵyzbaı atasy, jaryqtyq, jasqanshaq-ty, udaıy sybyrlańqyrap, bireý estip qoımasyn degendeı, urlanyp sóıleıtin. Ol úıdegi Salıha apasy kerisinshe sampyldap turatyn. Salıhanyń sińlisi Taıtaqaı-Talbúbi marqum da ańqyldap sóıleýshi edi. Taıtaqaıdy Arkadıı atyp tastady.

«Osy aıqaılap jatqan Arkadıı Prıhodko emes pe, biraq ol osy jerde týsa da, qazaqsha «belmes» qoı? Daýsy barqyrańqyraǵan sonyki sıaqty. Arkadıı Prıhodko Rysqulovty izdep ne qylsyn? Aıtpaqshy, Rysqulov oǵan kúıeý bala emes pe? Áı-áı, Rysqulov-aı! Seniń de tep-tegis jerde súrinetiniń bar-aý. Oıazdyń qyzyna úılenip... Sultanbek Hodjanovtyń tabalaǵanyndaı bar-aý ózi de. Biraq Sultekeńder Turar men Natashanyń hıkaıasyn qaıdan bilsin? Qaıda barmas, neler kórmes er jigit pen at basy?! Bashqurttaǵy Ǵaısa dýananyń jyry ǵoı.

Qaıda lá giná barmas,

Nılár kúrmás,

Ir egát vá at bashy...

Rysqulov on besinshi jyly Aq Samardyń qalasyna bilim qýyp barǵanda, ózi sıaqty oqý izdep kelgen bashqurt balasy Aqmar aıtqan Ǵaısa dýana... O da sonoý Árýsálimde Marıa qyzdan ákesiz týyp, ózin «Qudaıdyń uly» jarıalap, din ýaǵyzdaǵan Ǵaısanyń jalǵasy sıaqty. Ǵaısa paıǵambar da osyndaı temir túrmede otyrǵan. Túrme degen jaryqtyq Ǵaısa paıǵambardan buryn jaralǵan. Bıblıa boıynsha, Ǵaısa aıqysh aǵashqa shegelenip óltirilgen. Quran boıynsha túrmeniń túndik tesiginen shyǵyp, aspanǵa ushyp ketken.

Rysqulov ózi otyrǵan túrmeniń tóbesine qarady. Túndik tesik joq eken.

— Rysqulov Turardy shaqyryńda-a-a-r!

Taǵy sol daýys. Bozdaýyq daýys. Eles emes. Shalyqta-a-aý eme-e-s. Bul tegin eme-e-s.

Árýsálimnen shyqqan Ǵaısa paıǵambar:

— Birińdi biriń súı, — deıdi. Bashqurttan shyqqan Ǵaısa dýana:

— Qaıda barmas, Neler kórmes,

Er jigit pen at basy, — deıdi.

«Birińdi biriń súı». Aqyldy ýaǵyz. Adam balasy birińdi biriń qınama, azapqa salma, ósek aıtpa, jalǵan aryz jazba. Jaýlyq qylma. Qastandyq oılama. Durys-aq. Biraq Arkadıı Prıhodkony qalaı súıesiń? Jaýyzdy qalaı jaqsy kóresiń? Keńes zańynyń, konstıtýsıanyń omyrtqasyn opyryp, ozbyrlyqqa baryp otyrǵan Ýspenskııdi qalaı súıesiń? Ash «kırgızdarǵa», ıaǵnı qazaqtarǵa aýqat, aqsha berme, qyrylsa — qyryla bersin degen Kýshekındi qalaı súıesiń? O, Ǵaısa paıǵambar! Adamdar birin-biri súıý úshin jer betinde jaýyzdyq, ádiletsizdik, kóre almaýshylyq, qyzǵanysh, áldiniń álsizge, úlkenniń kishige zorlyǵy, qıanaty joıylýy kerek qoı. Nege aıdaladaǵy aǵylshyndar alystaǵy Úndistanda jaýlap alyp, tiline deıin umyttyryp, óziniń óktemdigin júrgizedi? Nege? Sonda úndi halqynan góri, aǵylshyndar ardaqty ma, nemene? Úndiler sháıi shapan kıip júrgen baǵzy zamanda, aǵylshyndar óz aralynda áli ańnyń terisin jamylyp, jabaıy halde júrmep pe edi? «Súı», — deıdi Ǵaısa paıǵambar. Sonda úndiler aǵylshyndardy súıýi kerek pe? Bizdi qorlaǵandaryń úshin, zorlaǵandaryń úshin, typ-tıpyl tonaǵandaryń úshin raqmet deýi kerek pe?

Faısa paıǵambardan góri, Ǵaısa dýananyń sózi Rysqulovtyń kóńiline qonyńqyraıdy. Neler kórmes, qaıda barmas er jigit pen at basy. Keshe ǵana Rysqulov TúrkSIK-tiń prezıdıýmynda otyr edi, búgin pende bolyp, túrmede otyr. Jarty saǵattan keıin ne kútip turǵany belgisiz? Trıbýnal ne sheship jatyr? Muny suraqqa qashan shaqyrady?

— Rysqulov Turardy shaqyryńda-a-ar!

Ǵajap túrme! Aıtary joq. Rysqulov qaraptan-qarap otyryp, oıdan sharshaıyn dedi. Mundaı azapqa salyp qoısa, Ýspenskııden aramdyq artylmas.

* * *

«Izvestıa TúrkSIK-a» gazeti erteńinde SIK-tiń buıryǵyn jarıalady:

«Ortalyqtan kelgen Kobozev shyn máninde tótenshe ókil bolmaı shyqty. Ol Ortalyq ókiliniń atyn jamylyp júrgen kontr-revolúsıoner. Óziniń osy qylmysy ashylyp qalǵanyn bilgen soń, Kobozev qazir zań aldynda jaýap berýden qashyp, jasyrynyp júr. Osy buıryq arqyly SIK mynany habarlaıdy: Kobozevtiń qolyndaǵy mandaty men ókimettigi búginnen bastap durys emes dep tanylsyn. SIK tóraǵasy Kýshekın».

— Mine, Rysqulov, sizdiń sybaılasyńyz, aralaryńyzdan qyl ótpeıtin dosyńyz kim bolyp shyqqanyn kórińiz, qýanyńyz! — dep Ýspenskıı gazetti Rysqulovtyń aldyna jaıyp saldy.

Rysqulovty suraqqa alý úshin Ýspenskıı túrmege ózi kelgen. Tutqyndy Tashkenttiń ishimen ary-beri alyp júrýden jasqanǵan. Suraqty tek túrmede, Rysqulovtyń óz kamerasynda almaqqa kelgen beti. Gazettegi habar tutqynǵa qalaı áser eter eken dep ańdyp otyr. Rysqulov álgi buıryqty shuqshıa oqymastan júgirtip ótti de, gazettiń basqa betterin aýdaryp, o jer bu jerine kóz sala bastady. Sońǵy bettiń aıaǵyna nonporelmen terilgen habarlandyrýdy daýystap oqyp shyqty: «Tofılıa degen qyz bala joǵalyp ketti. Jasy 12-de. Ústinde aq jaǵaly torkóz sur blýzasy, kók ıýbkasy bar. Shashy qysqa qyrqylǵan».

— Iá, Rysqulov, qyz balanyń joǵalyp ketkeni aıanyshty. Al dosyńyz Kobozevtiń joǵalyp ketkenine ne aıtasyz? Qaıda bolýy múmkin?

— Demek, siz basqaratyn erekshe bólimniń jumysy osal, Ýspenskıı. — Rysqulov gazettegi basqa bir materıaldy oqı bastady.

— «Akramhan Sultan Saıdhanovtyń atyna berilgen nan kartochkasy joǵalǵan. Joǵalǵan kartochka boıynsha nan berilmesin». Mine, bul da úlken qaıǵy, Ýspenskıı. Bir otbasy ash qaldy. Qalada urlyq kóp.

— Rysqulov, spektákldi qoıyńyz. Meniń suraǵyma jaýap berińiz. Kobozev qaıda bolýy múmkin?

— «Poltoraskıı atyndaǵy aýrýhanada 1-shi polktiń soldaty Barbýlov qaıtys boldy. Aýrýhana kasasynda marqumnyń 400 som aqshasy, nıkeldengen saǵaty qaldy. Aqsha men saǵatty týysqandary kelip alýyn suraımyz». Bul da qaıǵyly habar, Ýspenskıı. Túsinesiz be, Barbýlov degen azamattyń ornyna týysqandary 400 som aqsha men bir saǵat alyp qaıtady.

Ýspenskıı gazetti Rysqulovtyń qolynan julyp aldy. Rysqulovtyń qolynda jyrtyndy qalyp qoıdy. Ýspenskıı sypaıylyqty jıystyryp, shabýylǵa shyqqanyn sezdi.

— Ýspenskıı, beker qyzbalanasyz. Kobozevtiń qaıda ekenin túrmede otyrǵan men qaıdan bilemin? Onyń menimen aqyldasýǵa ýaqyty bolǵan joq qoı. Meniń otyrysym mynaý. Ne úshin otyrǵanymdy da bilmeımin.

— A, siz áli bilmeısiz?

Buryshta kishkentaı ústelde otyrǵan kózildirikti hatshy Rysqulov pen Ýspenskııdiń aýzynan shyqqan sózderdi qaqshyp alyp, qaǵazǵa túsirip otyr.

— Kobozev ekeýińiz áskerbasy Safonovty óz torlaryńyzǵa túsirip, ásker kúshimen Tashkentte memlekettik tóńkeris jasaýǵa ázirlendińizder. Solaı ǵoı? Osıpovtyń búligin qaıtalaǵylaryńyz keldi. Solaı ǵoı?

— Ýspenskıı, siz is tekserýshi bola almaısyz. Osyndaı dóreki suraq bola ma eken? Trıbýnal qaıda? Úsh adamnan quramy bar trıbýnal qaıda? Jaýapty men sonda beremin. Suraq qoıyp áýre bolmańyz.

— Erekshe bólimniń bastyǵy sizdiń taqıańyzǵa tar kele me? Trıbýnal — myna men!

— Memleket — myna men! — degen baıaǵyda bir koról.

Rysqulovtyń aıyl jımaýynda sebep bar. Ondaı kúshti abaılamaı Ýspenskııdiń ózi ákep berdi. Gazettegi Kýshekınniń buıryǵy Rysqulovty qatty qýantqan. Kobozev qutylyp ketipti. Endi ol qarap jatpaıdy. Eger Ýspenskıı ozbyrlyqpen atyp tastamasa, Rysqulov bul qapasta kóp otyrmaıdy. Aıyptaýshy men aıyptynyń arasynda áńgime ónbeıtin daýǵa aınalǵanda:

— Rysqulov Turardy shaqyryńda-a-a-a-r! — dep yńyrsyǵan ún shyqty.

— Estidińiz be? — dedi Rysqulov Ýspenskııge. — Árbir jarty saǵatta áldekim meni ylǵı shaqyrttyrady. Munda ne syr bar dep oılaısyz?

— Shynnan bilmeısiz be? — dep Ýspenskıı tańǵaldy.

— Shynnan, Ýspenskıı.

— Óz týysyńyzdyń, óz agentińizdiń daýysyn qalaısha tanymaı qaldyńyz? Ol basmashylar kósemi. Ergeshpen, aǵylshyn agenti Beılımen sizdi baılanystyryp turatyn óz týysyńyz... aty kim edi?.. — dep Ýspenskıı hatshyǵa buryldy.

— Omar.

— Iá, Omar. Ondaı kisi sizge tanys pa?

Rysqulov mandaıyn sıpalap otyrdy da qaldy. «O, sory ashylmaǵan Omar. Dáý Omar!». Omardy ol kórmegeli on bes jyldaı bolypty. Talǵardaǵy Taý-SHilmembet mekeni Besaǵashta sońǵy ret 1905 jyldyń basynda kórgen.

— Men onymen kezdespegeli on bes jyl bolypty. Ol kezde múlde bala edim, — dedi Rysqulov ózimen-ózi sóıleskendeı.

— Mine, bul jalǵan, — dedi Ýspenskıı.

— Onymen kezdesýge bola ma?

— O, oǵan da ýaqyt keledi. Onyń siz týraly, basmashylarmen baılanysyńyz týraly óte qundy maǵlumattary bar. Bultartpaıtyn faktiler. Odan da góri ýaqytty ozdyrmaı, bastapqy suraqqa jaýap berińiz.

— Ýspenskıı, biz bala-shaǵa emes, dap-dardaı kisilermiz ǵoı. Ekeýmizdiń osy otyrysymyz shalaǵaılardyń isi sıaqty. Ańǵarasyz ba? Tekserý-tekserý sıaqty, sot-sot sıaqty bolýy kerek. Al siz baıaǵy eserligińizge salyp, zańdy belinen basyp júre bergińiz keledi. Bolmaıdy ǵoı ol.

— Bolǵannyń ákesin kórsetermin áli. Meni eser dep muqata berme. Bólshevıkterdiń satqyndyǵynan eserlerdiń aıyby zor emes. Brestiń masqara shartynan habaryńyz bar ma ózi? Mine, satqyndyq dep osyny aıtady. Al báleni bastap otyrǵan bólshevıkter. Eser, ıaǵnı sosıal-revolúsıonerler mundaı qorlyqty shartqa qol qoımaıdy.

— Brest sharty — Lenınniń danalyǵy. Eshqandaı satqyndyq joq.

— Keshirip qoıasyz, Rysqulov. Sol Lenınniń ózi satqyndardyń dáý bastyǵy.

Rysqulovtyń basyna qan shapshydy. Kózi shoq janyp, órtenip bara jatqandaı edi. Ádepten shyqqanyn baıqamaı da qaldy:

— Ýspenskıı, sen — svoloch!

Kózildirikti hatshy myna sózderdi qaǵazǵa túsirer-túsirmesin bilmeı, sál ańtarylyp, basyn kóterdi. Sondaǵy kórgeni: Ýspenskıı eńgezerdeı bolyp ornynan turdy. Kobýradaǵy naganǵa qol saldy. Esikke qaraı bir adym keıin shegindi. Koıkanyń jıeginde otyrǵan Rysqulov ta túregeldi. Bir adym alǵa jyljydy. Ýspenskıı nagannyń qulaǵyn japyrdy. Suq saýsaǵyn shúrippege tiredi. Endigi másele suq saýsaqta qaldy. Ýspenskıı susty edi. Obaly ne kerek, aıbyndy adam. Aıyr bitken ıegi aýzyna qaraı ımıip, alǵan betinen qaıtpaıtyn dúleı minez tanytady.

— Rysqulov Turardy shaqyryńda-a-a-a-r!

Dáý Omardyń daýysy kúńirene shyqty.

Ýspenskıı selt etip qulaq túrdi.

— Áne, seniń janazańdy shyǵaryp jatyr, — dep nagandy qolymen Dáý Omardyń daýysy shyqqan jaqty nusqady.

* * *

Jarǵaq qulaq sary bala Kobozevtiń kóz aldynan ketpeı qoıdy. «Sol taqyrbas sary bolmaǵanda men de Rysqulovtyń kebin kıetin edim, — dep ózine-ózi toba aıtty. — Máskeýdiń mandatymen kelgen meni bular qashqyn halge túsirdi. Basqalar ne bolmaq? «Túıeni jel shaıqasa, eshkini kókten izde» dep edi-aý Rysqulov. Rysqulov, árıne, eshki tuqymdas emes... Báse-e-e, Kýshekınniń keshegi bir sózi jaman edi. «VSIK-tiń qandaı quqysy bar bolsa, TúrkSIK-tiń de sondaı quqysy bar», — dedi-aý. Sonda VSIK-ke baǵynbaımyn degeni ǵoı. Bular sumdyq shyǵar... Rysqulov jazym bolmasa edi. Bulardan bárin kútýge bolady. Atyp tastaıdy da, anaý edi, mynaý edi dep aqtalyp shyǵa keledi. Nysanbaev úıinde bolsa ıgi edi-aý...».

İshki ister komısary Grýshevaıa kóshesinde turatyn. Kobozev pen Rysqulovtyń mekeni bolǵan Sadovaıadan úsh keshe tómen. Ortalyq sanalsa da bul jaqtyń kóshelerinde jaryq joq. Kobozev revolverin qysyp ustap, tas kósheni tasyrlatpaýǵa tyrysyp, aryq jaǵalap, asyqsa da abaılap keledi. Tún ishinde, aı jaryqta kóleńkesinen seskenip qalǵanyna bir mezgil qorlandy da. Qaltasynda qudiretti mandat bola tura, Tashkenttiń kóshesinde qashqyn halde kele jatqany qorlyq edi.

Átteń, Máskeý men Túrkistan arasyn atańa nálet ataman Dýtov bólip tastap, joldy baılamaǵanda, Kýshekın-Ýspenskııler aldaqashan aıaqtary aspannan keler edi, ne shara? Máskeýmen radıo arqyly shıfrly baılanys jasaýǵa Kýshekın tyıym salyp tastady. Kobozev endi Máskeýdiń Kýshekın qolynda qalǵan tutqyn ókili. Tótenshe ókil!

Kobozev yzalana jerge bir túkirdi. Dybysy da shyǵyp ketti. Áldekim estip qaldy ma dep, jan-jaǵyna qarady.

Kobozev, abyroı bolǵanda, buryn bir-aq ret kórgen úıdi adaspaı tapty. Bul da kúıgen qyzyl kirpishten soqqan jaıdaq úı bolatyn. Syrty symtemirmen torlanǵan terezeni áýeli saýsaqtarymen tyqyldatty. Ar jaǵynan aq perde tutylǵan tereze tusy tyrs etpedi. Kobozev, kórshiler estip qala ma dep seskense de, tereze shynysyn endi revolver dúmimen tarsyldatty. Sálden soń aq perde sál syryldy, biraq ar jaǵynan adam súlbesi kórinbedi. Tek:

— Kim? Kto? — degen ashýly ún estildi.

«Tegin komısar emes, tasada turyp sóılesedi. Árıne, Qudaı saqtanǵandy saqtaıdy», — dep kúldi Kobozev.

— Dúısenbaı, men Kobozevpin.

— Kobozev? Ne deıdi? Qaı Kobozev?

— Kobozev, Petr Alekseevıch. Tótenshe komısar.

— Apyr-aı, shynnan Petr Alekseevıch! Ǵajap!

Nysanbaev terezeniń jaqtaýyn ashty.

Jartykesh aı batyp bara jatty. Tań aldynda tún qarańǵysy boı jasap qoıýlana tústi. Teriskeı, Keles jaqtan lekildep samal soǵyp, Tashkenttiń tal-daraǵy sarǵaıǵan japyraǵyn jamyratyp, san qyrly qalany áldı-áldı besik jyryna bólegendeı bolady. Ne kórmegen Tashkent?! Jaryqtyq. Qulanıek bozalańda Qarlyǵash-Tóle bıdiń shoshaıady. Óziniń taǵdyrlas, zamandas, aqyldas, júrektes baýyry Qaz daýysty Qazybek bıdi Orta júz Túrkistan qalasyndaǵy Qoja Ahmet ázireti kúmbeziniń astyna aparyp qoıǵanda, Uly júzdiń ıgileri Tóle bıdi ázireti Sultannyń janyna nege aparyp qoımaǵan? Ony myna kele jatqan Kobozev te, komısar Nysanbaev ta bilmeıdi. Onyń syryn Rysqulov biledi. Kindik qala Tashkenttiń taǵdyryn sol biledi.

* * *

— Rysqulov, oqqaǵaryń bar seniń, jańa men shyn atyp jibere jazdadym. Ana kórshi kamerada jatqan basmashy týysqanyń aıqaılamaǵanda, atylyp-aq ketip ediń. Báribir, endi oq darymaıdy eken dep oılama. Revolver oqtaýly. Oq oıaý. Kontraǵa degende bul dúleı otalmaı qalmaıdy. Káne, odan da Kobozevtiń qaıda ekenin aıt.

Kókshil dıagonaldan tiktirgen frenchtiń alqym túımesin aǵytyp, barlyqqan jýan moınyn oramalmen súrtip bolyp, revolverdi qaıtadan qolyna aldy. Shynjaý hatshy Rysqulovtyń aýzyna qarap, innen tyshqan ańdyǵan ash mysyqtaı miz baqpaı, únsiz otyr. Rysqulov á dese, qaqshyp alyp, qaǵazǵa túsiredi.

— Rysqulov, taǵy qaıtalamaımyn: Kobozev qaıda?

— Kobozev menimen bir turmaıdy ǵoı, úıinde bolar.

— Úıinde joq. Bizdiń jigitter barǵanda qashyp úlgeripti. Tipti kúldeýishte qalǵan temekisiniń ushtyǵy da sónbepti.

— Oý, sen qyzyqsyń, Ýspenskıı. Kobozev temeki tartyp úıinde otyrǵanda, meni aıdaýyldar túrmege alyp kele jatpady ma? Sonda men onyń qaıda qashyp ketkenin qaıdan bilemin? Oılashy óziń.

Ýspenskıı oılanyp qaldy.

— Al sen aıdaýda kele jatqanda, onyń óz úıinde otyrǵanyn qaıdan bilesiń? Múmkin jigitter onyń úıine seniń úıińnen buryn barǵan shyǵar.

— Sonda qalaı? Kobozevke aıdaýyldar buryn barady. Ol kezde men qannen-qapersiz uıyqtap jatamyn. Kobozevke men qaı ýaqytta jolyǵyp, sóılesip úlgiremin? Logıka qaıda?

— Ustatpaısyń. Bulandaısyń. — Ýspenskıı jóni túzý sóz tappaı, ári tek turmaı revolverdiń aranyn ózine qaratyp, úńgirine úńildi.

— Seniń shyndyǵyń mynanyń ishinde jatyr, áne. Aıtqyzamyn báribir.

Rysqulov qusa boldy. Taǵdyr buǵan tym bolmasa aqyldy jaý da jolyqtyrmady.

Ýspenskııdiń topastyǵynan túńildi. Áldeqalaı taǵdyrdyń tálkegimen shynnan-aq halyqtyń kúni osy Ýspenskıılerge qarap qalsa, ne bolmaqshy dep shoshydy. Almatynyń túrmesinde ákesi Rysqul tergeýden qaıtyp kelgen saıyn:

— Áı, ózderi bále-aı, atasyna nálet! Aldap otyryp, bar syryńdy aıtqyzady, — dep jaýynyń ózine tánti bolyp oralýshy edi. — Ásirese Ostashkın deıtin dáýi syrbaz-aq, — dep gýbernatordyń orynbasaryn maqtap otyratyn.

«Kókem marqum otyrsa, patshanyń túrmesinde otyrdy. Al Túrkistanda, ózim ornatysqan Keńes ókimetiniń túrmesinde ózim otyrǵanym qaı dalbasa?».

Osyny oılaǵanda Rysqulovtyń ózegi órtenedi. «Shyndyq úshin alysqannyń bárin atyp tastaı berse, ne bereke? TúrkSIK-tiń májilisinde jeńilgender óshin oqpen ala berse, ne bolmaq? Osynyń ózi, árıne, topastyqtan. Lenındik prınsıpten áli de aýyldyń alystyǵynan, Ýspenskıı, Kýshekınderdiń áreketi — marksızmnen maqurym adamdardyń áreketi. Sóıte tura, bular jergilikti musylman halyqtarynan shyqqan komýnıser marksızmdi sezbeıdi dep daýryǵady-aý. Osyndaı doǵaldardyń obaldy ozbyrlyǵynan shyndyqqa qol ushy ilinbeı, ómirimdi patsha túrmesinen bastap, keńes túrmesimen aıaqtasam, taǵdyryń netken aıanyshty, bıshara Rysqulov! Onda, sonoý Merkedegi Qyrǵyzbaı atamnyń buzaýyn, qozy-laǵyn baǵyp, Qyrǵyzbaev bolyp, qaryn toısa, ýaıym joq, nege júre bermegenmin, atasyna nálet?! Keńes ókimeti! Keńes ókimeti! — dep keýdemdi oqqa tosyp, osynshama úzdigetin ne bar edi?! Árıne, Kýshekın men Ýspenskıı áli túp-túgel Keńes ókimeti emes. Másele, sol shyn Keńes ókimetiniń áli Túrkistanda ornyǵyp bolmaı jatqanynda. Solaı, Rysqulov».

Ýspenskııdi qaıtadan túlen túrte bastady. Myna Rysqulovty ne sózden jeńe almaǵanyna, ne atyp tastaı almaǵanyna, tym bolmasa judyryq jumsaı almaǵanyna ishteı yza býyp, tutqynǵa záhárlana taǵy bir qarady. Aıylyn jıar Rysqulov joq: sol baıaǵy salmaqty, sabyrly qalpy. Kózińe kózi taısalmaı, taıqaqsymaı tik qaraıdy. Kózińdi amal joq, óziń buryp áketesiń. Rysqulovtyń osy kózqarasy Ýspenskııdi ylǵı da kijindiretin. Sharasyz, taıqyp shyǵatyn. Bul joly ol kúshti. Rysqulov pende. Endi kóz taıqıtyn ne jóni bar?!

Ýspenskıı kózinen totıaıyn tozańyn shashyp, ádeıi shaqshıyp qarady. Rysqulovtyń aıaly qońyr kózi Ýspenskııdi óziniń tuńǵıyǵyna tartyp bara jatqandaı boldy. Ýspenskıı shydaı almaı:

— Ýh, kózildirikti jylan! — dedi.

Rysqulov balasha máz bolyp kúlip jiberdi. Ol óte sırek kúler edi. Shyn kúlgende — kúlkisi sábıdiń kúlkisindeı bolatyn.

— Ýspenskıı! Sen Dobrolúbov degen demokrat synshyny bilýiń bar ma? Óte ádil, týrashyl, batyl synshy bolǵan.

— E, bilsek-bilermiz. Onyń bul jerge qandaı qatysy bar?

— Ýspenskıı! Sol Dobrolúbovty jaýlary syrtynan kózildirikti jylan dep myńqyldasady eken.

— Al men syrtyńnan emes, kózińshe aıtamyn. Kóp sandyraqty qoı, Kobozev qaıda?

«Óresi tar-aý, sorlynyń. Totydaı bir suraqty qaıtalaı bergenshe, sál de bolsa, ózgertińkirese qaıtedi?»

— Kobozev qaıda? — Ýspenskıı aıqaıǵa basty.

Esik saqyr-suqyr ete qaldy.

— Mine Kobozev! — dep tótenshe komısardyń ózi birinshi bolyp kirip keldi.

Sońynan komısarlar: Nysanbaev, Tursynhodjaev, Hodjanov, Aspandıarov, Husaıynov, Safonov kórindi. Ásirese Safonovty kórgende Ýspenskıı sazaryp sala berdi. Safonov ásker komısary bolatyn. Al ásker bar jerde — kúsh te bar. Ózińnen zor shyqsa, eki kóziń sonda shyǵady. Ýspenskııdiń shaqshıǵan kózderi bozara bastady.

— Qarýyńyzdy tapsyryńyz! — dedi komısar Nysanbaev.

— Quqyń joq! — dedi Ýspenskıı túnerip. — Men TýrkSIK Prezıdıýmynyń múshesimin.

— Al Rysqulov kim? Ony qandaı negizde qamaýǵa aldyńyz? TýrkSIK — mine! — Ol komısarlardy nusqady. TýrkSIK sheshimi solaı. Rysqulov joldas, kameradan shyǵyńyz. Joq, Ýspenskıı, endi bul kamerada siz otyra turasyz. Qalǵanyn sot sheshedi. Solaı!

Kameranyń esigi saqyr-suqyr qaıta jabyldy.

— Tura turyńyzdar, — dedi Rysqulov. — Osynda bir adam otyr. Udaıy daýystap meni shaqyrady. Ne qupıasy bar, sony bilgim keledi. Múmkin bolsa, soǵan soǵa keteıik.

Úsh qaqpadan keıingi temir esik ashylǵanda, ar jaqtan jaǵdaısyz, qoımaljyń qolańsa ıis múńk ete qaldy. Komısarlar eriksiz oramaldaryn alyp, muryndaryn basty. Qarakóbeń kúńgirt turaq, kameradan góri, aıýdyń úńgirine kóbirek uqsaıdy. Shynynda da tor jaqta aıý keıiptes bir dáý neme, ary-beri teńselip otyr eken. Shókelep alyp, eki qolymen búıirin taıanyp, jan-jaǵyna alma-kezek teńsele beredi, teńsele beredi.

Álgi adamnyń aspandata qaraǵany árkimge-aq qorqynyshty kórindi. Burynǵydaı bireý emes, ekeý emes, bir top adam engenin kózden góri, tyqyrdan sezgen tutqyn bir sát teńselgenin qoıa qalyp, túk basqan aýzyn ańqaıta ashyp, aspandata qarap:

— Rysqulov Turardy shaqyryńdar! — dep barq-barq ete qaldy.

— Men keldim, Omar aǵa, men Turarmyn.

Qorbıǵan tutqyn daýys shyqqan jaqqa oqys buryldy. Biraq adasqaq kózderi alaıyp, Rysqulovty dál taba almaı, aspandaı berdi.

— Aldama men shermendeni. Rysqulov Turar kerek maǵan! Aldap qol qoıdyrmaqsyńdar ǵoı taǵy da.

— Men Turarmyn, Omar aǵa. Men Rysquldyń balasymyn. Men sizdi tanydym. Sonoý Talǵardaǵy Besaǵashtan bilemin. Ras, Besaǵashtan keıin kórgen emes edim. Ózgerip ketipsiz.

Tutqyn senerin-senbesin bilmeı ańqaıyp, turaqsyz kózi alaq-julaq adasa berdi.

— Bul Rysquldyń balasymyn degender — periden jaratylǵan sıaqty. Shatqalda da bir júgermek Rysquldyń balasy men dep shatastyrǵan. Ábden anyǵyna jetpeı, sený qıyn senderge.

— Onda qaıtip sendireıin? Onda myna meniń qasymdaǵy úlken kisiler aıtsyn. Men shynymen Turarmyn.

— Ras, ras, aqsaqal, — dep Nysanbaev qostady.

— O, Turar osy ǵoı, — dep qaldy Hodjaev ta.

— Meni kórmegeli kóp boldy, tanymaı otyrsyz ǵoı, — dedi Turar shaldyń kózinen sekem alyp.

— Kóz bolsa tanyr ma edim, kózdi qurtty ǵoı.

— Qurtqany nesi? Qalaı qurtty?

— Qalaı qurtýshy edi! Sen shynnan Turar bolsań turaıyn ornymnan. Oıbaı! — Shókelep otyrǵan adam qolymen jer taıanyp, umtyla berip, qaıta shógip qaldy. Rysqulov qoltyǵynan demedi. Qolańsa ıis qolqasyn atyp bara jatsa da shydady. Tutqyn tóbedeı tóńkerilip, áreń túregeldi. Táltirektep, Turardy baýyryna baspaq boldy. Býyn-býynynan ál ketken bolar, qulap qala jazdap, salmaǵyn Rysqulovtyń ıyǵyna sala bergende, mundaı zilmaýyrdan Rysqulov ta shaıqalaqtap, arqasyn dymqyl dýalǵa tirep baryp, áreń jyǵylmaı qaldy.

— Myna úńgirde tynys alar dem joq, syrtqa alyp shyǵaıyq, — dedi Kobozev esiktiń syrtynan. Eki-úsh adam súıemeldep jatyp, Dáý Omardy uzyn dálizge alyp shyqty.

* * *

Qarakóleńkede asa bilinbegen eken, Dáý Omardyń saqal-shashy appaq qýdaı bolypty. Pil súıek neme, et taıǵan soń sylynyp, arsa-arsa qańqasy qalypty.

— Meni Qudaı alar deımisiń? Nemenege shyr-pyr bolasyń, Rysqul balasy. Onan da meniń Jorabaı degen balam, seniń álgi júgermek iniń jaý qolynda qalyp edi. Olardan derek bar ma? Sony aıtshy.

— Jorabaı aman-esen, aýylda, Túlkibasta. Al meniń inim sheıit boldy.

Dáý Omar «qalaı?» — dep suramady. Ejiktep suraýǵa qaljyrap otyr. Tek bolar-bolmas ernin jybyrlatyp, alaqanymen betin sıpady.

— E, Jorabaı aýylda de. Jarade-e-e. Bolymsyz týǵan myryq neme, meni bir izdep kelmedi. Ólgenim ne, tirim ne — oǵan báribir bolǵan ǵoı. Aǵaıyn, aınalaıyn, aıtqanǵa bar, degenge joq, Dáý Omarǵa ne boldy dep bireýi izdemedi. Arýaǵyńnan sadaǵa keteıin, Rysquldyń jaǵdaıyn men beıbaq endi túsindim. Almatynyń túrmesinde pende bolyp jatqanynda, artynan bir barmappyn ǵoı. Báleni basyńa túskende bilesiń. Basyma tústi, qaıteıin? Túsindim, túsindim. Kesh meni Rysqul! Ýa, arýaq! Bar bolsań, kesh men beıbaqty!

— Kózińe ne boldy, aǵa, sony aıtshy?

Dáý Omar tańyrqaǵandaı keń kabınetti alaq-julaq aınala qarap shyǵyp, basyn shaıqady.

— Kórmesem de, baıqaımyn. Tóreler otyratyn úı eken. Tynysym ashylyp, arqa-basym keńigeninen sezip otyrmyn. Kóz deısiń be, Turar? Kózdi qurtty. «Rysqulov seni basmashylarǵa qosqany ras pa? Ergesh pen aǵylshyndarǵa ushtasyp, Rysqulovtan aqsha aparyp bergeniń ras pa?..». Qoıshy, osy sıaqty sandyraqty tópeı berdi, tópeı berdi. Qansha jaman bolaıyn, jalǵan aıtýǵa jaratylmaǵan sorly basym:

— Ne ottap tursyńdar? Rysqulovty kórgen emespin. Odan eshqandaı tapsyrma alǵan emespin. Basmashyǵa barsam, ázázil aılandyryp, túlen túrtip, ózim bardym. Buǵan Rysqulovtyń ıneniń jasýyndaı da qatysy joq, — dep kónbedim. Sodan eńgezerdeı bireýi, Ýspenskıı degeni ǵoı deımin, toqpaqtaı qara myltyqpen qaraqusymnan perip kep jibergenin bilemin, basqasyn bilmeımin. Esim kirip, kózimdi ashsam, eshteńe kórinbeıdi. Qap-qarańǵy. E, burynǵydan da tastaı kórge qamaǵan eken ǵoı dep ózimdi ózim jubatyp otyrǵanymda qaraýyl keldi. Atalasyn ákeldi. Kórmeımin. — Má! — dedi. Kórmeımin. Qur dalbasalap qolymdy soza beremin. Ydysyn ustaı almaı, atalasy tógilip qaldy. Sodan baryp, shyn soqyr ekenimdi sezip, aqyryp jibersem kerek, qaraýyl qasha jóneldi. Esikti tars japty. Jaǵdaı solaı, sodan beri kórmeımin.

— Petr Alekseevıch, qalaı oılaısyz, bul jazylatyn jara ma? — dep buryldy Rysqulov baǵanadan beri áńgimeni únsiz tyńdap otyrǵan Kobozevke.

— Dárigerlerge qaratý kerek. Qıyny — qıyn. Qaraqustan ursa mıdaǵy kóz tamyry ketken shyǵar. Aı, aıýan-aı, qazir ǵoı osy ıttiginiń bárin óziniń aldyna keltirse qaıter edi, eser ıt?

— Ne deıdi? — dedi kózin Rysqulovtyń basynan asyra qaraǵan Dáý Omar Kobozevtiń orysshasyna túsinbeı.

— Doktorǵa qaratamyz deıdi, aǵa. Sátin salsa, jazylyp ketesiz. Tashkentte jaqsy dárigerler bar.

— Eki dúnıede jamandyq kórme, baýyrym. Báse, Ahat baıǵus seni adal deýshi edi, ras eken ǵoı. Bizdiń el azyp-tozdy. Tozǵan eldiń topyraǵyn Orazbaq bolys bolyp sýyrǵanda, bul qalaı, Rysqul uly Turar Orazbaqty bolys saılatqany nesi? — dep seni jek kórgenim ras edi. Turardyń tóreliginen ne paıda, týysqanǵa qaıyry joq dep edim. Óıtsem, sen týysqannyń ǵana Turary emes, telegeı Túrkistannyń Turary ekensiń ǵoı. Seni týǵan anańnan, arýaǵyńnan aınalaıyn, Qalıpa jeńeshemnen, seni syzǵan ákeńnen, arýaǵynan aınalaıyn, Rysqul baýyrymnan aınaldym. Seni solardyń arýaǵy qoldaı júrsin, Turar. Týǵan jerińniń topyraǵy, týǵan aspanyńnyń aı-juldyzy, qazaqtyń qara besigi Qarataýdyń kıesi jebesin seni. Páleden, jaladan, qyrsyqtan, qıanattan aman bol! Páleqor, jalaqordyń jazasyn bersin, Qudaı. Mártebeń bıiktep, Túrkistannyń juldyzy bol! Men sıaqty adasqan shermendege jol túzer temirqazyq juldyz bol, baýyrym. Seni bir jolyqtyrsam dep armandap edim. Jettim armanyma...

XI

Tarbıǵan alma aǵashynyń túbindegi kóne skameıkada gazet oqyp otyrǵan ajarly aq kelinshek kenet:

— Mama, mama! Mynany qara, kúıeý balańyz prezıdent bolypty! — dep daýystap jiberdi. Anadaı jerde pomıdordyń qyzarǵanyn terip alyp, shelekke jınap júrgen etjeńdi qartań áıel ańyra qarap sál turdy da: «Nesi bar, qyzym, Turar prezıdent bolsa, ábden oryndy, qutty bolsyn! — Basyna kún ótpesin dep sáldeshe oraǵan oramalyn qolymen ońdap qoıdy. — Sen arazdasyp júrgende qandaı jańalyqtar bolyp jatyr, kórdiń be?! Jurt ne dese, o desin, shash al dese, bas almaıtyn, bárin baıyppen isteıtin aqyldy adam. Bizdiń kesirimiz tıip, onyń jolyna kese-kóldeneń turyp, kesapat boldyq pa dep qorqýshy edim, Qudaıǵa shúkir, ońdy bolǵan eken. Prezıdent saılasa, sengeni ǵoı. Bizdiń zıanymyz tımegeni ǵoı. Meniń nan-tuzym atqyr Klevensov baıaǵyda qolymnan talaı-talaı dám tatyp, shyraǵdannan shyǵa almaǵan jyndy kóbelekteı, bizdiń úıge qaıta-qaıta kelgishtep, ákeńniń aıaǵyna jyǵylyp, tabaldyryǵymyzdy tozdyrýshy edi. Ákeń arqyly osy Saıramnyń boıynan qansha jer almady ol! Odan ári onyń úrim-butaǵy, týysqandary Túlkibastan da shuraıly jerlerdi qazaqtardan tartyp aldy. Qudaı biledi dep aıtaıyn, Rysqul qudanyń jerin de osylar ıemdengen. Sóıtken súmelek Klevensov basymyzǵa is túskende dereý tonyn aınaldyryp kıip, keńesshil bola qalyp, Turardy muqatý úshin araǵa bizdi aralastyryp, masqarasy shyqty ǵoı. Sonyń jalasynyń kesiri tıip, esil er jazyqsyz jaza tartar ma eken dep qorqyp júrýshi edim, aqyry TúrkSIK-tiń bastyǵy boldy de. — Qartań áıel sóılep júrip, shárkeıin súıretip, júıektiń basyna shyqty da, qyzynyń qasyna jaqyndady.

— Endi Klevensovtardyń tamaǵyna tas kepteletin shyǵar. Sol eshkibastyń ózin jazalasa edi. Bizdiń de tynyshtyǵymyzdy endi eshkim ala qoımas, Natashenka. Mundaı oqıǵany eleýsiz qaldyrmas bolar. Potrebte eskiden qalǵan bir sharap bar edi, sony alyp keleıin.

Klevensov kúni keshe TúrkSIK-te Rysqulovpen aıtysta, onyń enesin tilge tıek etip, «generalsha» dep ataǵan áıel qoly-basyn jýyp, pogrebke qaraı bettedi. Elızaveta Petrovna — keshegi Chernáev oıazynyń áıeli, qazirgi Túrkistan prezıdenti Rysqulovtyń qaıyn enesi osy kisi bolatyn. Natalá qazir osy sheshesiniń qolynda turyp jatqan. Natalá burynǵydaı emes, denesi tolysqan, júris-turysy aýyrlaǵan, qyz kúnindegi denesine eki kóılek shyǵatyn keń sarafan kıgen. Biraq aqsary júzi erekshe nurlanyp, jasyl-kók kózderinen sáýle shashyrap, bolashaq ananyń nobaıyn tanytyp, dıdary aıryqsha araılana túsken eken. «Týrkestanskıe ızvestıa» gazetinen ol taǵy da tótenshe komısar Kobozevtiń Máskeýge oralǵanyn, al Máskeýden Tashkentke Elıava bastaǵan Túrkkomıssıa kele jatqanyn oqydy. TúrkSIK-tiń burynǵy tóraǵasy Kýshekınniń Túrkistannan ketkeni, eser Ýspenskııdiń tutqyndalǵany týraly habarlardy oqyp otyryp, óziniń Ýspenskııdiń qabyldaýynda bolǵanyn, Arkadıı Prıhodkoǵa keshirim surap, aryz aıtqanyn eske aldy. Sonda Ýspenskıı ústińgi ernimen kók tirep, astyńǵy ernimen jer tirep turǵandaı asa kesirli keıipte edi. Dúnıe onyń basynan aınalmaıtyndaı kóringen. Sóıtse, bári beker eken, Ýspenskııdiń ózi de pende bolyp, túrmege túsipti. Natasha aryz aıtýyn aıtsa da, is ońalar, Arkadııge keshirim bolar dep kútpegen. Óıtkeni Ýspenskıı tym kesirli edi. Biraq Rysqulovtyń áıeli ekenin bilgende birtúrli qýtyńdap, alaqandaryn ýqalap:

— Jaraıdy, madam, óte aýyr qylmys. Eshqandaı ýáde bere almaımyn, — dep shyǵaryp salǵan.

Sondaǵy «madam» degeni Natashanyń qulaǵynda qalyp qoıypty. «Joldas», «azamat» degen resmı attarǵa berik bólshevıkterdiń arasynan «madam» degen sózdi qoldanatyn adamnyń tabylǵanyna tańǵalǵan. Álde kekesinmen aıtty ma dep te kúdiktengen. Keıin gazetten Arkadıı Prıhodkonyń túrmeden qashqany týraly habar oqydy da, «madam» degen sózdiń syryn tek túısikpen ǵana sezgendeı boldy. Sol Ýspenskııdiń óziniń bir shıkiligi bar emes pe dep te kúdiktendi. Ondaı jaǵdaıda Rysqulovqa bir taıaq tıerin de ańdaǵandaı edi. Sonymen, Tashkentten boı tasalaı turǵandy jón kórip, Mankent túbindegi sheshesiniń qolyna kelip jatqan. Nede bolsa, Arkadıı ajal tuzaǵynan qutylǵan eken, endi jer betinde tiri júrse bolǵany dep qoıǵan.

Elızaveta Petrovna podnosqa sharap pen eki bokal salyp ákeldi. Jınalyp qalǵan bir deste «Týrkestanskıe ızvestıa» gazetiniń bireýin alyp, podnostyń astyna tósedi. Burynǵy oıaz bolyp turǵan kezdegi mol dáýletten tirnektep saqtap qalǵan jurnaq — hrýstal bokaldarǵa quıylǵan sharap, kúngeıdiń shýaǵyna shaǵylysyp, laǵyl tastaı qulpyryp ketti.

— Óz qolymmen ósirgen júzimniń shyryny edi, bir qýanyshty sátte asharmyn dep júrýshi edim. Kel, Natashenka, Turar úshin, seniń aman-esen bosanýyń úshin, Turar ekeýińniń urpaǵyń úshin! Ekeýińniń qaıtadan tez tatýlasyp ketýiń úshin! — dep Elızaveta Petrovna sharapty kózin jumyp iship saldy da, shafran sary almany qarsh degizip tistedi. Natasha da sharabyn alyp qoıyp, sheshesi sıaqty o da alma tistemek bolyp, dastarqan esebinde jaıýly gazetke qol soza berip, kózi:

«Atylý jazasyna buıyryldy» degen jazýǵa túsip ketti. Bos bokaldy qolyna ustaǵan kúıi álgi maıda árippen terilgen habardy oqı bastady.

«Budan buryn habarlaǵanymyzdaı, Osıpov oıranynyń basty belsendileriniń biri polkovnık Arkadıı Prıhodko belgisiz jaǵdaıda túrmeden qashqan bolatyn. Jýyrda Namangan túbinde Ergesh bandylaryn talqandaǵan jaýynger Qyzyl Tý ordendi komandır Abdolla Jarmuhambetov A. Prıhodkony tutqynǵa alyp, áskerı trıbýnalǵa tapsyrdy. Trıbýnal A. Prıhodkony atý jazasyna kesilsin dep úkim shyǵardy. Bul úkimdi TúrkSIK tóraǵasy T. Rysqulov bekitti. Úkim jazasy oryndaldy».

Qyzynyń nege shuqshıa qalǵanyna asa mán bermeı otyrǵan sheshesi bir kezde Natashaǵa kózi túsip ketip, shoshyp qaldy: qyzynyń kózi sharasynan shyǵyp, talyqsyp barady eken.

— Natasha, ne boldy? — degenshe bolmaı:

— Mama! — dep shyńǵyryp jiberdi. Qolyndaǵy hrýstal kúmis podnosqa túsip ketip, kúl-talqany shyqty.

«Tolǵaǵy kelip qaldy ma? — degen oı sap etip, sheshesi qyzyn qushaqtaı aldy. Áli aı-kúni jete qoımap edi ǵoı», — dep taǵy shúbálandy.

— Mama, Arkadııdi óltirdi! Óltirdi! Qara ana gazetke! — dedi qyzy endi kózinen jas parlap. — Kúıeý balań Rysqulov...

Elızaveta Petrovna tez-tez shoqyna salyp, eski sary ala halatynyń janqaltalaryn qaqqylap, kózildirik izdep, qaltyraǵan qoly qaltaǵa birden suǵylmaı, taıǵanaqtaı berdi. Aqyry qara habardy da oqyp shyqty. Qyzynyń basyn keýdesine qysyp, sazaryp otyryp qaldy. Ol Arkadııdiń óliminen góri, qyzynyń jaǵdaıynan shoshynǵan syńaıy bar. Eki bıshara maıyp bolar ma eken? — dep seskenip, Natashany jubatyp, tynyshtandyrýǵa tyrysty.

— Natashenka, qoıa ǵoı, janym, jaryǵym meniń! Tynyshtal kishkene. Saǵan qatty kúızelýge bolmaıdy, janym. Taǵdyr shyǵar. Ne istersiń, amal qansha? Ákeńnen de tirideı aıyrylyp, ólmeı otyrmyz ǵoı. Taǵdyr solaı shyǵar. Tynyshtal, perishtem. Tula boıyń qaltyrap bara jatyr ǵoı, Qudaıym-aı! Eı, Jasaǵan-aı, jar bola gór! Tynyshtal, kógershinim, perishtem meniń. Má, mynadan bir jutshy, jeńil bolar ma eken? — dep anasy baıǵus syńarynan aırylǵan hrýstal bokalǵa sharap quıyp, Natashanyń aýzyna tosty. Shynynda da bop-boz tozǵan shúberekteı bolyp ketken betine qaıtadan shyraı kire bastady:

— Arkadıı Ivanovıch, marqum, týǵan bóleń, týǵan aǵań edi. Ony erekshe jaqsy kóretinińdi de bilemin, janym, tynyshtal. Bári Qudaıdan. Ekeýiń tıtteıińnen birge óstiń. Árıne, qıyn. E-e, zaman-aı deseńshi. Kimsiń — Prıhodko bolyp, Vernyıdy dúrildetip turdy. Aqyry Ivan Egorovıch, marqum, bólshevıkterdiń qolynan qaza tapty. Meniń ápkem kúıikten óldi. Meniń omyraýymnan sút shyqpaı aýyrǵanymda, seni emshegin berip asyraǵan sol sorly edi. Balasy Arkadııdiń aqyry mynaý. Prıhodkolar áýleti quryp bitti. Báriniń de rýhy salaýat bolsyn. Aqyryn bersin. Endi óz jaǵdaıyńdy oıla, qyzym. Saǵan qatty kúızelýge jaramaıdy. Qınalyp qalasyń, balaǵa zaqym keledi.

— Balasy qurysyn, mama. Endi men Rysqulovtyń ózi turmaq, qursaǵymda jatqan balasyn da jek kóremin, — dep Natasha bulqynyp-bulqynyp qalǵanda, aqsary altyn shashy jan-jaqqa shashyrap, qobyrap ketti.

— Qoı deımin, jyndanba, ǵaıbat sóz sóıleme.

Dáti berik, bále kórgen, qazymyr qartań áıel qyzynan góri aqyldyraq ekenin ańǵartty.

— Rysqulovqa tilińdi tıgizbe. Onyń ornynda sen bolsań, sen de sóıter ediń. Jaýdyń aty — jaý. Arkadıı Ivanovıch, marqum, anaý-mynaý kákir-shúkir emes, iri jaý boldy. Ózi de qandy kóp tókti ǵoı.

— Olaı sóıleme! — dep qyzy taǵy julqynyp, kózi aqılanyp, atyzdanyp ketti. Ádemi jáýdir jasyl kóz tuz tústenip shyǵa keldi.

— Bul laǵynet zamanda kimniń qanyn kim tókpeı jatyr?! Tókse — ol soldat, ulyqtyń buıryǵyn oryndaýshy ǵana.

— Tynyshtal, kúnim, kúızelme. Sen ekeýmiz túsine bermeıtin talaı-talaı sumdyq bar dúnıede. Bári aınalyp kelip peshenedegi jazýǵa baılanysty. Peshenesindegi jazý solaı shyǵar. Marqumnyń ózi de basyn taýǵa, tasqa da soǵyp júretin julymyr edi, sol qý minezinen tapty ma, kim bilsin?

— Mama! Qoıamyz ba, joq pa, Arkadııdiń arýaǵyn qorlaǵandy?!

— Qoıdym, qoıdym, perishtem, endi sóılemeıin.

Sheshesi qyzyn qushaqtap, qobyraǵan boz qyraý shalǵan samaı shashyn keri ysyryp tastap, dymdanǵan kóz janaryn móldiregen kógildir aspanǵa qadady. Aspannan rısalat nury jaýyp turǵandaı, aınala mamyrajaı. Elızaveta Petrovna osyndaı dúnıe múlgigen sátte Qudaıtaǵala duǵańdy esiter degen úmitpen «Psaltyrden» Dáýit (ǵ.s.) paıǵambardyń duǵasyn kúbirlep aıta bastady. Eń sońynda únin qattyraq shyǵaryp; «Ýslysh, gospodı, molıtvý moıý ı vnemlı glasý molenıa moego. V den skorbı moeı vzyvaıý k tebe, potomý chto Ty ýslyshısh mená...» — dep baryp qaıyrdy.

Duǵadan qyzy tynshyǵandaı bolyp edi, sheshe qoly qyzynyń búıiri búlk-búlk ete qalǵanyn sezdi. Sol-sol eken, Natasha bezildep ala jóneldi:

— Aı-kúni áli jete qoımap edi. Áli eki aıdan astam kem edi. Biraq tolǵaq shyndap keldi, qatty keldi. Elızaveta Petrovna qyzyn úıge de jetkize almady. Tolǵaqty bıshara sol tarbıǵan alma aǵashtyń túbinde qaldy.

— O, Qudaı, ne jazdym! — dep qınalǵanda Natasha sarafanynyń omyraýyn aıyryp jiberdi. Kempir shárkeıine súrinip-qabynyp, úıge qaraı umtylyp, kórpe-tósek alyp kelip, qyzyn soǵan jatqyzyp edi — tynysh tabar emes.

— E, Jasaǵan, óziń saqta! — dep jalyna-jalbaryna júrip, daladaǵy peshke ot jaǵyp, saqtyqta qorlyq joqtyń kebimen, qazanǵa sý jylytty.

Jaqyn jerde dáriger joq. Shymkent alys. Oǵan daıyn turǵan kólik qaıda? Qyzy jantalasyp, tósenish ústinde domalap, kógerip bara jatqan soń, oshaq basyn tastaı berip, Natashaǵa júgirdi. Janyna jetkeni sol edi:

— Mama, óldim! — dep sheshesiniń bileginen ala túskende, kempirdiń qolyn julyp ákete jazdady.

Náp-názik áıelde munshama dúleı kúsh bolaryn kim bilgen? Kempir qyzyn eki qoltyqtyń astynan qapsyra kóterip:

— Myna butaqtan myqtap usta, bıshara! — dep buıyrdy. Tarbıǵan alma aǵashtyń astyńǵy jýan butaǵyna asylǵan kelinshek, endi sodan aırylsa, jerge óli qulaıtyndaı, saýsaqtary bez butaqty búrip, qatty da qaldy. Kempir kelinshektiń ishin sıpalap, saýmalaı berdi. Aǵashqa asylyp qalǵan aqsary áıeldiń túsi kókpeńbek bolyp, kózin tars jumyp alǵan.

— Ne úshin? Ne kinám úshin, Qudaı! — dep shyńǵyrǵan daýysynan kókserek tóbet te shoshyp, shynjyryn saldyr-gúldir tasyrlatyp, ári-beri julqynyp, arsyldap qoıa berdi. Sý aǵyp jatqan aryqtyń bergi jaǵynda baılaýly turǵan aq eshki tosyn daýystan shoshyp túsip, kózderi ejireń ete qalyp, jip baılanǵan jalbyzdy túbimen julyp ketip, aryqtyń arǵy betine sekirip shyqty.

— Sál shyda, kúnim, sál shyda, perishtem, — dep anasy da qara sorpa bolyp jantalasqan. Ekiqabat áıel bir ólip, bir tirilip, ál ketken qoly bez butaqtan endi syǵylyp shyǵyp bara jatqanda, búkil Saıram dalasy men taýlaryn jańǵyryqtyra náresteniń shar-shar etken daýysy saqpansha atyldy.

Turardyń tuńǵyshy pysqyrynyp, tunshyǵyńqyrap baryp, jaryq dúnıege sharyldaı kelip, sharanaly kúıinde kempirdiń qolynan shyǵyp ketip, jerge top ete tústi. Kelinshek eki búktelip, kórpeniń ústine sylq ete qaldy. Elızaveta Petrovna sasqanda pyshaq tappaı, úıdiń ishin astan-kesteńin shyǵaryp, qaıtadan oshaq basyna júgirdi. Qolyna aǵash jarǵan balta ilindi. Baltanyń júzin qazandaǵy qaınaǵan sýǵa batyryp-batyryp alyp, ana men balany jalǵastyryp jatqan qandy qyzyl shektiń astyna kespek qoıyp, baltamen qıyp tústi. Ana men bala sol sátten bastap ekige bólindi.

Sol sátten bastap, olar endi jeke-jeke taǵdyrǵa baǵynar. Endi árqaısysy jeke-jeke dem jutar. Bala áli óziniń shala týǵanyn da bilmes. Dúnıege merziminen buryn asyǵys kelgenin sezbes. Asyǵys kelip, asyǵys ketpese, sol olja. Áıteýir, ashyq aspannyń astynda, tar qursaqtan shyǵyp, keń dúnıeniń qushaǵyna engen. Dúnıe oǵan keń bolaryn, kem bolaryn boljap bolmas. Buǵan deıin ana men bala bir dene bolsa, endi shyǵarǵa jan basqa-basqa. Endi olardy mahabbat deıtin kózge kórinbes kindik-ishek jalǵastyrsa kerek edi. Álgi doǵal baltanyń júzimen sol kózge kórinbes kindik-ishek te qıylyp ketpese jarar.

Kempir:

— Ul bala, ul, ul! — dep jarqyldaı qýandy.

Jyly sýǵa shomyldyryp, sý jańa appaq jaıalyqqa orap, maýjyrap tynyshtalǵan Natalányń janyna abaılap aparyp qoıdy. Kózin shart jumyp alǵan judyryqtaı balanyń sırek qaryn shashy qap-qara, júzi barlyqqan kúreńqyzyl eken. Natalá jaı ǵana basyn buryp áketti. Ezý tartqan joq, emirenbedi. Tek salqyn únmen:

— Ózinen aýmaıdy eken. Qaıta-qaıta aıta beretin Eskendiri osy, — dedi. Sheshesi túsinbeı:

— Iskander degeni ne? — dedi.

— Turardyń tilegi: Eskendir bolsyn deıtin. Demek, bizdińshe, Aleksandr degeni. Baıaǵyda ol Prıhodko túrmesinde Aleksandr deıtin Peterbýrg revolúsıonerimen birge ákesi ekeýi otyrǵanyn bilesiń ǵoı. Sonyń qurmetine balanyń atyn Eskendir qoı dep Rysqul amanat aıtypty.

— Peterbýrgtiń revolúsıonerimen dos bolyp júrgen bizdiń Rysqul quda da ońaı emes shyǵar. Meıli, sol qudanyń aıtqany bolsa, bola qoısyn. — Elızaveta Petrovna náresteniń betine úńile qarap, basyn shaıqap-shaıqap qoıdy. — Natashenka, óz baýyryńnan shyqqan perzent qoı, jóndep nazar salsańshy.

Natasha qaljyraǵan qalpy, basyn áreń buryp, balaǵa kóziniń qıyǵyn tana saldy.

— Artýr sıaqty, — dedi qınalyp.

— Artýryń kim taǵy?

— Aıtyp edim ǵoı, Turardyń inisi. Meni jek kóretin. Aqyry qashyp ketti.

Ah uryp qatty kúrsindi. Kózinen jyljyp, samaıyna qaraı únsiz-túnsiz jas aqty.

— Oh, sorly Arkasha, oh, sorly-sorly... Seniń aqyryń osyndaı bolar dep kim oılaǵan?

Mynadaı oqıǵa ústinde, tuńǵysh perzenti dúnıege kelgen shaqta da qyzynyń basqa jaıǵa qınalǵanyna shamyrqanǵan ana shart ketti.

— Jetti, qyzym! Kúıine bergennen ne paıda? Soǵan bola, aı-kúnińnen erte bosanyp, ajalyńnan buryn óle jazdadyń. Aman-esen, tiri qalǵanyń olja. Jan olja! Sony oılasaıshy. Dáriger joq, dáneńe joq, jańa tipti úzilip ketýiń múmkin edi ǵoı. Shúkirshilik kerek. Arkadıı marqumǵa bir Qudaı ózi o dúnıede jaqsylyǵyn bersin.

Náreste áli qaımaǵy buzylmaǵan sary ala japyraqty dalanyń aýasyn anasynyń ýyzynan buryn jutyp, sol aýaǵa mas bolǵandaı, uıyqtap qalyp edi. Ázir tamaq tilegen joq. Qurtaqandaı qarny da ashar. Háp tilep, áli shyńǵyrar. Týǵan jerdiń aýasymen aýyzdanǵan jaqsy. Biraq adam balasy tek aýamen ǵana qorektenbeıdi. Ony bala kóp keshikpeı seze bastaıdy. Sonda týǵan anasynyń tósi ıimeı qoıatynyn, sóıtip ýyzǵa jarymaı qalatynyn bala áli bilmeıdi. Ol áli túk te bilmeıdi. Úlkenderdiń kóp biletinin, sol kóp bilgeni keıde qasiret bolyp jabysatynynan da túk habary joq.

Onyń tuńǵysh ret qulaǵyna anasy men ájesiniń daýly áńgimesi, japyraqtardyń sybdyry, Aqsý ózeniniń saryly, kókserek ıttiń úrgeni, atyz shetinde arqandaýly turǵan aq eshkiniń mańyraǵany shalynǵan. Biraq bala olardyń eshqaısysyn elegen joq. Eseıgende de bul sátten oıynda esh eles qalmas. Dúnıege nege, ne úshin kelgenin de bilmeıdi. Óıtkeni ol bul dúnıege óz erkimen kelmegen. Al ony dúnıege keltirgender arasynda ázir bereke bolmaı turǵan kez.

* * *

Arada qansha kún ótti. Natalányń omyraýynan aq tambaı, asharshylyq jylǵy meshel aspandaı bezireıdi de qaldy. Sheshesi baıǵus bilgen em-domyn istep, qyzynyń emshegine taba qyzdyryp basty. Taýdan qazyp ákelgen «altyn tamyrdy» qaınatyp, sonyń sólimen býlady, kókemaraldyń, kıikotynyń keptirip alǵan gúlin ezip jaqty, — eshteńe bolmady, sút shyqpaı qoıdy.

— Apyr-aı, óziń de ulym eken dep emirenbeısiń ǵoı, sodan shyǵar sút shyqpaı jatqany, — dep qyzyna sheshesi bir kúńkildedi, eki kúńkildedi, sodan aqyry shydaı almaı ketken Natalá kempir baıǵustyń betinen qaýyp tastady:

— Meni týǵanda seniń de sútiń tyıylyp qalǵan. Men óletin bolǵan soń, týǵan ápkeńniń omyraýyna salǵansyń. Sonda, sol marqum Sofá Petrovnanyń bir emshegin men, bir emshegin Arkadıı emip óskenbiz. Demek meni tapqanda sen de emirenbegen boldyń ǵoı?!

Elızaveta Petrovna kúıinip basyn shaıqaıdy.

— Áı, áı qyzym, aıamaısyń anańdy. Meniń sen degende shyǵarǵa janym basqa ekenin bile turyp, kúıdiresiń adamdy. Meniń jaıym basqa edi ǵoı, omyraýyma jaman bez túıindep, aqyry ákeń baıǵus Tashkentten doktor aldyryp, men beıshara pyshaqqa túsken joqpyn ba? Sony seniń umytatyn jóniń joq edi ǵoı. Seniki de sondaı soıqan ba dep oılasam, Qudaı betin aýlaq qylsyn, jaman beziń joq, mine, bári jup-jumsaq, shala týǵan jeti aılyq bala turmaq, egiz balany asyraıtyn áýleti bar omyraýyńnyń. Álde doktorǵa qaralyp qaıtasyń ba?

— Ózim de sony oılap júr edim, — dedi qyzy sheshesiniń bul usynysyna ishinen qýanyp ketip.

Kóp keshikpeı Natalá jolǵa jınaldy. Nuqyl qaradan, basyna qara shilterli qalpaq kıdi.

— Turarǵa oralsań qaıtedi? Jaqsy-jaqsy dárigerlerge qaratar edi, — dep sheshesi ımenshektep, taǵy bir tilegin aıtqan. Qyzy ılikpedi:

— Meniń emshektes baýyrymdy attyrǵan adamǵa ne dep baramyn? Raqmet aıta baramyn ba? Men baısyz qalady eken dep qoryqpa. Meniń basyp ketken izime zar bolyp eńiregen erler az emes. O basynda bir qatelik ketti, men sezimniń quly boldym, endi aqyldyń quly bolamyn.

Sheshesi kúrsinip-kúrsinip, kúızele basyn shaıqady.

— Aqyldyń quly bolsań, janymyzdy saqtap otyrǵan Turardyń eteginen ustap aıyrylma. Ol qaraılaspasa, bizdiń kúnimiz ne bolady? Myna bir alaqandaı jerden de aıdap shyǵady ǵoı bizdi. Klevensovtar az emes qoı, balam.

— Mama, sen bir nárseni túsinbeısiń. Rysqulov prezıdent boldym eken dep endi sabasyna túse qalmaıdy. Men biletin Rysqulov bolsa, ol endi burynǵydan beter arpalys jolyna túsedi. Sol prezıdenttikte kóp otyratynyna da kúmánim bar. Óıtkeni ol ymyrasyz adam, al ymyraǵa kelmeıtin, tik jol, birbet adamdar kópke shydamaıdy. Ne ózi órtenip óledi, ne bireýler óltiredi. Ekiniń biri. Al kúnkóris bolsa, qaıtemiz, bir amaly bolar. Men de jumys izdermin, ıakı jibi túzý bir adam tabylar. Qam jeme, jalǵyz emessiń, endi ermegiń bar. Balany baq. Eskendirdiń endigi anasy sensiń, menen oǵan endi qaıran joq. Osy zamanda sońynan bala ertken áıeldi kim alady? Men áli aldaǵy kúnimdi oılaýym kerek. Eskendir ólip qalmasa, seniń jaqsylyǵyńdy qaıtarar. Bul tuqym — moınyna kisi aqysyn artyp júretin tuqym emes. Bergenge — beredi, alǵannan — alady. Aqysyn almaı tynbaıdy. Áne, Rysqulov ta aqyry Arkadııdi óltirdi ǵoı. Al Arkadııge onyń qanjary sonoý bala kúninde-aq qaıraýly bolatyn. Solaı, Elızaveta Petrovna...

Sóıtip, «generalsha» Eskendirdi baýyryna saldy. Aq eshkiniń sútimen asyrady. Taǵdyrda tálkek sıaqty jaılar kezdese beredi. Osy Eskendiri — Aleksandr atalǵandardyń sonoý-sonoý atasy Aleksandr Makedonskıı, ıaǵnı Eskendir Zulharnaı da osyndaı náreste shaǵynda eshkiniń sútin iship ósken eken degen laqap bar.

Bala úsh-tórt aılyǵynda Elızaveta Petrovnaǵa qarap, yrjıyp kúletindi shyǵardy. Oǵan kempir baıǵustyń ishi eljireıtin boldy.

— Ýh ty, basýrman, Iskander Týrarovıch, — dep balany qundaǵymen qosa julmalap oınap, baýyryna qysyp-qysyp qushyrlanatyndy shyǵardy.

Balada ázir qaıǵy-muń joq. Aspany ashyq, jan-jaǵy jannatydaı dala, árirekte asqaqtaǵan taýlar, Teńbil torǵaı shyryldaǵan, sholpankebis gúldegen oıdym-oıdym jazıralar...

XII

Shalva Zýrabovıch Elıava, Valerıan Vladımırovıch Kýıbyshev, Ian Ernestovıch Rýdzýtak, Mıhaıl Vasılevıch Frýnze... Fılıpp Isaevıch Goloshekın — VSIK pen RSFSR Sovnarkomynyń atynan, Lenın mandatymen kele jatqan Týrkkomıssıasynyń quramy osy. Bulardyń arasynda Frýnzeden ózgesi Týrkistan ólkesin buryn kórmegen. Frýnzeniń ózi túrkistandyq, dálirek aıtqanda, jetisýlyq, odan da dálirek aıtqanda, týǵan jeri Pishpek. Túrkkomıssıanyń alǵashqy kelgen tobynyń ishinde qazir Frýnze joq. Ol áli Kolchakpen shaıqasyp jatyr. Al Kýıbyshev te qazaq dalasynda týyp ósken. Biraq Qazaqstannyń ol jaq beti Túrkistan ólkesine qaramaıdy. Sol sebepti Kýıbyshev te Túrkistanǵa tuńǵysh ret kele jatyr deýge bolady.

1919 jyldyń sarala kúzi — qatarynan eki jyl qatty soqqan asharshylyqtyń betin qaıtarǵandaı kez edi. Týra vokzal basynda, qalaǵa shyǵaberis betinde tizilip esek arbalar tur. Úıme-úıme qaýyn-qarbyz, tóbe-tóbe alma, almurt, shabdaly, anar...

Ala taqıa, qara taqıa kıgender, kók sálde, aq sálde salǵandar jan-jaqtan aıqaılaıdy:

— Alyńdar! Alma alyńdar! Arzan alma.

— Kelińder, kúlábi qaýyn jeńder! Arzan qaýyn.

— Myna shýyldaqtardy tyıa tursaq qaıtedi? Bárin taratyp, mılısıa qoıyp qoıalyq, — dedi Tursynhodjaev.

— Tımeńder, — dedi Rysqulov. — Kelgen meımandar Túrkistandy, onyń astanasy Tashkentti tabıǵı qalpynda kórsin. Boıama bolmasyn. Qazir kóz boıaǵanmen, erteń-aq olar ózderi kóredi.

— Myna esekteri tezek tastap, joldy bylǵap bolypty. Tym qurysa, júretin joldy tazalataıyq.

— Onyń durys. Qalanyń raıysyna tapsyr. Stansıa bastyǵyn shaqyryp aıt, — dep kelisti Rysqulov.

Túrkistan basshylary Túrkkomıssıasyn kútip alý úshin vokzaldyń aldyna, perronǵa shyqty. Perronda syrnaıshylar, oqýshylar tizilip tur eken.

Tashkentke poıyz tańsyq emes. Biraq jasyl-sary baý-baqsha bulymynan bulań etip, «otarba» kóringende, tashkenttikter poıyzdy tuńǵysh ret kórgendeı:

— O-o-o-o! — desti.

Kerneıler men syrnaılar qarlyǵyp baryp, úni ashylyp, lekildep berdi. Bıqasap kók shapan, ala taqıa kıgen, kúıek saqaldy, jalpaq muryn qara shal jorǵalaı basyp, bılep ala jóneldi. Onyń sońynan jigitter de shyqty.

Túrkkomıssıa Elıava bastap vagonnan shyqqan kezde, perron ústi shat-shadyman kúı men bı bolatyn. Shalva Elıava vagonnyń tutqasynan ustap, baspaldaqqa aıaǵyn sala berip, myna tamashaǵa tańyrqaǵandaı, bir aıaǵy salbyraǵan kúıi turdy da qaldy. Janyna jaqyndap kelip, qolyn sozǵan Rysqulovty Elıava qushaqtaı túsip:

— Jasasyn, keńestik Túrkistan! — dep daýystap jiberdi.

Buıra shashty, typ-tyǵyz qoıý qara saqal-murtty, shaǵyn boıly Elıavadan soń, eńgezerdeı eresen deneli, uzyn boıly, sary shashty Rýdzýtak, odan soń mańdaıy kereqarys, jaısań júzdi, shashy dýdardaı Valerıan Kýıbyshev tústi. Sońyn ala kibirtińkirep, basqyshtyń ózine sıdań aıaǵyn bir salyp, bir tartyp alyp, vagon tutqasynyń ózin qolymen súrtip kórip, sodan soń baryp ustap, qabaǵy kirtıińkirep, jylmaǵaı shashty, tekesaqal Fılıpp Isaevıch Goloshekın sazaryńqyrap baryp, tabany tıse Túrkistannyń jeri oıylyp ketetindeı, abaılap qana perronǵa aıaq tiredi.

Rysqulov ishinen: «Myna kisi uzaq joldy kótere almaı, syrqattanyp qalǵannan saý ma?» — dep sekemdenip qaldy. Onymen amandasyp turyp, ózin tanystyryp bolyp, Rysqulov:

— Qalaı, joldan aryǵan joqsyz ba? — dep surady.

— Aıtpańyz, joldas Rysqulov, azap... azap... — dep Goloshekın sıdıǵan salaly saýsaqtarymen masa jasqaǵandaı, aýany jelpip-jelpip qoıdy. Sodan soń ý da shý perron ústine mólıe qarap, aty belgisiz araldaǵy jabaıy adamdarǵa tap bolǵandaı, tapjylmaı turyp aldy.

Al bul kezde Shalva Elıava áli jalpaq muryn, kúıek saqal, ańqyldaq shalmen jarysa bılep júr eken. Ras, onyń bıi shaldikinen qımyly bólekshe; aıaq-qoly qanjardaı qadalyp, dik-dik etedi eken. Zýrnaıshylar men kerneıshiler qurmetti meımannyń ózi bılep ketkenine keremet máz bolyp, mýzykany qutyrta tartyp, lekildetip ala jóneldi.

Bul qyzyqqa kúlip turǵan Kýıbyshev pen Rýdzýtakqa álgi shal bılep kelip, bıge shaqyryp júr edi, ana ekeýi qoldaryn keýdesine basyp, izet kórsetip, bı bilmeıtinderin aıtty. Jalpaq muryn shal da kempiri ul tapqandaı elirip alǵan eken, ary-beri oıqastap júr, Goloshekınniń aldynan qoqılanǵan qorazdaı shyqpaı qoıdy. Goloshekın azarda-bezer bolǵan adamdaı qos qolmen jasqap:

— Net, net! — dep bezek qaqty. Shal da qıqarlanyp, qaıta-qaıta «bıkezek» tastap, aınaldyryp aldy.

— Joldas Rysqulov, Qudaı úshin aıtyńyzshy mynaǵan birdeńe, — dep jalynǵandaı boldy Goloshekın. Jalpaq muryn shal Goloshekınge kózin qysyp qalyp, tóbesindeti taqıasyn quıqasymen qımyl-qımyl etkizip qoıyp:

— Shom dılá, táýerish náshándik, ne nýraýtsa, dá? — dep tepsinip qalyp, keýdesin ashyp kete bardy.

Rysqulov vagonnyń tepkishegine kóterilip, qolyn kóterdi. Kerneı, zýrnaı pyshaq keskendeı sap boldy. Bıshi shal omyraýy ashylyp, pora-porasy shyǵyp terlep, entigin basa almaı, aýzy ańqaıyp, Rysqulovqa qarady.

— Joldastar! Tashkentke Lenınniń dostary, serikteri keldi. Lenınniń tapsyrmasymen keldi. Bul kelis keshegi patsha generaldarynyń kelisinen basqa. Túrkistan elin el etemiz, ezilgenderdiń esesin alyp beremiz, teńdikke qolyn jetkizemiz dep keldi. Keshegi patshadan zorlyq kórgen, qorlyq kórgen Túrkistan úshin bul zor tarıhı oqıǵa. Túrkkomıssıadan biz kóp jaqsylyq kútemiz, kómek kútemiz. Úmitimiz aqtalady dep senemiz. Hosh keldińizder, qurmetti dostar! — dep Rysqulov tepkishekten túsip, ornyn Shalva Elıavaǵa berdi. Elıava jaýap sóz sóıledi.

— Baýyrlar! — dep Shalva Elıava buıra shash basyn shalqaıtyńqyrap shattana shańq etti. — Biz sizderge, Túrkistan halqyna Lenınniń sálemin ala keldik. Biz bir-birimizge senýimiz kerek. Jańa Rysqulov joldas durys aıtty: biz patshanyń generaldary emespiz. Patsha generaldary Túrkistandy jarty ǵasyr boıyna tonap, sizderdiń eńbekterińizdi qanap, bar baılyqty soryp keldi. Olarǵa Túrkistannyń sheksiz baılyǵy, shuraıly jeri kerek boldy, al adamdary arzan jumys kúshi retinde ǵana qajet boldy. Patsha generaldary Túrkistan halqyn kógerteıin dep oılaǵan joq. Mektepter ornyna túrmeler saldy. Halyqty qarańǵylyqqa ustaýǵa barynsha yqylas qoıdy. Al biz bolsaq, Túrkistan basshylarymen birlese otyryp, halyqtyń ál-qýatyn, mádenıetin kóterýge atsalysamyz. Túrkistan tizginin Túrkistan halqynyń ózine beremiz. Jergilikti halyqtyń ádet-ǵurpyn, saltyn, dinin syılaımyz. Túrkistandy ishki-syrtqy jaýlardan qorǵaýǵa barynsha kúsh salamyz. Men Túrkkomıssıa atynan keńestik Túrkistanǵa zor áleýmettik tabys tileımin, Jasasyn revolúsıa! Jasasyn Túrkistan!

Kerneıshiler men zurnaılar taǵy da vokzal basyn jańǵyryqtyryp áketti. Baǵanaǵy kúıek saqal, jalpaq muryn shal Shalva Elıavaǵa aıqaılap:

— Dat! — dedi.

— Ne deıdi? — dep surady Elıava Rysqulovtan.

— Suraǵym bar, ruqsat etińiz, — deıdi.

— Surasyn.

— Datyń bolsa, aıt, — dedi Rysqulov.

— Siz, ortaq náshándik, jańa bizdiń ádet-ǵuryptarymyzdy, saltymyzdy syılaımyz dedińiz. Jáne ózińiz qýanyshymyzǵa qosylyp bı bıledińiz. Buǵan biz júdá qursan boldyq. Al myna ortaq, atyn bilmeımin...

— Goloshekın.

— Iá, ortaq Koloshekın... Koloshekın deı me?.. — dep shal Goloshekınniń betine bajyraıa qarady. — Osy jýyqta ǵana Kýshekın degen bireý ornynan alynbap pa edi?

— Joq, ol basqa, bul kisi Goloshekın.

— A-a, meıli-meıli, biraq osy kisi bizdiń bı bılep, qýanǵanymyzdy, Lenınniń dostaryn shattana qarsy alǵanymyzdy nege jaqtyrmaı qaldy?

— Jaqtyrady, nege jaqtyrmasyn. Jáı, ánsheıin joldan sharshap kelgen ǵoı, — dep kúlip Rysqulov shaldyń arqasynan qaqty.

— Laıym solaı bolsyn, ortaq Rysqulov. Laıym solaı bolsyn, — dep, shal dese de Goloshekınge áli de seziktene qarap kete bardy.

Meımandar rezıdensıasyna ornalasyp, demalyp alǵan soń, TúrkSIK-ke kelip, Rysqulovtyń qabyldaýynda boldy. Elıava resmı túrde Lenınniń Túrkistan komýnıserine jazǵan hatyn tapsyrdy.

— Joldastar! — depti Lenın hatynda. — Maǵan sizderge Sovnarkom men Qorǵanys Keńesiniń tóraǵasy retinde emes, partıanyń múshesi retinde hat joldaýǵa ruqsat etińizder.

Túrkistan halyqtarymen durys qatynas ornatýdyń qazir RSFSR úshin, ásirelemeı aıtqanda, orasan zor búkil dúnıejúzilik tarıhı mańyzy bar.

Keńes jumysshy-sharýa respýblıkasynyń osy ýaqytqa deıin qanalyp kelgen álsiz halyqtarǵa qatynasynyń búkil Azıa úshin, dúnıe júziniń otarlary úshin, myńdaǵan mıllıon adamdar úshin praktıkalyq mańyzy bolmaq.

Rysqulov Elıavanyń qolyn qysyp turyp:

— Sizdiń ruqsatyńyzben bul hat Túrkistan gazetterinde jarıalansyn, — dedi de kómekshisin shaqyryp alyp, — Myna hat «Komýnıs», «Týrkestanskıe ızvestıa», «Ishtrakún», «Aqjol» gazetteriniń erteńgi sanynda, birinshi betterge kórnekti etip jarıalansyn, — dedi.

Elıava Túrkkomıssıa músheleriniń mindetterimen tanystyrdy. Mysaly, Goloshekın joldas partıa qurylysy máselesimen shuǵyldanady eken, Kýıbyshev áskerı-soǵys salasymen aınalysady.

Rysqulov Túrkistandaǵy jaǵdaımen tanystyryp ótti. Kóptegen qıynshylyqtardy atady. Túrkkomıssıa múshelerinen naqty jáne jedel kómek kútetinin bildirdi. Mysaly, búkil Túrkistanda jalǵyz muǵalimder ınstıtýty bar. Onyń ózi Tashkentte. Sony ýnıversıtetke aınaldyrý máselesi. Jer-jerde ınstıtýttar, mektepter ashý máselesi.

— Túrkistannyń sońǵy general-gýbernatory Kýropatkın myrza bul eldi saýatty etý úshin áli myń jyl kerek degen, — dedi Rysqulov. — Baqytymyzǵa qaraı, qazir Kýropatkın joq, ol kelmeske ketti. Biraq Túrkistannyń keıbir komýnıs basshylary mundaǵa deıin sol Kýropatkınnen asa uzaı almaı keldi. Endi sol qateni túzetip, tez iske kirisýimiz kerek.

— Sizdiń aıtyp otyrǵan máseleńiz durys, — dep sózge Goloshekın aralasty. — Mádenıet joq jerdi jabaıylyq jaılaıdy. Mádenıetti endirýimiz kerek. Men álgide týra bazar basynda qolymen plov, sizderde qalaı, ıá, palaý jep otyrǵandardy kórdim. Sumdyq qoı bul! Naqty kómek degende men óz mindetime — Reseıden tezdetip birer vagon qasyq, shanyshqy jetkizdirýdi moınyma alaıyn.

Elıava basyn shaıqady. Kýıbyshev pen Rýdzýtak tómen qarap, qyzaryp ketti.

— Bul — ónerli el, Fılıpp Isaevıch. Qasyqtyń neshe túrin jasaı alady. Siz kómekteskińiz kelse, Reseıden tez arada on myń temir soqa aldyryńyz. Bizge soqa kerek. Jer jyrtyp, egin egip, eldi asyraý kerek. Siz bizden maqta surap otyrsyz, sol maqtany ósiretin qural-saıman jetkizińiz. Egistik maqtaǵa aınalǵan soń, astyq alynbaıdy, maqtanyń esesine Reseıden astyq jetkizińiz. Halyqqa tamaq kerek, halyq onsyz da eki jyl qatarynan asharshylyqqa ushyrady. Eki mıllıonǵa jýyq adam qyryldy. Onyń kópshiligi sizder áli qazaq dep óziniń shyn atymen ataýǵa daǵdylanbaǵan kırgızdar. Jetisý, Áýlıeata, Shymkent qazaqtarynyń jeri áli kýlaktardyń qolynda. Siz bolyp, biz bolyp, sony qazaqtardyń ózderine qaıtaryp bereıik. Olardy eginshilikpen aınalysýǵa mashyqtandyraıyq. Endeshe, olarǵa da qural-saıman bereıik. Keshegi patshanyń 16-jylǵy jazalaý otrádtarynyń tepkisinen, kýlaktardyń qýdalaýynan kóp qazaqtar Qytaı asyp ketti. Solardy keri qaıtaraıyq. Jer bereıik, úı-jaı bolyp ornalasýyna kómekteseıik...

— Siz máseleni temir soqadan bastap, aıaǵyn úlken-úlken saıası-áleýmettik talaptarǵa ákelip tiredińiz, joldas Rysqulov, — dep Goloshekın shydamsyzdyq tanytyp aldy. — Siz qazaqtar dep otyrǵan kırgızdar týraly oqyǵanym bar. Olar tabıǵatynan jalqaý, eńbekke beıimsizdeý, tek kóship-qonyp, oıyn-toımen kún keship, jut kelse maldan aıyrylyp, qyrylyp qala beretin halyq qoı. Halyq qyrylmas úshin jantalasa bilýi kerek. Eńbek etýi kerek. Al qazaqtar, ıakı kırgızdar eńbekke joq. Sondyqtan eń aldymen eńbekke baýlý kerek.

— Sizdiń oqyǵanyńyz, joldas Goloshekın, keshirińiz, general-gýbernatordyń patshaǵa jylma-jyl jazyp turǵan raport-esebi boldy ǵoı. Onda siz áli qısyq aınalar zalynda júr ekensiz.

Goloshekın qyzaraqtap qaldy. Ashý qysqanda sónik kózderine qan quıylyp ketkendeı qyzaryp shyǵa keledi eken. Ózin-ózi ustaýǵa yqtıary jetińkiremeı, jeńiltektik tanytyp alady eken. Teke saqaly selkildeńkirep otyryp:

— Siz de keshirińiz, joldas Rysqulov, — dedi, — men kırgızdar jaıly keıbir derekti, siz aıtqandaı, general-gýbernatorlardyń patshaǵa jazǵan aqparynan emes, osy Túrkistannyń óz gazetinen oqyp bildim. «Nasha gazeta» degen sizdiń gazet bolar, sirá. Goloshekın ádemi sary safán portfelden betoramaldaı ǵana gazet qıyndysyn eki saýsaǵymen ǵana abaılap alyp, aldyna jaıyp qoıdy. Tipti Túrkistannyń gazetiniń ózinen bir zalaldy mıkrob jabysa qalatyndaı meılinshe saq ustaıdy. — Mine, kerek deseńiz oqyp bereıin. Sirá, siz óz qolastyńyzda shyǵyp jatqan gazetterden beıhabar sıaqtysyz... Iá, sonymen, «Nasha gazeta» 265-sany. Avtory G.Agarevskıı degen. Kim ekenin bilmeımin. Taqyryby: «Kırgız ıntellıgentterine».

— Fılıpp Isaevıch, ony Rysqulov joldas ózi de biledi ǵoı, ýaqyt almaıyq, — dep qynjyldy Elıava.

— Jo-joq, Shalva Zýbarovıch, sabyr etińiz. Másele prınsıpte bolyp otyr. Tyńdańyzdar, sizderge de zıan emes. Bylaı dep jazady: «Mal baqqan kóshpendiler deıtinderdiń bári ejelden kedeı, beıqam keletini ekonomıka ǵylymynyń tarıhynan belgili. Olaı bolmasqa laj joq qoı: ǵumyr boıy kóship júrseń, qaıdan baıısyń? «Eki keshte — bir jut» degen eski máteldi eske alsaq, kóshi-qondy kezinde kóp nárse qıraıdy, búlinedi, al kırgızdardyń kóshi-qonynda san joq, olar qaıdan dáýlettensin? Al ekonomıkalyq ál-qýaty nashar elde rýhanı baılyqtyń bolmaıtyny da belgili. Olardyń ǵylym men óner týdyrýǵa jaǵdaıy da joq... Kóshpendiler otyryqshylarmen eshýaqytta teńese almaq emes. Kóshpendiler ekonomıka jaǵynan otyryqshylarǵa táýeldi bolady, tipti quly bolady dese de keledi. Al ekonomıkalyq táýeldilik saıası táýeldilikke ákelip soǵatyny sizderge belgili...

— Jaraıdy, Fılıpp Isaevıch, túsinikti boldy ǵoı, — dep bul joly Elıava qatańdaý aıtty.

Goloshekın qyńbady. Eregisken saıyn qyńyrlana túsetin minez baıqatty. Tula boıy taramystan turatyn adamdardyń ádeti. «Tynysh otyryńdar!» — degendeı salaly saýsaqtaryn erbeńdetti. Rysqulov oılady: «Saýsaqtaryna qaraǵanda, osy kisi mýzykant emes pe eken? Saýsaqtary Paganınıdikine uqsaıdy. Al mýzyka ónerin súıgen adam qatygez bolmasa kerek».

— Sál sabyr, joldastar, qyzyǵy áli alda, — dep Goloshekın oqýyn sabaqtaı berdi: — «Kóshpendilerdiń otyryqshylar quptamas erekshe minezderi bar. Kóshpendiler úshin adam ómiri qymbat emes. Eger bireýdi bireý óltirse, qun tólep qutyla salady. Mal barymtalaý, qyz alyp qashý erliktiń belgisi sanalady. Al mundaı jolmen tabylǵan maldyń qadiri az. Ony tógip-shashady, aqyrynda tonalǵan tozady, tonaǵan baıymaıdy. Kóshpendiler ekonomıkalyq ıakı saıası zaýaldar soqpaı turǵan kezde álaýlaılap júre beredi. Jer jetedi, taza aýa, kún jyly, shýaq mol. Al jumysqa qulyqsyzdyq pen beıqamdyqtyń jazasyn jut kezinde tartady-aq: mal qyrylady, artynsha ózderi qyrylady.

Men bilgim keledi: aý, kırgız zıalylary! Osy ýaqytqa deıin ne bitirip keldińizder? Aryz, shaǵym jazǵannan basqa ne bitirdińizder? Kóshpendilerdi otyryqtandyrýǵa nege kúsh salmadyńyzdar? Patshany bul jóninen kinálaı almaısyzdar. Patsha tártibi — otyryqtandyrýdy talap etken jáne sony qoldaǵan. Jer shuqylap, egin egip, bos jatqan jerdi paıdalansa, eshkim tyıym salǵan joq qoı. Zań qaıta ondaılarǵa sol jerdi bekitip berer edi. Otyryqtaný kerek pe, kerek emes pe degen daý týyp jatqanda, sizder qaıda boldyńyzdar, kırgız zıalylary? Keńse jaǵalap júrdińizder me? Aý, tipti byltyr jut jalmańdap kele jatqanda qaıda boldyńyzdar? Gazet betinde nege dabyl soqpadyńyzdar? Qoǵamnan, úkimetten kómek surap, ún kótergen qaısyńyz bar?..».

Goloshekın kilt úzdi de, otyrǵandarǵa qarady. Óziniń serikteri múlde rıza emes sıaqty. Al Rysqulov, sırek kúletin Rysqulov jymıyp otyr eken. «Tisteriniń ádemisin-aı, — dedi ishinen Goloshekın, óziniń ejelgi mamandyǵy tis tehnıgi ekeni esine túsip ketip. — Tisteri iri-iri marjan sıaqty. Men qusap Sibirge aıdalyp, qyrqulaqpen aýyrsań, Rysqulov, kórer edim, tisterińniń qandaı bolaryn». Sóıtti de, óziniń protez tisteri ornynda ma, joq pa degendeı jaǵyn ýqalap qoıdy.

— Raqmet, joldas Goloshekın, — dedi Rysqulov jymıǵanyn qoıyp, atylatyn sadaqtaı shıryǵa túsip. — Bul atyshýly maqalany taǵy da eske salǵanyńyz úshin raqmet. Onyń avtory Túrk-SIK-tiń burynǵy tóraǵasy Kýshekın ǵoı. Agarevskıı búrkenshik famılıasy. Bul maqala Kýshekınniń TýrkSIK prezıdıýmy májilisteriniń birinde aıtylǵan sózi dese de bolady. Dál osy gazette meniń Kýshekınge aıtqan jaýabym da jarıalanǵan. Ýaqyttaryńyz bolsa, ruqsat etińizder, men ony oqyp bereıin. Mine, gazettiń ol nómiri... — Rysqulov ústeldiń eń astyńǵy tartpasynan «Nasha gazetanyń» bireýin sýyryp aldy.

— Keshirińiz, Turar Rysqulovıch, ózi sál yńǵaısyzdaý boldy. Biz sizden oqýdy talap etpeımiz, — dep Elıava ádeppen ǵana qyzýly áńgimeni aıaqtamaq boldy.

— Nege, Shalva Zýbarovıch? — Rýdzýtaktyń qoıý daýsy estildi. — «A» aıtylǵan soń «B» da aıtylý kerek qoı. Fılıpp Isaevıch kóshpendiler týraly maqala avtorymen kelisetinin bildirip otyr. Endi Rysqulov joldasty da tyńdaıyq. Bul máseleni ashyp alǵanǵa jaqsy ǵoı, solaı emes pe, Valerıan Vladımırovıch?

Kýıbyshev aqyryn ǵana arystan jal basyn ızedi.

— Oqımyn, — dedi Rysqulov altyn jıek kózildirigin aq bátes oramalmen muqıat súrtip bolǵan soń. — Maqala «Kýshekınge jaýap» dep atalady. «Keshikken saýal, joldas Kýshekın. Mundaı suraqty budan eki jyl buryn qoıý kerek edi. Ashtyqtyń belgisi shyǵa bastaǵanda-aq ún shyǵarý kerek edi. Meniń Densaýlyq saqtaý komısarıatynan óz erkimmen bosanyp, Ashtyqpen kúrestiń Ortalyq komısıasyn tez qurýdy talap etip, ózim soǵan tótenshe komısar bolyp taǵaıyndalǵanymdy, ashtardy aman alyp qalý amaldaryn aıtyp, TúrkSIK-tiń májilisterinde talaı-talaı jantalasa aıqaı salǵanymdy, siz qalaı demde umytyp qaldyńyz? Kóshpendilerdiń kúni bitken, olardyń báribir bolashaǵy joq, sondyqtan memleket qarjysyn olarǵa bólýdiń de qajeti joq dep siresken siz emes pe edińiz, joldas Kýshekın? Ashtar qyrylyp jatqanda siz qaıda boldyńyz? Olardyń janyna jaqyndaýǵa jıirkenip, murnyńyzdy basa qashqanyńyz qaıda? Aýrý juqtyryp alamyn dep shoshynǵanyńyz qaıda?

Patsha zamany dedińiz-aý, patsha qazaqtardy, ıaǵnı, siz aıtqandaı, kırgızdardy otyryqtandyrýǵa jaǵdaı jasady dedińiz-aý. Siz, maksımalıst Kýshekın, Stolypın premer bolǵan kezeńdi shynnan umyttyńyz ba? Birinshi dýmany qulatqan tolqynnyń kóbiginen paıda bolǵan Petr Arkadevıch Stolypın premer bolǵan 1906-1911-jyldar — qaratúnek reaksıa jyldary dep atalyp ketkenin búkil saýatty qaýym bilgende, siz qalaı bilmeısiz? Stolypınniń agrarlyq saıasatyn qalaı umytasyz? Sýly, nýly, shurat jerlerdiń bárin tartyp alyp, pereselenderge berip, qazaqtardy, ıaǵnı siz aıtqandaı, kırgızdardy qý taqyrǵa, shólge, taýǵa, tasqa túrip tastaǵanyn siz shynnan umytyp qaldyńyz ba? Sol jerlerge ol beıbaqtar myna keńes zamanynda da jete almaı otyrǵanyn siz shynnan bilmeısiz be? Mysaly, Jetisýdy, Áýlıeatany, Shymkentti alyńyz. Shuraıly, sýly jerlerde qazir kimder otyr?

Kóshpendilerde ǵylym, bilim, mádenıet bolýy múmkin emes dedińiz-aý. Kóshpendilerdiń jan dúnıesi, onyń kókiregin jaryp shyqqan máńgilik jyr men mýzyka týraly siz ne bilesiz? Dál osy halyqtyń arasynan shyqqan búkil álemge áıgili «Ekinshi Arıstotel» — «Ál-Farabı, asa daryndy ǵalymdar, dana aqyndar, kompozıtorlar Muhammed Haıdar Dýlatı, Qadyrǵalı Jalaıyrı, Asan Qaıǵy, Buhar, Abaı, Mahambet, Qurmanǵazy, Yqylas, taǵy basqa tolyp jatqan jáýharlar týraly siz ne bilesiz?

Jaratylysynda bir halyq daryndy, basqa bir halyq darynsyz bolyp týmaıdy. Qazaq halqynda akademıa, ýnıversıtet, mektep bolmasa, ol onyń basqa halyqtardan góri aqylynyń azdyǵynan emes, joldas Kýshekın! Qazaq halqy óziniń toqsan taraý tarıhynda qıly-qıly zamandar keshti. Jan-jaǵynan qamalaǵan jaýlarmen jaǵa jyrtysyp, jerin, elin saqtap qalý qamymen ol akademıa asha almady. Kóshpendi-kóshpendi deı beresiz. Sol kóshpendiler otyryqshy da bola bilgen. Bir kezde Syrdyń boıy, Talas pen Shýdyń, İleniń boıy syńsyǵan qalalar bolǵan. Olar jer betinen ózinen-ózi joıylyp ketken joq, zilzala ıakı muz kóshkinine de ushyraǵan joq. Olardyń qalaı qıraǵanynan siz habardar bolsańyz kerek edi, joldas Kýshekın...».

Rysqulov gazetten basyn oqys kóterip aldy da, meımandaryna qarady:

— Keshirińizder, men sizderdi jalyqtyrdym bilem. Ar jaǵyn oqymaı-aq qoıaıyn.

— Siz bizdi jalyqtyrǵan joqsyz, Turar Rysqulovıch, — dedi Shalva Elıava rızashylyq pishinmen, — qaıta biraz nársege bizdiń kózimizdi jetkizdińiz.

— Bári de álgi qasyq pen soqadan shyǵyp ketti ǵoı, — dep jymıdy Rysqulov. — Qalaı, Goloshekın joldas, endi soqa beresiz be? Qasyq ózimizden de tabylady.

— Iá, ıá, meniki ábestik, «kúltrtregerlik» bolǵan eken, — dep Goloshekın soıaýdaı saýsaqtaryn syrt-syrt syndyryp, qytyrlatyp jiberdi.

— Ondaı-ondaı bolady, joldas Goloshekın, sizdi kinálaý da qıyn. Siz bul eldiń turmysyn, salt-sanasyn, psıhologıasyn áli bilmeısiz. Á degende sizge kóp nárseler ersi kórinýi ábden múmkin. Qolymen palaý jep otyrǵandar, árıne, sizge odaǵaı, oǵash kórinedi. Biraq dál búgingi tańdaǵy zárýlik tamaqty qalaı jeýdi úırený emes, sol tamaqty qalaı tabý áreketi. Osyǵan kómektesińizder. Biz Mýsbúronyń úshinshi jáne aqyrǵy konferensıasyn, ólkelik partıa uıymynyń besinshi konferensıasyn ótkizýge daıyndalyp jatyrmyz. Men, ózderińiz bilesizder, TúrkSIK-tiń tóraǵasy ǵana emes, Mýsbúronyń da tóraǵasymyn. Mýsbúro bir jyl ishinde ózine júktelgen mindetti atqaryp shyqty. Endi ony jaýyp, barlyq partıalyq basshylyqty Kraıkomnyń qolyna beretin kez keldi. Osy konferensıalardyń jumysyna sizder belsene qatysady dep senemin.

Túrkkomıssıa músheleri Rysqulovtyń bul pikirine qosylatyndyqtaryn aıtty. Biraq aldaǵy besinshi konferensıanyń barysynda talaı aıqastyń bolaryn olar áli ańǵara qoıǵan joq. Aldarynda otyrǵan Rysqulov qıan-keski aıtysta konferensıa delegattaryn túgeldeı derlik óz jaǵyna tartyp alyp, búkil konferensıadan qoldaý taýyp, óz usynysyn ótkizip jibererin Elıava da, Kýıbyshev te, Rýdzýtak ta, tipti Goloshekın de ázir sezbeıdi.

* * *

Rysqulov shyrt uıqydan oıanyp ketti. Áldekim búıirinen túrtip-túrtip jibergendeı boldy. Jan-jaǵyn sıpalap edi, Natashanyń orny burynǵydaı bos eken. Júreginiń tusy shym-shym etti de basyldy. Endi qaıtyp uıyqtaı almasyn bildi de, sıpalap, janyndaǵy oryndyqtan kózildirigin taýyp aldy. Yń-shyńsyz kıindi de dalaǵa shyqty.

Qytymyr aıaz jyp-jyly tósekten shyqqan betti shymyrlatty. Tashkent qansha jyly dese de, qańtar tańy qatý eken. Aýlada qyrbyq qar qyrshyldaıdy. Baqtaǵy aǵash bitkenge aq qyraý turyp, qybyr etpeı múlgip qalǵan. Áli tań qarańǵysy bolsa da dúnıe sútteı aǵaryp kórinedi. Tek dáý shynardyń keıbir butaqtaryna qyraý juqpaıtyndaı, qarań-qurań bolyp tur.

Rysqulovtyń uıqysy shaıdaı ashylyp, boıy sergip sala berdi. Onyń tirligin, onyń jer basyp júrgenin álemge, myna uıqy qushaǵynda jatqan búkil Tashkentke áıgilegisi kelgendeı, aıaq astynan qyrbyq qar qarshyldaıdy. Iá, Rysqulov tiri. Rysqulov jer basyp júr. Jıyrma tórt-aq jasaǵan jas ómirde ol talaı ret ólip ketýi múmkin edi. Basqanyń bárin qoıǵanda, budan dál bir jyl buryn, dál osyndaı aıazdy qańtar túninde Osıpov on tórt komısardy atyp jiberip, orasan oıran saldy. Rysqulov sonda ǵajaıyptan aman qaldy. Osıpov oısyrap jeńildi, biraq Rysqulovqa arnalǵan oq bir myltyqtyń oqpanynda áli tyǵýly jatqan shyǵar. Ol qashan atylady, Rysqulovtyń tynym bilmes, dúleı ot júregin qashan tesedi — boljap bolmas.

Mine, sol tynyshsyz, tynjyly júrek ony qazir de tósekten beımezgil turǵyzyp, atar tańda taǵy bir tákappar iske bastap tur.

Tynyshsyz júrek tańǵy tátti uıqyny Rysqulovtan tartyp aldy. Ejelgi ádet. «Oıan, Turar!» — der edi ákesi oǵan Almatynyń kók qaqpaly túrmesinde jatqanda. Tıtteıinen súıekke sińip qalǵan sergek uıqy. Basyndaǵy sur fýrajka aıaz shymshylaǵan qulaǵyn qorǵaı almaǵan soń, sur shıneldiń jaǵasyn kóterdi. Keshe ol Musylman komýnıseriniń III sezinde delegattardyń ótinishimen sýretke tústi. Onda da ústinde osy sur shınel, basynda sur fýrajka bar edi. Júzge tarta delegattar Mýsbúro úıiniń aldyna shyǵyp, fotograftyń oımaqtaı obektıviniń ishine syıyp ketti. Jalǵyz ústeldiń basynda Rysqulov, Tursynhodjaev, Nızam Hodjanov, Sanjar Aspandıarov otyrdy da, basqalar sol tórteýin tóńirektep, aldyńǵy qatardaǵylar jambastap jatysty. Basqalary satylardyń eń bıiginde, eki delegat «Barlyq elderdiń proletarlary birigińder!» dep arap árpimen uran jazylǵan qyzyl matany kerip ustap turdy. Bir delegat Markstiń, bir delegat Lenınniń, taǵy bireýi Zınovevtiń portretterin kóterip alǵan. Zınovev Lenınmen jaýlasyp, partıaǵa qarsy shyǵaryn olar áli bilmeıdi. Ýaqyt nyshanynyń biri osy sýrette saqtalǵan. Adamdardyń kóptigine qaramastan, sýret tas-túıindeı jyp-jınaqy bolyp shyqty.

Musylman komýnıseriniń aýyzbirligi osy sýretten ap-aıqyn kóringendeı. «Nege musylman komýnıseri?» — dep Rysqulov suraq qoıǵaly qashan. «Hrıstıan komýnıseri degen joq qoı. Komýnıserdi dinine qarap aıdarlaı ma eken? «Orys komýnıseri» ıakı «Reseı komýnıseri», «nemis komýnıseri» ıakı «Germanıa komýnıseri» demeı me? Demek, biz «musylman komýnıseri» emes, «túrik komýnıseri» bolýymyz kerek qoı. O basta Kýshekınder «musylman komýnıseri» ataǵan da, sodan baspasóz qaǵyp alyp, aýyz úırenip ketken.

Iá, sol musylman komýnıseriniń III sezi keshe biraýyzdan qarar qabyldady: «Budan bylaı Túrkistan Komýnıstik partıasy — Túrik Komýnıstik partıasy, Túrkistan respýblıkasy — Túrik keńestik respýblıkasy bolyp atalsyn».

Iİİ sıeziń delegattary búgin ashylatyn Túrkistan komýnıseriniń V sezine túgeldeı delegat. V sıez «Musylman komýnıseri» Iİİ seziniń qararyn bekitýge tıis. Mine, synǵa túser sát osy. V sıez atalǵan qarardy bekite me, bekitpeı tastaı ma? Daýysqa salǵanda kim jeńedi?

Sıez búgin tańǵy saǵat toǵyzda ashyldy. Ult máselesi jónindegi baıandamashy Rysqulov. Onyń tezısterimen Túrkkomıssıa músheleri tanys. Elıava kelisetin sıaqty. Goloshekın men Kýıbyshev ekiudaı. Ásirese Goloshekın qıpaqtaı beredi. Rysqulovqa úzildi-kesildi qarsy bolǵan Rýdzýtak.

Ian Erneýstovıch Rýdzýtak jas jaǵynan Rysqulovtan edáýir úlken. Sóıte tura, Rysqulovpen qurdassha qaljyńdasyp ashyq jarqyn júretin, aǵynan jarylyp turatyn dospeıil adam. Al is múddesine kelgende — ymyrasyz. Bultańbaıǵa salmaı, týrasyn bir-aq aıtatyn kisi. Kýrlándıada týǵan latysh, bala kúninen «Surqaı baron» degen baıǵa jalshy bolǵan. On alty jasynda qaltasynda kók tıynsyz, jalshylyqtan qashyp, Rıgaǵa kelip, kóshelerge tas tósep kún kórgen. Baǵban da bolǵan. «Otto Erbe» degen zaýytta jumysshy da bolǵan. Atyshýly 1905 jyldan bastap revolúsıa jolyna birjolata túsken eken. 1907 jyly tutqynǵa alynyp, atý jazasyna kesilip turǵan jerinen áýpirimmen aman qalǵan. Qýǵyn-súrgin, tutqyndardyń neshe alýan qıametinen ótip, aqyry ókpe aýrýyna shaldyǵypty.

— Túrkistannyń ystyǵy maǵan maıdaı jaǵady, — dep edi ol Rysqulovqa.

— Sizdiń dertińizdi sap tyıatyn em tabylady. Kóktemge deıin tosasyz, sonda men sizdi Shymǵan, Ógem taýlaryna jaılaýǵa alyp shyǵyp, qymyzben emdetkizemin. Qulantaza jazylyp ketesiz, — degen Rysqulov. Ekeýi az kúnde dostasyp ketken. Biraq sóıte tura, Rýdzýtak búgin sıeze Rysqulovqa qarsy shyǵatyn eń pármendi kúsh. Onysyn jasyrǵan joq.

— Meıli, Ian Ernestovıch, sıez qalaı sheshedi, solaı bolsyn, — dep Rysqulov ta ılikken joq.

Jaratylysynan shalqaq bitken keń-qulash keýdesindegi julymyr júrek janyp bara jatqandaı qyz-qyz qaınaıdy. Sol alaý otty saıabyrsytpaq bolyp, Rysqulov aıaz tońazytqan aýany simire jutady.

Salqyn aýa sekseýil shoǵyn qozǵaǵandaı, oıdy oıatyp, kenet oıyna osydan bir jyl burynǵy Osıpov oırany tústi. Ol da osyndaı qańtar tańy edi. Tashkent kósheleri qanǵa boıalǵan. On tórt komısardyń qazasy. Votınsevtiń ólimi... Kýshekınniń ókimet basyna kelýi. Kýshekın-Ýspenskıı saıasatymen saıys. «Otarshyl» komýnıserdiń oısyraýy. Ókimet basyna Rysqulovtyń kelýi... Rysqulovqa bul qos ókimet sıaqty kórinedi. Túrkkomıssıa TúrkSIK-ke tizgin bergisi kelmeıdi. TúrkSIK tek formaldi túrde qalqaıyp turmaq pa? Bárin Ortalyqtan kelgen Túrkkomıssıa atqara bermek pe? Al Lenınniń Túrkkomıssıaǵa bergen nusqaýy she? Túrkkomıssıa RK(b)P Ortalyq Komıtetiniń, Keńes ókimeti men úkimetiniń Túrkistandaǵy ókili. Ol ras. Ol — keńes berýshi, aqylshy ári dos. Biraq TúrkSIK-tiń kúnbe-kúngi jumysyna aralasa berse, óz degenin ǵana oryndatyp otyrsa, ne bolady? Tipti TúrkSIK-tiń syrtynan bılik júrgizip, Respýblıka ókimetin belden basyp júre berse, ne bolady? Árıne, keleńsiz kórinis. Mine, búgin sıeze túbegeıli sheshiletin másele osy.

Esik jaı ǵana ashylǵan, ish jaqtan qulaǵy qalqaıǵan, juqalań sary bala, áńgelekteı dop-domalaq, taqyr basyn qylqıtyp:

— Aǵa, shaı qaınady, — dedi.

Rysqulov áldeqaıda alystan oralyp, beıtanys jerge top ete qalǵandaı, sary balaǵa «sen kimsiń» degendeı suqtana qarap qaldy. Buryn Rysqulovtyń munsha susty túrin baıqamaǵan bala seskenip, keıin sheginshekteıdi. Rysqulovtyń kózine bir mezgil, byltyr Shatqalda sheıit bolyp ketken Arman elestedi. Eseıip qalǵan Arman-Artýr esik ashyp turǵandaı kórindi. «Sonyń ózi óń be edi, tús pe edi?» — dep te bir shúbalandy.

Arman-Artýrdyń dúnıege kelýi de, ketýi de jumbaq. «Múmkin sol meniń ózim shyǵarmyn?».

Rysqulov sary balaǵa:

— Qazir baramyn. Esikti jap, jaýrap qalasyń, — dedi. Sary bala jyltyń etip, esikti jaba qoıdy.

Bul Rysqulovtyń qolyna ótken kúzde kelgen Bekeı bala edi. Onyń Tashkentke kelýi de bir jyr.

Birde tańerteń darbaza tyqyldady. Rysqulov áli qyzmetke kete qoımaǵan. Jańa ǵana jýynyp, kıinip, shaıǵa otyrǵan kezi edi. Syrtqa qulaq túrip:

— Kim boldy eken? — dedi.

— Iı, qahar suqqan qaıyrshy bıt, — tatar kempir Muhsına qolyn bir-aq siltedi. — Ber de maza bermı alar. Hodaem qarǵaǵan alarny. Tań shapaq atpaǵash tarsyldatar ıńde.

Muhsına ornynan turý qaperine kirmeı, shaı quıyp otyra berdi. Biraq qaqpa búkil Sadovaıa kóshesin jańǵyryqtyra tarsyldatty.

— Vot nahaldar! — dep kempir ashýlandy.

— Joq, bul qaıyrshy emes. — Turar ornynan turdy.

— Shaıin de tynysh ishtirmılar, otyr ınde, kıtá alar, — dep Muhsına shyr-pyr boldy.

— Qaıyrshy esikti bulaı qaqpaıdy, olar jasqana jáı qaǵady, — dep Turar kónbeı syrtqa bettedi.

Ótken joly Ýspenskııdiń shabarmandary qaqpany osylaı qaqqany esine sap ete qalǵan. Bireýler taǵy da ózin tutqyndaı kelgendeı, shamaly úreı bılegen. «Kýshekın — Ýspenskıı qulap edi ǵoı. TúrkSIK tóraǵasynyń úıine bulaısha basyp keletin kim boldy eken?» Kúni keshe ishki ister komısary Nysanbaev úıińizge bir mılısıoner bólip, kúzet qoıdyraıyn degende, Rysqulov úzildi-kesildi tyıym salǵan. Endi sonysyna opyq jegendeı de syńaıy bar. Úıden shyǵyp, tepkishekten túse berdi: «Bul kim?» — dep daýystamaqshy edi, aıqaılaýǵa arlandy da, asyqpaı baryp, syrǵaýyldy tartyp, qaqpanyń esigin ashty.

Qaıyrshy deıin dese, qaıyrshyǵa uqsamaıdy. Aq polotnoı kımeshek, aq kúndik salǵan, ústinde barqyt shapany, aıaǵynda jap-jańa kebis-másisi, ıyǵynda teńkıgen ala qorjyny bar áıel, janynda jasy on tórt shamasyndaǵy jyltyń kóz, qalqan qulaq, qyzyl taqıaly balasy bar. Naǵyz qazaqy aýyldan ekeni kórinip tur. Bul mańaıdyń adamdary emes. Kımeshekti áıel qaqpanyń ar jaǵyndaǵy Rysqulovqa qarap turyp-turyp, kenet ańyrap ala jóneldi. Esikten beri ótip, qorjyndy jerge tastaı salyp, Turarǵa qushaǵyn asha umtyldy.

— O-o-o-ý, jalǵyz baýyrym-oý! Ákeden de, shesheden de emshektes jalǵyzym-oý! Jalǵanda jalǵyz jaryǵym-oý!

Bul ańyrata kelgen Túımetaı ekenin Rysqulov sonda baryp bildi. Áıtpese tanymaı qalǵan. Bulardyń Talǵar taýdaǵy uıasyn buza kelgen myń toǵyz júz besinshi jyldan keıin Túımetaıdy kórgeni osy. Odan beri de on bes jyldaı ýaqyt ótip ketipti. Túımetaı úsh jastaǵy qyz edi, Turar ákesimen birge Almatynyń túrmesinde otyrǵanda, Túımetaı ógeı sheshe İzbaıshamen birge Merkege ketken. Al ákesi Sibir aıdalyp, Turar Merke barǵanda, İzbaısha Túımetaıdy alyp Túlkibas asqan. Sonda qaınysy Moldabekke aǵaıyny zorlap qosqan.

Qyz on altyǵa kelgende, Merke botpaılarynyń biri aıttyryp, uzatyp jibergen...

— O-o-o-ý, ákesiz armanda ósken baýyrym-oý! Sheshesiz ósken sherli júrek Turarym-oý! Seni de kóretin kún bar eken ǵoı. Súıeýsiz ósken sultanym, taıaýsyz ósken tulparym, Turarym-oý! Sen meni tanymaı da qaldyń-aý. Men seniń jalǵanda jalǵyz baýyryń, Túımetaı degen jetimiń, árkimderdiń otymen kirip, kúlimen shyǵyp, kúń bolyp júrip jetildim. Jatqan jeriń jánnaty bolǵyr Qalıpa anamyzdyń qursaǵynan shyqqan jalǵyz baýyryń Túımetaı degen men edim. Peıishte nury shalqyǵyr Qalıpa anamyzdyń túr-túsin de bilmeımin, elesin de bilmeımin. Ákemniń de bet-júzin tanymaı qaldym men beıbaq. Alashtan shyqqan arysym Rysquldaı ákemniń dıdaryn bilseń, sen bilesiń, Turar-aý. Seni kórip, sol soıqan taýdaı ákemdi kórgendeı bolyp men turmyn... Nege úndemeı melshıip qaldyń, men Túımetaımyn ǵoı. Álde taǵdyr seni tasbaýyr etip jiberdi me? Jalǵyz baýyryń kelgende nege jibimeısiń? Týysyń emespin be?

Bul Túımetaıdyń kókireginde kóp jyldan beri tesik tappaı bitelip jatqan zar-muńy, saǵynyshy, ári áke-sheshesin joqtaýy edi. Daýys salyp ańyraǵany Turarǵa túrpideı tıgeni de ras. Ne qoı demedi, ne Túımetaıǵa qosylyp jylamady, bezerdi de qaldy. Qaıta úıden shoshyp shyqqan Muhsına shar-shar etip, basý aıtqan boldy. Áýeli ne sumdyq ekenin túsinbeı, áldebireý opat boldy ma dep oılaǵan kempir, keıin-keıin bul kelgender Turardyń týysy ekenin sezgen soń:

— Býldy-býldy, sabyr ıtegez. Qyshqyrarǵa bulmı ınde, bul aýyl túgel, qal bıt. Áıdágiz, úıge kirińiz, — dep Túımetaıdyń qushaǵyn Turardan áreń aıyryp, úıge zorlap kirgizgendeı boldy.

Sodan Túımetaı bir aptadaı jatyp, endi elge qaıtarynda Turarǵa:

— Myna bala meniń qaınym dedim ǵoı. Eldegiler saǵan amanat tapsyrdy. Eti Turardiki, súıegi bizdiki deıdi. Oqýǵa túsirsin deıdi. Bizden de bireý-jarym oqý oqyp, kózi ashyq bolsa, elge sep shyǵar deıdi. Baıǵusqa Qudaı ómir bersin, bezildep turǵan pysyq jýármek. Ózi tilalǵysh, bir myń bolǵyr. Osy bala bolmasa, men Tashkentti sonoý Merkeden taýyp keled degen qaıda... Balany alyp qal da, meni masyl qylmaı elge qaıtar. Tóre tórkininiń úıine baryp jatyp aldy degen sózge qalarmyn, tirshilik bar, — dedi.

Túımetaıdyń qaınysy Bekeı bala Tashkentke osylaı tap bolyp edi.

Rysqulov ony oqýǵa ornalastyrdy da, jalǵyzilik bolǵan soń, óz úıinde qaldyrdy. Meılinshe tyzyldaǵan pysyq Bekeı oqýdy da úlgeredi, zyr júgirip bazarǵa da barady, úıdiń ishin sypyryp, jınap qoıady.

Tańǵy aýa boıyna qýat quıǵandaı boldy. Túngi qysqa uıqyda kórgen shym-shytyryq tústerin esine túsirmek edi, bári bulyńǵyr bir nárse. Tek Ábekeń esinde anyq saqtalypty. Ábekeń ekeýi Ógem taýynyń bir bıiginde tur eken. Bul aradan basqa bıikter tolqyn-tolqyn telegeı teńiz bolyp aıbyndanyp jatyr. Sheti, shegi joq. Ábekeń qushaǵyn jaıyp jiberip, keń dúnıeni sol qushaqqa syıdyrǵysy kelgendeı, uly dúnıege umtylyp tur eken. Onyń ne sóılep, ne aıtqany Rysqulovtyń esinde qalmapty.

Al óńinde Ábýbákir Dıvaevpen kezdeskeni túgel jadynda... Ótken jyldyń jazy bolatyn. Kraımýsbúro tóraǵasy Rysqulovtyń qabyldaýyn ótinip, Dıvaev degen kisi keledi.

— Shynymen Ábýbákir Dıvaev pa? — dep anyqtap surady Rysqulov kómekshisinen.

— Iá, ózi.

— Onda kúttirip qoıǵanymyz ábes boldy ǵoı, — dep Rysqulov ornynan turyp, kabınettiń tabaldyryǵynan áıgili ǵalym Ábýbákir Dıvaevty qarsy aldy. Ústine tik jaǵaly kóksur french kıgen, kelisti qasqa mańdaı, jarqabaqtyń astynda qarshyǵa kózderi áli de ot shashyp turǵan qyr muryndy, sulý murtty, shoqsha saqal, meılinshe ıntellıgent shal:

— Sálámatsyz ba, joldas Rysqulov! — dep basyn ıip, qol usyndy. — Sizdiń ýaqytyńyz óte qymbat ekenin bilemin. Siz qazir úsh birdeı basshylyq qyzmet atqarasyz: Kraıkom, TýrkSIK, Kraımýsbúro... men tań qalamyn: qalaı úlgeresiz? Sóıtsem, jap-jas jigit ekensiz ǵoı. Árıne, jas adam sharshamaıdy. Biraq memlekettik jumys, onyń jóni basqa. Ǵafý etińiz jasyńyz?..

— Jıyrma tórtke jańa shyqtym.

— Á, bárekeldi! Bizdiń Salaýat jıyrma ekisinde general bolǵan. Jón-jón.

Rysqulov tosylyp qaldy. Áńgime birden osylaı bastalyp ketedi dep kútpegen. Dıvaev sózin taǵy tasqyndatyp alyp ketti.

— Men sizdiń mýsbúroda bolatyn kúnińizdi ádeıi ańdyp keldim. Kraıkomda bolatyn kúnińizde bara almaımyz. Óıtkeni komýnıs emespin. Bolmaıyn dep bolmaǵanym joq, jasy túskir tym ulǵaıyp ketti, ıá... Mýsbúro da partıalyq mekeme, biraq siz dál osy qyzmette, dál myna kresloda meniń ótinishimdi tyńdaıdy dep keldim.

— Aıtyńyz, Ábeke, aıtyńyz.

— Aıtsam, qazir bizdiń Tashkentte bir-aq ınstıtýt bar. Onyń ózi tolar-tolmas. Burynǵy ýchıtelskaıa semınarıa ǵoı. Qazir muǵalimder ınstıtýty. Túrkistan sıaqty ólkege ýnıversıtet kerek. Ýnıversıtet! Ol búkil Túrkistanǵa ortaq, kúlli Orta Azıanyń bilim anasy bolýǵa kerek. Iaǵnı — SAGÝ. Osyndaı ıgilikti is istep, ýnıversıtet ashyp berseńiz, halqymyz rıza. Halyq sizge qazirdiń ózinde qaryzdar. Falamat jaqsylyq jasap, eldi ashtyqtan qutqaryp jatyrsyz.

Siz endi halyq úshin basqa esh nárse istemeseńiz de, tek ashtyq ajalynan alyp qalǵanyńyz úshin ǵana mıllát sizdi qurmettep, tóbesine kóterip, tarıhqa altyn árippen jazyp qoıýǵa tıis. Men tórimnen kórim jaqyn shaqta turǵan kezde, sizge jaǵympazdanyp, jalpańdaıtyn jaǵdaıym joq, ıman shynymdy aıtyp otyrmyn. Halyq muny áldeqalaı umytyp ketse, taýfıhsyzdyq bolar edi, umytpaıdy, sirá.

— Raqmet, Ábeke, — dedi Rysqulov sózden taǵy da tosylyńqyrap qalyp. — Ýnıversıtet bolady. Ortalyqqa, Lenınge jazamyz. Biraq dál búgin ashylmaıdy. Múmkin, kelesi — jıyrmasynshy jyldan ashylyp qalýy. Qazir asharshylyq, jan-jaqta — maıdan.

— Men dál qazir ashyp ber demeımin. Dál qazir negiz de joq. Áýeli negiz kerek, mamandar kerek. Ol bizdiń Túrkistanda joq. Búgingi kúnniń qıyn-qıyn jumystaryn atqara júrip, bir mezgil bolashaqty da oılap qoıǵan lazym degenim ǵoı. Shal adam aqylgóı keledi. Ǵafý etińiz, sharýam bitti. Sizdiń árbir sekýndińiz zárý, ýaqytyńyzdy alýǵa haqym joq, — dep Dıvaev kreslodan tura berip edi, Rysqulov:

— Asyqpańyz, Ábeke, — dedi. Kómekshisine qońyraý qaǵyp shaqyryp, shaı suratty. — Álgi tilegińiz oryndalady. Men sizge ókimet atynan ýáde beremin. Endi óz jumysyńyz týraly aıtyńyz. Osy siz ǵoı, qatelespesem, bashqurtsyz. Al qazaq tilin, ádebıetin, kúlli dastan, jyrlaryn qalaı ıgerip aldyńyz? Men tańǵalamyn.

Dıvaev Rysqulovqa kózin qysyńqyrap, synaı qarap qaldy da:

— Bashqurt, qazaq degen bir emes pe? Biz túrikpiz ǵoı, — dedi. — Siz shynnan Uly Túrik memleketinen beıhabarsyz ba? Uly Túrik qaǵanaty muhıttaı tasyǵan bir dáýirde. Al muhıttyń tasýy bar da, qaıtýy bar. Túrik qaǵanaty qaıtqan kezde, ár jerde oıdym-oıdym kólder men kólshikter qalǵan. Sonyń biri qazaq, biri bashqurt, biri ózbek, biri qyrǵyz, biri saqa, biri noǵaı, biri túrikmen, biri malqar, biri qumyq, taǵysyn taǵylar. Al negiz bir, tildiń uıasy bir. Til degenimiz — anamyzdyń aq sútindeı. Men muny nesine aıtyp otyrmyn? Ǵafý etińiz, munyń bárin siz menen góri jaqsyraq bilýińiz múmkin ǵoı.

— Shynyn aıtsam, kóp biletinim ras. Biraq sizge jetý qaıda! Ásirese tarıh tereń ǵoı.

— Ótkenińdi umytsań, keleshek seni de umytady. Aıtpaqshy, taǵy bir ótinish. Men etnograf-folklorıstpin ǵoı. Halyqtyń aýyz ádebıetin siz basqaryp otyrǵan ókimettiń gazeti «Ishtrákún», «Uluǵ Túrkistan», «Aqjol» taǵy basqalary jarıalap tursa, tipti kitap bolyp shyqsa ıgi edi. Halyqtyń óz qazynasyn ózine qaıtarýǵa tıisti emespiz be?

— Redaktorlarǵa parman beriledi, Ábeke.

— Al saý-salamattyqta bolyńyz...

— Toqtańyz, Ábeke! On altynshy jyl, shilde aıy. Qara kúıme. Tashkent, Shymkent, Áýlıeata, Merke joly. Áýlıeatadaǵy kerýen-saraı. Rotmıstr esińizde me?

— Toqtaı turyńyz, toqtaı turyńyz. Sondaǵy jap-jas jigit sizsiz ǵoı, joldas Rysqulov.

— Iá, men edim. Etnograf-jolaýshy siz edińiz ǵoı, Ábeke.

— Aısha bıbi kúmbezi. Sol aýyldyń aty álgi Chernáevtiń bir ofıseriniń atynda edi toı. Golo... Golo...

— Golovachevka.

— Iá, Golovachevka. Áli solaı atala ma?

— Áli solaı.

— Qıanat qoı. Endi siz ózgertersiz.

— Áýeli qazaqtarǵa qazaqtyń shyn atyn alyp bereıik, Ábeke. Biz áli, uıat bolǵanda, «kırgızbiz» ǵoı.

— Arada nebary úsh-tórt-aq jyl. Sonda kúımedegi ornyn rotmıstr tartyp alǵan balań jigit úsh-tórt jyldan keıin Túrkistandy basqaryp turady dep kim oılaǵan?! Ǵajap ózgerister. Revolúsıa. Al cay turyńyz, mártebeńiz óse bersin.

* * *

Ábýbákir Dıvaev solaı dep ketti. «Biz túrikpiz ǵoı» degeni Rysqulovtyń qulaǵynda buzylǵan patefonnyń tabaǵyndaı qaıta-qaıta shyńyldap turdy da qaldy. Patefonnyń qulaǵyn buraı salsań, daýys óshedi. Al myna úndi óshiretin aıla tabylar emes. Rysqulov umytýǵa tyrysyp edi, túk shyqpady. Dıvaev muny keremet qarapaıym, keremet senimmen aıtqany sonsha, Rysqulovtyń mıyna qashap turyp jazyp qoıǵandaı jattaldy da qaldy. Túrkistannyń prezıdenti ózimen-ózi arpalysqan kúnder ótip jatty. Dıvaev aıtqan Túrik qaǵanaty qaıtyp kelmes. Ol — absýrd. İrilik pen birlik joq jerde — usaqsyń. Al usaqty árkim uryp kete beredi.

Al endi keńes jaǵdaıynda she? — deıdi Rysqulov tynymsyz oıdyń tolqynyna tunshyǵyp. — Endi biz erkindik aldyq emes pe? Dekret boıynsha teńdik te bar, erkindik te bar. Dekret boıynsha. Al is júzinde sol Dekrettiń sáýlesin áldekimder Túrkistanǵa tolyq túsirmeı, áli tasalap turǵan sıaqty. Ony tasalap qalatyn qara qudiret bolmasa kerek edi. Biraq kúnniń ózin de shala bult keıde kólegeılep qalady. Demek, sol shala bultty ysyryp tastaýǵa tyrysý kerek, ony qalaı bilip, qalaı ysyrarsyń?

Ony Rysqulovtar bilgen de, kúresken de. Sol kúrestiń arqasynda Kýshekın toby qulady. Al sol Kýshekın ıdeıasyn qýattaıtyndar Máskeýde de otyrmaǵanyna kim kepil? Býharın, mysaly, nege bizdi «qýyrshaq respýblıka» dep ashyqtan-ashyq keketedi? Sol kekesinniń ar jaǵynda bir sumdyq jatqan joq pa? «Qýyrshaq respýblıka», al Rysqulov «qýyrshaq respýblıkanyń», «qýyrshaq prezıdenti» bolmaq pa sonda? Goloshekın kelip: «bylaı iste, bylaı iste, aıaǵyńdy qıa baspa!» — dep jelkeńe istik temir piskilep otyrsa, árıne «qýyrshaq prezıdent» bolasyń. «Qýyrshaq respýblıka» atanyp, kúlki bolmas úshin, Túrik respýblıkasy ataný kerek, bólshektenbeı, irilený kerek.

Áıtpegen kúnde Rysqulov «qýyrshaq prezıdent» kúıinde qalady da, onyń qol-aıaǵyn qımyldatyp, basyn bylaı bir buryp, olaı bir buryp otyratyn Goloshekın bolady. Sondyqtan búgingi konferensıada Rysqulov jeńip shyǵýǵa tıis. Tek solaı!

Rysqulov qoranyń túkpirine taman baryp, beti qatqyldaý qardy qos qolymen kósip-kósip, tazasyn qos ýystap alyp, aıaz súıgen betin ysqylap-ysqylap jiberdi. Qaratory óńine ishten bir jalyn teýip, dıdary nurlanyp sala berdi.

* * *

Rysqulov eki-úsh jańǵaq shaǵyp, qant ornyna tistelep otyryp, shaıdy qoıý quıǵyzyp, eki shynysyn ishti de, eki qolyn ústelge tirep, dastarqandaǵy tandyr nan, muzdaǵan et, pisken jumyrtqaǵa qadala qarap, tunjyrap bir pás otyrdy da ornynan julqyna tura berdi.

Bala seskenip qaldy: «Bir isim unamaı qaldy ma?»

— Tamaq almadyńyz ǵoı, — dep sostıdy.

— E, quda, shabatyn attyń jaraýy jaqsy. Toq at barlyǵyp qalady. Osy da jetedi, — dep Rysqulov sary balanyń taqyr basyn sıpady. Bala sol alaqannan shaqshadaı basy balqyp bara jatqandaı yrjıyp kúldi:

— Túski tamaqqa Muhsına apaı ne daıyndasyn, aǵa?

— Túski tamaq deısiń be? Áýre bolmańdar. Túski tamaqqa bir buıyrǵany bolar.

Konferensıa tup-týra saǵat toǵyzda bastaldy. Ony Kraıkom, Týrkkomıssıa, Mýsbúro, Kraıınbúro usynystary boıynsha Rysqulov ashty. Prezıdıýmge Rysqulov, Shakırov, Alıev, N.Hodjaev, Dombrovskıı, Goloshekın joldastar saılansyn degen usynys tústi. Ekinshi jaqtan qarsy usynys shyqty. Álgi usynylǵandarǵa qosa Tursynhodjaevtyń, Vroıdonyń, Vakstyń, Solovevtyń, Kýperdiń, Rýdzýtaktyń attary ataldy.

Ne kerek, edáýir aıtystan keıin, kópshilik daýyspen prezıdıýmǵa Rysqulov, Dombrovskıı, N. Hodjaev, Shakırov, Alıev, Goloshekın ótti.

Rysqulov saılanǵan kisilerdi prezıdıýmǵa shaqyrdy.

Zaldyń aldyńǵy qatarynan Valerıan Kýıbyshev, Ian Rýdzýtak, Shalva Elıava oryn aldy. Ústelder, oryndyqtar áli syqyr-syqyr, abyr-sabyr áńgime úzile qoımady. Rysqulov zalǵa qasqaıa qarap turyp qalyp edi, onyń únsiz turǵanynyń ózin eskertý dep túsingen qaýmıet lezde pyshaq keskendeı sap tyıyldy da, lám-mımsiz bir tylsym tynyshtyq, zildeı aýyr salmaǵymen eńseni basyp turyp aldy. Shybyn bolsa yzyńy estiler edi, qańtarda qaıdan shybyn bolsyn, zyń etken dybys joq. Tumaý tıgenderdiń ózi jótelip-jótkirinýge bata almaı, býynyp bara jatqan bir kez edi.

Rysqulov osy bir tyrsyldaǵan tynyshtyqty biraýyq ádeıi shym-shym ustap turdy da, azaly da qaharly únmen:

— Osydan tup-týra on bes jyl buryn, 1905 jyly 9-qańtar kúni, ıaǵnı jańasha stılmen 22-qantar kúni Peterbýrg, ıaǵnı Petrograd kóshelerinde proletarıat qany sýdaı tógildi, — dep bir toqtady. — Osydan tup-týra bir jyl buryn, ıaǵnı 1919 jyldyń 20-qańtaryna qaraǵan tańda Osıpov bizdiń eń tańdaýly on tórt komısarymyzdy dýalǵa turǵyzyp qoıyp, attyryp jiberdi. Qasıetti Tashkent kósheleri qanǵa boıaldy. Turyńyzdar oryndaryńyzdan! Revolúsıa qurbandarynyń qasıetti rýhyn qurmettep, bir mınýt ún shyǵarmaı qalyńyzdar! Olardyń jarqyn beınesin ún-túnsiz eske túsirińizder!

Túrkkomıssıa músheleri bir-birine qarady. Konferensıa jumysyn júrgizý úshin kúni buryn daıarlanǵan senarıde bul element joq edi, Rysqulov ózinshe ketti. Biraq Túrkkomıssıa bul tapqyrlyqqa tánti boldy.

Nebary bir-aq mınýt. Keıde sol bir mınýttyń ishine jyldar syıyp ketedi. Árkim-aq oıǵa shomdy. Revolúsıa jolynyń nebir surapyl soqpaqtary kóz aldaryna zymyrap-zymyrap kele qaldy. Jetisý men Adaıdan, Áýlıeata men Ashǵabadtan, Shymkent pen Ferǵanadan, Aqmeshit pen Samarqannan, Pishpek pen Oshtan, Núkis pen Shalqardan kelgen delegattar revolúsıa daýylynan jańa ǵana shyǵyp, konferensıa zalyna endi ǵana enip turǵandaı áser keshti.

Rysqulovtyń ısharasymen delegattar oryndaryna otyrdy. Kóbiniń qıýy qashyńqyraǵan eski oryndyqtardyń birazǵa deıin syqyr-syqyry basylmady.

Rysqulov birinshi sózdi Mustafa Sýbhıge berdi. Jasy qyryqty alqymdap qalǵan, qasqabastaý, qalyń murtty, dóńbek muryn, shymyr deneli, biraq óńi júdeý Mustafa Sýbhı Komıntern atynan Máskeýden kelgen Túrkıa kommýnısi edi. Ol kelgen eki-úsh aıdyń ishinde Rysqulov ekeýi talaı ret kezdesip, kóp áńgime shertisken. Sodan beri biri Almaty mańynda, biri Anadolyda týǵany bolmasa, ekeýi aǵaly-inili adamdardaı baýyr basyp ketip edi. Túrkıa komýnıseriniń hali múshkil-tin. Qaýsaǵan Osman ımperıasynyń sońǵy sultany komýnıserdiń sońyna shyraq alyp túsip, týǵan elden turaq taptyrmady. Sonyń biri — Mustafa Sýbhı de, biri — aqıyq aqyn Nazym Hıkmet edi.

— Túrkistandyq qany bir, tili bir, tilegi bir baýyrlarǵa qazirgi tańda jalańaıaq ot keship júrgen túrkıalyq týysqan komýnıserden jalyndy sálem! — Mustafa Sýbhı zalǵa, sonan soń prezıdıýmge basyn ıdi. Zaldyń ishi shapalaq daýsynan jarylyp kete jazdady. — Marksızm ıdeıasy Túrkıany da kezip júr. Osman Túrkıasy kúızelistiń shyńyna jetti. Imperıalızm men monarhıa ezgisinen Túrkıa túrikteri sansyrap boldy. Bul shyńyraýdan shyǵý úshin Túrkıa komýnıseri ot pen sýdy keship, halyqty qarýly kúreske kóterýge áreket ústinde. Túrkistandaǵy revolúsıa bizge úlgi. Túrkistan revolúsıasynyń sáýlesi Túrkıany da jaryq etpek. Uly Qazan revolúsıasynyń shapaǵatty áserimen onda qazir Mustafa Kemel Atatúrik bastaǵan qozǵalys monarhıany joıyp, konstıtýsıaly respýblıka ornatý úshin qan tógip jatyr. Mustafa Atatúrik erjúrek túrik jaýyngerlerin bastap, qazir Stambuldyń irgesinde tur. Sońǵy sultannyń qulaıtyn kúni jaqyn. Aǵylshyn otarshylaryn týǵan elimizden túrip shyǵatyn kún taıaý. Ras, Mustafa Kemel Atatúriktiń ókimeti — býrjýazıalyq tártiptiń ókimeti. Biz, Túrkıa komýnıseri, qasiret keshken Túrkıaǵa sosıalızm ornatý úshin kúresemiz. Biz sizderden úırenemiz, týǵandar. Sosıalısik revolúsıanyń shuǵylasy túnek basqan búkil Shyǵysty jarqyratar áli! Sizderdiń konferensıańyzǵa zor tabys tileımin, baýyrlar!

Delegattar qol shapalaqtap, oryndarynan turyp ketti. Mustafa Sýbhı minbeden túsip baryp, Rysqulovtyń qolyn alyp, qapsyra qushyp, tósine tós túıistirdi. Zal shapalaqtan burq-sarq qaınap, jańǵyryǵy dalaǵa da estilip turdy.

Rysqulov delegattar atynan Sýbhıge raqmet aıtyp, Túrkıa komýnıserine ádilet jolynda tabys tiledi. «Mustafa Kemel Atatúrikke sálem aıtyńyz», — deıin dep turdy da, aıtpady. Mustafa Atatúriktiń Túrkıany jaýlardan tazartyp, halyq kósemi bolǵany Rysqulovqa unaıdy-aq. Qıyn-qystaý jaǵdaıda keńes eline qol sozyp, komýnıserden, Lenınnen kómek suraǵany da aqyldylyq ekenin Rysqulov túsinedi. Biraq Atatúrik óz elindegi komýnıserge emeshegi ezile qoımaıtyn. Ol monarhıaǵa, otarshylarǵa túsken naızaǵaı da, Sýbhılerge de jaısyz.

Tóraǵalyq tizgin Nızameddın Hodjaevtyń qolyna tıdi de, ol:

— Ult máselesi jáne ulttar seksıalary jóninde baıandama jasaý úshin sóz Turar Rysqulovqa berildi! — dep aıqaılap aıtty. Delegattar qol soǵyp, oryndarynan turyp ketip edi, prezıdıýmda otyrǵan Goloshekın jan-jaǵyna qarap, jalǵyz ózi qalǵanyna yńǵaısyzdanyp, kirjiń ete túskendeı boldy da, yrǵatylyp baryp ózi de túregeldi.

Bul eki arada Rysqulov minbege shyǵyp, appaq bátes oramalmen kózildirigin muqıat súrtip, tazalap turdy. Aqyry zal tynyshtalǵan kezde, minbe túbindegi túkpirde otyrǵan stenografıskalarǵa burylyp:

— Múmkindiginshe dálme-dál jazyp otyrýǵa tyrysyńyzdar. Meniń qolymdaǵy qaǵazǵa senip qalmańyzdar, — dep eskertip aldy.

Sonyń ózinen-aq delegattar: «Ne aıtar eken? — dep yntyǵa tústi. Bireý-mireý sybyrlap-kúbirlese «tynysh!» — dep kóz alarta zekip tastap, esil-derti minbege aýdy.

Aıtsa-aıtqandaı, Rysqulov qaǵazǵa qarap shuqshımaı, adamdardy arbap alǵysy kelgendeı, zalǵa janaryn qadap, áýeli tekirektegendeı jaı bastap, birte-birte baýyryn jazyp, aryndap ala jóneldi.

Túrkistan halqynyń basynan ótken aýyr halder, patsha otarshyldyǵy, ústem tap tepkini, halyqtyń azattyq armany, aqyry... Qazan revolúsıasynyń tańy — Rysqulov baıandamasynyń jolbasy edi.

Biraq halyq tarıhı bir formasıadan ekinshi formasıaǵa bir kúnniń ishinde kóshe salmaıdy. Keńes ókimeti ornaǵanmen, burynǵy ezilgen halyq birden jyly sýǵa qolyn mala qoıǵan joq. Joqshylyq, joryqshylyq, asharshylyq azaptaryn bastan keshirip jatyr. Túrkistan respýblıkasyn basqarǵan alǵashqy komýnıser, solshyl eserler baıyrǵy Túrkistannyń tól halqynyń qamyn oılamaıdy. Tól halyq keshegi patsha sheneýnikteri men búgingi keńes belsendileriniń arasyn alǵashqy kezde ajyrata almaı sorlady. Ondaı keleńsiz kórinis áli de qylań berip qalady. Ult saıasaty Túrkistanda óreskel burmalanyp júr. Basqany aıtpaǵanda, ult máselesi jóninde RK(b)P Ortalyq Komıtetiniń radıogramsyn Kýshekın men Ýspenskıı kezinde jarıalamastan, jasyryp qoıyp otyrdy. Mundaı sumdyqqa qarsy shyqqan Rysqulov pen Kobozevty «kontra» dep trıbýnal arqyly atqyzyp tastaı jazdady. Aqyry Kýshekın men Ýspenskıı Túrkistannan qýyldy. Olarǵa qosa shovınısik ıisi múńkip turǵan biraz qyzmetkerler alastatyldy.

Rysqulov tamaǵy qurǵap bara jatqanyn sezdi. Tamaǵy qurysyp qurǵasa-aq boldy, «r» ornyna «l» túsip ketip, tili kibirtikteı bastaıdy. «Meni Sultanbekke uqsady demesin» dep Rysqulov mundaıda staqandaǵy shaıǵa qol sozady... Qyzyl Jebeniń shabysynan jel yzyńdap, jer solqyldap jatqan sátte, qyzynyp, ishteı qıqýlap otyrǵan jurt, sol júıriktiń kenet kilt toqtaǵanyn kórip, ańyraıyp ań-tań qalǵan bir sát edi.

Bala kezinde Turardyń tamaǵynda baspasy bar bolatyn. Sál sýyq tıse, denesi qyzyp, tamaǵy qyryldap shyǵa keletin. Ahat atasy bir kúni balanyń basyn eki tizesiniń arasyna qysyp alyp, aýzyn ashyp, saýsaǵyn kómeıine tyǵyp jiberip, barlyǵyp turǵan baspany myjyp-myjyp tastaǵan. Aýzynan iriń aralas qan aqqan. Ahat onyń tamaǵyn kókemaral qaınaǵymen qaıta-qaıta shaıǵyzǵan. Biraq bala kezinde birtoǵa, kóp sóılemeıtin Rysqulov, eseıe kele kópshilik aldyna shyǵyp, sarnaı-sarnaı sóz sóıleýge májbúr boldy da (taǵdyr shyǵar), sondaıda tamaǵy kenet keýip qala beretindi shyǵardy. Adam jaratylysynda onyń denesinde artyq-aýys múshe bolmasa kerek, tamaq beziniń de atqaratyn óz qyzmeti bolady eken, ol tamaq qurǵatpaı, ylǵaldap turady eken. Rysqulovta ol joq...

— Munyń bir sebebi, — dedi Rysqulov sózin sabaqtap, — Túrkistan Kompartıasy Kraıkomnyń osaldyǵy. Kraıkom dármensiz. Ózderińiz bilesizder, Kraıkom úsh tarmaqty: «Kraıkomnyń ózi, musylman búrosy, shetel komýnıseriniń (cheh, venger, nemis t.b.) búrosy. Mýsbúroǵa kúlli Túrkistandaǵy musylman qaýymynan shyqqan komýnıser qaraıdy. Bul — Túrkistandaǵy komýnıserdiń toqsan bes paıyzy. Sondyqtan da sol toqsan bes paıyz Kraıkomdy emes, Mýsbúrony tanıdy. Muny bizdiń Ortalyqtan kelgen keıbir joldastar, ıaǵnı Túrkkomıssıa: Mýsbúro Kraıkomǵa baǵynbaı ketken, óziniń ókilettigin arttyryp jibergen dep aıypqa balaıdy. Al Mýsbúrony men basqaramyn, demek meni aıyptaıdy. Sóıtip, Túrkistanda Komýnıstik partıanyń úsh ortalyǵy, úsh komıteti ómir súrip keledi. Formaldi túrde basshylyq Kraıkomda bolǵanymen, úsh komıtet derbes turyp jatyr. Bul, árıne, durys emes. Bul qyrsyqty birjola joıý úshin, úsh tarmaqty biriktirip, pármendi birtutas Kraıkom qurý kerek. Birtutas Komýnıstik partıa bolsyn!..

Elıava aldymen qol soǵyp jiberdi. Ony basqalar da qostap ala jóneldi. Goloshekın tipti sekseýildiń jigerindeı qoldaryn tuńǵysh ret aıamaı shapalaqtady.

Partıalyq birtutastyq jolynda Rysqulov ózi basqaryp otyrǵan óte pármendi komıteti — ólkelik musylman búrosyn — Mýsbúrony qurban etýge daıyn. Mýsbúrony joıyp, Kraıkomdy kúsheıtý ıdeıasy Goloshekınge de, Kýıbyshevke de, Elıavaǵa da, Rýdzýtakqa da qatty unady.

Biraq kelesi bir sátte bular eptep sekem ala bastady. Rysqulov birtutas komýnıstik ortalyq bolýyn talap etti de, izinshe ol partıanyń atyn «Túrik komýnıstik partıasy» bolsyn dep uran tastady. «Túrkistan — Túrik keńestik respýblıkasy» dep atalsyn dedi.

— Túrkistannyń ózi «túrik eli» degen sóz emes pe?» «Túrkistan» sizge nesimen unamaıdy? — dep aıqaı saldy áldekim.

Rysqulov bul suraqty kútken. Biraq kim qoıaryn bilmep edi? Baıaǵy «dosy» Klevensov eken. Jaýap berýge daıyn bolsa da, baıandamany belortasynan úzip tastap, beımezgil suraqqa jaýap berý kerek pe, joq pa? — degendeı Prezıdıýmǵa qarady.

— Suraqqa jaýap sońynan beriledi! — dep Nızameddın Hodjaev Klevensovty tyıyp tastady.

Tegi, Klevensov shoshańdamaı tura turǵanda da bolatyn edi. Áıtpese, baıandamanyń arǵy jaǵy álgi suraqqa egjeı-tegjeıli, negizdelgen jaýap edi ǵoı.

«Túrkistan» degen uǵym bizge otarshyldyqpen birge kelgen. Qazirgi shekarasyndaǵy Túrkistandy general-gýbernator fon Kaýfman qurǵan. Túrkistan ólkesi fon Kaýfmannyń, odan keıin bılik qurǵan on eki general-gýbernatordyń patshalyǵy. Onyń shekarasynan tysqary jerde kóptegen túrki halyqtary turady. Basqalaryn aıtpaǵanda, myna irgeles jatqan «Kırgızskıı kraı» degenimiz — Qazaqstan. Onda qazaqtar turady. Patsha zamanynda da, uıatymyzǵa oraı, áli de «kırgızy» dep júrgenimiz — qazaqtar. Al sol qazaqtardyń jartysyna jýyǵy Túrkistanda da, jartysynan kóbi «Kırgızskıı kraıda». Uıatymyzǵa oraı, biz áli kúnge deıin sol halyqqa patsha tartyp alǵan tól atyn da qaıtaryp bere almaı júrmiz. Al endi sonda qalaı bolady? Álgi qazaqtar jarymy Túrkistanda, jarymy «Kırgızskıı kraıda» júre bere me?

Joq, birigýi tıis. Ol úshin Túrkistan emes, Túrik respýblıkasy kerek. Qazaqtar da — túrikter.

Sol «Kırgızskıı kraıda» turatyn qazaqtar týraly tipti myna bizdiń keńes dáýirinde keńes gazeti ne dep jazǵanyn bilesizder ms? Sizder «Izvestıa TúrkSIK-a» degen gazetti oqıtyn bolarsyzdar? Árıne, oqısyzdar. Al endi, áldekim emes, sol gazettiń bas redaktory, Sveshnıkov ne dep jazady? Tyńdańyzdar, óte qyzyq ám qaıǵyly: «Kırgız dalasyn alǵashqy qoǵam dáýirindegideı jabaıy kırgızdar mekendeıdi. Sońǵy statısıkalyq esep boıynsha, olardyń sany 12-15 mıllıonnyń arasynda aýytqyp turady... Saharaly, kóshpendi, mal baǵyp, egin ekken kırgız proletarıaty naǵyz jabaıynyń ózi. Olardyń til quramynda mal sharýashylyǵyna nemese aýylsharýashylyǵyna baılanysty bir júz nemese eki júz ǵana sóz bar». («Izvestıa TúrkSIK-a», sársenbi, 30-sáýir 1919 jyl.).

Minekı, eýropasha mádenıet alǵan, joǵary bilimdi, bilgir Sveshnıkovtyń sózi. Bul tek Sveshnıkovtyń sózi emes. Sveshnıkov redaktor bolyp turǵan kezdegi Túrkistan basshylary Kýshekın men Ýspenskıılerdiń, Gerjottardyń sózi.

— Masqara! — dedi zaldan Sultanbek Hodjanov aıqaı salyp.

— Masqara bolsa, sol «tilinde júz-aq sózi bar jabaıy kırgızdardyń», ıaǵnı túrki tuqymdas týysqandaryńyzdyń Túrkistandaǵy týystarymen birigýine nege qarsy bolasyz? — dep Sultanbektiń arynyn bir basyp tastap, Rysqulov sózin ári qaraı jalǵady. — «Tili joq» sol «kırgızdar» dúnıe áleminde teńdesi az aýyz ádebıetin týǵyzdy, dúnıe júzinde teńdesi az mýzykalyq mura qaldyrdy. Senbeseńiz, bóten halyqtardyń ókilderi, oqymysty-ǵalymdar Zataevıch pen Dıvaevtan, orys zıalylary Potanın men Dalden surańyzdar. Sońǵy ekeýi qazaqtar týraly jazyp qaldyrǵan tarıhı eńbekterinen surańyzdar! Qazaqtar haqynda, jalpy túrki tuqymdas halyqtar haqynda oıy túzikter Kýshekınder, Ýspenskııler, Sveshnıkovtar emes; Dalder, Potanınder. Til quramynda júz-aq sózi bar halyqtan Sıserondar, Demosfender shyǵar ma edi?! Bul meniń oıdan shyǵaryp turǵan qısynym emes, qazaq halqy asa daryndy, olardyń arasynda naǵyz Sıserondar, Demosfender jıi kezdesedi dep ótken ǵasyrda jazyp ketken polák Ianýshkevıch.

Al bizde áli kúnge deıin Sveshnıkovtiń sarynymen soǵatyn, Sveshnıkovshe paıymdaǵysh qaıratkerler az emes. Mine, bul naǵyz masqara!

Saıyp kelgende bunyń bárin nege aıtyp turmyn? Biz kóp zaman boıy zorlyq, qorlyq kórgen halyqpyz. Endi eńsemizdi kóterip, el qataryna qosylatyn kún týdy. Bizdiń Túrkistan kompartıasynyń kópshilik músheleri — tól halyqtyń ókilderi. Olar tek Mýsbúrony biledi. Mýsbúrony búginen bastap jaýyp otyrmyz. Áli sana-sezimi markstik bıik ilim deńgeıine kóterilip jetilmegen musylman komýnıserin, jalpy qaýymdy Mýsbúro joıyldy dep úrkitip almas úshin, Túrik kompartıasy degenimiz óte tıimdi bolady. Ári dese, sheteldik Shyǵys halyqtary bizdiń shyn máninde teńdik alatynymyzǵa senedi. Sóıtip, olar da, tipti myna irgemizdegi buharalyqtar men hıýalyqtar da óz elderinde Keńes ókimetin ornatýǵa asyǵady. Jalań myń nasıhattan osyndaı naqty kórnekti bir nasıhat artyq. Esterińizde bolsyn, biz keńestik Reseıdiń iri bir bóligimiz. Biraq áste «qýyrshaq respýblıka» bolǵymyz kelmeıtinin Ortalyq ókilderi adamgershilikpen, gýmanısikpen túsinedi jáne qoldaıdy dep senemiz...

Rýdzýtak shyǵyp sóılep, Rysqulov ıdeıasyna úzildi-kesildi qarsy shyqty.

— Komýnıstik partıaǵa ultshyldyqty endirýge bolmaıdy, — dedi. — Halyqtar ulttyq baılanysyna qarap emes, taptyq týystyǵyna qarap odaqtasýy kerek. Mysaly, orystar shyǵyp alyp: «Kúlli slavándar, birigińder!» — dep jatsa, jarasa ma? Árıne, ol ultshyldyq, slavánofıldik bolar edi. Al marksshilderdiń týynda: «Barlyq elderdiń proletarlary birigińder!» — dep jazylǵan. Osy turǵydan alǵanda Turar Rysqulovtyń urany — ultshyldyq uran. Biz bul qaǵıdamen kelise almaımyz.

Aıtys aıqasqa bergisiz boldy. Rysqulov tańerteń qos jańǵaqtyń dánegi men qos pıala shaı iship, tym sypaıy shyqqanyna ókindi. Jarǵaq qulaq, taqyr bas sary balany esine aldy. Konferensıanyń burq-sarq qaınap, qyzǵany sonsha, úzilis jarıalaýǵa da mursha kelmeı ketti. Aqyry másele daýysqa kelip tireldi.

Máseleni daýysqa salǵanda, basym kópshilik Rysqulovtyń uranyn qoldap, qol kóterdi de, Rysqulov ap-aıqyn jeńip shyqty. Elıava, Kýıbyshev, tipti Goloshekın de, kópshilikke qosyldy. Tek Goloshekın Rysqulovtyń uranyna qol kótere tura, usynys aıtty.

— Túrkistan Kompartıasy V konferensıasynyń Rysqulov jobasy boıynsha qabyldaǵan qaýlysyn RK(b)P Ortalyq Komıteti men VSIK bekitkenshe, respýblıka jalaýyna «Túrik Keńestik Respýblıkasy» dep jazylmaı qoıa tursyn, — dedi.

Rýdzýtak ılikpeı qoıdy. Biraq konferensıa jabylǵanda, Rýdzýtak Rysqulovty kóp daýys alýymen quttyqtap:

— Káne, Turar, bir-eki partıa bılárd oınasaq qaıtedi? — dedi.

— Maqul, Ian Ernestovıch, — dep Rysqulov jarqyldap kelip, eńgezerdeı Rýdzýtaktyń qolyn aldy.

* * *

Túrkistannyń kindik qalasy — Tashkentke Frýnzeniń ózinen buryn jer jaryp dańqy jetken. Sol dańqtyń izin ala atyshýly qolbasshynyń ózi kele jatqan. Kolchaktyń bel omyrtqasyn syndyrǵan Frýnze. Dýtovtyń tumsyǵyn talqandaǵan Frýnze. Buzylyq pen Búgirslan, Búgilme men Belebaı, Ońtústik Oral taýlary, Aq Edil tolqyndary — qolbasshynyń juldyzy janǵan jerler artta beles-beles dańq satylary bolyp qaldy.

Poıyz Túrkistan shaharynan ótip, Arysqa jaqyndaǵanda, Frýnze terezeden arqyrap shapqan ashań jasyl dalany kórdi. Temir joldyń jarlaýyt jaǵasynda áli kir basqan qar jatyr. Qary ketken jerden shoq-shoq bolyp kúlgin tańdaı báısheshek kórinedi. Frýnzeniń keýdesi dúrsildep ala jóneldi. Kúmbir-kúmbir kúı estilgendeı boldy. Dalanyń tósin dúbirletip, qalyń qol shaýyp bara jatqandaı áser shalyqtap ótti. Bir top bala qyrda báısheshek ýystaǵan qoldaryn kóterip tur eken. Solardyń arasynan Frýnze ózin, óziniń balalyq shaǵyn izdegendeı terezeden basyn shyǵaryp, qol bulǵady.

«Báısheshek tergen bala kezim senderdiń aralaryńda júrgen joq pa?» — dep aıqaılaǵysy keldi. Aty álemge áıgili qolbasshy ekenin umytyp ketken sıaqty. Ol dál qazir qıan-keski maıdan surapylyn, dushpannyń ozbyrlyǵyn, soǵys komısary Troskııdiń qıanatyn — bárin-bárin umytqan.

— Túsińiz bir túrli nurlanyp kettińiz ǵoı, Mıhaıl Vasılevıch, — dep Fýrmanov Frýnzeniń betine tańdana qarap qaldy.

— Bul Túrkistan ǵoı. Mıtáı, meni dúnıege keltirgen ólke ǵoı, — dep Frýnze aıqaılap jiberdi.

Qyrqada qol bulǵap, báısheshek tergen balalar qaldy. Kıimderi júdeý-juqa, jalańaıaq balaqaılar. Olar Frýnze kele jatqanyn bilgen joq. Biraq poıyz kórse, alystan qol bulǵap, qosh alatyn ádetteri. Parovoz olarǵa sálemdeskendeı uzaq aıqaılaıdy.

Poıyzdyń bul kelýi Túrkistandy qylǵyndyryp turǵan qursaýdy úzip jibergendeı boldy. «Túrkistanǵa Frýnze kele jatyr» degendi estigen soń, Ferǵanadaǵy basmashylar, Ashǵabadtaǵy aǵylshyndar, Jetisýdaǵy Annenkov bandasy bir-bir qalshyldap qalyp edi. Poıyzdyń bul kelýin Túrkistan úkimetiniń basshylary, Túrkkomıssıa músheleri, komısarlar, kúlli Tashkent kútip turǵan.

Vokzalǵa poıyz taıana bere, orkestr gúrs etti. Vagonnyń baspaldaǵynda turyp, Frýnze eń aldymen Kýıbyshevti tanydy. Basy erekshe úlken, shashy tolqyn-tolqyn eńgezerdeı Valerıan Vladımırovıch sonadaıdan kózge tústi. Dóńgelek saqal qoıatyn, shaqpaq deneli Shalva Elıava da kózge ottaı basyldy. Kóz tanystardyń ishinen qanshyrdaı qatyp, teke saqal Fılıpp Goloshekın de kórinip qaldy. Bular Lenın mandatymen kelgen Túrkkomıssıanyń músheleri edi.

Perronda kútýshilerdiń bárinen bir adym ilgeri turǵanyna qaraǵanda, kómirdeı qara shashty, qara murtty, altyn jıek, dóp-dóńgelek kózildirik kıgen, arystan jal basy sál kegjıińkiregen, keýdesi kerińki, tákapparlaý qaratory kisini, sirá, Rysqulov-aý dep shamalady.

Frýnze Rysqulovty buryn kórmep edi. Biraq ol týrasynda jaqsy da, jaman da lebizder estigen. Keıbir «derekterge» qaraǵanda, Rysqulov «taqyr bas, jylmańdap turǵan jylpos, ázázildeı aılaker, qolyn keýdesine basyp búk túsip, ıilip turatyn múttaıym» bolý kerek edi. Mynaý oǵan uqsamaıdy. Alystan jetken sıpattamalarǵa qarap Frýnze TýrkSIK tóraǵasy jóninde bir udaı pikirge kele almaı, ne de bolsa, «júz ret estigennen, bir ret kórgen artyq» dep túıip edi.

Endi, mine, kóristi. Bir-biriniń qolyn qatty qysty. Boıy Frýnzeden sál alasalaý bolǵanmen, Rysqulovtyń denesi shymyr, qoly qarýly eken.

Mıhaıl Vasılevıch óziniń eski dostary Kýıbyshevpen, Elıavamen qushaqtasyp kóristi. Goloshekınniń tek qolyn aldy da, tez Rysqulovqa burylyp:

— Mine, men týǵan Túrkistanymdamyn! — dep qoldaryn shattana jaıyp jiberdi. Sol qushaqqa Túrkistandy túgel syıdyryp, qushaqtaǵan tárizdi.

— Joldan sharshaǵan shyǵarsyz, júre sóıleseıik, Mıhaıl Vasılevıch, — dep Rysqulov perronnyń irgesinde tizilip turǵan avtomobılderdiń aldyńǵysyn meńzedi.

Mashınalar ornynan qozǵala bergende, orkestr úni úzildi. Ekinshi mashınada kele jatqan Fılıpp Goloshekın qataryndaǵy Kýıbyshevke shapshań buryldy:

— Rysqulov bul jerde de aldymyzdy orap ketti, — dep tyjyryndy.

— Fılıpp Isaevıch, endi qalaı oılaısyz? Sizdińshe, Frýnze bizben birge bir mashınada bolyp, Rysqulov jalǵyz qaıtýy kerek pe edi? — dep aldyda otyrǵan Shalva Elıava artyna burylyp qarady. Goloshekınniń shoqyraıyp turǵan tizesin sol qolymen basyp-basyp qoıdy. — Qoryqpańyz, Frýnzeni pantúrkıstke aınaldyrý qıyn. Ári dese, Rysqulovtyń ózi de siz oılaǵandaı, qyzylkóz pantúrkıst emes.

— Ol múmkin emes, — dep Elıavany Kýıbyshev qoldady. — Musylman komýnıseriniń ishinde asa talanttysy Rysqulov. Muny kórmeýge bolmaıdy. Ras, ulttyq motıvterge kóbirek den qoıyp ketetin osaldyǵy da bar.

— Onda keshegi partkonferensıada onyń jaqtastary beleń alyp ketkenin nemen túsindiresiz? — dep Goloshekın mashınanyń irgesine tyǵyla tústi. Elıavaǵa da, Kýıbyshevke de ókpelegen túri bar.

— Ol áli sheshiletin másele. Frýnze keldi. Bárimiz bas qosyp, aqyldasyp sheshetin másele, — dep Elıava Goloshekınniń tizesin taǵy da basyp qoımakshy edi, anaý uzyn aıaqtaryn tas shegirtkeniń aıaǵyndaı sart etkizip, jıyp ala qoıdy. Elıava kúlip jiberdi:

— Bala sıaqtysyz, Fılıpp Isaevıch, tez ókpeleısiz. Ot pen sýdan ótken revolúsıoner de sóıte me eken? Ýaqyt sizdi tym qataldandyryp, tym seziktengish etip jibergen.

— Iá, ıá, aıta túsińiz Shalva Zýbarovıch, — dep Goloshekın saqaly selkildedi. — Men seziktengish bolmasam, Ekinshi Nıkolaı endigi tutqynnan qutylyp, óziniń tileýlesteriniń ortasynda otyrar edi. Al Ekinshi Nıkolaıdyń tileýlesteri joq dep oılaısyz ba?

— Onyń ras, Fılıpp Isaevıch, Nıkolaı patsha dese, áli etegi jasqa tolyp eńireıtinder bar. Al Túrkistan jaǵdaıy bir basqa. Túrkistan basshylarymen til tabysa bilý kerek degen Lenın qaǵıdasyn umytpaǵan jón, joldas Goloshekın, — dep Elıava qatqyldaý qaıtaryp tastady.

* * *

— Sóıtip, ekeýmiz tipten jaqyn jerles bolyp shyqtyq-aý, Turar. Men Pishpekte týyp, Vernyıda óstim. — Frýnze Rysqulovqa jymıa qaraǵanda kózderiniń aınalasy qobyzsha jıyrylyp, qaıratty qysqa shashy tikireıe tústi. — Men gımnazıada oqyp júrgen kezde, Turar, sen Talǵarda boldyń-aý, sonda. Jańaǵy áńgimeńe qaraǵanda, Vernyı túrmesine 1905 jyldyń basynda túskensiń. Ol kezde men Peterbýrgte edim.

— Árıne, «qandy jeksenbini» kórdińiz...

— Kórgende qandaı! Sol soıqannyń arasynan ózim aman shyqqanmen, janym jaraly edi. Jataqhanaǵa kele sala alystaǵy anama hat jazǵanym esimde: «Mama, seniń menen basqa Kostá syndy ulyń jáne qyzdaryń bar. Toǵyzynshy qańtarda aqqan qannyń aqysy bar. Táýekelge bel baıladym. Maqsat aıqyn. Jan-tánimmen revolúsıaǵa berildim. Men týraly qandaı habar estiseń de tańǵalma. Men tańdap alǵan joldyń soqpaǵy kóp...» — dep jazǵanym esimde.

— Al dál sol kezde meniń ákem Saımasaı bolysty atyp óltirip, túrmege tústi, — dep Rysqulov úlken ústeldi aınalyp, Frýnzeniń qarsysyna kelip otyrdy. — Saımasaı bolys ózińiz biletin gýbernator fon Taýbeniń eń jaqyn dosy edi.

Frýnze kenet Rysqulovqa baǵjıa qarap qaldy.

— Fon Taýbe dediń be?! — dep daýsy oqys shyǵyp ketti. — Árıne, bilem! Fon Taýbe. Ol seniń ákeńdi Sahalınge aıdasa, meniń ákemdi asa alysqa aıdamaǵan. Bilesiń be qaı jer ekenin? Al tapshy káne?

Rysqulov oılanyp qaldy. Qabyrǵaǵa ilýli turǵan Túrkistannyń kartasyna qarady. Karta eski edi. General-gýbernator Kýropatkınnen qalǵan karta bolatyn. Rysqulovtyń endirgen ózgerisi — Túrkistandy qyzyl qaryndashpen qoldan boıap qoıǵan edi.

— Ákeńiz Pishpekte tursa, ári dese fon Taýbe ony alysqa aıdamasa... Vernyı ma? Áýlıeata ma?

Rysqulov bul jumbaqtyń sheshýin tappaı, tek ıyǵyn qozǵap qoıdy.

— Tappadyń, Turar, tappadyń! — dep Frýnze jas balasha máz boldy. — Álgide óziń aıtqan Merke she?

— Merke?!

— Iá, Merke. Sonyń dál ózi.

— Apyr-aı, Merkege de jer aýdarady eken-aý. — Rysqulov jalma-jan aıdaı jazyq mańdaıyn alaqanymen basa qoıdy, — Men ne dep otyrmyn? Árıne, jer aýdarady! Meniń muǵalimim Andreev degen kisi Peterbýrgten Merkege jer aýdarylǵan.

— Á-á, kórdiń be? Peterbýrgten! Al Pishpek degen Merkege tıip tur ǵoı...

— Qyzyq eken.

— Qyzyǵy shamaly, Turar Rysqulovıch, — dep Frýnze sál muńaıyp qaldy. Kókshil kózderin munar basty. Jasaýraǵan da sıaqty. Ornynan turyp ketip, tereze jaqqa bardy. Nál qaqqan etiginen kabınettiń edeni syqyrlady. Gımnasterkasyn qynaı býǵan jalpaq beldikke saýsaqtaryn suǵyp jiberip, ústelden esikke deıin, esikten ústelge deıin teńselip júrdi de qoıdy. Eden syqyrlaıdy. General-gýbernator Kýropatkın dáýirinde bul edende kilem jatýshy edi. Rysqulov ony detdomǵa bergizip jibergen.

Frýnze teńselip júre beredi, kilemsiz eden syqyrlaıdy. Ornynan Rysqulov ta turdy. Dál qazir Tashkentte, TýrkSIK tóraǵasynyń kabınetinde turǵany bolmasa, oı-sanasy bala Turardyń astanasy — Merke shaharyn aralap ketip edi.

Frýnze Rysqulovqa betpe-bet kelip:

— Meniń ákemniń qabiri Merkede jatyr, — dep sybyrlady.

— Birinshi ret estip turmyn, Mıhaıl Vasılevıch...

— Árıne, birinshi ret estısiń. Ony kim biledi? Merkeniń irgesindegi zıratta belgisiz jatqan bir qabir. Basyndaǵy aǵash kresi de tozǵan shyǵar. «Vasılıı Mıhaılovıch Frýnze» degen jazýy da óship qalmasa netsin.

Rysqulovtyń júregi búlk ete qaldy. Tula boıyn bir dúleı soǵyp óte shyqqandaı boldy. «Talas boıynda, Oıyq dalasynda meniń ákem Rysqul da belgisiz bir molada jatyr-aý... Basyna belgi qoıa almaǵan jalǵyz uldan ne qaıyr?!»

Rysqulovtyń reńi ózgergenin baıqaǵan Frýnze ony ózinshe túsindi.

— Árıne, birinshi ret estidiń. Men eshkimdi de kinálamaımyn. Ákeler rýhy bizdi keshiredi. Óıtkeni biz revolúsıanyń ádilet jolynda júrdik.

— Ákeler rýhy azalanbasa jarar edi, — dep Rysqulov arqasynan zilmaýyr júk túskendeı jeńileıip qaldy.

— Bári de álgi fon Taýbeden shyǵyp ketti ǵoı, — dep Frýnze jaıdary qalpyna túse bastady. — Sol fon Taýbe Jetisýdyń gýbernatory bolyp turǵan zamanynda, bir kúni Pishpekke keledi kúımesin qońyraýlatyp. Qalany aralap júrip, aýrýhanaǵa kóz salady. Qarasa, keıbir koıkalarda orystarmen aralas qyrǵyzdar da jatyr eken. Gýbernator qasqyr kórgen eshkideı ejireıip, shoshyp ketedi.

— Mynalar kim? — dep aıqaıdy salady.

Aýrýhananyń dárigeri meniń ákem bolatyn.

— Bular qyrǵyzdar, joǵary mártebeli myrza, — deıdi ol. — Aýrý qyrǵyzdar.

— Joǵalt kózderin! — dep aqyrdy gýbernator. — Aýrýhanany malqoraǵa aınaldyryp jibergensińder!

— Olar da adam ǵoı, joǵary mártebeli myrza, — deıdi ákem.

— Endeshe, óziń joǵal!

Sóıtip, Merkege aıdap jiberedi. Al Merkeniń ol kezde qandaı ekenin óziń bilesiń, Turar Rysqulovıch. Kórdiń be, sóıtip ekeýmizdiń ákemiz de gýbernatordyń tepkisinen japa shekken. Teginde gýbernatordyń qyryna ońaı adam ilikpeıdi ǵoı.

— Ras aıtasyz, Mıhaıl Vasılevıch, panasyz qyrǵyzdarǵa jany ashyp, ara túsý de erlik. Áli kúnge deıin bizdiń keıbir komýnıs joldastardyń qolynan kelmeıtin erlik.

Ekeýi de únsiz. Ekeýi de ákelerin kóz aldaryna keltirip, alysqa, artta qalǵan jyldardyń ar jaǵyna kóz tigip otyrǵan sıaqty.

Sálden soń Frýnze til qatty:

— Talaı maıdanda boldym. Bir ret ákem Vasılıı Mıhaılovıch kóz aldyma turyp aldy. Ýfany alar aldyndaǵy jantalas. Aqtardyń samoleti túıilip kelip, bomba tastap ótkende, astymdaǵy atymnyń kúl-talqany shyǵyp, ózim sonyń astynda qaldym, qulaǵymnan qan ketti. Sol qolymnan jan ketti. Sonda ákemdi kórdim...

— Siz tań qalmańyz, Mıhaıl Vasılevıch, osyndaı hal meniń basymnan da ótip edi. Ras, sizdikindeı 1919 jyly emes, 1916 jyly Merke túbinde, patshaǵa qarsy kóterilis kezinde. Atyma oq tıip, aıaǵym astynda qalyp, qolǵa tústim...

Frýnze aıtty:

— Merke túbinde... Merke túbinde meniń ákem qaldy. Belgisiz jatsa sol jaman.

Rysqulovtyń keýdesi búlk etti:

— «Belgisiz jatsa, sol jaman. Talas boıy, Oıyq dalasy...»

Rysqulovtyń da kóńilsiz oıǵa ketkenin baıqaǵan Frýnze kenet jaıdarylandy:

— Iá, jerles, — dedi qazaqsha-qyrǵyzshany aralastyryp. — Men áli qazaq pen qyrǵyz tilin múlde umytqan joqpyn. Sonymen, arýaqtardyń qulaǵyn biraz shýlattyq. Osy da jeter. Al endi qazirgi tirshilikke kelelik. Goloshekınniń aıtyp júrgeni ne?

— Kelsek, keleıik! — dep Rysqulov TýrkSIK tóraǵasynyń kreslosyna baryp shalqaqtaı otyrdy da, Frýnzeniń kózine týra qarap, múlde salmaqtana, sazara tústi.

Rysqulovtyń bir qasıeti de, bir qasireti de osy tákappar tiktiginde edi.

— Sizdiń «Túrik halyqtarynyń komýnıstik partıasy», «Túrik keńestik avtonomıalyq respýblıkasy» degenińiz, menimshe, qate ataýlar, Turar Rysqulovıch.

Frýnzeniń mańdaıy jıyrylyp, qysqa qyrqylǵan qaısar shashy tikireıe tústi. Kókshildeý kózinde yzǵar bolmasa da, óńmennen ótip, tesireıe qarady. Rysqulov miz baqpaǵan soń, kózderin basqa jaqqa aýdaryp áketti. «Jańa ǵana ekeýmiz egiz týǵan balalarlardaı emirenip otyr edik, lezde jaýyqqandaı boldyq-aý. Mynaý qıyn adam ǵoı», — dedi ishinen Frýnze.

— Árıne, revolúsıonerler de qatelesedi, Turar Rysqulovıch, áńgime sol qateni moıyndap, tez túzetýde ǵoı. Qatelespeıtin adam joq. Mysaly, men óz basym... Tipti eske alýdyń ózi uıat, — Frýnzeniń eki betine lyp-lyp etip qyzyl reń júgirip, tiken shashty basyn shaıqap-shaıqap qoıdy. — Nemese Valerıan Kýıbyshevti alaıyq. Brest sharty jóninde Lenınniń ózine qarsy shyqty-aý... Endi oılasam, osy kúnge deıin kóńilim álem-jálem buzylyp, betim dýyldap qoıa beredi. Osy Valerıan Kýıbyshev Brest shartyna qarsy «solshyl komýnıserdiń» qolyn qoıdyryp, qujat jınady ǵoı. Qyzdy-qyzdymen qolymdy men de qoıyp jiberdim. Uıat-aı! Lenınniń saıasatyn túsinbeı, jalǵan namys jeteginde jeligip ketippiz de. Bizdiń partıanyń eń qart músheleriniń biri Goloshekınniń ózi de ońbaı súrindi ǵoı. VIII sıez kezinde Troskıı «Voennaıa opozısıa» degendi dombazdap, Lenınge qarsy shyqqany esińizde me? Bul «opozısıanyń» jospary boıynsha, birtutas ýstavy bar armıa ustap keregi joq edi. Kórdińiz be, sumdyqtyń tórkini qaıda jatqanyn? Ýstavqa baǵynǵan birtutas armıa bolmasa, keńes ókimetiniń hali ne bolar edi? Al Troskııdiń osy «Voennaıa opozısıasyn» Goloshekın jaqtap, jaǵasy jyrtylǵan joq pa? Qatesin keıin, árıne, moıyndady. Kórip otyrsyz, jańylmaıtyn jaq, súrinbeıtin tuıaq joq eken. Másele qateni der kezinde túzetýde. Solaı, Turar Rysqulovıch, oılanyńyz. Dostyq nıetpen, syr búkpeı shynymdy aıtyp otyrmyn.

— Mıhaıl Vasılevıch, men de syr búkpeı, shynymdy aıtaıyn, tek túsinýge tyrysyńyz. Men qatelesken joqpyn. Álgi aıtyp otyrǵan termın máselesi — jalǵyz men emes, Mýsbúronyń úshinshi konferensıasy qabyldaǵan sheshim, Túrkkomıssıa músheleri maquldaǵan, kelisken sheshim. Al endi Frýnze kelip, sonyń bárin joqqa shyǵarǵany qalaı bolar eken?

Endi Frýnzege Rysqulov tesile qarady. Frýnze myrs etip, basyn shaıqap qoıdy. Tipti kreslodan turyp ketip, ary-beri júre bastady.

— Ol ras, — dedi Frýnze sálden soń. — Eki birdeı konferensıa sizdi qýattap shyqqany ras. Degenmen, qarsy shyqqandar da joq emes eken. Túrkkomıssıanyń músheleri de kóngen, kelisken. Elıava sizdi tolyq qýattapty. Kýıbyshev te kelisipti. Goloshekın biraz qıpaqtasa kerek. Biraq aqyryna deıin shydas bere almapty. Al Rýdzýtak qasarysa qarsy bolypty. Eger Rýdzýtak ekeýińiz dos ekenińizdi eske alsaq, onyń qarsy bolýy múlde tegin emes. Mine, kórdińiz be, bul máselede sizben kelispeıtin jalǵyz Frýnze ǵana emes eken. Shynyna kelsek, — dep Frýnze bir kózin qysyńqyrap, qýaqylana sóıledi. — Shynyna kelsek, Rysqulovtyń mysy basyp ketken. Jo-joq, durys túsinińiz. Frýnze basqalardyń bárinen aqyldyraq, ıakı batylyraq bolǵannan sizge qarsy shyǵyp otyrǵan joq. Nege ekenin bilmeımin, siz meni durys túsinesiz degen bir túrli senimim bar. Álde jerlestigimizden be eken. Álde taǵdyrlas bolǵandyqtan ba?.. Sizge shyndyqty aıtýǵa batylym jetip otyr. Basqa joldastarǵa osy jaqyndyq, syrshyldyq jetispegen-aý deımin. Keıbir máselelerdi tek konferensıalardyń minbesi arqyly emes, osylaı ońasha syrlasý arqyly da sheshýge bolady. Sonymen, «TÚRİK» degen termın nege kerek?

Rysqulov bir túrli muńaıǵandaı kúrsinip saldy. «Munyń da bosańsıtyn kezi bolady eken-aý?» — dep qoıdy Frýnze.

— Siz meniń ornymda bolsańyz, túsiner edińiz, Mıhaıl Vasılevıch, — dedi Rysqulov qaıtadan qataıyp alyp. — «Túrik» degen sózdiń keıbir joldastarǵa nege túrpideı estiletini túsinikti de, túsiniksiz de. Osy sóz júrgen jerde pantúrkızm tirilip ketetindeı kórinedi keıbireýlerge. Al baıybynda múlde olaı emes qoı. Túrkistan jerin túrki halyqtary mekendeıdi. Ol tarıhı shyndyq. Qazirgi ózbek, qazaq, qyrǵyz, túrikmen, bashqurt, tatar, ázirbaıjan, uıǵyr dep júrgenderimizdiń bári túptep kelgende — túrikter. Eptegen jergilikti erekshelikteri bolmasa, til de bir. Til bir jerde ulttyq sana da bir. Al ulttyq sana júrgen jerde, teńdik sezimi degen de birge júredi. Muny Lenın «Ulttar jáne avtonomızasıa» týraly máselege» degen hatynda ádil aıtqan. Máselen, ondaǵan jyldar boıy patsha otarshyldyǵynyń tepkisinde kelgen ulttyq teńdik týraly seziminiń, armanynyń qandaı bolatynyn otarlyq qanaý kórmegen ulttardyń ókilderi myna bizdershe sezinbeıdi. Bizdi túsiný úshin qan jylap, qanaýda júrip kórý kerek. Biz basqa iri-iri ulttarmen terezemiz teń bolǵanyn armandaımyz. Iyq tirestirip, kúsh salystyrý úshin emes, árıne. Bizdi kúshtiler únemi kemsitip keldi. Ulttyq kemsiný seziminiń qandaı qorlyq sezim ekenin siz bilesiz be? Osydan tórt-aq jyl buryn Túrkistannyń sońǵy general-gýbernatory Kýropatkın zań jarıalady. Ol zań boıynsha, jergilikti túrki halyqtarynyń adamdary orystyń ákimin kórgende basy jerge jetkenshe ıilýge tıis boldy. Kúımede, ıakı basqa kólikte ol baıǵustar orys adamyna ushyp turyp, oryn berýge tıis boldy. Eger orys adamy ol baıǵustardy jábirlep, uryp-soǵyp jatsa, qarsylaspaýǵa tıis boldy. Bassaýǵalap, búgejektegen, jaltaq bolǵan, qarǵys tańbasy basylǵan, qasam atqan qý ómir! Áne, Mıhaıl Vasılevıch, sol sorlylyq sezimnen bul halyqtar áli de arylyp bolǵan joq. Sol qorlyq, búgejek sezimnen arylý úshin de biz iri-iri ulttarmen teń turýymyz kerek. Ol úshin qazaq, qyrǵyz, ózbek taǵysyn taǵylar bolmaı, búkil túrki tildester birtutas bolýymyz kerek. Azǵantaı eldiń mańdaıynda yrys turmaıdy, azǵantaı el alysqa qulash ura almaıdy. Qysqa jip kúrmeýge kelmeıdi. Bul máseleniń bir jaǵy, — dep Rysqulov Frýnzege barlaı kóz tastady. Álgi aıtqanynyń oǵan qandaı áser etkenin baıqaǵysy kelgen bolar. Frýnze syr bermeı sazardy. Tek:

— Ekinshi jaǵy ne? — dep qaldy.

— Ekinshi jaǵy budan da kúrdelirek, ári mańyzdyraq. Túrkistan respýblıkasynyń geografıalyq ornalasýy asa erekshe. Bul búkil Shyǵystyń qaqpasy tárizdi. Eýropaǵa «tereze» ashyp alǵannan keıin I Petr Shyǵysqa da «tereze» oıýdy oılaǵan ǵoı. Sondyqtan da Orta Azıaǵa ekspedısıa jibergen. Iá, munyń bári sizge belgili, Mıhaıl Vasılevıch. Bá-á-ári de si-i-izge bel-gili. Al endi Shyǵystyń aýzynda turǵan Túrkistan basyna komýnıser keldi. Búkil Shyǵys qolyna dúrbi alyp qarap otyr. Komýnıser ne ister eken dep. Búkil Shyǵystyń betin beri qaratý úshin ne isteý kerek?

— Ne isteý kerek? — Frýnzeniń basy eriksiz kegjeń ete qaldy.

— Shyǵysty úrkitip almaý kerek. Al bizdiń keıbir komýnıser — «maksımalıster» alǵashqy kezeńde oısyraǵan olqylyqtar jiberip aldy. Ony siz bilesiz. Sondyqtan qaıtalap aıtyp jatpaımyn. Tek aıtarym: Túrik Keńes respýblıkasy bolyp tursa, Shyǵys shynymen bizge ish burady. Al munyń ózi kóp jeńis. Ári dese, biz qazir Mýsbúrony japtyq. Al Shyǵys buryn Mýsbúrony tanıtyn. Mýsbúronyń jabylýyn Shyǵys teris túsinbes úshin de, endi Túrkistanda keńesterdiń ádil isin dúnıe-álem taný úshin de Túrik respýblıkasy kerek. Sóz joq, RSFSR quramynda. Tek solaı! Biz áýeli derbes bólinip ketýge deıin ulttar erkindigin jarıaladyq. Men onyń qaı kezeń, qaı jaǵdaıda tıimdi-tıimsiz ekenin jaqsy bilemin. Al sóıte tura, Stalınniń «avtonomızasıasyna» deıin sheginý, árıne, keleńsiz jaǵdaı bolar edi. Kórdińiz be, Mıhaıl Vasılevıch, ult máselesiniń teoretıgi sanalyp júrgen Stalınniń ózi qalaı qatelesedi? Bizdiń de qatelesýimiz múmkin. Biraq qazirgi kezeńde eń durysy — Túrik Keńes respýblıkasy. Budan shoshymaý kerek. Men bir kezde kúnniń batysynan kúnniń shyǵysyna deıin órken jaıǵan Túrik qaǵanattyǵyn áste armandap otyrǵan joqpyn. «Turar Turan dáýirin ańsaıdy», — dep keıbir joldastar beker aıtady. Ár dáýirdiń kelbeti basqa-basqa, ony túsinbeıtin men emes. Uly Túrik qaǵanattyǵy da, Turan dáýiri de kelmeske ketken tarıhı bir kezeńder. Biraq túrki halyqtary toz-toz bolyp, basy birikpeı ketsin deý de qate.

Frýnze qabaǵyn túıip, tunjyrap, judyryqtaryn qosaqtap, ústeldi jaı ǵana qoıǵylap-qoıǵylap qoıyp otyr eken.

Rysqulov barlap aldy da:

— Nemene, unamaı ma? — dedi. Frýnze judyryqtaryn jazyp, jaıdarylana kúldi.

— Joq, Turar Rysqulovıch, tek biz bir-birimizdi túsinbeımiz-aý dep qorqamyn.

— Óte ókinishti. Túrki halyqtarynyń halin Túrkistanda týyp-ósken siz túsinbegende, Vıtebsk gýbernıasynda týǵan Goloshekın túsinedi dep múlde oılamaımyn. Onyń ústine siz otarshy otbasynda emes, patshadan qýǵyn kórgen kedeı otbasynda týdyńyz, qanalǵan, qıanat kórgen, qyrsyq shalǵan halyqtyń psıhologıasyn, arman-tilegin siz qalaısha uqpaısyz? Biz de eńsemizdi kóterip, el bolǵymyz keledi, ozyq eldermen terezemiz teń bolǵymyz keledi. Osy da qate me? Bizdiń júregimizge otarshyldyqtyń tikeni qadalǵan. Siz Qyzyl tikendi, sheńgeldi dalada jalańaıaq júrip kórdińiz be? Kórdińiz. Tabanǵa tiken kirgende, keıde sýyraıyn deseń, ushy alynyp, túbiri qalyp qoıady. Sóıtip ol shirip, irińdeıdi. Keńes ókimeti bizdiń júregimizdegi tikendi sýyrmaq boldy. Biraq tuqyly alynyp, túbiri qalyp qoıdy. Áli túgel tazalap bolǵan joq. Otarshyldyq ozbyrlyǵyn keshken bizdiń júregimiz áli syzdaıdy. Siz osyny da sezbeısiz be?

— Men Túrkistanda týǵanym ras. Osy ólkeniń aýasyn jutyp, sýyn iship óskenim de ras. Biraq Túrkistandaǵy túrki deıtin halyqty men bilmeımin. Men qyrǵyzdardy, qazaqtardy, ózbekterdi, túrikmenderdi, tájikterdi bilemin. Aıtpaqshy, tájikter túrki tilinde sóılemeıdi ǵoı.

Rysqulov kózildirigi jalt etip, basyn shalt kóterip aldy. Tosyn suraq edi. Sál kidirdi. İle:

— Onyńyz ras, Mıhaıl Vasılevıch. Tájikter — parsy tildes halyq. Túrik respýblıkasy kóleminde olarǵa avtonomıalyq oblys berýge biz daıynbyz.

Endi Frýnze basyn kegjeń etkizdi:

— Al tájikter avtonomıaly oblys emes, jeke respýblıka bolǵysy kelse she?

— Túrik respýblıkasynan bólinip shyǵamyz deýshilerge qarsylyq joq. Al biraq keshe Mýsbúro konferensıasynda da, Ólkelik V konferensıada da tájik ókilderi mundaı másele kótergen joq, qaıta bizdiń programmany tolyq qýattady.

Frýnze qos qolymen shúıdeli basyn qysyp ustap, tunjyrap otyryp qaldy. Bul kim, aldynda otyrǵan adam? Shynnan nıeti buzyq adam ba? Shynnan qaýipti me? Olaı bolsa, revolúsıanyń, taptyń qas jaýy retinde nege kózin joımasqa? Teńiz tolqynyna bylq etpeı qasqaıyp tura beretin qara jartas sıaqty netken dúleı kúsh, netken shydamy berik, jigeri sharbolat qaısar jan? Aqylsyz, qur dúleı dep aıta almaısyń. Qaıta aqyly asqaq. Bul shynnan jaý bolsa, óte qıyn-aq. Al revolúsıa párýanasy bolsa, ondaı revolúsıa baqytty. «Túrkistanda týyp-ósken siz túsinbegende...» — dedi-aý. Ol ras. Men muny túsinýge tıispin. Qalaı, qaı jaǵynan? Kenet Frýnzeniń kóz aldyna sonoý alys Vernyıdyń Gýbernator kóshesinde kórgen bir sumdyǵy kele qaldy. Erler gımnazıasy Gýbernator kóshesinde bolatyn. Dál gımnazıa qarsysynda Gýbernator baǵy bar edi. Tákappar jasyl emenderi asqaqtaǵan sol baq jan-jaǵynan bıik shoıyn sharbaqpen qorshaýly turar edi. Jaı ǵana sharbaq emes, árbir qarys saıyn soıaýdaı-soıaýdaı istik temirleri aspanǵa shanshylyp turatyn. Tórt jaǵynda tórt qaqpasy bar bolatyn. Ár qaqpanyń mańdaıshasynda: «Itter men kırgızdarǵa kirýge ruqsat joq» degen jazýy bar taqtalar qaǵýly turatyn.

Bir kúni sabaqtan shyǵyp, endi qaıda barsaq eken, Almatınka ózenine ketsek pe, álde taýǵa tartsaq pa eken dep, Frýnze óziniń dostarymen parktiń aldynda turǵanda, kósheden saq-saq etken dybys estildi. Qarasa, bórkin shekesine kıgen salt atty qazaq, tas tóselgen Gýbernator kóshesiniń qaq ortasymen, taǵaly attyń tuıaǵyn tarsyldatyp, salyp uryp keledi eken. Parktiń qaqpasy ashyq turǵanyn kórip qalyp, tizgindi tartyp alyp, atynyń basyn kegjeń etkizip, baq ishine aryndata kire bergende, ar jaǵynan myltyǵyn kezenip, qabasaqal dáý kazak shyǵa keldi.

— Postoı, skotına! Qaıda?

— Oı, tamyr, pishen bazarǵa baramyn.

— Sen bilmeıdi, chto-lı, bul park turmaq, Gýbernator kóshesimen at mingen, túıe mingen, esek mingen kırgızdardyń júrýine bolmaıtynyn.

— E, qaıdan bileıin, bári Qudaıdyń jeri emes pe?

— Kórsetemin men saǵan Qudaıdyń jerin!

Qabasaqal úskirik shalyp kep qaldy. Shirkeý jaqtan qylyshy salpańdap, sanyn soǵyp, edireń murt ýrádnık jetip keldi. Attyń shaýjaıynan ustap turǵan qabasaqaldan istiń mán-jaıyn surap jatpaı-aq, ýrádnık naganynyń qabyn sıpalaı:

— Tús attan, ońbaǵan! — dep aqyrdy salt attyǵa.

— Oý, men seniń qudań emespin attan túsetin, asyǵys sharýam bar, e bu jermen júrýge bolmasa, basqa jolǵa túseıin, jiber, — dep salt atty shylbyrdy qabasaqaldyń qolynan julqyp qalyp edi, dáý neme bosatpady.

Ary tart, beri tarttan attyń basy kegjeń-kegjeń etip, kózi oqshıa bastady.

— A, sen áli ókimettiń ókilin tyńdaǵyń kelmeıdi! — dep ýrádnık nagandy qabynan sýyryp aldy. Bir qolymen salt attynyń shalǵaıyna jarmasyp, julqyp-julqyp qaldy. Salt atty qozǵala qoımady. Qaıta qamshysyn yńǵaılap ustap:

— Qoıa ber! — dep aıbat shekti.

Salt atty ýrádnıkpen álek bolyp jatqanda, qabasaqal bákimen tartpany qyrqyp jiberdi de ýrádnıkke:

— Tart! — dep salt attynyń tý syrtynan er-toqymymen qosa qopara ıterip tastady. Ekeýlegen kúshke shydaı almaı, salt atty jerge súıretile qulady. Jerde jatqan «kırgızdi» esin jıdyrmaı ana ekeýi bet-aýzyna qaramaı tepkileı bastady.

— Júrińder, mynaý sumdyq qoı! — dedi sonda Frýnze joldastaryna. Bir top gımnazıserdiń júgirip jetkeninen seskengen ýrádnık:

— Myrzalar, ári júrińizder, bul jerde eshqandaı qyzyq joq, — dep «kırgızdi» tepkileýin qoıa turdy.

— Ókimet adamynyń búıtip jabaıylyqqa barǵany uıat emes pe, munyńyz qalaı? Bosatyńyz ony. Múmkin, ol qala tártibin bilmeıtin shyǵar, qyrdan kelǵen shyǵar. Bir jolǵa túsindirip, urmaı-soqpaı-aq bosatyp jibermeısiz be? — dedi Frýnze.

Aýzy-basy qanap, ornynan turyp, etegin qaqqylady. Anadaı jerge ushyp túsken bórkin alyp, basyna kıdi.

— Myrzalar, gımnazıs ekenderińdi kórip turmyn. Basbuzar kırgızǵa ara túskenderiń úshin basshylaryń bastaryńnan sıpaı qoımas, aýlaq júrińder! — Ýrádnık qoqılana qaldy. Salt atty er-toqymyn kóterip, qabasaqaldyń qolyndaǵy shylbyrdy tartyp edi, qabasaqal:

— Atty bermeımin, aıyp tóleısiń, sonan soń alasyń atty, — dedi. Kúıip ketken jolaýshy er-toqymdy attyń ústine laqtyra salyp, qamshymen qabasaqaldy bastan ala tartyp kep jiberdi. Qabasaqaldyń shekesinen qara qan burq ete tústi.

— Mine, bul sottyń isi! Endi túrmede shirısiń, aıýan! — dep ýrádnık naganyn kezendi...

Qazir Rysqulovtyń aldynda otyryp, Frýnze osy bir jaıdy eske aldy. Biraq ol zorlyq-zombylyq kelmeske ketti ǵoı dedi ózine-ózi. Keńes ókimeti endi ondaı qıanatqa jol bermeıdi. Muny Rysqulov ta túsinedi. Biraq psıhologıany jańa zamanǵa birden yńǵaılaý ońaı emes. Qarǵys atqyr eskiniń elesi Rysqulovtyń esinen shyqpaı turǵany sondyqtan. Muny men, árıne, túsinemin. Biraq ult máselesi bul jolmen sheshilmeıtinin bul túsinbese amal ne? Áıteýir, túrki tuqymdastar irilenip, kúshti bolsa eken degenine kóne qoıý qate ǵoı. Bul pantúrkızmge tartatyn jol ǵoı. Oǵan úlken tosqaýyl kerek.

Rysqulov dál qazir Frýnzeniń sonoý alys Almatyny oımen aralap qaıtqanyn bilgen joq. Biraq qolbasshynyń kekshil kózderin muń shalǵanyn baıqady. Rysqulov taǵy biraz qasaryssa, Frýnze ıligetin sıaqty kórindi.

— Al túptiń túbine kelsek, tipti ultqa bólip jatýdyń keregi joq, — dedi Rysqulov únin jumsartyp. — Bizge birlik, birlik arqyly irilik kerek. Ózińiz bilesiz, kúni keshege deıin respýblıkada komýnıser partıasy úsh udaı bolyp keldi: Mýsbúro (ony men basqardym), kraıkom, sheteldik komýnıser seksıasy. Kraıkom uıtqy bola almady. Bedeli qalmady. Kópshilik, tipti Shyǵys elderi de Mýsbúrony moıyndap, tek sony ǵana tanydy. Al bul keleńsiz jaıt ekenin túsinip, úsh tarmaqty biriktirip, kraıkom bedelin kóterý jóninde máseleni birinshi kótergen men bolatynmyn. Aqyry solaı boldy da. Keshegi V konferensıa solaı sheshti. Demek birtutas partıa bar, ony ózbektiki dep, qyrǵyzdiki, qazaqtiki dep bólshektemeımiz ǵoı.

— Sondyqtan da «túrik» degenińiz túsiniksiz. Usaq ulttardan bezip, iri ult bolýǵa umtylýyńyz jumbaq. — Frýnzeniń kózi qaıtadan qatýlana bastady.

— Ony men álginde ǵana túsindirdim ǵoı. — Endi Rysqulovtyń daýsy qataıa tústi. — Búkil Shyǵys aldynda «túrik» degenimiz — jarnama. Shyǵysty siz sosıalızmge myltyqpen aıdap ákele almaısyz. Shyǵysty sosıalızmge, Keńeske qaraı ıkemdeıtin Túrkistan, ondaǵy túrki halyqtary. Eger siz sol túrki halyqtarynyń birigýine jol berip, ózge iri halyqtarmen terezesin teń etseńiz, Shyǵys, sóz joq, sizge tánti bolady. Tánti bolady da keńeske qaraı qol sozady.

— Ol ras ta shyǵar. Biraq men «túrik» ıakı «túrki» degen halyqty Túrkistanda bar dep bilmeımin. Men bala kezden qyrǵyzdy, qazaqty, ózbekti bilemin.

— Sol aıtyp otyrǵandaryńyzdyń bári de Túrik deıtin ulttyń jańqalary ekenin túsingińiz kelmeıtini ókinishti. Tarıhty túsingińiz kelmeıtini qalaı, Frýnze joldas? Tarıh sizge Kolchak emes qoı tas-talqanyn shyǵaryp júre beretin.

Frýnze kúlip jiberdi. Kózderinen sáýle shashyrap, janarynyń aınalasyn usaq ájim tuta qaldy. Ornynan turyp kelip, Rysqulovtyń ıyǵyna qolyn saldy.

— Al biraq, Turar Rysqulovıch, sizdiń Názir Tórequlov týysqanyńyz ózbek, qazaq, qyrǵyz, túrikmen, tájikti osy dál búgin jeke-jeke respýblıka etip, shekaralaryn bólýdi talap etedi. Buǵan qalaı qaraısyz?

— Kúdikpen qaraımyn. Názirler bir kúndik urannyń adamdary. Tyz etpe júırikter. Siz aıtyp otyrǵan Názir 1917 jyldyń kúzi men 1918 jyldyń basynda Orynborda «Qazaq» gazetiniń redaksıasynda istedi. «Qazaq» gazeti «Alashorda» partıasynyń tiline aınalǵan. Sonda Názir búkil Qazaqstandaǵy qazaqtarǵa «Túsi birge Túrkistanǵa qosylaıyq» dep uran tastaǵandardyń qatarynda edi. Endi kelip, dál qazir Túrkistandy bólshektep, jeke-jeke respýblıkalar bolýyn talap etedi. Bir kúndik uran degen osy... Máseleniń tórkini áride-e-e jatyr... Jarar, Mıhaıl Vasılevıch, siz meni, men sizdi ılandyra almadyq. Biraq men óz pikirimde qalamyn. Al siz qalasańyz, taǵy da konferensıa shaqyrtaıyq. Kópshilik sheshsin. Kópshilik maǵan:

— Rysqulov, seniki qate! — dese, men kóndim.

— E, joq! On kúnde bir konferensıa shaqyryp otyrýǵa jaǵdaı kótermeıdi. Goloshekın durys istegen: sizben kelisýin kelisken de aqyrǵy sheshimdi, ıaǵnı sizdiń usynysyńyzdyń bekitilýin RK(b)P Ortalyq Komıtetiniń, VSIK-ten kútken. Sony biz de kúteıik. Ortalyq ne der eken...

— Kútsek — kúteıik! Eń durysy: Lenınmen kózbe-kóz otyryp sheshken abzal. Lenın ne aıtsa, soǵan toqtaý kerek. Al endi, Mıhaıl Vasılevıch, túrki halyqtarynyń ónerin tamashalańyz. Osyndaǵy stýdentter konsert berip, túsken qarjyny ash halyqty asyraýǵa bermekshi. Júrińiz, Mıhaıl Vasılevıch...

* * *

Naýryz áli shyǵa qoımaı, sáýir áli týa qoımaı tursa da, Tashkent kóktem qushaǵynda edi. Shymǵan taýynan keshke qaraı salqyn samal lekildep, kúndizgi qapyryqty sypyryp-sıyryp alyp ketip, tynys keńeıgen kez. Terek, qaıyndardyń syrǵalary salbyrap, májnún taldar ıilip, ashań jasyl japyraǵy zúmiretteı jaınap, bir qýanysh, bir muńnyń arasynda ún-túnsiz terbeledi. Gýbernator parkindegi zaý shynarlar ara-tura bóten daraqtardyń arasynan butaqtaryn ótkizip jiberip, búkil parkti, tipti kúlli aspandy qaýsyrǵysy kelgendeı, qulashyn keńge jaıyp, alyptyǵyn tanytyp tur.

Park tórindegi ashyq estrada jaqtan kerneı daýsy tymyq keshti jańǵyryqtyryp, qala halqyn mazasyz halge saldy. «Áldekim úılendi me? Kópten beri úzilip qalǵan kerneı úni qaıta shyqty ǵoı», — dep kóshe-kóshemen jurt aǵylyp, Gýbernator baǵyna jetkenshe asyqqan.

Ashshy kerneı úninen parktiń aǵashtaryna qonaqtap úırengen uzaq-qarǵalar da mazasyzdandy. Par-par etip, údere kóterilip, ińir qarańǵylyǵynda qaıda bararyn bilmeı ýlap-shýlap, ýda shý boldy.

Park qaqpasynyń aldynda Rysqulov pen Frýnzeni sarǵyshtaý tolqyn shashy mańdaıyna túsken, ashań júzdi, ádemi jigit kútip aldy.

— Ǵanı Muratbaev — Túrkistan komsomolynyń jetekshisi, — dep tanystyrdy Rysqulov jigitti Frýnzege. — Búgingi keshti uıymdastyryp júrgen osy Ǵanı.

Órim jigit jalt etip qarap, Frýnzeniń qolyn aldy.

— Júrińizder, — dep Muratbaev atalaryn estrada jaqqa bastap júrdi. — Káne, jol berińizder!

Muratbaevtyń eskertýimen qaq jarylyp, jol ashqan halyq Rysqulov pen Frýnzeni biri tanyp, biri tanymady. Sybyr-sybyr kóbeıdi.

— Rysqulov! Rysqulov!

— Káne, káne!

— Qasyndaǵy kim?

— Ol ataqty batyr Frýnze.

— Frýnze? Ras pa?

Bular estrada aldyna jetkenshe shyjandaı adam Rysqulov pen Frýnzeniń kelgeninen bári habardar bolyp, kórgisi kelip, moıyndaryn sozyp, alǵa kımelep, birin-biri taptap kete jazdap, maza kete bastady. Áldekim:

— Jasasyn Frýnze!

— Jasasyn Rysqulov! — dep aıqaı saldy.

Aıqaı-shý, uran kóbeıdi.

Frýnze sál qysylyńqyrap:

— Qaıdan bilip qoıdy? Álde bizdiń keletinimizdi kúni buryn habarlap pa edi? — dedi.

— Jaqsynyń aty elge ózinen buryn jetedi. Halyq arnaıy habarsyz-aq tanyp, qurmettep tur ǵoı, — dedi Rysqulov. İle Muratbaevqa qarap:

— Bastańdar, — dedi.

Muratbaev bastyrmaly estradaǵa tez kóterilip, áli de urandap turǵan halyqqa qolyn sozdy. Aıqaı-shý basyla qoımady. Muratbaev daýystap:

— Memleketimizdiń asa kórnekti qaıratkerleri Frýnze men Rysqulov joldastarǵa jalyndy sálem! — dedi.

— Sálem! Sálem! — degen ún Tashkentti dúr silkindirip ótti.

Oryndyq jetkenderi otyryp, jetpegenderi ıintiresip túregep tur.

— Sizderdiń aldaryńyzǵa qazir Túrkistannyń ónerli stýdent jastary shyǵady, — dedi Muratbaev. — Sonymen qatar, Túrkistanda gastrólde júrgen týysqan Qazan tatarlarynyń «Sáıar» ansambliniń ónerin tamashalaısyzdar. Bul ınternasıonaldyq konsertten túsken qarjy ashtyqqa ushyraǵan halyqqa kómekke beriledi...

Birinshi bolyp ózbekter bıledi. Jigiti men qyzy. Jigiti ala taqıa, belin kúldárimen býǵan bıqasap shapan, qyzy sary ala atlas kóılek, tilersegine jetkenshe qyzyl ala atlas shtan kıgen. Daǵarashy mýzykany tańqyldata bergende-aq qyz ben jigit myń buralyp, lypyldaı jónelgen.

Rysqulov Frýnzege sybyrlap:

— Qyz bolyp bılep júrgenge zer salyńyz, — dedi.

Frýnze qadala qarap, otyryp-otyryp:

— Nesi bar, óte ádemi, bıazy bıleıdi, — dedi.

— Qyz bolyp bılep júrgen jigit qoı.

— Á, solaı ma? Aıtpasańyz, oıyma da kelmes edi. Oı, qý-aı, aýmaıdy ǵoı qyzdan!

— Estradaǵa naǵyz ózbek qyzy shyqsa, jaqsy-aq bolar edi. Biraq ázirshe qıyn. Paranjaǵa qarsy kúres júrgizip jatyrmyz. Din, eski ádet pármeni áli kúshti.

Kelesi top tájik bıin bıledi.

— Siz túrki tuqymǵa jatqyzbaıtyn tájikter osylar. Álgi ózbekter bıinen ne aıyrmashylyǵy bar?

Frýnze úndegen joq. Tek bı bitkende qolyn qatty soqty.

Júnin kózine túsire seńseń bórik kıgen túrikmender de bıge basty. Tek appaq aıyr qalpaqty qyrǵyz jigiti quıqyljytyp qomuz tartty.

— Mine, bul meniń naǵyz jerlesim, — dep Frýnze qomdanyp qoıdy. Qomuzshy jigit jurtqa qarap, taǵzym etip, ıilgende Frýnze qolyn burynǵydan da qattyraq soqty.

Qyrǵyz ketken soń shymyldyq jabylyp qalyp, sálden soń qaıta shyldy. Sahnada molaǵa uqsas tómpeshik paıda bolypty. Jurt «munysy nesi?» — dep túsine almaı, ań-tań bolyp turǵanda, estradanyń arǵy betinen ańyraǵan ashshy da zor daýys kerneıden de qatty estilip, aqboz atty bireý sahnaǵa shaýyp shyqty.

Halyq gý etti. Asaý aqboz úrke jazdap, tirsekteri dir-dir etip, aýyzdyqpen alysyp, shyr aınala bergende, sahna qaptalynan eki jigit júgirip shyǵyp, atty tizgininen, shylbyrynan ala berdi. Al ańyraǵan salt atty er ústininen aýnaı túsip, sahna ortasyndaǵy tilsiz tómpeshikti qushaqtap qulap, tuńǵıyq tereń, júrek julqyr qudiretti ánge basty.

O, Záýresh, seniń úshin elden keldim,

Baıaǵy óziń kórgen jerden keldim.

Sen nege men kelgende tebirenbeısiń?

Iiskep bir súıeıin-aý degen edim... aı...

Rysqulov Frýnzege túsindirmek bolyp, án mazmunyn orysshalaı bastap edi, Frýnze:

— Bilemin, bilemin, túsinemin, — dedi. Rysqulovqa Frýnzeniń daýsy dirildegendeı bolyp estildi.

Ne kerek almas qylysh qyn bolmasa,

Ótirik nege kerek shyn bolmasa.

Sen qalǵan otyz uldan ediń Záýresh,

Basyńdy bir kótershi-aı tym bolmasa...

Tilersekten qan keship, ólimniń neshe túrin kórgen uly qolbasshy galıfe qaltasynan oramal alyp, murtyn sıpaǵan bolyp, bildirtpegensip, kózin súrtti.

Rysqulov oılady: «Meniń jınalysta, aıtysta qyzylkeńirdek bolyp, júz ret sóılegenimnen, myna júrek jegen bir-aq án áldeqaıda qudiretti-aý».

Sheksiz, shetsiz ún Tashkent aspanynyń astyn titirentip, demi taýsylmastaı, ári eljirep, ári eńirep, ár júrekti tilimdep turyp aldy.

— Oı, baýyr-em! — dep áldekim qalyńnyń ishinen yshqyna aıqaılap jiberdi. Búkil halyq ishinen tynyp, tyǵylyp-tyǵylyp, únsiz jylap turdy.

Álden ýaqytta baryp, ánshi baýyryn kóterip, ornynan turyp, halyqqa qarap tájim etti. Sańq-sańq etip sóılep ketti:

— Men osy «Záýreshti» ashtyqtan, obadan, súzekten qyrylǵan baýyrlar rýhyna baǵyshtadym. Endi bizge ashtyq, oba, súzek sıaqty tajaldar jolamaıdy. Óıtkeni Keńes ókimeti halyqty qorǵaıtyn bolady. Endigi jerde men sizderge tek qýanysh ánin, ǵashyqtar ánin ǵana aıtatyn bolamyn.

Jap-jas jigittiń tula boıynan shoq shashyrap turǵandaı edi. Jańa ǵana dúıim jurtty jylatyp alyp, endi birte-birte sol beıbaqtyń júzin jadyratty.

Aýyldan men shyqtym, kún de batty

Bozjorǵa at, jamandatqyr, ishin tartty.

Bolaryn bir sumdyqtyń bilip edim,

Aýyly qalqataıdyń qashyqtapty...

Ala shapandar, bıqasap shapandar, syrmaly qara shapandar, túrikmen seńseń bórikter, ala taqıalar, aıyr aq qalpaqtar, dóńgelek buıra bórikter, aq sálde, kók sáldeliler japyryla qol soqty. Kırprostyń shákirti Qurmanbek Jandarbekovtiń «Záýresh» pen «Bozjorǵa atynan» soń sóz «Sáıarǵa» berildi.

«Sáıar» ansambliniń jetekshisi Ismaǵul Rámı dóńgelek qara taqıa kıip shyǵyp, kópshilikke taǵzym etip, tatar ártisterin tanystyrdy: Gúlsim Bolgarskaıa, Ǵabdelbárı Faızýllın-Bolgarskıı, Márfýǵa Murtazına, Valıýlla Murtazın, Korım Tınchýrın, Ǵabdolla Kamal, Ǵabdolla Karım, Sara Baıkına, Zákı Baıazıtov, Ǵabdrahman Mangýshev.

— Shoqynǵan tatarlar ma? Bolgarskııi qalaı? — dep sybyrlady Frýnze.

— Joq, Mıhaıl Vasılevıch, bular da óz tarıhyn umytpaýdy oılaıdy. Bolgar, ıaǵnı Bulǵar memleketi bolǵan baıaǵyda. Edil boıyn jaılaǵan. Sony meńzep turǵan famılıa ǵoı, — dedi Rysqulov. — İri bolýdy kim ańsamaıdy? Bulǵar — kezinde kemel memleket bolǵan.

«Osy bir detaldiń ózimen de óz ıdeıasyn shegelep jatyr. Ne degen bas?» — dedi ishinen Frýnze.

Bul arada «Sáıar» Tashkent túnin án men bıge bóledi. «Ǵalıa-baný», «Saǵyný»,«Sarman», «Táftıláý», «Ómirzaıa», «Gúljamal», «Márfýǵa» birinen biri óterdeı, ózekti órtep, jandy jalynǵa orap, dúnıeniń ýaıymyn umyttyryp, arman álemine, súıispenshilik, mahabbat eline shaqyrady. Iintiresken, ózge ómirdi umytyp, tek sahnaǵa moıyn sozǵan júzdegen jan tatar óner sheberlerin shetinen qaıta-qaıta shaqyryp, osy bir tátti kezeń taýsylyp qalmasa eken dep úzdigip, meımandardy jibermeýge tyrysty.

Biraq lázzattyń da shegi bar, ári dese sırek te kelte kezdesetin baqytty shaq qojyrar shaq ta týdy. Ismaǵul Rámı shyǵyp, Túrkistan, Tashkent halqyna raqmet aıtty. «Sáıar» túgel qosylyp, «Salaǵysh» ánine salyp, halyqpen qoshtasty:

«Salaǵysh, Salaǵysh!

Mın kıtám jyraqlarǵa,

Baǵyrem, hýsh! Baǵyrem, hýsh!»

— Túsinikti me? — dedi Rysqulov Frýnzege.

— Túsinikti. Ózimizdiń «hosh» qoı. Tek «baǵyrem» ne?

— Baýyrym, ıaǵnı týysqanym, bir týysqanym, qaryndasym, qardashym, emshektesim...

Frýnze: «Taǵy da óz ıdeıasyn shegeledi», — dedi ishinen.

Konsert bitip, Rysqulov pen Frýnze qoshtasarda, Frýnze:

— Aıtyńyzshy, Turar Rysqulovıch, qazaqtardyń kóp qyrylǵany ras pa? — dedi.

— Ras, Mıhaıl Vasılevıch, otyryqshy el óıtip-búıtip jer saýady, saýda-sattyqpen aınalysady. Al mal baqqan qazaq eki jyl qatarynan soqqan asharshylyq soǵysynan sansyrap ketti. Bir ǵana Perovsk ýezinde Gerjot mıllıonǵa jýyq qazaqty qyrdy.

Frýnze Rysqulovqa kóńil aıtqandaı, únsiz ǵana qos qoldap ıyǵynan qushaqtap, tez buryldy da qaıta-qaıta jótkirinip kete bardy. Sońynan qaraýyl soldat qarańdaıdy.

* * *

Frýnze jańa ǵana kórip-tyńdaǵan konserttiń áserinen áli aıyǵa almaı kelip, ústel basyna otyrdy. Qolyna qalamush alyp, shyny dáýittegi sıaǵa bir batyryp, neden bastaryn oılap, aq qaǵazǵa tesile qarady. Aq qaǵazǵa tesile berseń, ne jazaryńdy sol sybyrlap aıtatyn sıaqty. Qalamush áýeli kibirtiktep baryp, kósilip júre berdi.

«Qymbatty Vladımır Ilıch! — dep bastady Frýnze Lenınge arnaǵan osy hatyn. — Oraldan Tashkentke kelgenime de birshama ýaqyt bolyp qalypty. Menen buryn munda Túrkkomıssıanyń basqa músheleri kelgenin ózińiz bilesiz. Elıava, Rýdzýtak, Kýıbyshev, Goloshekın joldastar edáýir jumys atqaryp úlgeripti. Týrkistandaǵy jaǵdaı kúrdeli de árqıly. Aǵylshyndardyń timiski áreketi, basmashylardyń ozbyrlyǵy, Jetisýdaǵy kýlaktar men aqtardyń soıqany Túrkistandaǵy tirshilikti qıyndatyp tur. Biraq biz bul qıyndyqty kóp keshikpeı jeńip shyǵatynymyzǵa senimim mol.

Budan góri kúrdelirek qıyndyq — Túrkistandaǵy musylman qaýymynan shyqqan komýnıs basshylarmen til tabysý. Bul rette biz tyǵyryqqa tirelip turmyz...

Mundaǵy, Túrkistandaǵy, musylman komýnıseriniń ishinen ekeýin aıryqsha ataýǵa bolady. Birinshisi — ózbekterden Tursynhodjaev, ekinshisi — qazaqtardan Rysqulov. Rysqulov aqyldylyǵymen qosa, asa iri de baı minezdiń adamy. Munda Rysqulov jáne onyń toby óte belgili. Basqalardyń bárinen de Rysqulov erekshe aqyldy. Onyń tobynda isker adam kóp. Rysqulov halyqqa ábden tanymal, al bulaı dep Atabaev pen Tórequlov jóninde aıtýǵa bolmas edi.

Turar Rysqulov — partıa qaıratkerleriniń ishinde asa úzdikteriniń biri. Túrkistanda Keńes ókimeti men komýnıstik partıanyń damý tarıhyndaǵy tutas bir dáýir Rysqulovtyń esimimen tikeleı baılanysty. Rysqulov joldastyń esimi — tóńiregine partıa qyzmetkerleriniń belgili bóligi toptasqan jalaý, tý sıaqty. Qajymas qaırat-jigeri, asa iri uıymdastyrýshylyq daryny bar, prınsıpterine meılinshe berik, birbetkeı Rysqulov halyq arasynda mol bedelge ıe bolyp, aty ańyzǵa aınaldy. Marksızmdi táp-táýir meńgergen, bilimdi deseń bilimdi, sheshen deseń sheshen.

Sóıte tura, ulttyq motıvterge ishi bura beredi. Mine, maǵan qolyma qalam aldyryp, Sizge hat jazdyryp otyrǵan da osy jaǵdaı. Taıaýda bolyp ótken Túrkistan Komýnıstik partıasynyń besinshi konferensıasynda (ol kezde men Túrkistanǵa áli kelmegen edim) Rysqulov bizdiń isimizge zıandy usynys jasap, ol usynysyn konferensıa arqyly ótkizip jibergen.

Eń qıyny — Rysqulovtyń sol qaýipti usynysyn konferensıa túgelge jýyq qoldap, qýattaǵan. Tipti bizdiń Túrkkomıssıanyń músheleri de, Rýdzýtaktan basqasy, Rysqulovtyń jeteginde ketken. Eger bizdiń revolúsıa ot-jalynynda shynyqqan asa belgili qaıratkerlerimiz Elıava, Kýıbyshev, Goloshekın joldastar Rysqulovtyń aıtqanyna bas shulǵı bergen bolsa, onda Rysqulovtyń qandaı pármendi, sesti, logıkasy temirdeı berik, betqaratpas qaıratker ekenin ózińiz de túsine beresiz.

Al onyń «usynysy» degenniń mánine keletin bolsaq, osyndaı dáti berik, aqyldy adamnyń, ishteı adal komýnıs basshynyń kópe-kórneý qatesine qynjylmasqa bolmaıdy. Ol Túrkistan ornyna «Túrik keńestik partıasy», «Túrik keńestik respýblıkasy» degendi shyǵaryp, ultshyldyq, bálkim, tipti pantúriktik jolǵa túsip otyr. Rysqulovtyń ımandaı senimine qaraǵanda, ózbek, qazaq, qyrǵyz, túrikmen t. b. túrki tuqymdas halyqtardyń bári bir-aq ult, ıaǵnı túrik... Munyń ar jaǵy nege aparyp soǵaryn ózińiz bilesiz. Men Rysqulovtyń bul qatesin betine aıtyp, túsindirgen boldym. Biraq ol ılikpedi. Ony sózben jeńý qıynnyń qıyny. Endi mine, bizben kelispegen soń, Máskeýge attanyp, Sizben júzdesip, óz ıdeıalaryn sarabyńyzǵa salmaqshy. Endigi másele ózińizge baılanysty, Vladımır Ilıch!

Komýnıstik sálemmen Frýnze».

* * *

Perronǵa Rysqulov, Nızam Hodjaev aldymen shyqty. Olardy shyǵaryp salýǵa Saǵdýlla Tursynhodjaev, Sanjar Asfandıarov, Faızolla Hodjaev, Ákmál Ikramov, Qabylbek Sarymoldaev kelgen eken. Rysqulov perronǵa shyqqan soń, shyǵaryp sala kelýshilerdiń arasynan Názir Tórequlovty, Sultekeńdi — Sultanbek Hodjanovty izdep edi, olar kórinbedi.

Bulardyń sońyn ala Máskeýge júretinderdiń ekinshi toby kelip jetti. Olar Elıava men Rýdzýtak edi. Attandyryp salýǵa Frýnze, Kýıbyshev, Goloshekın kelipti.

— Demek, júretin boldyńyzdar ǵoı, — dedi Frýnze Rysqulovtyń qolyn alyp turyp.

— Solaı boldy.

— Menimshe, Elıava, Rýdzýtak bárińiz bir vagonda bolǵandaryńyz durys edi-aý.

— Ózi de solaı. Eger olar qalasa, bir vagondamyz, — dedi Rysqulov.

— Báse, ózim de solaı senip edim, — dep Frýnze Rysqulov pen Rýdzýtakty qosa qushaqtap turdy. — Ekeýińiz — eki polús sıaqty bolyp turǵandaryńyzben aralaryńyzdy ajyratpas arqaý baryna senemin.

Rysqulov Frýnzeni zeıinmen tyńdaı tursa da, kózi basqa bir jaqqa qadalǵandaı boldy. Azdan soń:

— Keshirińiz, — dep Frýnzeniń qushaǵynan sytylyp shyǵyp, perronnyń shetine qaraı kete bardy. Perronnyń taqtaı tósegen edeni biter jerden árirek, qaraǵaı baǵanaǵa baılaýly er-toqymdy, ábzeldi bir sulý at tur eken, Rysqulov soǵan jaqyndap baryp, júgenin ustaı bergende, at basyn kegjeń etkizip, typyrshı berdi. Rysqulov attyń moınyn shapattap, jalynan sıpaǵan soń, janýar tynshyǵandaı boldy. Rysqulov onyń júnin qasylap, tumsyǵynan sıpalady. Attyń moıny salbyrap, kózin jumdy. Tumsyǵyn Rysqulovtyń omyraýyna úıkegendeı boldy. Sol kezde Rysqulov attyń moınyna betin basyp, melshıip turdy da qaldy.

Perrondaǵylar ań-tań. Poıyz júretin ýaqyt boldy. Rysqulov attyń moınynan betin ajyratar emes.

— Mine, naǵyz kırgız, bular attyń ústinde týǵan ǵoı, — dep yrjıdy Goloshekın. — Ras aıtam, bir jerde oqyǵanym bar.

— Sizdiń oqyǵanyńyz bar, al meniń kórgenim bar, — dep Frýnze jaqtyrmaı qaldy. — Birinshiden, Fılıpp Isaevıch, kırgız emes, qazaq. Ekinshiden, osy qazaq, men bilsem, bul atty tanyp tur. Ákesi týraly maǵan aıtqan bir áńgimesinde Turar sýrettegen at osyndaı sulý, súlikteı mal bolatyn. Bul, sirá, sony tanydy.

— O-o, — dep Goloshekın esesin qaıtarmaq boldy, — Rysqulovtyń ákesiniń zamanyndaǵy júırik at áli tiri dep oılaısyz ba? Siz de qyzyq ekensiz, Mıhaıl Vasılevıch.

— Goloshekın joldas, — dedi Frýnze resmı maqamǵa túsip. — Naǵyz ereýil, qazanattar tuqymsyz ketpeıdi. Turar Rysquldyń balasy ekeni ras bolsa, sol Rysqul mingen tulpar attyń tuqymy nege bolmaýǵa tıis?

Osy kezde vokzaldyń restoranynan qundyz bórik, shıbarqyt kamzol, shoqaıma kók etik kıgen bir qazaq qonyshyn qamshylaı shyǵyp, óziniń atyna jabysyp turǵan bóten adamdy kórip:

— Áı, bul qaısyń? — dep alǵa teńsele basyp umtylǵan. Qamshysyn syǵymdap ustaı umtylǵan. Jaqyndap baryp, álgi adamnyń ury emes ekenine kózi jetkendeı bolǵan soń:

— Saǵan ne kerek? — degen.

Rysqulov attyń ıesine qarap turyp:

— Aıtyńyzshy, bul attyń tegin bilesiz be? — dedi.

Masań adam oılanyp qaldy.

— Bilmeımin, áıteýir Áýlıeatadan ba, Merkeden be, joq-joq, Almatydan, ıá, ıá, Almatydan. Naǵashylarymyzdan qalap ákelgen. Áı, ony nege suradyń? Mal urlatyp pa ediń?

— Iá, — dedi Rysqulov bir kúrsinip. — Baıaǵyda Qyzyl Jebe degen keremet at bolǵan. Sol ma dep qaldym. Bálkim, sonyń tuqymy shyǵar, kim biledi?

— Joldas Rysqulov! Joldas Rysqulov! Poıyz, poıyz! — dep aıqaılady perrondaǵylar.

Masań qazaq «Rysqulov, Rysqulov» degendi estip:

— Oıbaı, baýyrym, sen shynnan Turarsyń ba? — dedi.

— Iá, men Turarmyn. Ákem Rysquldyń tulpary Qyzyl Jebe edi. Qosh-saý bol.

Masań qazaq aýzy ańqaıyp turyp-turyp, bir ýaqyt Rysqulovtyń sońynan bir súrinip, bir qabynyp tura júgirdi.

— Toqta, Turar! Mine ket Qyzyl Jebeńdi, mine ket, baýyrym.

Bul kezde Rysqulov kók vagonnyń úzeńgisine aıaǵyn sala bergen. Artyna burylyp, álgi qazaqqa:

— Qaı aýyldansyń? — dep aıqaılady.

Parovoz ókirip-ókirip jiberdi.

Álginiń ne aıtqanyn Rysqulov esite almady...

Poıyz Tashkentten sytylyp, qazaqtyń keń dalasyna shyǵyp, kósilip ala jónelgende, tereze aldynda turǵan Rysqulovtyń janyna Elıava keldi.

— Turar Rysqulovıch, siz buryn bul jolmen jolaýshy júrip pe edińiz?

Rysqulov basqa dúnıeden oralǵandaı, Elıavanyń betine baǵdarlańqyraı qarap:

— Iá, júrdim. Alǵash 1915 jyly osy jolmen Samaraǵa bardym. Oqý izdep... Sondaǵy aýylsharýashylyq ınstıtýtyna túspekshi edim.

— Tústińiz be?

— Joq. Emtıhannyń bárin úzdik tapsyrdym. Pishpek orman tehnıkýmyn bitirgenim týraly atestat ta kileń úzdik baǵa edi. Instıtýtqa qabyldaný jóninde buıryq berýge kelgende, rektor meniń qujatymnyń shekesine: «Mal baqqan nomad balasyna egin sharýashylyǵymen aınalysýdyń keregi joq», — dep jazyp jiberipti.

— Iá, sodan? — Elıava Rysqulovty endi tanyǵandaı enteleı tústi.

— Sodan ne bolýshy edi, rektorǵa kózbe-kóz jolyqpaqshy bolyp, qabyldaýyn úsh kún kúttim — qabyldamady. Aqyry kabınetinen shyǵatyn kezdi ańdydym. Dálizde aldyn orap:

— Men ózińiz aıtqan nomad balasymyn. Sonoý jerdiń túbinen Samaraǵa áreń jetip edim. Oqýǵa qabyldańyz, — dedim.

Rektor altyn shynjyr baýly kózildirigin aq qolǵapty qolymen túzep kıip, betime úńile qarap turyp:

— Elińe qaıt, jigitim, seniń halqyń egin salmaıdy, mal baǵady. Malyńdy baǵyp júre ber, — dedi.

— Keshirińiz, qazir bizdiń elde de eginshilikpen aınalysady. Bilmeýshi me edińiz? Stolypın reaksıasynan keıin jerge egin salý bizde de jandandy.

— E, jigitim, ondaǵy egin salýshylar — Reseıden barǵandar. Endeshe, solar aınalysa bersin. Sen malyńa bar, — dep sypaıy ǵana arqamnan qaqty da, júre berdi. Júrip bara jatyp, aq qolǵabyn ekinshi qolymen qaǵyp-qaǵyp qoıdy. Áńgime sonymen támám boldy, Shalva Zýbarovıch.

Elıava kúrsindi.

— Sonymen keri qaıtyp kettińiz be?

— Qaıtaıyn desem, qaltada soqyr tıyn joq. Orys tilinen menen emtıhan alǵan muǵalim, áli atyn umytqan joqpyn, Vıktor Vasılevıch Bolotnıkov degen kisi rektordyń qylyǵyna qatty ashýlandy. Sóıtsem, orystyń ulyǵy orystardyń ózin de tyńdamaıdy eken, Bolotnıkov rektorǵa sózin ótkize almady. Aqyry aqylyn aıtty:

— Qarjyń joq bolsa, prıstanǵa bar da júkshi bol. Jarty aı, bir aıda qarjy jınap, elińe qaıt, — dedi.

Aqmar deıtin bashqurt jigiti ekeýimiz, o da nomad retinde oqýǵa qabyldanbaǵan, prıstanǵa baryp, Edil kemelerinde júk túsirip, júk tıep, bir aı shamasynda jumys istep, sodan túsken tıynǵa bılet alyp, Tashkentke áreń jetkenmin... — Rysqulov sózin aıtyp bitirmeı:

— Anany qarańyz! — dep daýystap jiberdi.

— O ne? — Elıava Rysqulov nusqaǵan dalaǵa jalt qarady.

Álgide Tashkent vokzalynda jolyqqan qundyz bórikti qazaq qyzyl aıǵyrdy kósiltip, poıyzben jarysyp keledi eken. Qyzyldyń jal-quıryǵy tulpardyń turqymen birdeı shanshylyp, ústindegi adam jal qushyp, sońynda burq-burq etken shubalańqy shań qalyp, atqan oqtaı zymyraıdy. Shabandoz qundyz bórkin qolyna alyp, poıyz jaqqa qolyn bulǵaıdy. Jurttyń ý-shýyna kýpeden Rýdzýtak ta shyǵyp, salt attyny kórip:

— Mynaý baǵanaǵy vokzal basyndaǵy adam ǵoı, — dedi.

— Áı, raqmet, baýyrym, er eken, endi túsindim, — dep Elıava súısindi. Poıyzben jarysqan qazaqty mashınıst te baıqaǵan eken, ozańdatyp, parovozdan uzaq gýdok berdi.

Quryǵanda on kılometrdeı oqsha zýlaǵan qyzyl aıǵyr birte-birte qalyńqyraı berdi. Salt atty qundyz bórkin ozyp bara jatqan poıyzǵa sozdy.

— Turar Rysqulovıch, siz baqyttysyz, — dedi Rýdzýtak. — Myna qazaq sizdi osynsha jerge deıin shyǵaryp saldy ǵoı.

Rysqulov masattanýdyń ornyna birtúrli muńaıǵan syńaı tanytty:

— Qyzyl Jebeden taǵy da kóz jazdym, Ian Ernestovıch.

— Qyzyl Jebe siz ózińiz ǵoı. Jańaǵy qalyp qoıǵan tek sizdiń kóleńkeńiz ǵana. Túrkistannan shyǵyp, Máskeýge zaýlap bara jatqan Qyzyl Jebe — mine, siz... áli bıikke atylasyz.

— Ony siz ben bizdiń Lenın aldynda kezdesetin sátimiz sheshedi. Bıikke atylý, ıakı quldılap quzǵa qulaý — bári de Lenın aldynda belgili bolady.

— Onyńyz ras, Turar Rysqulovıch, Lenın bizdiń aıtysymyzdy ádil anyqtary haq.

— Joldastar, shaı daıyn, kýpege kireıik, — dep Shalva Elıava Rysqulov pen Rýdzýtakty qushaǵy jetkenshe qapsyryp, dastarqan basyna qaraı ıkemdedi...

(Úshinshi kitaptyń sońy)

MAZMUNY

Juldyz kópir (Úshinshi kitap) 2

---