InfoHub Logo

Ulttyq kod – eń aldymen, tilde, sosyn dástúrimiz ben saltymyzdy, minezimizdi aıqyndaıtyn dilde, ulttyq mádenıette bolady. Qazaq balasynyń taǵylymy mol tarıhynda mádenı-rýhanı bolmysy izgilikpen ádiptelip, qarapaıymdylyqpen shyńdalyp, parasatpen shyraılanǵan. Ulttyq kodymyzda izgilik, adaldyq, perzenttik ınabattylyq, adamgershilik, paryz, etıket, aqyl-parasattylyq keńinen óristegen, molynan qamtylǵan.

Jer betinde jańa etnostyq toptardyń paıda bolýy ulttyq shekaralardyń ózgerýine baılanysty. Keńes Odaǵy quramynda bolǵan 15 ult ózderiniń ulttyq kodyn mentalıtetin ustansa, aýyr jazaǵa ushyraǵan. Reseı áleýmettik jaǵynan álsiz elderge otarlaý  saıasatyn júrgizgennen bastap, ulttyq mentalıtetin, salt – sanasyn joıdy. Osylaısha Keńes Odaǵy ár eldiń ózindik áleýmettik kózqarastaryna shekteý qoıyp, tek «orysqul» etkisi keldi. Ózimizge belgili Keńes Odaǵy ydyraǵannan keıin Reseıdiń qaramaǵanda bolǵan birneshe el egemendigin alyp, umyt qalǵan tarıhı jadylaryn oıatty. Ásirese Latvıa jáne Lıtva elderi ózindik dúnıetanymymen erekshelenip, óz mentalıetetin dúnıejúzine pash etti.

Qazaqstan kóp ultty memleket. QR – nyń zańnamasyna  sáıkes qazaq jerindegi árbir ult – ókilderi ózderiniń dástúri, dinin ustanýǵa quqyly ekeni aıtylǵan. Salystyrmaly túrde qaraıtyn bolsaq keıbir elderde biz sekildi barlyq etnos ókiline teń dárejede qaramaıdy. Alpaýyt elderde  adamdardyń násiline, dinine  túrli etnostyq qurylymǵa jáne áleýmettik kemsitýshilik bolatynyn bólinetin bildik.

Qaı eldiń bolsyn ózindik mádenıeti, saıasaty, áleýmettik qoǵamy bolady. Biraq «otarlaý» arqyly basyp alady. Búgingi taqyrypqa arqaý etip,  Afrıka memleketi jáne ondaǵy teńsizdikter týraly aıtamyn. Ǵylymda adamnyń  ózin – ózi qabyldaı almaýy «kolenıaldyq psıhologıa» dep atalady.  Iaǵnı, dinin, dástúrin, mentalıtetin t.b ulttyq dúnıetamnymyn qabyldaı almaǵan adamnyń sanasyn aıtamyz. Olar ózderiniń násilinen bastap qabyldaı almaıdy. Sonyń áserinen, ár el óz mentalıtetin nasıhattaýynyń áserinen, soǵyssyz otarǵa elge aınalǵan memleketter bar . Sonyń biri – Afrıkalyqtar.

Bizge Afrıkalyqtar bizdiń kózimizge  tutas, ózindik táýelsiz, ulttyq kody bar el bolyp kórinedi. Biraq tarıhtan belgili HİH – HH ǵasyr aralaǵynda Eýropa elderi afrıkany otarlap bastady. Bastapqyda soǵyssyz úgit – nasıhattan bastalǵan. Ár el óziniń áleýmettik jaǵdaıyn, dúnıetanymyn tanystyryp, jańashyldyqqa bastaımyz dep Afrıka elin birtindep óz ulttyq kodynan aıyra bastady.  Osylaısha, kolenıaldy psıhologıanyń áserinen, talan – tarajǵa tústi. Ustaǵannyń qolynda, tistegenniń  aýzynda  ketti. Baǵynbaǵan eldi quldyqqa alyp, ár el óz mentalıtetine eriksiz ustandyrdy.

Afrıka memleketteri táýeldi, táýelsiz ekige bolyp bólinedi.  AQSH, Ulybrıtanıa, Ispanıa jáne Arab elderine birneshe Afrıka elderi táýeldi. AQSH – daǵy halyqtyń ózi úsh topqa bólinedi. Olar sol eldiń tilimen valútasyn áleýmettik talaptaryn qabyldap, ómir súredi.

Táýeldi Afrıka halyqtaryna  otarlaýshy eldiń tarapynan násildik kemsitýshilik bolady. Sonyń saldarynan «qara násildi» adam saıasatqa jolamaıdy. Al AQSH – ta alǵashqy qara násildi Barak Obama prezıdent boldy.  Bul, barlyq bodan bolǵan Afrıka memleketine qatysty emes.

Táýeldi Afrıka halqy salystyrmaly túrde, otarlaýshy eldiń azamatyna qaraǵanda  áleýmettik turmys – jaǵdaıy tómen. Tabysy az. Áleýmettik teńsizdikter oryn alǵannan keıin,  keı elderde «qara adamdardyń» kóterilisi bolyp turady. 

Toqsan  aýyz sózdiń tolyqtaı túıini, rýhanı álsizdikten Afrıka eli talan – tarajǵa túsirip ydyrady. Ózderiniń baıyrǵy bolmysyn umytyp, bóten dúnıetanymǵa umtyldy. Osylaısha jetistikke jetemiz dep oılady. Alaıda olar  «bálen jerde baqyr bar, barsań baqyr túgil taqyr joqtyń» kúıin keship, qazirgi kezde salystyrmaly túrde áleýmettik jaǵynan eń nashar memleketke aınaldy.

Biraq táýelsizdik alǵan, damyǵan ózindik jańa dúıetanymy men kózqarasy qalyptasqan Afrıka memleketteri de bar.Adamdardyń ujymdyq múdde turǵysynan birigýine keseldik keltiretin eki  faktor bar. Olar: etıkalyq antogonızm jáne múdde dep bilemin.

Aralbaı Kamshat

Ál – Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti 1 – kýrs stýdenti

---