InfoHub Logo

Qazirgi tańda zaman aǵymy kóz ilestirmes jyldamdyqpen ózgerip, ilgeri qaraı jyljýda. Kún sanap jańa tehnologıalar, jańasha kózqarastar artta qalǵan túrli qundylyqtardy almastyryp keledi. Biri bul ózgeristerge tez beıimdelip úırenisse, al keıbiri eski kózqarastyń shyrmaýyna shyǵa almaı, dáýir talabynyń suranystaryna ilese almaýda.

Zaman damýymen qatar júrýdiń eń qajetti faktory ol qoǵamdyq sananyń jahandanýy, ıaǵnı eń aldymen adam sanasy zaman talaptaryna, suranystaryna saı ıkemdelip, tipti odan ozyp otyrýy qajet. Osy oraıda Tuńǵysh Elbasymyz Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń halyqqa jarıalaǵan «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasynda sananyń jańǵyrýy jaıly bylaı deıdi  “Qazaqstannyń maqsaty – álemdegi eń damyǵan 30 eldiń qataryna qosylý. Osy maqsatqa jetý úshin qazaqstandyqtardyń sanasy isinen ozyp júrýi, ıaǵnı odan buryn jańǵyryp otyrýy tıis. HH ǵasyrdaǵy batystyq jańǵyrý úlgisi búgingi zamannyń bolmysyna saı kelmeıdi. Ózgerý úshin zaman aǵymyna ıkemdelý arqyly jańa dáýirdiń jaǵymdy jaqtaryn boıǵa sińirý kerek.”  deı otyryp qoǵamdyq sana jahandanýynyń mańyzyn atap kórsetti.

Alaıda jahandaný tek sana-sezimniń jańǵyrýymen ǵana júzege aspaıdy . Ol halqymyzdyń baıyrdan bergi qalyptasqan tarıhy, salt-dástúri, ádet-ǵurpy, jalpy ulttyq qundylyqtary negizinde de qalyptasady.

Joǵaryda aıtyp ótkendeı, HH ǵasyrdaǵy batystyq jańǵyrýdyń kórinisi búgingi qazaq eliniń damýyna úlgi bola almaıdy deıdi Elbasy, óıtkeni «jańǵyrǵan qoǵamnyń óziniń tamyry tarıhynyń tereńinen bastaý alatyn rýhanı kody bolady. Jańa turpatty jańǵyrýdyń eń basty sharty – sol ulttyq kodyńdy saqtaı bilý».

Ulttyq erekshelikti, danalyqty keltiretin bolsam:

Qazaqtyń alystan – jeti atadan ári nekelený salty tek qazaq ana tiliniń birkelkiligin, tazalyǵyn ǵana saqtap qalǵan joq, sonymen birge qazaq halqynyń ishki baılanysy men birtutastyǵyn nyǵaıtyp otyrdy. Sondyqtan qazaqtar tarıhta geografıalyq ákimshilik jaqtan úsh júzge bólingenimen, qandastyq jaqtan rý-taıpalarǵa jiktelgenimen olardyń arasynda júzdik nemese rýlyq sıpattaǵy joıqyn áskerı soǵystar bolǵan emes. 

Bul jerde ulttyq kod dep otyrǵanymyz, halyqtyń  rýhanı ómiri men turmys-tirshiligi negizinde, san jyldar boıy qalyptasqan, atadan balaǵa mıras bolyp qalǵan qundylyqtar júıesi. Ol ýaqyt tezine tótep berip, adamnyń ishki jan dúnıesinde, rýhynda saqtalyp, urpaqtan-urpaqqa beriletin ózerissiz máńgilik qundylyq. Alaıda bul jerde aıta ketetin jaıt, aıtylǵan qundylyqtardyń máńgilik bolyp qalýy adamǵa tikeleı baılanysty, sebebi adam óz rýhanı qundylyqtaryn kóziniń qarasyndaı saqtap, zaman aǵymyna saı jańartyp, damytyp otyrǵanda ǵana, qundylyqtarymyz ulttyq nyshanymyz retinde máńgi jasaıdy.

Mentaldylyq uǵymyna toqtalyp ótetin bolsaq, kez kelgen adamnyń boıynda bolatyn, atadan, tekten beriletin, qanyna sińgen qasıetterdi dáripteıtin, belgili bir sheńber aıasynda ómir súrýge jeteleýshi kúsh, ıaǵnı basqasha aıtqanda ustanym desek de bolady. Basqasha aıtqanda, mentalıtet  ishki rýhanı dúnıeniń tutas júıesi. Ol adamdardyń naqtyly is áreketinde, ómir súrý saltynda, turmys-tirshiliginde, dúnıe túsinigi men dúnıetanymdyq kózqarasynda kórinis tabady.

Al dúnıege kózqaras - adamdardyń shyndyqqa degen qatynasyn aıshyqtaıtyn osy mentaldylyq pen qundylyqtar júıesi negizinde qalyptasatyn adamnyń ózindik túsinigi.

Iaǵnı, ulttyq sana, dástúr, ádet – ǵuryp qashanda ulttyq kod qyzmetin atqarmaq.Rýhanı kod – ulttyń ishki jan dúnıesi desem, naq aıtqanym. Mysalǵa, ónerdi latyn bolsaq, ónerdiń túr – túri bar. Qazaq halqynyń kúı, oıý – órnek, beıneleý, oıyn – saýyq mádenıeti – halyqtyń san ǵasyrdar boıynan qalyptasyp kele jatqan  tarıhı shejiresiniń kórinisi.  Ár halyqtyń ózine tán nanym –senimi, kúndelikti ustanatyn tyıymdary, merekeleri men ádet – ǵuryptary bolady.

Otto Baýer «Ult máselesi jáne sosıal-demokratıa» atty eńbeginde «Ult degenimiz – ortaq taǵdyr, gene­tıkalyq jáne mádenı mura negizinde qalyptasqan minezdiń ortaq­tyǵy», deıdi. Ulttyq erek­sheliktiń, daralyqtyń  saqtalýy, keleshek urpaqtyń qadirlep – qasterleı, ustanýy arqyly, atadan – balaǵa jetýi arqyly jalǵasa bermek. Ol úshin, eń bastysy, ultymyzdyń tarıhı shejiresin, otan úshin janyn pıda etken jazýshy – qalamger, ult zıalylalary, halyq maqatanyshtaryn dáripteı biliýimiz abzal degim keledi.
 

Ulttyń bar ekendigin, bir ekendigin bildiritetin -  ulttyq rýhanı kod, sımvoldar men ıdeıalar. Olar tiriler men tirilerdi ǵana emes, óliler men tirilerdi baılanystyryp jatady. Til degen uǵym bar, alaıda, ony aýyspaly maǵynada qoldanatyn bolsam,  til – sımvol, belgi. Halyqtyń egemendigin, belgili bir ádet- ǵurpy men salt – dástúrin bildirip, meńzep turatyn sıvoldar men tańbalar bar. Mysaly, 1465 jyly Qazaq handyǵynyń negizin qalaǵan Kereı men Jánibek – «basshy» sımvoldyq rólin oınaıdy.

Qoryta aıtatyn bolsam, ýaqyt ushqyr bolǵandyqtan ol árqashan sanaýly, esepteýli.Ýaqyt kóshine ilese almaǵan adam ómirde de artta qalady. Zamanda ýaqyt syndy. Ol árqashan belgili bir faktorlarǵa baılanysty ózgerip otyrady. Zaman aǵymyna ilese almaǵan qoǵam órkenıet kóshinen artta qalady, ıaǵnı basqa eldermen terezesin teńestirip, ıyq tirestirip ómir súre almaıdy. Biraq ta ýaqytqa, zamanǵa ilesemiz dep óz qundylyqtarymyzdy, bolmysymyzdy, mádenıetimizdi umytpaǵanymyz jón. Sebebi adamnyń kim ekendigin aıqyndaıtyn ol zaman emes, onyń tamyryn tereńge jaıǵan tarıhy, ulttyq kody, salt sanasy. «Saltyn saqtaǵan el joıylmaıdy» demekshi, keler urpaq atadan qalǵan asyl sózdi, dástúrdi, rýhanı qundylyqtardy qadirlep, ony zaman aǵymyna saı jańǵyrtyp, urpaqtan urpaqqa  asyl mura etip qaldyrsa nur ústine nur bolar edi.

---