InfoHub Logo

Qońyr uǵymynyń etımologıasy

«Syrǵa toly túr men tús» kitabynda qazaq tilindegi túr-tús ataýlarynyń sany kórsetilmeıdi, avtorlar túr-tús ataýlaryn birshama sanap shyǵady, biraq olar tolyq emes. Budan basqa qazaq tilindegi qula, shabdar, tarǵyl, kúreń degen túster qazaq ulty úshin mańyzdy, bulardyń qazaq halqy úshin etnobasymdyǵy men etnorelevanttyǵy bar. Buǵan qazaq kórkem ádebıetiniń faktileri men paremıologıa, bastysy, túr-túske qatysty ǵylymı zertteýler aıqyn dálel bola alady.

Qazaq tilindegi etnobasymdyq pen etnorelevanttyqqa ıe túr-tús  ataýlarynyń taldaýyna kelgende, A. Toqtaýbaıdyń ǵylymı-zertteý maqalasynyń  mańyzyn erekshe kórsetýge bolady . Ol: «Qazaqta jylqy tústerine baılanysty sózder óte kóp. Qazir bizdiń kartotekamyzda jylqy reńine qatysty 300-ge jýyq sózder bar» dep kórsete kelip, olardy orys, fransýz, nemis tilderine aýdarýdyń múmkin emestigi týraly aıtqan shetel ǵalymdarynyń pikirin keltiredi. Jáne qazaqtyń jylqyǵa baılanysty shyqqan nanym-senimderiniń ishinde osy túlik túsine baılanysty jora-josyqtardy zertteýdiń turarlyq is ekenin dáıekteı otyryp, qadirlenetin jylqy túsine kelgende, alǵashqy orynda qarakók, odan keıin shubar (onyń ishinde, bozshubar, kókshubar, baıshubar), bulardan keıin tobylǵy tory, kúreń, jıren t.s.s. retimen baıandaıdy. Tipti «Abaıdyń ákesi Qunanbaı óziniń túp-tuqıanyn «Qarakóktiń tuqymymyz dep ajyratqan» degen derekti de keltirip, qarakók túsiniń qazaq dúnıetanymynda erekshe qasterlenetinine kóptegen dálelder keltiredi.

Asosıasıalyq turǵydan, zattyń túsin naqty kórsetip, túr-tús ataýyn jasaý úshin sol zat ulttyń mádenıetinde bar nemese mádenıetterdiń yqpaly arqyly áleýmettik-ekonomıkalyq shyndyqqa engen bolýy qajet. Mysaly, qazaqtyń ulttyq mádenıetinde bar bolǵandyqtan, qazaq tiliniń ıelenýshisi bıdaı óńdi, seleý tústes, eki beti almadaı qyp-qyzyl, kúl tústes, sútteı jaryq, qaraqattaı kózderi, bota kóz degen sıpattamalardy estigende (oqyǵanda, qabyldaǵanda) naqty bir asosıasıa týdyra alady.

Qazaq halqynyń tústerdi jikteýi :

Qazaq halqy búkil óń-tústi  qylań, baran dep eki tekti  topqa jikteıdi.

QYLAŃ  degeni – aq, boz, aq boz, shańqan, shańqan boz, tarlan, aq tarlan, boz tarlan, taǵy basqalary.

BARAN degeni – qara, qońyr  kók, jasyl, qyzyl, kúreń, jıren, tory, sur, kúlgin, qula, shabdar, sary, solaı jalǵasa  beredi. Qazaqtyń baranǵa jiktegen óń-tústeri tabıǵattaǵy kempirqosaq  óń-túsi negizinde atalǵan deýge  bolady. Biz osy jerde tórt túlik  malǵa tán óń-tústi, onyń ishinde jylqy  túligine tán óń-tústi ataǵaly  otyrmyz. «Aqtyly qoı, alaly jylqy» baqqan qazaq halqy jylqy túligin  bylaısha tústeıdi:

Qazirgi túsindirme sózdigimizde bul sóz maǵynasy — qara qońyr, qara ker jylqy túsin bildiretindigi eskertilgen. «Aldyńǵy at baran bolmaı, qylań boldy, Jyǵylmasa Qulager  qaıda deımin» (Aqan seri).

Qazaq tilinde «baran»  sózi tek qana maldyń, onyń ishinde kóbine jylqynyń túsin bildirý úshin qoldanylady. Osyǵan qaraǵanda ári keıbir tilderdiń  deregine súıensek, áńgime bolyp otyrǵan  sóz tilimizge «kirme» sıaqty.

Monǵol tilinde: baraan húren  — qyzyl qońyr dep túsindiriledi. «Baraan» tulǵasynyń «qoqyr» maǵynasyn  beretindigin osy tildegi «baraahan» sóziniń «qarańǵylaý», «kúńgirtteý» dep túsindirilýinen baıqaý qıyn emes. Monǵol tilindegi «baraan» qazaq  tiline aýysqan dep túıin jasaýǵa  da bolar edi, biraq parsy tiliniń  deregi buǵan erik bermeıdi. Iran tilinde: porrang — qoıý boıalǵan qońyr  tús degen túsinikke ıe. Bul  sóz parsylardan monǵoldarǵa  aýysty ma álde kerisinshe me, árıne, bul jaǵyn ashyp aıtý qıyn, biraq  onyń alǵashqy maǵynasy maldyń túsine emes, jalpy tústiń bir túrin ańǵartýǵa  arnalǵany beseneden belgili. Oıymyzdy parsy tilinde bul sózdiń óte  qoıý qaınatylǵan qyzyl shaıǵa  da arnalyp aıtylýy qostaı túsedi. Sóıtip, sóz tórkini parsy tili de, alǵashqy maǵynasy — «qyzyl qońyr» bolǵan dep boljam aıtpaqpyz

Qońyr asa qatty baıqalmaıtyn, kórinbeıtin tús bolǵanymen, onyń arǵy adamzat tarıhynda, mádenıetinde úlken tanymdyq qyzmet atqarǵan. J.Nájimedenov qazaqtyń mýzykasyna qatysty eńbeginde kempirqosaqtyń jeti túrli túsin ıýlaǵa jabystyryp, aınaldyrǵanda, jeti tús qońyrǵa aınalatyndyǵy jaıly jazǵan. Iaǵnı qońyrdyń quramynan barlyq túster shyǵady, osy tús – abaq tańbasy (S.Qondybaı) dep atalatyn  tańbanyń núktesi, sol núkteden onyń barlyq máni taraıdy. Qazaq tilinde osy sózdiń birneshe maǵynasy bar.

1. Qońyr  eń áýeli tústi bildiredi. Mysaly, qońyr aıý, qońyr qaz, qońyr jer, t.b.

2. Qońyr – ýaqytty, mezgildi  bildiredi.

3. Qońyr erkeletý máninde jumsalady. Mysaly, 1. Atasy Áýez ben ájesi Dinásildiń baýyrynda ósken qalyń erindi, aıaly úlken kózdi Muhtardy osy aýyl túgelimen «Qońyr qozy» deıdi. 2. Bul – Dinásil ájesiniń «Qońyr qozysy» – Muhtar ǵoı, – dedi Maǵaýıa balany ertip kelip. 3. Jaraısyń, Qońyr qozym! Osy sózdiń maǵynasyn túsinip óskeısiń, – dedi Abaı atasy rıza keıippen (T.Jurtbaı). «Qońyrym», «qońyr qozym» dep erkeletý mánindegi sózder erekshe, ystyq yqylasty, jylylyqty bildiredi.   

4. Qońyr – qazaq halqynda turmys-tirshiliktiń qarapaıymdylyǵyn, ortashalyǵyn bildiredi. Qońyr kúı, qońyr tirshilik, qońyr sharýa, qońyr úı t.b. Mysaly:

5. Qońyr sózi saz álemine qatysty sózdermen jıi tirkesedi. Mysaly, qońyr ún, qońyr saz, qońyr áýen, qońyr daýys.  Bul tirkester qulaqqa jaǵymdy, kóńilge jaıly, adamnyń ishki jan álemine erekshe áser etetin degen maǵynany bildiredi. 

 6. Qońyr – tabıǵat qubylystarynyń keıbir qalpyn bildiredi: qońyr salqyn, qońyr jel.  

Eger bul sózdiń mánin assosıatıvtik eksperıment arqyly kórsetetin bolsaq bylaı kórinedi:

Qońyr tús – aǵash, at, aıaq kıim, aıý, adam, avtobýs, arbanyń dóńgelegi, afro-amerıkandyq adam (negr), kóz, shapan, sharf, shash, shashymnyń túsi, sháli, shkaf, shokolad. 

Qońyr – ún tanymdyq qurylymyna mynadaı freımder kiredi: adamnyń daýsy, áýen, ánshiler toby, án salatyn top, ánshilerden  quralǵan trıo, daýys, dombyra, qońyr daýys denemdi shymyrlatady, «Qońyr» mýzykalyq top, «Qońyr» toby, oılandyratyn, tolǵandyratyn mýzyka, ún.

Qońyr – qarapaıymdylyq: orta degendi bildiretin jaıttar, ómirdiń ózi de qońyr, qarapaıym, qarapaıymdylyq, tirlik.

Qońyr – qazaq minezi, sıpaty: darhandyq, tuıyq, adam minezi, kórkem minezdi, qoıdaı qońyr, baıyptylyq, qońyrqaı minezdi, tózimdi, salqyn qandylyq, sabyrlyq.

Qońyr – muń, qaıǵy, kóńilsizdik: jabyrqaý, jadaý dala, eptegen muńdalyq, jalǵyzdyq, kileń qońyr tústi jıǵazben toltyrsaq, adamnyń kóńil kúıin túsiredi, kóp nársege degen ynta-yqylasyn qaıtarady, muń

Qońyr – mahabbat: ábden kóngen, sabasyna túsken kóńil, saǵynysh, qońyr kózderge ǵashyq bolǵan qara kózder, sezim

Qońyr – qasıettilik, kıelilik: Qońyr Áýlıe, qasıettilik, qasıetti jerdiń túsi, jylqynyń túsi retinde elestetiledi, ıaǵnı jylqyny qasıetti janýar dep sanaý, qashap jazylǵan kóne taý-tastardaǵy jazý, olardy baǵalaıyq.

Qońyr – meıirimdilik: Qońyr degende kishentaı qoshaqanym elesteıdi, qońyr qozym, qońyrym,  qozy, «qońyr» dep qoıdyń tólin súıýi.

Qońyr – keńdik: adamnyń jan saraıyn ashyp, tynysyn keńeıtetin qońyr aýa, dala, dala fılosofıasy, bel, esken samal.

Qońyr – sulýlyq: adamnyń kózin alatyn, súmbil shash, ádemi kóz, qońyr kózderge ǵashyq bolǵan qara kózder, kóz.

Qońyr – ýaqyt, mezgil, shaq: beıýaq, kúz, mezgil, maýsym, 50 jas pen 70 jas aralyǵy, orta jastaǵy erli-zaıyptylar, qazan-qarasha aılary, tún, kesh, tynyshtyq.

Qońyr – aqyndyq, jazýshylyq: «Qońyr jar» Maǵjannyń óleńi, Muhtar Áýezovtyń búrkenshik aty, Jumekeńniń «Qońyr» óleńi.

Qońyr – nastyq: laı, saz, sý, kir.

Baıqap qarasańyz, qońyr sóziniń negizgi degen maǵynalary áli kúnge deıin qazaq tanymynda saqtalǵan.  

Qońyr túsiniń  sımvolıkasy

Halqymyzdyń janyna jaqyn  tústerdiń biri – qońyr túsi. «Qazaq tiliniń túsindirme sózdiginde»  qońyr túsine baılanysty týra jáne aýyspaly sózder tizbegi berilgen, mysaly: qońyr, qońyr ala, qońyr aıý, qońyr án, qońyr bel, qońyr daýys, qońyr jel, qońyr júz, qońyr kóleńke, qońyr kúz, qońyr qaz, qońyr lep, qońyr salqyn, qońyr tartý, qońyr ún». Qońyr – jer túsi, tirlik, ómir beınesi. Qazaq nanymynda bul tús erekshe oryn ıelenedi. Qońyr– aldymen qaýipsizdik, tynyshtyq, mamyrajaı tirlik belgisi. Qońyr sózi tústik maǵynadan basqa mynadaı: qońyr kúı, qońyr daýys, qońyr kúz, qońyr jel, qońyr áńgime, qońyr qabaq, qońyr tirlik, qońyr sóz, qońyr samal, qońyr dala, qońyr salqyn, qońyr kesh, qoıdaı qońyr, maıda qońyr sıaqty tirkestermen kelip, ártúrli qubylystyń nebir janǵa jaıly, qulaqqa jaǵymdy, júrek tebirentetin názik te ásem sátterin, ómir, tirshiliktiń jaıbaraqat, mamyrajaı, keıde tipti jupyny da sypaıy qalpyn sýretteıtin erekshelikteri kózge túsedi. Mysaly: qońyr kesh, qońyr ún, qońyr úı, qońyr kóleńke, qońyr tóbe, qońyrqaı kóz, t.b.

Akademık İ.Keńesbaevtyń túsindirmesinde «Qońyr» sózi – «qońyr ­daýys», «qońyr án», «qońyr ún» sınonımderi bir qalypty yrǵaqpen aıtylatyn qulaqqa jaǵymdy jumsaq ún» degen maǵynada beriledi. «Qońyr» basqa da keıbir sózderge qosylyp, tıanaqty oı tirkesin quraǵanda, kóbinese ortasha degen uǵymdy da beredi. Bul sóz «qońyr án», «qońyr kúı» degen sıpattamalarǵa úndesip, ıntonasıa­sy, maqsaty, sazy – súıkimdi, kóńilge unamdy degen mazmundy bildiredi. Án-óleńderdegi qońyr áýenge keler bolsaq, qazaq mýzykasy – ómir shyndyǵyn dybystyq kórkem beınelermen kórsetetin mýzykalyq ónerdiń ulttyq salasy. Qazaq halqynyń án-kúı murasy men kórkem ádebı shyǵarmalary qońyr áýenge asa baı.
Osyǵan súıene otyryp, S.Báıishev atynda­ǵy Aqtóbe oblystyq ámbebap ǵylymı kitaphana­sy­nyń kitap qorynda jınaqtalǵan ádebıetterdiń ishindegi qazaq shyǵarmalarynda kezdesetin qońyr áýen týraly az ǵana toqtalyp ótsek.
Taqyrypty halqymyzben birge jasap kele jatqan halyq aýyz ádebıetinen bastasaq. Qazaq halyq aýyz ádebıeti turmys-salt jyrlary: besik jyry, qara óleń, jarapazan, t.b. bastaý alatyny ejelden belgili. Osy jyrlardyń barlyǵynda kez­desetin qońyr áýenge mysaldar keltirer bolsaq:

Aýylyńa at terletip baraıyn ba,

Ánińe maıdaqońyr salaıyn ba?

Ánińe maıdaqońyr salmaýshy edim,

Eshkim joq sizden basqa mańaıymda – dep

áýendetken qara óleńdegi halyq áýeninde nemese án óleńderinde:

Alqońyr án-aq eken bappen aıtsa,

Er jigit ne bolady sertten taısa?

Án bolmas Alqońyrdaı qaıda barsań,

Án bilem degen adam shynyn aıtsa – dep shyrqasa,

«Qońyr qaz» áninde:

Qońyr qaz kól jaǵalap ushady órlep,

Salǵandaı túrlendirip ánine órnek.

Án salsań, qońyr qazdyń ánine sal,

Kóterip kóńilińdi kókke sermep.

Qaıyrmasy:

Ahaý úı,

Sen – qońyr qaz, men – shahbaz,

Aıtqanmen taýsylmaıdy ishtegi naz – dep, sharyqtaǵan qońyr áýen jan terbetedi.

Endi qońyr sóziniń basqa maǵynasyn kóreıik: M.Áýezovtiń «Abaı joly» roman-epopeıasynda bala Abaıdyń ájesi Zeremen kórisýinde: «Kezek óz sheshesine kelgende, ol súıgen joq. Qatty bir qysyp, baýyryna basyp turdy da, mańdaıynan ıiskedi. Ana qushaǵy!… Uljan kóp ustaǵan joq.

– Ájeńe bar, ánekı! – dep, úlken úıdiń aldyna qaraı buryp jiberdi. Kári ájesi Zere báıbishe taıaǵyna súıenip, ursyp tur eken.

– Jaman neme, maǵan buryn kelmeı, ákeńe kettiń-aý! Jaman neme! – deı berip, qasyna, qushaǵyna nemeresi barǵanda, «jaman nemeniń» artynan lezde:

– Qarashyǵym, qońyr qozym… Abaı janym… – dep kemseńdep, jylaýǵa aınalyp ketti» dep, kemeńger jazýshy qazaq halqyna tán ana men bala, áje men nemere arasyndaǵy analyq, ájelik mahabbattyń názik qylyn dál taýyp sýretteı bilgen.

Qazaq shyǵarmalarynda Qońyr erkeletý máninde jumsalǵan. Jazýshy T.Jurtbaıdyń «Qońyr qozy» atty M.Áýezovtyń balalyq shaǵyna arnalǵan áńgimesinde: «…Atasy Áýez ben ájesi Dinásildiń baýyrynda ósken qalyń erindi, aıaly úlken kózdi Muhtardy osy aýyl túgelimen «Qońyr qozy» deıdi. Bul – Dinásil ájesiniń «Qońyr qozysy» – Muhtar ǵoı, – dedi Maǵaýıa balany ertip kelip. – Jaraısyń, Qońyr qozym! Osy sózdiń maǵynasyn túsinip óskeısiń, – dedi Abaı atasy rıza keıippen. …Álgi Qońyr qozymdy kıindirshi» dep, «Qońyrym», «qońyr qozym» dep erkeletý mánindegi sózder erekshe, ystyq yqylasty, jylylyqty bildiredi.

Qazaqta «túgel sózdiń túbi bir, túp atasy Maıqy bı» degen sóz bar. Bul sóz tek qazaq tiline ǵana emes, ózge tilderge de qatysty aıtylǵan sóz jáne joǵarydaǵy mıf osy maqalmen úndes. Kóptegen ańyz, tanym-túsinik, dástúr-salttyń ár túri bolǵanymen, arǵy tanym-túsinikterdiń báribir de ortaqtyǵy kórinip turady. Qazaq tilinde «qońyr» sóziniń birneshe maǵynasy bar. Qońyr eń áýeli tústi bildiredi. Mysaly, qońyr aıý, qońyr qaz, qońyr jer, t.b.

«Tilge asa baı jáne ár sózdiń sıqyrly ­boıaýyn jan-tánimen názik sezinetin jazýshy» dep Á.Kekilbaev baǵalaǵan Qazaqstannyń halyq jazýshysy, Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik syılyǵynyń laýreaty Qabdesh Jumadilovtiń «Qońyr kúz» áńgimesinde «Tal tús. Qońyr kúzdiń maı tońǵysyz jyly kúni sońǵy shýaǵyn aıamaı tógip tur» degen qarapaıym biraýyz sózben áńgimeniń basty keıipkeri Ábdirásildiń ómirindegi balalyq, jastyq jármeńkesi tarap, egdelik, qarttyq shaq kelip, qońyr kúz qonaqtaǵan kezindegi qart seziminiń sanaly ǵumyrynan syr sherter, mezgilin tamasha sýretteı bilgen.

T.Álimqulovtyń «Telqońyr» atty áńgimesi ataqty kúıshi Súgirdiń «Telqońyr» kúıiniń shyǵý tarıhyna arnalǵan. Qońyr obrazy kitapta «Qarataýdyń tozańdy baýraıymen salystyrǵanda, osynaý Qońyr – jerdiń jannaty. Qyzyq pen qaıǵy qatarlasqan qaıran Qońyr» dep tabıǵatty sýretteı kele, kúıdiń shyǵý tarıhyna toqtalyp ótedi. «Onyń kóz aldyna erke qulyn elestedi. Qutty jaılaýda eki eneni tel emgen qońyr qulyn bóbekteı bal minezimen eske túsedi. Súgir bul kúıdiń aty «Telqońyr» bolýǵa laıyqty eken túıdi» dep, Telqońyr sóziniń mán-maǵynasyn asha túsedi.

Ábish Kekilbaev: «Qońyr degen jalǵyz sózdiń aıasyna kúlli qazaqtyń ata-baba zamanynan bergi bar tirligin, minez-qulqyn, ulttyq sıpatyn sol qalpynda qyzyl tildiń qudiretimen jetkize bilgen» dep baǵa bergen birtýar aqyndarymyzdyń biri J.Nájimedenovtiń shyǵarmashylyǵynda qońyr sózi erekshe oryn alady. Atap aıtqanda, «Qońyr tús» atty óleńi qarapaıym qazaqtyń qońyr tirligin bylaısha sýretteıdi:

Qońyraıyp jatyr alda jol áli –

Keýdem keıde qońyr kúıge tolady.

Qońyr ánmen qazaq besik terbetip,

Órgizipti-aý qońyr-qońyr balany.

Qońyr kúpi, qońyr dala, qońyr ún…

Qońyr kúımen ótip jatyr ómirim.

Qońyr kúzde qońyr sharýa-kúıbeńmen

Qońsy qonǵan qońyr qyzǵa úılengem.

Qońyr-qońyr kúı tyńdap em jasymda –

Sheshem qaldy qońyr tóbe basynda.

Qoıanjonǵa qońyr ymyrt túskende

Qońyraıyp otyramyn ústelge…

Mine, «Qońyr» sóziniń qudireti osyndaı.

Mýzyka – óner álemindegi kúrdeli salanyń biri. Biraq osynyń syrtynda mýzykanttar zerttemegen, mýzykanttar qol suqpaǵan kóptegen dybystar bar. Qazaq halqy sol dybystardyń árqaısysyna at qoıyp tańbalapty: syrqyrap tur, sharyldap tur, ysyldap tur, qyryldap tur, dyryldap tur, yzyńdap tur. Bul dybystar mýzykanttar paıdalanatyn dybystardan tysqary. Biraq osyndaı dybysqa at qoıýdan qazaq júzdegen sóz shyǵarǵan eken. Álde keń tabıǵatta júrgendikten jasady ma, álde bir basqa da jaǵdaı bar ma?! Soǵan qaraǵanda qazaq halqy dybysqa erekshe mán bergen bolýy kerek. Osydan baryp qazaq halqyna tán qońyr ún qalyptasqan bolý kerek. Kez kelgen halyqtyń tirshilik etken ortasyna laıyqty qalyptastyrǵan rýhanı-energetıkalyq órisi bar. Osy rýhanı óristi qazaq halqy “qońyr” dep ataǵan. Halyq óz tarapynan qalyptastyratyn energetıkalyq óristi kúsheıtý úshin táńirleri men kıelerdiń tarapynan keletin óristerin qýattap otyrǵan. “Rýhanı órisimiz, ıaǵnı qońyrymyz kúshti bolsa, soǵyrlym ulttyq dilimiz qýatty bolmaq”, – deıdi ǵalym Nájimedenov Jumageldi. Óleń óziniń mazmundyq qurylymyna tán sazdy, baıaý áýendi qajet etedi. Keń, shalqyma áýendi, ándi burynǵy qazaqtar qońyr ánder nemese molqy án dep ataǵan. Qońyr ánder qazaq dalasyna keńinen taralǵan. Qońyr uǵymynyń qoldanylýyna qatysty sózdikterde mynadaı anyqtamalar berilgen:  Qońyr án (áýen). Baıaý, qońyr daýyspen salynatyn án, áýen.  

Qońyr saz. Birqalypty estiletin áýen, ún.  

Qońyr daýys (ún). Birqalypty yrǵaqpen aıtylǵan jaıly ún, áýen.

Qońyr samal. Birqalypty soqqan jaıly lep.  

Qońyr tirlik. Birqalypty, qarapaıym tirshilik.  

Qońyr áńgime. Jaıly, tartymdy áńgime.  

Qońyr kesh. Janǵa jaıly salqyn kesh.  

Qońyr qaz. Ózen-sýlarda júretin qońyr tústi jabaıy qaz.  

Qońyr. Qara men qyzyldyń aralyǵyndaǵy qoıý kúreń tús. Tabıǵatta boıaý túsiniń bar-joǵy jeti túri bar. Muny jańbyr jaýǵannan keıin paıda bolatyn kempirqosaqtan kórýimizge bolady. Boıaý men dybys arasynda ózara tyǵyz uqsastyq bar. Qońyr tabıǵatqa eń jaqyn ún. Qazaqta qońyrdy “baran” deıdi. Al “qylań” dep aq pen qara tústi aıtady. Mysaly, (Aldyńǵy at qylań bolmaı, baran boldy. Aqan seri). Adam balasynyń tabıǵatty búldirgeni tabıǵı úndi de joıǵany dep bilemiz. 

Qazaq ánshi-aqyndarynyń shyǵarmalarynda da qońyr uǵymy keńinen qoldanyldy. XIX ǵasyrdyń orta kezinde ómir súrgen aqyn Birjan saldyń shyǵarmashylyǵyndaǵy “Telqońyr” ánine toqtalsaq:

TELQOŃYR I túri

Telqońyr qaıtyp ketti elge taman

It-qustan barar ma eken esen-aman?

It-qustan aman-esen bara qalsa,

Sálemdi úsh qaıtara aıttym saǵan.

Júgirip jalań aıaq shyqtym qyrǵa,

Basqaǵa jolda turǵan moınyń burma

Ketkende aýylyń shalǵaı beý qaraǵym,

Salsaıshy ózimdeı ǵyp “Telqońyrǵa”.

TELQOŃYR II túri

Júırik at, qyran búrkit, qazan atym,

Qulaq sal, “Telqońyrǵa”, azamatym!

Balasy Qojaǵuldyń Birjan salmyn,

Tez jetkiz Telqońyrdyń amanatyn. 

Telqońyr qaıtyp ketti elge taman,

It-qustan barar ma eken esen-aman.

Qalqaǵa úsh qaıtara aıttym sálem,

It-qustan bara qalsa aman-esen.

TELQOŃYR III túri

Telqońyr qaıtyp ketti elge taman,

It-qustan barar ma eken esen-aman?

It-qustan barsa jaqsy esen-aman,

Daý-janjal búlinshilik elim jaman.

Jiberdim Telqońyrdy elge bar dep,

Júrýge bul ólkede jolyń tar dep.

Janyma baǵalaǵan janýarym,

Shyǵardym osy ánimdi saǵan arnap.

TELQOŃYR IV túri

Telqońyr qaıtyp ketti elge taman,

It-qustan barar ma eken esen-aman?

It-qustan qalsa eger esen aman,

Qalqaǵa úsh qaıtara-aý, shirkin, aıttym sálem.

Júgirtip jalań aıaq shyqtym qyrǵa,

Basqaǵa jolda turǵan, shirkin, moınyń burma!

Basqaǵa jolda turǵan moınyń bursań,

Birjandy zar qylarsyń “Telqońyrǵa”. 

Birjan saldyń bul óleńi óziniń asyl tuqymdy janýaryna arnalǵan. Munda aqyn júırik atynyń bolmysyn sýrettep onyń amandyǵyn tileıdi. Aqyn janyna baǵalaǵan janýaryna degen súıispenshiliginen osy "Telqońyr"ániniń dúnıege kelgendigin aıtady. Ómir shyndyǵyn asqan sýretkerlikpen jyrlaǵyn Aqan seriniń shyǵarmashylyǵyndaǵy "Maıda qońyr" ánine toqtalsaq:

MAIDA QOŃYR

Jigittiń padıshasy Ámir-Temir,

Bozbala, áńge salsań, qaıǵyń kemir.

Aı! Qaıǵyń kemir-aý!

Keshegi bes bolystyń keńesinde,

Shyǵarǵan Aqan seri “Maıda qońyr” .

Aı! “Maıda qońyr-aý!”

Sulý at, jaqsy qatyn-er qaıraǵy.

Jigittiń bolyp óstim ser boıdaǵy.

Aı! Ser boıdaǵy-aý!

Qaǵaz shaı, ashshy nasybaı-er arqasy,

Kúıińe túsiredi qaı-qaıdaǵy.

Aı! Qaı-qaıdaǵy-aý!  

"Maıda qońyr" ániniń mazmuny men ıdeıasyna mán bersek, munda aqyn jastyq shaqty, jigittik kezeńdi sol kezeńniń dáýrenin kórsetedi. Bozbalalq shaqtyń serýenin sıpattaıdy. Qazaqtyń sýyrypsalma aqyny Áset Naımanbaıulynyń "Maıda qońyr" áni de jastyq shaqtyń jalynyn beıneleıdi. Ánniń tekstine zer salsaq:

Jas kúniń tań bolady qartaıǵanda,

Jan dosyń sýysady mal taıǵanda.

Kózińe ótken kúniń elesteıdi,

Alladan ýaqyt bitip jantaıǵanda.

Tórt buryshy tóńirektiń alys emes

Kózi ashyq, zeıini kóp maıtalmanǵa.

Jas kúniń áli-aq óter jaırańdaǵan,

Ár-nárse tus-tusymen saırańdaǵan.

Qaq jarǵan qara sýda bolsa jaıyn,

Bolady o da shortan qaırańdaǵan...

Mysaly osy dúnıe sol sekildi,

Syqyldy ońǵaq boıaý oırańdaǵan.

Munda aqyn jastyqtyń ótpeli ekendigin, ýaqyttyń júıriktigin aıta kele káriliktiń bolatyny zańdy ekendigin eske salady. XIX ǵasyrdyń birinshi jartysynda qazaq halqyna aqyndyq, ánshilik, kompozıtorlyq, kúıshilik ónerimen tanylǵan Segiz seri Bahramuly Shaqshaqov shyǵarmashylyǵynan jıi shyrqalatyn án – "Nazqońyr". Nazqońyr áninen úzindi:

Kórkem qyz shaqyrǵan soń jýyqtaıyn,

Basqany nege soǵan jýytaıyn.

Ózińe yqylasym aýǵannan soń,

Qalaısha Muqash seni umytaıyn.

Bul ándi seri ǵashyǵyna jolyǵa almaı sergeldeńge túsip júrgen kezinde shyǵarǵan eken. Ánniń mazmuny saǵynyshqa, yntyzarlyqqa, nazǵa toly. "Nazqońyr" dep atalýy da sodan bolar. Qońyr ánder qazaq dalasyna óte kóp taraǵan. Munyń sarqynshaq úlgilerin baıtaq qazaq dalasynan kórýge deıin bolady. Qazaq dúnıetanymyndaǵy "qońyr" eń aldymen halyqtyń tirshilik etý keńistigi, ózin qorshaǵan álemi, qońyrajaı qalypty mekeni, soǵan laıyqty is-áreketter: oılaýy, sezinýi, qabyldaýy. Al qońyr sóziniń dombyra men qobyz únine qatysty jaǵyn qarastyratyn bolsaq, dombyranyń shertilýine, sazynyń kúmbirine qaraı qońyr degen uǵymdy onyń únine telemiz. Mysaly: "Qońyr saz", "Nazqońyr", "Alqońyr" sıaqty án-kúı ataýlarynyń ózi de kóp dúnıe syryn túsindiredi. Sebebi rýhanı órisimiz – qońyrdan negiz alǵan úndik saz, ol tabıǵattyń ózi qalyptastyrǵan úndik boıaý. Iaǵnı, qońyr ún – tabıǵı ún. Qazaq halqy sol tabıǵattyń aıasynda kóshpeli ómir tirshiligimen óziniń bolmystyq qasıetiniń biri retinde tabıǵattyń qońyr únin enshilengen.

Ábdisámet Qarakóz, ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ magıstranty

Janataev Danat, ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ profesory

---