InfoHub Logo

1

Ymyrt jańa ǵana jabylǵan shaq. Bir jeńil arba Voroshılov atyndaǵy kolhoz keńsesiniń aldyna kelip toqtady. Arbadan 23 — 24 shamasyndaǵy bir qyz tústi de, predsedateldiń kabınetine bettedi.

— Bastyqtar qaıda? — dedi ol kabınette eshkimniń joǵyn kórip, esepshi Juparǵa.

— Egin basynan áli qaıtqan joq... Fermań aman ba, Zulqıa? Óziń túndeletip neǵyp júrsiń? — dedi eki beti qyp-qyzyl, denesi tyǵyrshyqtaı, tápeltek Jupar bir yrǵalyp qoıyp.

— Amanshylyq. Bir jumysym bolyp kelip edim... Mamyttyń qaıda ekenin de bilmediń be?

Suraqqa jaýap berýdiń ornyna Jupar Zulqıaǵa kózin oınaqshyta tóńkerip:

— Seni kúte - kúte sarǵaıyp, jap-jańa ǵana úıine ketti, — dedi kúle sóılep.

Zulqıa Jupar sózinde bir astar jatqanyn ańǵarmady bilem, oǵan qaltqysyz ılanyp: «Kút dep men eshqashan aıtqan emes edim. Ne úshin kútedi, ári keletinimdi qaıdan bilip kútedi?» degen oı keldi de:

— Sen óziń ne aıtyp otyrsyń, meniń keletinimdi ol qaıdan biledi? — dedi.

— Júrek shirkin bildirmeı qoıa ma...

— Taǵy nemeneni qozdattyń. Júrek degen qaıdan shyqty?

Jupar ornynan turdy da, shaıqala basyn Zulqıanyń qasyna keldi.

— Shóp basy jel turmasa qımyldamaıdy.

— Qoı, shyraǵym, ondaı ósegińdi menen aýlaq áket! — dedi Zulqıa qabaq shytyp.

— Esińde bolsyn, Jupar árqashan da shyndyqty aıtady, — dedi esepshi qyz saq-saq kúlip.

— Aqyryn kúl, uıat qoı bireý estise...

— Joq jerde óstip qylymen qalatynyń - aı seniń... Odan da men saǵan Mamyttyń qyzyǵyn aıtaıyn, otyr.

— Osylaı turyp-aq tyńdaımyn, aıta ber!

— Onda kúndiz kúlki, túnde uıqy joq. Esi-derti bir sen. Ras aıtam, ol qazir zootehnık bolmaı, agronom bolǵanyna ókinetin kórinedi. Zootehnık bolsam, Zulqıamnyń kúni-túni qasynda bolar edim ǵoı, dep arman etedi deıdi jazǵanyń...

— Jaraıdy, boldy, — dedi Zulqıa túsin sýytyp, — ázildiń de jóni bar. Eger kúlki kerek eken, kúle ber, onda jumysym az. Al, biraq meniń basymnan kúlki izdeme.

— Túk kórmeımin, shynym...

— Já, jetti... Men qaıta oralyp soǵamyn... Predsedatelde jumysym bar. Ketip qala kórmesin.

Qyzdyń suspen aıtylǵan bul sózderi, uıańdyq qalyp saqtap turǵany bolmasa, onda ózin uqtyra da, syılata da alatyn qudiret pen keıbir adamdarda bolatyn sestilik bar ekenin ańǵartqandaı edi. Munysy aýzyn ashsa kómekeıi kórinetin, paryqsyz Juparǵa da sezildi bilem: «Jaqsy, aıtaıyn» dedi ol jańaǵy mol kúlkiden tyıylyp.

Jolda Zulqıa: «Osy Jupar jańa nemeneni kóńirsitti, oıyny ma, shyny ma?» degen oı keldi. Agronom Ábikenovty ol kópten biletin edi. Onymen alǵashqy ret, budan eki jyl buryn, aýdan ortalyǵynda bolǵan aldynǵy qatarly malshylardyń máslıhatynda tanysqan. Mamyt aýylsharýashylyq ınstıtýtyn jańadan ǵana bitirip kelip, osy Voroshılov atyndaǵy kolhozǵa joldama alǵan beti edi. Ózi baratyn kolhozdan kelgendikten Zulqıamen ol sol alǵashqy bette-aq shúıirkelesip, bir aýyldyń adamyndaı bolyp ketken.

Alǵashqy tanysý qyzǵa jigit jaıynda jaqsy áser qaldyrǵan edi. Ózi kishipeıil, ári baısaldy, ári minezdi, ári bilimdi adam. Qaladan kelse de, aýylsharýashylyǵyn jaqsy biledi. Tipti, agronomıa máselesi emes, mal sharýashylyǵy jaıynda da maǵlumaty mol ekenin ańǵartady. Bárinen de buryn, onyń osy mal jaıyn bilýi Zulqıaǵa tipti unap ketken edi.

Adam unap qalsa, onyń súıkimdi bola bastaıtyny belgili. Jas agronom Zulqıa kózine minsiz jan bolyp kórinip, kún ozǵan saıyn qadirlene berdi. Áıtse de, osy qadirleýden arǵy sezimge bara almaı, barsa da, ishteı jasqanshaqtap, ózinen ózi qysylyp, yńǵaısyzdanyp qalatyn bir qalyp týdy oǵan. Bul jasqanshaqtyq «ol oqyǵan jigit, men bolsam, qarapaıym saýynshymyn» dep óz basyn qorash sanaǵannan týǵan sezim edi.

Zulqıa alǵashqy kezderde Mamytpen qysylmaı sóılesip, onyń aldynda ózin erkin ustasa da, osyndaı bir qorǵanshaq oılar kóńilge uıalaı bastaǵannan keıin onymen az ushyrasýdy, az sóılesýdi qalap turatyn bolǵan. Biraq áldeqalaı kezdesip qalsa, sol adamǵa degen óziniń jaqsy sezimin jasyra almaı, eki betiniń ushyna qan oınap shyǵa keletin. Osy yńǵaısyzdyǵyn sezdirip alam ba dep, ol keıde qysylyp qalatyn.

Muny Mamyt ańǵarmaıtyn sekildi. Ol qyzben júregine syr búkken adamdarsha emes, qannen-qapersiz sóılesedi. Qyzdyń júzine de tesilip qaraı qoımaıdy, betke shyqqan qandy da, júrektiń kúıin aıasyna toltyryp alyp, jaýtań qaqqan syry mol móldir kózderi de barlaı bermeıdi...

Sondaı adamnyń júreginde buǵan aıtylmaı júrgen syr bar degenge Zulqıa sene almaıdy. Biraq, «shóp basy jel turmasa qalaı qımyldaıdy». Deregi joq bolsa, bul dóreki ázildi Jupar qaıdan taýyp alǵan? Álde ol munyń ózin syqaq etkeni me?.. Sonda neni bilip, neni kórip syqaq etedi?.. Osy oılar basyna kelip, kolhoz parkinen óte bere, Zulqıa kidirip qaldy. «Ósek sóz tarap júrgende, jeti túnde úıine barǵanym qalaı bolady?..»

Joq, agronomnyń úıine qyzdyń qalaı da barýy qajet edi. Bul jeke bastyń urymtal oı -seziminen bıik jatqan, úlken múddeden týǵan qajettik edi... Osy salmaǵy aýyr qajettik eske túskende, qyz shırap sala berdi de, Mamyt úıine qaraı aıaǵyn asyǵa basty.

2

Zulqıa kelgen jumysyn baıandap otyr. Onyń aldynda, stol ústinde birneshe hattar jatyr. Mamyttyń eki kózi osy hattarda. Ol bul hattardyń keıbirine kóz júgirtip, oqyp ta shyqty, Qyz «mynany da oqyp kórińiz» degendeı ekinshi, úshinshi hattardy da onyń aldyna syrady.

Hattar alýan túrli. Birin malshy, ekinshisin eginshi jazsa, úshinshisi sharýa anadan, tórtinshisi mektep oqýshysynan kelgen. Aýdandaǵy bilikti, ártúrli istiń mamandarynyń da, partıa, sovet qyzmetkerleriniń de hattary ushyrasady. Bir hatta oqýshy qyz bala qurbysyna ókpesin, sol qurbysynyń munyń dostyǵyn qadirlemeı ketkenin muń etip shaǵady. Kolhozshy ana: «Erim Otan soǵysynda qaza taýyp edi. Sodan qalǵan kishkentaı ulymdy Sývorov ýchılıshesine túsirýime kómektes» degendi ótinedi. Asyl tuqymdy angor eshkilerin ósirýimizge kolhoz predsedateli kóńil bólmeı otyr, osyǵan siz aralassańyz eken degendi aıtady bir hattyń ıesi. Endi bireýler kóndir egisin ósirýdegi ózderiniń tájirıbesin jazyp, bul jańa daqyldy búkil aýdan boıynsha óristetýdiń qajettigin usynady. Osy hattardyń bir qatarynyn buryshyna «jaýap berildi, tilegi oryndaldy» dep jazylǵan.

Ár tústi sıamen, ár tústi qaryndashpen, ár túrli qaǵazǵa ár túrli qolmen jazylǵan osy bir hattarda sovet adamdarynyń júregi jatqandaı. Sol júrekter, óz ishindegi asyly men tunyǵyn, halyq sengen qalaýlynyń kókeıine quıýǵa asyǵady.

Halyq sengen qalaýly, qarapaıym saýynshy sol júrekten quıylǵan senimmen, qurmetpen rahattanyp solardyń boıyndaǵy jaqsy qasıetterdi óz júregine quıyp alǵysy kelip, jar qulaǵy jastyqqa tımeı tyrbanady.

Osy ór talappen týǵan orta qarapaıym jandy ómir bıigine órletip barady. Keshe ǵana ol bala edi. Erjetip, saýynshy boldy. Adal etken eńbegi ony dańqqa bólep, alys túkpirdegi fermadan búkil oblysqa ataǵyn jaıdy. Halyq qurmettep, oblystyq sovetke ony depýtat etip saılady. Alda áli talaı jarqyn jol jatyr...

Sol joldyń bárin abyroımen, dańqpen ótkisi keletin, halyq aldyndaǵy boryshyn qalaı óteımin degen oıdan eki eli ajyrap kórmegen osynaý jas jandy Mamytqa ákelip otyrǵan da ortaq múddeden týǵan myna bir hat edi.

«Qurmetti depýtat! Bizdiń kolhozymyz jyl saıyn nyǵaıyp keledi. Tehnıkaǵa dilgárlik degendi de artqa saldyq. Biraq, soǵan qaramastan, egin ónimin arttyrýda pálendeı alǵa kettik dep aıta almaımyz. Ras, keıde mol ónim alamyz. Al, keıde, jasyratyn túgi joq, olqy soǵa beremiz... Osyny siz qalaı dep oılaısyz? Ózgermes turaqty mol ónimge qandaı jolmen jetemiz? Siz bizge osy jóninde kómektesessiz...»

Hat uzaq. Mol ónim alýdyń joly bizdińshe mynaý dep kolhozshylar ózderiniń usynysyn aıtqan. «Eger, múmkin bolsa, — dep jazylǵan, — osy usynysymyzdy bizdiń atymyzdan oblystyq sovettiń sesıasyna jetkizip, pikir qozǵasańyz deımiz».

— Bul árıne, oılanarlyq másele, — dedi Mamyt hatty oqyp shyqty da, qyzdyń júzine oıly pishinmen qadala qarap.

— Óz oıym jetetin is bolsa, men sizge kelmes te edim, — dedi qyz jymıyp.

— Jyl qusyndaı anda-sanda bir kórinip ketkeniń bolmasa, shynynda da, bizdi umyttyń ǵoı, — dep kúldi Mamyt.

— Qaı jerde ot, qaı jerde sý dep kóship júrgen malshynyń qoly tıe me.

Sóz arasynda eleýsiz bastalyp ketken ázil áńgime ári qaraı óristemeı, osymen bite qaldy.

— Sonymen siz maǵan qandaı aqyl beresiz? — deıdi Zulqıa.

— Áńgime bir ǵana bizdiń kolhoz jaıynda bolsa, bir nárse aıtqan bolar edim. Al, máseleni sen tym keń kólemde qoıyp otyrsyń...

— Men emes, halyq qoı.

— Ol ras, sóz joq, kolhozshylar máseleni durys kóterip otyr. Bul óńirdegi kolhozdardyń bári derlik, rasynda da, sý tapshylyǵyn kórýmen keledi. Eger sý máselesi sheshilse, egin máselesi de sheshiler edi degen pikirge bárimiz de qosylamyz.

— Sý máselesin qalaı sheshýge bolady?

— Sý máselesin sheshýdiń joly da bireý ǵana. Myna kolhozshylar usynyp otyrǵan taý ózenin eski arnasynan buryp áketip, jańa sorapqa aýnatyp jiberip bóget salsa, sýǵa keneletin bolamyz. Onda egin ǵana emes, shabyndyq jerlerdi de qoldan sýaratyn dárejege jetemiz.

Zulqıanyń oıy kolhozshylar usynysyn, bolǵaly jatqan sesıada qabyldaýdy qýzaý bolatyn. Biraq, bul máseleni qalaı kóterý kerek, qaı turǵydan kóterý kerek? Mine, bar qıyndyq osynda jatqan tárizdi. Bóget salý kerek. Sýdy kóbeıtý kerek degen jalań usynysty ekiniń biri aıta alady. Aıtylyp ta júr... Sol bógetti salýǵa qandaı múmkindik bar? Qaı tustan, qalaı salý kerek? Qandaı qarjyny paıdalanyp, qandaı kúshke súıený kerek? Mine, osy sıaqty naqty usynyspen, naqty josparmen barsa ǵana bul máselege jurt nazaryn aýdarmaq. Sonda ǵana sóz iske aınalýy yqtımal. Sol úshin de mamandarmen, kolhoz basshylarymen aqyldasyp, olardyń keńesin tyńdap, óz usynysyn barlyq jaǵynan shyndyqpen dáleldep barmaqshy edi ol. Solardyń ishinde, ásirese, Mamyttan kóp kómek kútip kelgen.

— Nege oılanyp qaldyń? — dedi Mamyt oǵan.

— Bóget salýǵa bolady deısiz. Al, sony sesıada men qalaı dáleldeýim kerek? Mine, osyny siz maǵan júıelep berseńiz. Sodan soń kolhoz basqarmasynyń talqysyna salamyz.

— Sý mamanymen keńesip alǵanda jaqsy bolatyn edi, — dedi Mamyt oılanyp, — degenmen kirisip kóreıik.

— Olaı bolsa keńsege kettik.

— Shaı iship baraıyq — dedi Mamyt elektr plıtkasy ústinde manadan qaınap turǵan aq shaınekke tónip.

Shaınek, býy aspanǵa kóterilip, saqyrlap qaınap jatqan edi.

3

Zulqıa attanyp ketkeli búgin tórtinshi kún. Aýyl adamy onyń jolyna kóz tigedi. Ol ár júrekti bılegen múddeni alyp ketken, jınaqtap, túıindep áketken. Aýyl adamynyń tunyq oıy, aqyly jumsalǵan sol múddege sesıa ne aıtty eken degen suraq kárini de, jasty da mazalaıdy.

Mamytty da osy oı bılegen. Onyń kóz aldyna jańa arnamen aqqan jańa ózen elesteıdi. Sol eles ony kolhozdyń shyǵys jaǵynda jarqyraǵan aıdyn kólge aparady. Sol kólden tus-tusqa taramdalyp shaǵyn kanaldar ketip jatyr. Sol kanaldardan aryqtar, aryqtardan atyzdar tarap, egis dalasyn taýdyń erke sýy aralaıdy...

— Shirkin osy oıymyz júzege asatyn bolsa, shalqyr edi jerimiz! — dep qıaldaıdy ol.

...Basqarma májilisinen shyǵyp, Mamyt páterine qaraı bettep kele jatty. Janynda kórshisi Jupar bar. Tún qarańǵy. Ár jerden bir elektr shamy jyltyldaıdy. Alaıda, kóshe boılap, samsap ósken bıik aǵashtar sham sáýlesin aınalaǵa túsirmeı, jasyl japyraqtarymen kólegeılep jasyrady.

Jupar kósheni basyna kótere sańqyldap sóılep keledi. Ol kúndiz baqsha brıgadırimen ursyp qalǵanyn, tańerteń baý aralap júrip basqa tartatyn kók jibek oramalyn joǵaltyp alǵanyn, keshe keshke kınoǵa keshigip qalǵanyn, qysqasy, birine-biri baılanyssyz kóp jaılardy qozǵap kele jatty da, bir kezde sóz aıaǵyn Mamyttyń óz basyna ákelip tiredi.

— Sen týraly men Zulqıaǵa aıttym.

Onyń áńgimesine manadan beri jóndi qulaq qoımaı kele jatqan Mamyt selt etip:

— Neni aıttyń? — dedi.

— Súıetinińdi aıttym.

— Súıemin dep qashan aıttym?

— Jaqsy qyz dep yntyǵyp júrmeýshi me ediń?

— Jaqsy desem odan súıem degen uǵym shyqpaıdy ǵoı.

— Jaqsy qyz bolsa, súımeıtin nemeneń bar?!

— Áı, Jupar, Jupar?! Quddy balasyn...

— Jupar durysyn aıtady. Nemene, qartaıǵansha osylaı júre bermekpisiń?! Oqymysty bolmaq túgil, kim bolsań da ol kelispeıdi.

— Sóz tapqanǵa qolqa joq! — dedi Mamyt kúlip.

— Jupar shyndyqty aıtady.

«Jupar shyndyqty aıtady». Mamyt úıine kelgen soń da esepshi qyzdyń osy sózin eske túsirip kúlip aldy. «Aıtty - aıtpady Zulqıa jaqsy qyz ǵoı», — dep oılady ol, qyzdyń sońǵy eki jyldaǵy ózi biletin ómir jolyn kóz aldyna keltirip. Osy eki jylda ǵana Zulqıa oǵan adam syrynyń talaı qyrlaryn anǵartyp tastady. Alǵashqyda, jaı bir qarapaıym saýynshyny kórdi. Kóńil oǵan selt etpedi. Odan keıin tátti armany, ońdy ázili, súıkimdi minezi bar qylyqty qyzdy kórdi. Oǵan da moıyn burmady. Kele-kele súıkimdi qyzdy ǵana emes, jatsa - tursa oılaıtyny el-jurt múddesi, sanaly jasty, halyq muratynyń qyzmetshisin kóredi. Kóz aldynda qarapaıym saýynshy qyzdyń osynsha ósip bara jatqany ony ári súısindirdi, ári qyzyqtyrdy.

Osy adamdy ol qazir taǵy oılap otyr. Oǵan degen bir jaqsy yqylas, qalaýy bar ystyq sezim paıda bolǵan.

Zulqıa jaıynda antalap kele bastaǵan osyndaı bir kóp oıdy esik jaqtan shyqqan tarsyl seriltti. Esikti bir ǵana shertip «kirýge bola manyń» yrymyn jasap, asyǵa basyp Jupar kirip keldi.

— Esittiń be, radıo Zulqıa týraly habar berip jatyr...

— Qaı stansıa? Aýdan ba, Almaty ma?

— Onshasyn ańǵarmadym. Úıge kirsem, radıo sóılep tur eken.

Mamyt radıoprıemnıktiń shamyn jaǵyp, tilin áýeli orta tolqynǵa salyp, biraz aınaldyryp kórdi de, keıin qysqa tolqynmen Almatyǵa qoıdy.

«...Depýtat Zulqıa Súıindikovanyń dálelmen, kóńilge qondyra aıtqan baǵaly usynysyn sesıaǵa qatysqan kóp depýtattar jaqtady. Taý ózenin, jańa arnany zertteýge jáne jańa qurylystyń jumys kólemin belgileýge oblystyq sý sharýashylyǵy bólimi taıaýda mamandar jibermek. Sóıtip, bul aýdanda jańadan taǵy da bir ıgi jumys bastalatyn bolady...»

— Jasa, Zulqıa! — dep Mamyt qýanǵannan aıqaılap jiberdi.

— Osyndaı qyzdy da súımeımin deıdi-aý, myna sen sıaqty sylqym jigitter. Ne desem eken, á! — dep Jupar kóńildi pishinmen daýryǵa sóıledi.

— Iá, mundaı qyzdardy súımeý múmkin emes!

— Báse... Myna meniń shyndyqty aıtatynyma kóziń endi jetti me?!..

— Durys, durys! — dedi Mamyt sylq-sylq kúlip.

Oktábr, 1951.

---