InfoHub Logo

Qoıgeldi batyr (1702-1795) — jońǵar basqynshylaryna qarsy azattyq kúresinde qol bastaǵan ataqty qol basshylardyń biri. Shyqqan tegi — Uly júzdiń Dýlat taıpasynyń Shymyr rýynan. Ákesi Qoıgeldini jeti jasynda Buhara medresesine oqýǵa beredi. Ol sonda on jyl bilim alyp, elge dinı saýaty mol bilikti azamat bolyp oralady. Onyń el ishinde haziret atanýy da sodan. Biraq jaýgershilik aman, el basyna túsken aýyr jaǵdaı Qoıgeldini eriksiz hazirettiń sáldesin tastap, saýyt kıýge, táspıyǵyn tastap, naıza ustaýǵa májbúr etedi.

Qoıgeldiniń búkil ómiri, taǵdyry Uly júz eliniń basshysy, qazaqtyń ataqty bıi — Tóle bımen ajyrata almastaı tyǵyz baılanysta ótedi. Uly bıdiń senimdi serigi, jaýǵa jumsar batyry bolǵan. Bul rette Tóleniń ómirin jazǵan Qazanǵap: «Sol kúnderde haziret, Sarttyń uly Qoıgeldi, Tóleden keıin bastaǵan, Uly júzdi sol edi» deıdi. Sondaı-aq «Tóle bı kelmeı júris joq, Qoıgeldi kelmeı urys joq» degen, el aýzynda saqtalyp, maqalǵa aınalǵan eski sóz de sol bir alasapyran kezeńde aıtýly eki tarıhı tulǵanyń el taǵdyryn sheshýde qandaı oyrn alǵanyn aıǵaqtap turǵandaı. Qoıgeldi áýelde batyrlyǵymen aty shyǵady.

Túrli shaıqasta jekpe-jek shyqqanda jeńilis kórmeı, jońǵardyń toǵyz batyryn óltirip, qazaq qolyn jeńiske rýhtandyrǵan erligi el aýzynda ańyzǵa aınalǵan. Keıin sardar bolyp, qol basqarǵanda da ol áskerı soǵys tásilin jetik meńgergen basshy retinde sarbazdaryn jeńisten jeńiske umtyldyryp, úlken qolbasshylyq qabiletin tanytady. Ataqty Ańyraqaı soǵysyna Qoıgeldimen birge onyń eki inisi Qojyq pen Aqsha birneshe ret jekpe jekke shyǵyp, jaýdyń birneshe batyryn óltirse, Qojyq Uly júz qolynyń tý ustaýshysy bolady. Balasy 13 jasar Qarabatyr qaptama soǵysta aýyr jaralanyp, atatn túsip qalǵan aǵasy Aqsha batyrdy qashan ákesi Qoıgeldi kelip alyp shyqqansha jaýǵa bermeı qorǵap turady. Qoıgeldi qolbasshy retinde Jetisý jeri jaýdan azat etilgenshe júrgizilgen soǵystardyń bárine qatysady. Keıin eldi jaýdan tazartylǵan jerge ornalastyrýda da úlken eńbek sińiredi. Keshegi Keńes dáýirinde Qoıgeldini orys kerýenin tonaýshy qaraqshy retinde kórsetip keldi. Sonyń salqyny onyń keıingi urpaǵyna da tıip, 1937 jyly olardyń birazy «halyq jaýy» atalyp, atylyp, aıdalyp ketedi. Shyndyǵyna kelgende, Qoıgeldiniń kerýen tonaǵany da, keıin Tóle bı men Shaqshaq Jánibek batyrdyń aralasýymen orys patshasynyń ókili Karl Mıllerge kerýen shyǵynyna mal berip, tólegeni de ras. Biraq ol ne qylǵan kerýen edi. Másele osynda. Ol — orys patshasynyń qazaq jeri arqyly jońǵar basqynshylaryna jasyryn qarý-jaraq tıep alyp bara jatqan kerýeni edi. Keıin 1756 - 1758 jyldardaǵy atamekendi jońǵakrlardan tazartý jolyndaǵy aqtyq aıqastarda osy orys myltyqtary qazaq jaýyngerleriniń qolynda «sóılep», jeńis týynyń jelbireýine úles qosqany belgili. Qoıgeldi batyr 93 jasqa kelip, týǵan jerinde óz ajalynan qaıtys bolǵan. Denesi sol kezdiń dástúri boıynsha Túrkistanǵa jerlengen.

---