InfoHub Logo

Tarıhqa kóz júgirter bolsaq, sý qubyrlaryn adamdar ejelden-aq qoldana bastaǵan. Alaıda adamzat bul ónertabysty jappaı qoldanǵan joq. Tuńǵysh ret sýdy qýatty ári tarmaqtalǵan júıesi arqyly jetkizý jolyn ejelgi rımdikter qoldanǵan. Qalanyń órkendegen shaǵynda adam sany 1 mıllıonǵa jetip jyǵylǵan, al salynǵan qubyr jelisi árbir turǵyndy táýligine 1 tekshemetrge deıin sýmen qamtamasyz ete alǵan. Bir qyzyǵy, qazirgi tańda Rım turǵyndary sýdy úsh ese az mólsherde tutynady.

Rımdegi sý qubyrlary sýdy qoldanýǵa salynǵan salyqtyń esebinen qamtamasyz etilip kelgen. Birinshi kezekte mundaı salyq sý arnalary men monshalardyń ıelerine salynatyn.

Rım akvedýktarynyń qurylysy kelesideı keste boıynsha soǵylǵan. Birinshi kezekte teńiz deńgeıinen bıik ornalasqan ári sýy mol qaınar tabylǵan, sodan keıin onyń aınalasynan úlken sý qoımasy qazylǵan. Qaladaǵy tutynýshylarǵa sý jerasty jelisimen nemese jer astyna qoıylǵan qubyrlar arqyly jetetin bolǵan, qubyrlar balshyqtan, aǵashtan jáne qorǵasynnan jasalǵan.

Sý qubyrlaryn daıyndaýǵa qorǵasyndy qoldaný Rım Imperıasynyń kúıreýiniń sebepteriniń biri bolǵan desedi. Sebebi qorǵasyn onkologıalyq aýrýlarǵa shaldyqtyryp, halyq arasynda erte jastan qaza bolý úlesin arttyrǵan, onyń ishinde Rım bıleýshileri men men olardyń januıalarynyń músheleri de bolǵan.

Rımdikter jerasty sý tartqyshyn jumsaq jynysty jerlerden júrgizýge tyrysqan, osy maqsatta taspen qalanǵan arnalar qazylyp, ústine kúmbez ispetti qurylǵy jabylady eken. Eger sý tartylyp kele jatqan arnada qatty jer jynysy kezdesse, jartas tesilip, arna sol jerden júrgiziletin bolǵan. Sý júretin arnanyń teńdeı aralyǵynda ventılásıalyq sańylaýlar tesiledi, olar sýdyń buzylyp ketpeýine nemese sasyp ketpeýine múmkindik beretin.

Jer astynda salynǵan sý tartý júıesi ótkel qaqpalardyń qabyrǵalarynda ornalastyrylǵan. Astaýlardaǵy sylaqtyń arqasynda qabyrǵalar sýdan búlinbeıtin bolǵan. Al jeldetý máselesi jer asty sý taratqysh júrgizý tásilimen birdeı. Eger jer ústi sý júrgizý joly kedergige tireletin bolsa, adamdar ony arka negizinde júrgizgen, keıde mundaı sý ótkizý arkalarynyń bıiktigi birneshe qabatqa deıin jetken. Arkalardyń mundaı túri sýdy ózenderden, ańǵarlardan jáne ózge de kedergilerden kópir retinde ótkizýge múmkindik bergen. 

Rım sý taratqyshynyń qurylysy óz kezinde óte sapaly júrgizilgen, sonyń arqasynda keıbir ýchaskeleri men sý qurylymdary (máselen sýburqaqtar) bizdiń zamanymyzǵa deıin jaramdy bolǵan.

Rımde tarıhtaǵy birinshi sý taratqyshynyń (Aqua Arria) qurylysy bizdiń zamanymyzǵa deıingi 312 jyly aıaqtalǵan. Onyń bas qurylysshysy Appıı Klavdıı, ol Rımde tuńǵysh bolyp jol salǵan adam retinde de belgili. Bul jer ústinde de, jer astynda da jatqan aralas sý taratqysh boldy. Jer asty teliminiń uzyndyǵy eki jarym shaqyrymǵa deıin jetken, al arkalar arqyly soǵylǵan jer ústi sý taratqyshy qala terıtorıasyndaǵy bir shaqyrym qashyqtyqqa deıin jetipti.

Bizdiń zamanymyzǵa deıingi 273 jyly Rımde kóp bóligi jer astynda jatqan jańa sý taratqyshtyń qurylysy bastaldy, al bizdiń zamanymyzǵa deıingi 146 jyly osyndaı úshinshi sý taratqyshtyń qurylysy aıaqtaldy (Marsıa sý taratqyshy), onyń uzyndyǵy 7 mılge jetken, onyń besten bir bóligi ǵana jer ústinde bolǵan.

Al bizdiń dáýirimizdiń birinshi júzjyldyǵynyń sońyna qaraı 9 sý taratqyshy istep turǵan, odan jetkiziletin sý táýligine 5,5 mıllıon shelekke deıin jetken. Kelesi eki ǵasyrdyń boıynda taǵy tórt sý taratqysh iske qosyldy. 

Sý taratqyshyn ár dáýirdiń sheneýnikteri basty nazarǵa alyp otyrǵan. Sý kóp mólsherde tutynýǵa jarap, arzan baǵalandy. Alaıda halyq sýdy kóp tutynatyn bolǵandyqtan, memleket aıtarlyqtaı qyrýar tabysqa jetip otyrǵan. Degenmen sýdy kóp mólsherde tutynýdan ony shyǵarý joly da qarastyryla bastady. Paıdalanylǵan sý jınalyp qalǵan sýdy aǵyzyp jiberetin aryqtar arqyly Tıbrge quıyldy. Ýaqyt óte kele sý aǵyzý arnalarynan shyǵatyn sasyq ıisten olardy oqshaýlaý joldary qarastyryla bastady, al bizdiń zamanymyzǵa deıingi İİ ǵasyrda Rımniń negizgi sýaǵar arnalary ústinen jabyldy.

---