InfoHub Logo

Ońtústik Qazaqstan obylysy
Shardara aýdany
№ 16 kolej
Oryndaǵan: A-51 top stýdenti Ten Vıtalıı Vladımırovıch
Jetekshisi: Aıtenova Nurgýl Ydyrysqyzy

Selen men telýr burynnan belgili. 1782 jyly vengr hımıgi Múller fron Reıhenshteın «aq altyn» rýdasyn zertteı kele jańa elementpen jumys istep júrgendigin bildi. 1798 jyly Klaprot Múllerdiń jańa element ashqandyǵyn dáleldep ony Jerdiń qurmetine telýr dep ataıdy («tellus» grekshe - «jer»). Selendi 1817 jyly Berselýıs ashqan. Ol ataqty shved hımıkteri ashqan úsh elementtiń biri bolady (Se, Se,Th). Grıpegolmedegi (Shvesıa) kúkirt qyshqyldy zaýytyna baryp, Berselýıs mys kolchedanyn kúıdiretin peshtiń qabyrǵasyndaǵy tunǵan qyzyl  daqqa kóńil aýdarady. Osy daqty zertteı kele Berselýıs barlyq qasıetti jaǵynan telýrǵa óte uqsas jańa element ashady. Ony selen  dep atady (selen grekshe - Aı).

Selen men telýrdyń azdaǵan mólsheri kóbinese rýdalar men kenderde kezdesedi jáne hımıkter osy elementtermen jumys isteýge burynnan ádetttenip ketken. Biraq, selen men telýrdyń keń taraǵn tehnıkalyq qoldanýyn keıingi ýaqytta tapqan. Olardyń negizgi qoldaný  aımaqtary jartylaı ótkizgishtik tehnıkada, hımıalyq ónerkásip pen metalýrgıa  bolyp tabylady.

Selenniń tamasha qasıeti – óziniń elektrótkizgishtigin jaryqqa baılanysty ózgertedi – bul  qasıet HİH ǵ. tabylǵan.

Telýrdiń atomdyq salmaǵy sol kezdegi hımıkter úshin tolǵanarlyqtaı suraq týǵyzdy. Anyqtaǵanda telýrdyń atomdyq salmaǵy ıodtikinen úlken ekendigin kórsetti, ondaı jaı perıodtyq zańǵa sáıkes emes boldy. D.I.Mendeleev osy suraqtyń jaýabyn bolashaq zertteýshilerge qaldyrdy. Bul jaı qazirgi belgili  - Te –İ  atom salmaqtarynyń sáıkestikteri keń taraǵan kóptegen aýyr ızotoptarmen baılanysty.

Fızıkalyq jáne hımıalyq qasıetteri

Selen men telýr perıodtyq júıeniń negizgi Vİ tobyna jatady (kúkirttiń  analogtary bolyp tabylady), elektrondyq qabatynyń qurylymy:  Selen – 2, 8, 18, 6. Telýr  - 2, 8, 18, 18, 6.

Selen men telýr óz qosylystarynda kúkirt sıaqty teris 2 valentti jáne +4,+6  valenttilikterdi kórsetedi.

Selen úshin kelesi modıfıkasıalar belgili.

Amorfty selen. Selenniń bul túrin N₂SeO₃ kúkirtti gazben qalaıy gıdrozınmen jáne basqa da totyqsyzdandyrǵyshtarmen  totyqsyzdandyrý arqyly alady. Amorfty selen – qyzyl tústi untaq. Suıytylǵan N₂SeO₃ eritindisinen totyqsyzdandyrý arqyly alynǵan  selen ońaı koloıdty eritindi túzedi.

Balqyǵan selendi tezsýytsa 50⁰S, ár túrli amorfty formasyntúzedi. Osy túrináınek (shyny) tárizdi selndep ataıdy – qatty áınektiń jyltyrybar zat.

1. Monoklındi selen elementtik selen eritindisin kúkirt kómirtekpen býlandyrý arqyly alynady jáne ol eki túrde bolady: α-forma qyzyl nemese sarǵysh qyzyl krıstaldar. Β- forma – qoıý qyzyl krıstal.

2. geksagonaldy (metaldyq) selen selenniń basqa túrlerin balqyǵanǵa deıin qyzdyrý arqyly alynady.

Eger balqymany jaı sýytsa jáne ony birneshe ýaqyt 180-210⁰S temperatýrady ustasa, onda nátıjesinde sur geksagonaldy selenniń krıstaldary alynýy múmkin. Osy krıstaldardyń beti – qoǵasyndy – sur jáne kúńgirt bolady.

Selenniń geksagonaldy modıfıkasıasy natrıı selensýlfatynyń qanyqqan eritindisin sýytý arqyly da túziledi:

Na₂SeSO₃ ↔ Na₂SO₃ + Se

Selenniń barlyq modıfıkasıasy bólme temperatýrasynda turaqty. İs júzinde selenniń amorfty jáne geksagonaldy túrlerimen jumys isteıdi. Krıstaldary selen men telýrdyń sheksiz tizbekterinen quralǵan  (d_Se-Se=2,32Ǻ, d_Te-Te =2,32 Ǻ).

Ádebıetter tizimi:

1. Fersman A.E. Redkıe metaly. 1932, № 4-5.
2. Sajın N.P., Meerson G.A. Redkıe elementy v novoı tehnıke // Hım. naýka ı prom., 1956. T.İ, № 5.
3. Meerson G.A. ı Zelıkman A.N. Metalýrgıa redkıh metalov. Metıallýrgızdat, 1954.
4. Zelıkman A.N., Samsonov G.V., Kreın O.E. Metalýrgıa redkıh metalov. Metalýrgızdat, 1954.
5. Tronov V.G. Kklad rýsskıh ýchenyh v hımıý redkıh elementov. Izd. Znanıe, 1952.
6. Vınogradov A.P. Geohımıa redkıh ı rasseıannyh hımıcheskıh elementov v pochvah. Izd. AN SSSR, 1950.

---