InfoHub Logo

Murat elegize erte oıanyp, terezege qaraı aýnap tústi. Bólme ishi jap-jaryq eken. Mamyrajaı shýaqty erteńgilik tynyshtyqty buzyp, shyqylyqtaǵan bir áýen qulaǵyna emis-emis jetedi. Bul kúnde estip júrgen torǵaılardyń oǵan tanys, daǵdyly dybysy edi. Manaýrap kózin bir ashyp, bir jumyp, buıyǵyp tyńdap jatyr.

Torǵaılar oǵan «tań atty», «tań atty», «tursaıshy-tursaıshy» deıtindeı kórinedi.

Bıyl kóktem shyǵa, tereze aldyna osy ala torǵaılar uıa salǵan. Sodan beri ár tańdy judyryqtaı qustyń saıraǵan únimen qarsy alatyn boldy. Kúnde bul kózin ashqanda ózderinen basqa esh jan balasyna túsiniksiz tilde aıtqan ánderiniń áýenimen be, álde samal ekpininen be, butaqtardy sál ıe qonaqtap terbelip otyratyn. Al sosyn saırasyn kelip! Bul ala torǵaılar Murattyń aınymas dostaryna aınalǵan.

Bulardyń aýyly shańy shyqqan qýań ári tastań jerge ornalasqan. Qoldan otyrǵyzylǵany bolmasa, aǵash ataýly kóp ushyrasa bermeıdi. Aýylda úsh-tórt úıde ǵana bar shyǵar. Sonyń biri — Murattyń úıi. Záýlim-záýlim úsh-tórt túp terek kópten bar.

Basqa balalar sıaqty Murat ta úlken adamdarǵa, ásirese tátesine suraq qoıýǵa áýes. Aspan qaıdan paıda bolǵan? Qulap ketpeı me? Men senen týdym, sen ájemnen týdyń, al ájem kimnen týdy? Ájemniń ájesi kimnen týdy? Ol táptishtep qýalaı, suraı beretin. Uǵyndyrsa, túkke túsinbeıtin ózi. Qalaı kóp surasa, sonshama tuıyqqa tirelgendeı bolatyn. Sol ádetine salyp, ala torǵaılar mekendegen terekterdiń de «kimnen týǵanyn» suraǵan-dy.

Terekter jaıly aıtqanda tátesiniń qara tory júzi sál narttanyp, kózinde qýanyshtyń ushqynyndaı áldebir sáýle qubylyp: «Biz ony erterekte, sen de joqsyń ol kezde, otyrǵyzǵan edik. Sonda baıqamaı betimniń myna jerin butań alyp ketip edi», — dep sol jań ezýinen syrtqa qaraı tartylǵan bolar-bolmas tyrtyqtyń izin sıpap qoıatyn. Terek jaıyn aıta otyryp, ózi sál kúrsingendeı bolýshy edi. Júzin tómen salyp, oılanyp qalatyn. Nege álginde qýanyp, neden kúrsinip, oılanǵanyn Murat bajaılap jatpaıdy. Bir ǵajaby, osy syzat tátesine árqashan kóńildene jymıyp, júzine kúlki úıirilip turǵandaı ár beredi. Tátesi Murat ekeýi ǵana turatyn. «Biz» degenniń kim ekenin oılap bas qatyrmaıdy. Kim bolsa, sol bolsyn. Ol tek aýyl balalaryna tereze aldynda osy úsh-tórt túp terek ósip turǵanyna maqtana alatyn. Buǵan eń qýanyshtysy osy edi.

Terezeni kólegeılegen japyraqtar arasynan birneshe názik sáýle kórpe ústine quıylyp tur. Murat sıraǵyn shyǵaryp, kúnge tosty. Kún qyzdyrǵan aıaǵy jyp-jyly. Jyly shýaq maýjyratyp, uıqy shaqyrady. Ne uıyqtaǵan emes, ne oıaý emes, balbyraǵan kúıge tústi. Balbyrap jatyp, qıaldaýdy unatatyn.

Jaz bolsa, aýyldyń bar balasy asyǵa kútetin bir shaǵy bar. Ol — búldirgen pisken kez. Osy aýyldyń irili-usaqty bar balasy jınalyp, búldirgen terýge attanatyn. Murat ózi tektes balarmen aýylǵa tıip turǵan Qońyrshoqyny enshileıdi. Eresekteri ary qaraı, Moldabaıǵa asyp ketetin. Murattar Qońyrshoqynyń ózderine qalǵanyna dán rıza.

Búldirgen maýsymy ótip barady. Jaqynda aǵyp taýsylatyn shyǵar. Bir baryp qaıtsa... Qońyrshoqynyń tústik jaǵynda etekke qaraı sozylyp jatqan úsh saı bar. Osy úsh saıdyń jıdegi aýyldyń bar balasyna jetetin. Tek... Tek sońǵy jyldary qalaǵa aparyp, jıdek satýdy ádettengen áıelder terip ketpese... Dalanyń jemisinen shaı-sýyn aıyratyn birdi-ekili qoly bos, pysyq kelinshekterdi balalar da unatpaýshy edi. Keıde aldynan ushyrassa: «Bar, ári baryńdar, kisiniń aldyn taptamaı», — dep, aýlaqqa qýyp tastaıtyny ábden zyǵyrdandaryna tıip júr.

«Shirkin, jıdek nege únemi pisip turmaıdy eken?» dep oılady Murat. Aýzyna jıdektiń dámi kelip, kebersigen ernin jalap qoıdy.

Qońyrshoqynyń teristik tastań betinde úıdeı-úıdeı aq qoıtastar bar. Qatpar-qatpar qońyr tas, ájesi aıtatyn ertegidegideı, alystan Iran-Mysyr shaharlarynan kerýen tartyp, sharshap kele jatyp, bir-birine irkes-tirkes shógip, sodan tura almaı qalǵan túıeni elesteter edi. Búldirgenge ábden toıǵan balalar osy qoıtastarǵa kelip, tejeletin. Buǵan soqpaı ketkenderi sırek shyǵar. Bar bala osy «shókken túıelerdi» jaqsy kórýshi edi. Onyń taǵy bir syry bar.

Kún qyzdyrǵan yp-ystyq tasqa talasa-tarmasa órmelep shyǵatyn. Alaqandarymen kúndi kólegeılep, soltústik-shyǵysqa qarasatyn. Sonda alystan munartyp qala kórinýshi edi. Kózge alǵash qala emes, qara qońyr tútin býdaqtaǵan uzyn-uzyn murjalar kóriner edi. Sol bıik murjany qýalaı kózdi sál tómen aýdarsa, kógildir saǵymǵa oranǵan qala buldyraıtyn. Qalany kórdik dep bar balanyń máz bolatyny osy ǵana. Bul qoıtastar — balalardy qalamen jalǵastyrýshy «qudiret». Ystyq tasqa tabandaryn tireı, ıekterin tizelerine súıep otyrysatyn. Qalaǵa barǵandary kórgenderin, ózderi kórmegenderi estigenderin bolsa da bir-birinen qalyspaı áńgimeleıtin-aı kep. Murat ol kezde únsiz tyńdaıtyn. Endi ǵoı, Murat ta áńgimege qosylar edi. Qalaǵa bul da bardy ǵoı. Tek, búldirgen maýsymynyń ótip bara jatqanyn aıtsańshy!

Balanyń jıdekke barmaýynyń sebebi bar-dy. Bul arada sáske tús shamasynda pochta taratatyn. Ony bala jaqsy biledi. Ol hat tosyp júr. Basyn kóterip, terezege betin taqap, syrtqa kóz jiberdi. Kún Qońyrshoqyǵa ıek artyp, kóterilip keledi. Álem qyzǵylt sıaqty. Tańerteń kún shyqqanda dalanyń qyzǵylt bolatyny nesi eken?!

Eki tóbeniń arasyndaǵy saımen tabyn órlep barady. Tabynnan qalyp qoıǵan sıyrlaryn qýalaı júgirgen bala-shaǵa, áıelder aǵarańdaıdy. Muzdaı shyqty jalań aıaǵymen kósip Murat ta talaı sıyr qosqan. Osyny oılaǵanda maýjyrap otyrǵan denesi titirkenedi.

Tátesi búgin ózi qosyp ketipti. Keshkisin jınalysqa, oıynǵa barǵan kúnderdiń ertesine uıyqtap qalatyny bar. Ondaıda ózimen birge Muratty da oıatyp:

Kóketaı, tura ǵoı. Bol endi, menen góri jyldamsyń ǵoı, júgirip baryp qosyp kelgenge neń ketedi? — deıtin. Murat turyp kıingenshe ózi jyldam beti-qolyn shaıa salyp, sıyrdyń baýyryna otyratyn. Sońǵy ıindisin saýmastan, qolyna shybyǵyn alyp daıar turǵan Muratqa qýalatyp jiberetin.

Júgir, sıyrshyǵa kórsetip, aldyna qosyp ber. Qalyp qoıyp, eginge túsip ketpesin, — dep artynan ere júrip qaıtalaıdy. Ony ózim de bilem ǵoı dep, bul bolsa jaratpaıdy- aq. Ker sıyrdy qolyndaǵy shybyǵymen jon arqadan tartyp-tartyp jiberip, tyraǵaılatyp júgire jóneletin. «Meniń ne jazyǵym bar, uıyqtap qalǵan ózderiń emes pe?» degendeı artyna buryla qarap, daǵaradaı múıizin shaıqap-shaıqap alyp, sıyr baıǵus tabynnyń sońynan bors-bors jelip kete baratyn-dy.

Syrtqy esik syqyrlaı ashylyp, tátesiniń aıaq dybysy bilindi. Murat kórpesine kirip, uıyqtaǵan bolyp, jata qaldy. Ol jalyndyryp baryp turǵandy unatatyn. Ókshesin tyq-tyq basyp, tátesi janyna tańady. Kórpesin ashyp, moınynan ıiskedi. Ózi búgin kóńildi sıaqty. Murattyń tátesi qyzyq. Keıde shalqyp-tasyp, kóńildi júredi. Mundaıda ol kúlegesh te ázilqoı. Muratty da erkeletýinde shek joq. Al keıde saly sýǵa ketip, tunjyrap, eshnársege yqylassyz, súlesoq kezi de bolady. Murattyń jek kóretini — osyndaı shaq. Tátesiniń keıpin kórip, bul da basylady. Jaýtańdap qaraı beredi. Artyq sóz aıtýǵa batpaıdy. Sóılesýge úshinshi bir adamdy izdeıdi. Ekeýi-aq bolǵan qandaı jaman!

Búgin kóńildi ekenin sezip, jańa oıanǵan bolyp, kerilip, moınynan qushaqtady. Tátesi kóńildengendegi ádetine salyp, ashyq daýsymen ózinen-ózi syńǵyrlaı kúlip, ony ári-beri aýnatyp, qytyqtaı bastaıdy. Munyń unatatyny — tátesiniń osyndaı tógilme aqjarqyn sáti ǵoı. Erkelep, kúni boıy oınaýǵa bar. Oǵan ýaqyt qaıda? Aıtqanyndaı-aq, tátesi muny az-aq oınatyp, shaı qoıýǵa shyǵyp ketti. Murattyń kóńili kóterilip qaldy. Áldenege elegizip, boıyn bılegen qupıa qýanyshty sezindi. Ol shalqasynan jatqan kúıi ishteı kúbirlep, saýsaǵyn ernine tıgizip sanaı bastady. Bir, eki.., úsh.., tórt.., toǵyz.., on... Him. On kúnnen keıin salyp jiberemin degen, keletin ýaqyty bolypty.

Asyǵys turyp, kıine bastady. Bir-eki kerilip alyp, syrtqa shyqty. Tátesi samaýyr qoıyp jatyr eken. Basyn kóterip, buǵan kúle qaraıdy. Kózine samaýyr úrlegende tútin tıse kerek, sál jasaýraǵandaı. Biraq meıirlene kúlip tur. Murat qoranyń artyna aınalyp ketti. Aýyldyń aıaǵynan kiretin qara jolǵa úmitpen kóz tastap qoıdy. Oǵan sýreti búgin keletin sıaqty kórindi de turdy.

Úı irgesinen aǵyp jatqan bulaq jıegine otyrdy. Ýaq malta tas taýyp alyp, bir-birlep laqtyra bastady. Jaqyn jerden taıaz sýǵa túsken tas sholp etip, birneshe tamshylar shashyratady. Balanyń aıaǵyna, qolyna sý tıdi. Sý tıgen saıyn qytyqtana tústi.

Murat bıyl mektepke barmaq. Sabaq aldynda sergip, qalany kórip, boı jazyp kelsin dep, tátesi muny qalada oqyp jatqan sińlisine jibergen. Tanys aǵaıynmen ilestirip jibergen edi, Gúljan ózi tosyp aldy. Ol da tátesi sıaqty kúlegesh, badaǵa úıirsek qyz. Muratty janynan qaldyrmaı, qalany kóp aralatty. Balaǵa qyzyq-aý degen jerin túgel kórsetti. Qaıtarynda mektepke kı dep oqýshy formasyn, aq jeıde, súr beret satyp áperdi. Osylardy kıgizdirip, sýretke túsirtti. Ol ózi kesh shyǵatyn nárse eken. Artynan salyp jibermek bolyp qalǵan. Shamamen on kúnnen keıin degen edi. Keletin ýaqyty bolǵan eken ǵoı.

Murat-a-a-aı! — degen tátesiniń daýsy estildi. Olqolyn jýyp, úıge bettedi.

Murat úıge kirgende ádettegideı dastarqan jasaýly,samaýyr óziniń menshikti ornynda bojyldap tur. Tátesi tipti ystyq as ta ázirlep jiberipti. Murattyń asqa zaýqy soqpady.

Kóketaı, men búgin seni ájeńe aparyp tastaımyn ba dep otyrmyn. Men qos basyna, shópshilerge baramyn. Kesh kelemin be, kim bilsin? Seni nesine borbaıyńdy sozyp, osy ystyq kún de dalaǵa aparamyn? Apańnyń qasynda bol. İshiń de pysyn júrgen shyǵar, balalarmen oınaısyń.

Tátesi keıingi kúnderi muny ózimen birge jumysyna alyn baryp júrgen. Ol kitaphanashy edi. Qoly qalt etkende ertegi, áńgime oqyp beretin. Bıyl oqıtyn bolǵan soń, saýsaǵyń jattyqsyn dep sýret saldyratyn. Aıtýǵa qıyn dybystardy qaıtalatatyn. Taqpaq jattatatyn. Áıteýir, kúni boıy ermek tabýshy edi. Murattyń ózine de qyzyl matamen qaptalǵan sóreleri bar, úlkendi-kishili kóp kitaptar tizilgen, ishinde kózildirik kıgeni bar, murttysy bar, ylǵı bir qasqabas kisilerdiń úlkeıtilgen sýretteri ilingen osy kishkene ǵana bólme unaıtyndy. Biraq búgin úıde qalasyń degenge ókingen joq. Ájesiniń úıine de barǵysy kelmedi.

Táte, fý-ý, ol úıge barmaı-aq qoıaıynshy. Ájem ózi kelsinshi, — dedi de, erkelegendegi ádetine salyp, qabaǵyn tyrjıtty. Oǵan múmkindik berip otyrǵan — tátesiniń kóńildiligi. Tátesi ashýly bolsa áldeqalaı bolar edi. Osy joly jaıymen:

Murat-aı, kári kisini súıregenshe.., ári ol jaqta, ózin bilesiń, ájeńniń moınynda baqandaı bes-alty bala bar, sonyń bárin shubyrtyp qaıdan kelsin? — Sál oılanyp qaldy. — E, aıtpaqshy, Qatıra aýyryp, jumysqa shyqpaı júr degen. Kele alsa, keletin shyǵar. Qazir aıtyp ketermin. Tek, sen tilin alyp, otyn-sýyn ákelip beretin bol. Kóp sharshatpa.

Murat maquldaǵandaı, basyn shulǵyp otyr. Tátesi tez jınaldy da Murattyń betinen súıip, asyǵys shyǵa bastady.

Esikke jete berip, artyna burylyp:

Gúljannan hat kelse, jyrtpaı alyp qoı, — dep qatty tapsyrdy. Nege jyrtsyn, óziniń de tosyp júrgeni Gúljannyń haty ǵoı. Sol úshin joǵarǵy aýylǵa barmaı qaldy emes pe? Joǵarǵy aýyl dep tátesiniń aǵa-jeńgesi, sheshesi turatyn aýyldyń on shaqty úıden quralǵan bólek turǵan shetkeri bóligin ataıtyn. Aýyldyń burynǵy jergilikti turǵyndary turǵan soń ba, keıinnen joǵarǵy aýyl deıtin boldy. Joǵarǵy aýylǵa barý — ánsheıinde Murat úshin toımen teńdi. Aınaldyrǵan on shaqty úıden jıyrma-otyz oıyn balasy shyǵatyn. Al oınasyn kelip, búgingideı, ıá dál búgingideı, qaladan sýreti keletin kún úshin bir ýaq oıyndy qısa da túk etpeıdi dep bildi Murat.

Kóp keshikpeı úlken nemeresin ertip, ájesi de keldi. Biraq Murat Serikke sýreti jaıly lám demedi. Tek áldenege ishteı qorazdanyp, buldanyp júrgeni ár qımylynan baıqalady.

Oı-boı-ı, meniń qara shunaǵym da mektepke baratyn jigit bolyp qalypty ǵoı. Túrińe bolaıyn-aı. Qane, aıtshy, neshege oqısyń? — Ájesi álsin-álsin Muratqa meıirlene sóılep otyr. Onyń qoqılanyp júrgenin, sirá, mektepke baratyn bolǵan soń, es toqtatqany dep uqsa kerek.

Tú-ý, bizdiń Murat qalaǵa baryp kelip, bósip ketipti ǵoı, — dep Serik te bir búıirden qalyspaıdy. Seriktiń Murattan úsh-tórt jas úlkendigi bar.

Olar ne dese, o desin, Murattyń óz qýanyshy — ózinde. Ol aýzyna tátti salyp júrgendeı qıalǵa tamsanyp, elitip, rahat dúnıege batty.

Hat tasýshy túske jaqyn poshta taratyp ketken. Poshta jáshiginde birinshi bolyp jetken, árıne, Murat edi. Aýdandyq gazettiń arasynan kógildir konvertti sýyryp alyp, qarap-qarap turdy da, ájesine qaraı júgirdi. «Ap-pa, hat keldi, hat». Ájesi hatty qolyna ustap, bas-aıaǵyn bir aýdaryp qaraǵanymen:

Men munyń tilin bilmeımin ǵoı, — dedi, soǵan ózi qysylǵandaı.— Áı, Serik, oqyshy, mynaý kimniń haty eken?

Gúljan tátemnen kelipti, apa.

«...Táte, Murattyń sýreti shyqpaı qalypty. Birinshi synypqa barǵannan eskertkish bol syn dep sýretke túsirtip edim. Shyqqanda jaqsy bolar edi, biraq alda taǵy talaı túser...»

«Shyqpapty» degen jalǵyz sóz Murattyń baǵanaǵy ádemi qıalyn lezde-aq byt-shytyn shyǵardy. Qalaısha? Anada Seriktiń papasy ekeýi túsken sýreti osylaı artynan kelgen edi ǵoı. Muniki nege shyqpaı qaldy? Serik te hatty úzip tastap:

Seniń sýretiń shyqpaı qapty-eı, — dep, quddy bul estimeı qalǵandaı-aq, qaıtalap aıtty.

«Ózim de estip turmyn ǵoı. Nesine qaıtalaıdy eken? Maǵan degende qyrsyqqanyn kórmeısiń be? Jańa jarq etip shyǵa kelgende ǵoı, Serikke qalaı maqtanar edim. Endi mine, «shyqpaı qapty-eı» dep mazaqtap, qıqyldaýyn qarashy. Qazir aýyldyń bar balasyna jaıady. Nege, nege shyqpaı qaldy eken?» Aıran asyr bolǵan Murat hattyń sońyna deıin oqylýyn tospaı, aqyryn jylysyp, syrtqa shyǵyp ketti.

Bulaqty boılap, taýǵa qaraı júre berdi. Basyn tuqyrtyp ıip alyp, júrip keledi, kózi eshnárseni kórmeıdi. Kórse de ajyratarlyq dármen joq. Aıaǵynyń astynda ushyrasqan tasty pármenimen teýip ótedi. Saldyrap, aıaǵy ábden talǵan kezde, bir túp shıdiń janyna otyra ketti.

Onyń boıyn dál qazir bir-aq qushtarlyq bıledi. Ol — tezirek er jetý edi. Sonda, ol kóp nárseden, ásirese úlkenderdiń muny kórgende erinderin sylp etkizip: «mynaý álgi kimniń taýyp alǵany ma, dardaı bolyp qalypty ǵoı ózi» deıtin sózderinen, balalardyń «ákeń joq» degen qaǵytpalarynan qutylar ma edi? Eń aıaǵy búgingi sýretiniń kelmeı qalýynyń bárinde bul bilmeıtin «bir jasyryn baılanysty syr bar shyǵar» degen joramal da oralmaı qoıǵan joq. Ne de bolsa, tezirek jigit bolsa ǵoı...

Bulaqqa eńkeıip qarap edi, qalqan qulaq qara bala da bet aýyzyn qısaıtyp, kelemejdep turǵandaı. Kóńili shyndap buzylyp, otyrǵan ornyna qısaıa ketti. Uıyqtap qalǵan jerinen keshkilik ájesi áreń taýyp aldy.

* * *

Áli laılanbaǵan móldir bastaýdaı balanyń ashyń jany bul dúnıede oılaǵanynyń bári bola bermeıtinin, úmitiniń biri jetkizse, biri aldamshy saǵymdaı buldyrap, jetkizbeıtindigin, sáttilikterimen qatar sátsizdikter de bolaryn sezbeıdi ǵoı.

Qalada jıyrma jyldaı osy mamandyqty kásiptegen fotosýretshi qolyndaǵy daıyn úldirdi keshegi ótken fýtbol jarysy týraly seriktesimen daýlasyp turyp baıqamaı, kúıdirip alǵanyn oǵan ózi esh qynjylmaı-aq:

Ah, dermo! — dep laqtyryp tastaǵanyn ol qaıdan bilsin. Fotograf úshin kúnde kúıip, artynan qaıta túsirip jatatyn myń san sýrettiń biri edi bul.

---