InfoHub Logo

Mańǵystaý óńiri ekenin bilemiz be?

Kúı, kúıshi degende eń aldymen oıymyzǵa artyna óshpes mura qaldyrǵan Qurmanǵazy Saǵyrbaıuly túsedi. Biraq, uly kúıshi shyǵarmashylyǵynyń sharyqtaý bıigi — Mańǵystaý jeri bolǵanyn jurttyń bári birdeı bile bermesi anyq. "Adaı", "Amandasar", "Manata", "Bozqańǵyr", "Qyzdanaıdyń qyrǵyny", "Tóremurat", "Aıjan qyz", "Balqaımaq", "Aqsaq kıik" sıaqty kúıleri Mańǵystaý jerinde dúnıege kelgen eken.

— Meniń arǵy atam Qonaqbaı Qurmanǵazymen jasy shamalas bolǵan adam. Onyń bes balasy Esenǵalı, Amanǵalı, Keńes, Demes, Ramazan ata qonysy bolǵan Naryn qumyndaǵy Qurman aýylynda turǵan. 1951 jyly pereselen jasap, ol jerlerdi zona qyldy. Mine, sol eriksiz, zorlap kóshirgenge deıin kúıshi anamyz Dına Nurpeıisovanyń aýyly bizden seksen shaqyrym qashyqtyqta bolypty, — dep áńgimeleıdi qazir Jańaózende turatyn oraldyq ónerpaz Isataı Ramazanuly. — Dına meniń atam Qonaqbaıdyń bes balasynyń biri Demespen qurdas eken, ekeýi de kúı ónerinde sol kezde Qurmanǵazydan keıingi tartqyshtar bolǵan. Dına Qurmanǵazynyń shákirti ári sazger bolsa, Demes kúıdiń jyraýy kórinedi. Bir kúıdi qaıtalamaı on eki saǵattaı tartqan kezi bolypty. 1938 jyly Dınanyń aıtýymen Ahmet Jubanov Demes atamdy Almatyǵa alyp ketkisi kelgen. Biraq, ol: "Elden ketpeımin", — dep óziniń uly Baqtygereıdi jáne aýyldas bala Qalı Jantileýovty jiberedi. Sońynan Baqtygereı maıdanǵa alynyp, qaza tabady da, Demestiń bizdiń tuqym biletin "Qaıran da, meniń qaraǵym" degen kúıi shyǵady. Ony men de tartyp úırendim.

Iá, Isataıdyń atalary Dınamen aralasqan, Qurmanǵazyny qartaıǵan shaǵynda kórgen adamdar. Ózi de óner dese, ishken asyn jerge qoıatyn Isataı bala kezinen úlkenderdiń áńgimesin qulaǵyna quıyp ósken.

Qurmanǵazynyń ákesi Saǵyrbaı Isataı — Mahambet kóterilisine qatysyp, qaza tabady. Kóterilisshilerge nıettes jas kúıshi olarǵa arnap "Kishkentaı" atty kúı shyǵarady. "Ázirshe qolymnan kelgeni osy kishkentaı ǵana kúı, qabyl alyńyzdar" degen oıdan týyndasa kerek. Kóteriliske qatysy bar dep tabylyp, Qurekeń de qýdalanyp, ustalady. Áýeli Astrahannyń, keıin Oraldyń túrmesine jabylady. Túrmede Lavochkın degen kisimen dostasyp, oǵan arnap "Laýshken" atty oınaqy bıge uqsas kúı shyǵarady. Kúıshi túrmeden qashar aldynda belgili "Túrmeden qashqan" kúıin shyǵarypty. Bul kúı mýzykadan habary mol Perovskııdiń de qulaǵyna shalynsa kerek. "Myna qyrǵyzǵa saq bolyńdar, qashyp ketip júrmesin. Kúı áýeni qashyp ketip bara jatqan adamdy megzeıdi", — degen eken. Aıtqandaı-aq, Qurekeń túrmeden qashyp shyǵady. Biraq, barar jeri, basar taýy qalmaǵandaı daǵdarady. Sońyna túsken ókimettiń quryǵy uzyn. Týyp-ósken jerinde baı-sultandar, naǵashy jurty Atyraýda — orys-kazak, Mańǵystaýdyń Kaspıı boıy orys bekinisteri. Ne de bolsa alysqa, orysy joq jerge keteıin degen oımen, aty-jónin jasyryp, senimdi dos-jarandarymen aqyldasyp, qurastyrmaly dombyrasyn qapshyǵyna salyp, astyna jaraý at minip, belgisiz uzaq saparǵa attanady. Aqtóbe men Atyraý aralyǵynda turatyn naǵashysy Tóremuratqa soǵady. "Tóremurat", "Sekirtpe" degen kúıleri bálkim osy sapardyń jemisi shyǵar.

Aqtóbe, Jem arqyly Mańǵystaý jerine aıaq basqan Qurekeń bir aýyldan ekinshi aýylǵa túsip júre beredi."Narynnan Qurmanǵazy degen ataqty kúıshi shyǵypty" degen uzynqulaq habar adaılar arasynda tarala bastaǵan kez bolsa kerek. Bir kúni bir aýyldyń shetindegi úıge túsken kúıshini qudaıy qonaq retinde úı ıeleri qarsy alyp, qurmet kórsetedi. Úıdiń tórinde ádemi qara dombyra ilýli tur. Sýsyn iship otyryp baıqasa, dombyra tartatyndaı, soǵan laıyqty kisini kóre almaıdy. "Otaǵasy da, áıeli de dombyra sherterdeı yńǵaıy joq sekildi, endeshe basqa bireý bar-aý, ol kim boldy eken" dep oılaǵan Qurekeń úıde adam joqta dombyrany shertip qarap, buraýyn buzyp jiberedi de, qaıta ilip qoıady. Keshki as aldynda 15-16 jasar qyz keledi. Tamaq jelinip bolǵan soń ákesi: "Qyzym, myna qonaq ekeýimizge dombyra tartyp ber" —deıdi. Aıjan ornynan turyp dombyrasyn alady da, buraýynyń buzylǵanyn baıqap renjıdi. "Seniń kıeli dombyrańa kim qol tıgizýshi edi," — dep ákesi jubatqan bolady. Aıjan dombyrasynyń buraýyn túsirip, qaǵyp-qaǵyp jibergende kúmbirlep shyǵa keledi. Sodan soń birinen-biri ótetin sulý áýenderdi tógildire jóneledi. Onyń tartysyna tánti bola tańdanǵan Qurmanǵazy áýeli súısine tań qalyp tyńdaǵanmen birazdan keıin delebesi qozady. "Iapyr-aı, myna qyz shynymenen menen asqany ma, qoı bulaı bola qoımas, buǵan ózimniń kim ekenimdi tanytaıyn", dep oılaıdy da:

— Qaraǵym, bizdiń jaqta bul tartysyńdy "bylaǵaı" deıdi, ákel, men qalaı tartýdy kórseteıin, — dep, dombyraǵa qolyn sozady. Sonda qyzdyń ákesi onyń sózine namystanyp:

— Ýa, qaraǵym, sen neni kókip kettiń, búkil Mańǵystaýda, qala berdi ısi qazaqta meniń qyzymdy kúı tartýdan jeńgen adam joq, myqty bolsań, el aldynda kúı tartysyp, jeńip kór, — deıdi.

Sóıtip adaıdyń ıgi jaqsylary, kóp halyq jınalyp, Aıjan ekeýin ortaǵa otyrǵyzyp, kúı tartysyn qyzyqtapty. Bir-birinen qalyspaǵan qos júıriktiń sheberligi teń túsken kórinedi. Iyqqa qoıyp, arqaǵa aınaldyryp, sekirtip, shoqytyp, qaǵytyp, Qurmanǵazy ne túrli tartysqa salsa da, Aıjan dál solaı qaıtalapty. Ońaı jeńe almasyn sezgen Qurekeń oń aıaǵyn qolymen ustap, dombyrany bashpaılarymen qaqqan kórinedi. Al, Aıjan kóp aldynda aıaǵyn jalańashtap kóterýdi uıat sanaǵan bolýy kerek, jeńilgenin moıyndapty. Sonda bir úlken kisi synaı qarap:

— Bizdiń qyzdy jeńgen beımálim jan Qurmanǵazy bolmaǵaı, biraq ol Tekeniń (Oral) túrmesinde dep estip edik. Eger bosap, ne qashyp shyqqan bolsa, dáý de bolsa Qurmanǵazy, — degen eken.

Qurekeń sóıtip adaılar arasyna keler-kelmesten tanylyp qalady. Qashannan meımandos, óner qadirin biletin jurt ony kóterip áketedi. Kóńili tasyǵan ol san túrli qaǵys-tartys ónerin salyp, halyqqa "Serpiler" degen kúıin shyǵarypty. Keıinnen kúı "Serper" atalyp ketipti. Dına Nurpeıisova apamyz bul kúı týraly: "Qurekeńniń ózindeı yńyrantyp, oınatyp, kúrsindirtip, serpiltip keltirý múmkin emes, meniń tartýym tek áýeni ǵana" degen eken.

Adaıdyń barmaǵynan bal tamǵan kúıshi qyzy Aıjannyń ónerine asa rıza bolǵan Qurmanǵazy "Aıjan qyz" atty kúı shyǵarǵan. Shalqar dalanyń ánurany ispettes "Adaı" kúıi uly kúıshiniń ózin ystyq yqylaspen qarsy alǵan erkóńil halyqqa kórsetken qurmeti.

Qurmanǵazynyń túrmeden qashyp, Mańǵystaýǵa asyp ketken habaryn estigen Kaspıı boıynyń orys-kazagy izdeý sala bastaıdy. Janynda tórt attyly kazagy bar ofıser kúıshiniń júrgen jerin bilip, ańdyp ustap alady. Bul habar lezde aýyl-aýylǵa taraıdy. Eldiń aýzy ýájdi kisileri jınalyp, orys-kazaktarǵa aqsha berip, aldyna mal salyp, Qurmanǵazyny bosatyp alady. Onymen qoımaı "Mańǵystaýda qaıtys boldy" degen donesenıe jazdyrtady. Sóıtip, Qurekeń Mańǵystaýda taǵy birneshe jyl júripti. Eldegi sheshesiniń habaryn estigende "Qaıran sheshem", óńirimizdiń ala-qula tóbelerin kórgende "Alataý", sondaı-aq "Manata" degen kúıler shyǵarǵan eken.

Kishi júzde handyq qulap, ótken umyt bola bastaǵan kezde Qurmanǵazy da eline qaıtýdy oıǵa túıedi. Týyp-ósken jerin saǵynyp, qýǵyn-súrgindi ómirin eske alyp shyǵarǵan kúıi "Balqaımaq" kórinedi. Narynǵa oralǵan kúıshi el aralap júrip, toǵyz jasar Dınaǵa kezdesedi. Nurpeıistiń úıinde qonaq bolyp, túnimen kúı tartqanynda kishkentaı qyz bala uıyqtaı almaı dóńbekship shyqqan kórinedi. Qurekeń ketkennen keıin es-tússiz jeti kún aýyrypty. Sandyraqtap, ákesinen dombyra suraı beripti. Dombyra qolyna tıisimen kúıshiniń túnimen tartqan kúılerin qaıtalap shyǵypty. Bul habardy uzyn qulaqtan estigen Qurmanǵazy qaıtyp oralyp, jas Dınany shákirt tutyp, batasyn beripti jáne onyń kúıshilik jolǵa túsýine kóp septigin tıgizgen eken.

Bul áńgimelerdi maǵan aıtqan Isataı Ramazanuly Narynda týyp-ósken ımandylyq jarshysy, aqynjandy azamat. Men kópshilikke jetsin, kezinde Qurmanǵazynyń shabytyna dem bergen Mańǵystaý sıaqty kıeli, áýlıeli topyraqta ósip kele jatqan jas býyn ǵıbrat alsyn degen nıetpen jazyp otyrmyn. Kúı atasy atanǵan Qurmanǵazy qaı ańyzǵa da sıatyn dara tulǵa ǵoı.

25.07.1996 j.

---