InfoHub Logo

Avtory - Bertold Breht.
E.Gaýptmanmen jáne K.Veılemmen birigip jazylǵan
Orys tiline aýdarǵan: S. Apta

QATYSÝSHYLAR
Makhıt, laqap aty - Mekkı-Qanjar
Djonatan Djeremıa Pıchem, "Kedeıdiń dosy" fırmasynyń qojaıyny
Selıa Pıchem, onyń áıeli
Pollı Pıchem, onyń qyzy
Braýn, London polısıasynyń basshysy
Lúsı, onyń qyzy
Djennı-Malına
Smıt
Kımbl, sváshennık
Fılch
Kóshe ánshisi
Bandıtter
Qaıyrshylar
Jezóksheler
Konsteblder

 

PROLOG

Mekkı Qanjar týraly ballada.

Sohodaǵy jármeńke.

Qaıyrshylar qaıyr tilep, urylar urlyǵyn jasap, serýendeýshiler serýen quryp júr.

Kóshe ánshisi (án salady).

Akýlanyń tister
Aqsıyp syrtqa shyǵady,
Al Mekkıde tek qanjar
Ol tyǵýly turady.
Akýla jemin óltirse,
Sý alqyzyl qan bolar
Mekkı — qanjar qan tókse,
Elemeı qoıý durysy.
Temza ózeni boıynda
Ajal oıran salýda
Oba emes kelgen — Mekkı ǵoı
Erik berip qarýǵa.
Adam toly kóshede
Máıit jatsa sýyǵan
Jaqyn mańda saırandap
Mekkı júr dep esepte
Meıer Shmýl joǵaldy,
Meıer Shmýl — baı shal ed,
Meıer murasy — Mekkıde
Dáıek qana joq, bizde.

Pıchem áıeli men qyzyn ertip shyǵady, ol sahnada soldan ońǵa qaraı serýendep ótedi.

Djennı Taýlerge qanjar qadaldy.

Jas pen kári túrshikti —
Mekkı-Qanjar — beıkúná
Serýendep júr alańsyz.
Alfons Glaıttiń ólimi
Ashylǵan joq áli de.
Mekkıden jaýap alar ma ed,
Múmkin emes, bul biraq.
Sohoda bir órt boldy -
Jeti sábı, bir shal óldi aqyry, -
Mekkı júrdi ol jerde,
Suraýy joq endi, ol órttiń.
Boıjetkenniń aryn tógip,
Emin-erkin saırandap
Júrgen osy jalǵyz Mekkı,
Ne sıqyry bar onyń?

Jezóksheler kúlip jatyr, olardyń arasynan bólinip bir adam shyǵyp, asyǵys ketip qalady.

Djennı-Malına. Mekkı-Qanjar degenimiz - osy, mine, ketti!

BİRİNSHİ BÓLİM

I

Adam balasynyń júregi qataıyp, qara tasqa aınalyp bara jatqanyna baılanysty kommersant Pıchem sińiri shyqqan kedeı, sorly baıqustarǵa arnap fırma ashty, bul jerde ol sormańdaılar eń tas júrek baıdyń da aıaýshylyǵyn týdyratyn turpatqa ıe bolyp shyǵady.

Djonatan Djeremı Pıchemniń fırmasy.

PICHEMNİŃ TAŃǴY ÁNİ

Oıan, adamzat, oıan
Bos nársege aldanba, júgensiz bol!
Arsyz ekenińdi kórip Qudaı
Yrys beredi úıip-tógip.
Qatynyńdy sat az tıynǵa!
Esh nárseden tartynba!
Qudaıdan qashyp qutylý joq:
Bir jaýap bolady, aqyry.

Pıchem (kópshilikke). Erekshe bir nárse oılap tabý kerek boldy, meniń jumysym — aıaýshylyq týdyrý. Adamǵa qatty áser etetin nárseler onsha kóp emes, az, óte az, jáne bir jamany — endi oılap taýyp, iske asyra bastasań, kóp uzamaı áserin toqtatady. Pende bitken oılamaǵan jerden tasbaýyrlana qalady. Sholaq qolyn sýmańdatqan qaıyrshyny alǵash kórgende shoshynyp, on pennı bere salar, ekinshi ret bes pennı beredi, al úshinshi márte shimirikpesten polıseı shaqyryp ustatyp jiberedi. Solaı. Jalyqtyrmaı, jynyna tımeı alý kerek aqshany.

Jeltartqyshtan "Bergen alǵannan táttirek" degen jazýy bar úlken plakat shyǵady.

Asa sheberlikpen bezendirilgen keremet ádemi, júıke tamyryńdy shymyrlatatyn bul jazýlardyń paıdasy ne? Báribir lezde áserin joǵaltady. İnjilden tórt, ári ketse bes jan baýraıtyn sóılem tabýǵa bolar, biraq paıdalana bastaǵan mezetten bastap qýatyn joıady. Mysaly, «Keń bolsań — kem bolmaısyń» degen danalyq - bar bolǵany úsh aptada kúshinen aıyryldy. Amal joq, jańasyn oılap tabý kerek. Barlyq úmit — İnjilde, biraq onyń ózi uzaqqa shappas.

Bireý esik qaǵady. Pıchem ashady; Fılch atty jas jigit kiredi.

Fılch. Pıchem jáne onyń kompanıasy ma?

Pıchem. Pıchem.

Fılch. «Kedeıdiń dosy» fırmasynyń ıesi siz be? Sizge keldim. Plakat dep osyny aıt! Naǵyz qazyna ǵoı bular! Nebir asyl sózderdiń kitaphanasy sizde shyǵar? Áıtpese siz sıaqty adam bunyń bárin oıdan shyǵardy degenge sený qıyn. Bilimińiz joq, al onsyz bulaı jazý múmkin emes.

Pıchem. Kimsiń, shyraǵym?

Fılch. Men jastaıymnan qıynshylyq kórgen adammyn. Sheshem maskúnem edi, al ákem bolsa, kartaqumar boldy. Ana meıirimin sezinbeı, jabaıy shópshe betimmen óstim, Áke qamqorlyǵy, otbasy jylýy degenderdiń barlyǵynan adamyn. Endi mine, osy turǵanda...

Pıchem. Sonymen, osy turǵanda ne bopty...

Fılch (yńǵaısyzdanyp). ... osy turǵanda qaltamda kók tıyn joq, qatigez taǵdyr tálkegine ushyrap, mańdaıynan sory arylmaǵan...

Pıchem. Jartasqa soǵylǵan qaıyqpyn, taǵysyn taǵylar... Sormańdaı jetimek, endi maǵan aıta qoıshy, bul balalarǵa arnalǵan ertegini qaı aýdandarda oryndap júrsiń?

Fılch. Túsinbedim, Pıchem myrza.

Pıchem. Bul qaıǵyly oqıǵany jurttyń aldyna shyǵyp ta áńgimeleıtin shyǵarsyń?

Fılch. Aıtpaǵym da sol, keshe ǵana Haılend-strıtte bir jaǵymsyz jaıt boldy. Men tynysh qana muńly keıippen qalpaǵymdy qolyma alyp buryshta turǵanmyn... oıymda esh nárse joq bolatyn...

Pıchem (qalta kitabyn aqtaryp). Haılend-strıt. Iá, dál solaı. Keshe Honı men Sem ustap alǵan silimtik sen ekensiń ǵoı. Onynshy aýdanda júrginshilerdi mazalaǵansyń. Birinshi ret bilmestikten aqymaqtyq jasaǵan ǵoı dep jeńil-jelpi soqqyǵa jyǵýmen shekteldik, biraq endi ustalsań, bir músheńdi aramen kesip, julyp tastaýǵa týra keledi.

Fılch. Toqtańyzshy. Endi ne isteımin, Pıchem myrza? Ol myrzalar meni kókala qoıdaı etip sabap, sizdiń aty-jónińiz jazylǵan qaǵaz tastap ketti. Eger sheshine bastasam, tula boıymda saý tamtyq joq ekenin kórer edińiz.

Pıchem. Ol úshin sheshiný kerek bolsa, jigitter jumystaryn durys oryndamaǵan eken. Myna sary aýyz balapan jylasam boldy, emshek paıda bolady dep tur. Eger toǵanyńdaǵy eń iri balyqty kórshiń ustap alsa, qaıter ediń?

Fılch. Pıchem myrza, meniń toǵanym joq.

Pıchem. Biz lısenzıany tek kásibı mamandarǵa ǵana beremiz (Fılchke qala josparyn maqtana kórsetedi). London on tórt aýdanǵa bólingen. Osy aýdandardyń birinde qaıyr tileımin degen kez kelgen adam Djonatan Djeremıı Pıchem kompanıasynan lısenzıa alýy kerek. Áıtpese kóshe bitken baqytsyz balalyq shaq qurbandaryna tolyp keter edi.

Fılch. Pıchem myrza, taqyr kedeılikpen aramda birneshe shılıń qana tur. Qazir qaltamda tek eki shılıń bar...

Pıchem. Jıyrma shılıń.

Fılch. Pıchem myrza! ("Ózgeniń qasiretine kóz jumyp qarama" degen plakatty jalbaryna nusqaıdy.)

Pıchem óz kezeginde áınekten qurylǵan stendti nusqaıdy. Onda "Bergenniń qoly sembeıdi" dep jazylyp tur.

On shılıń.

Pıchem. Aptasyna bir márte tabysyńnyń elý paıyzyn maǵan ákelip turasyń. Kıim-keshek alsań — 70 paıyzyn beresiń.

Fılch. Kıim-keshek degendi qalaı túsindik?

Pıchem. Ony fırma belgileıdi.

Fılch. Jumysqa qaı aýdanda kirisemin?

Pıchem. Beıker-strıt, 2-104. Jaraıdy, kıim-keshekpen elý paıyz bolsyn. Kishkene túsireıin.

Fılch. Minekekeıińiz (aqshany beredi).

Pıchem. Atyńyz kim?

Fılch. Charlz Fılch.

Pıchem. Durys. (Aıqaılaıdy) Pıchem hanym!

Pıchem hanym kelip kiredi.

Mynaý - Fılch. Úsh júz on tórtinshi nómir. Beıker-strıt aýdany. Ózim tirkeımin. Táj kıgizý rásiminiń aldynda iske kiriskeli otyrsyń, óte durys, saltanat kezinde kóp aqsha tabýǵa bolady. V ekıpırovkasy (shymyldyqty ashyp edi, arǵy jaqtan bes balaýyz músin kórindi).

Fılch. Bular ne taǵy?

Pıchem. Bular adam júregin selt etkizetin negizgi bes sorlylyq. Bulardy kórgen adam ádetten tys sezimderge boı aldyryp, ámıanyndaǵy aqshasymen qoshtasýǵa ázir kúıge túsedi.

A ekıpırovkasy: Kólik qurbany. Jaıdary múgedek (kórsetip beredi), qashanda kóńildi, qashanda qamsyz. Kesilgen qol ol áserdi kúsheıte túsedi.

B ekıpırovkasy: áskerı qyzmet qurbany. Mıy shaıqalǵandyqtan qol-aıaǵy dirildeıdi. Jıirkenish týdyrý arqyly áser etedi (qalaı ekenin kórsetip beredi). Keýdesindegi marapattar bolsa, jıirkenish qýatyn álsiretedi.

V ekıpırovkasy: ónerkásip qurbany. Beıshara zaǵıp nemese basqasha aıtqanda qaıyrshylyqtyń joǵarǵy úlgisi (zaǵıp jannyń senimsiz júrisine salyp Fılchke tym taqalyp jaqyndaıdy).

Fılch shoshynyp, yrshyp túsedi.

(Qaıyrshy keıpinen lezde shyǵyp, Fılchke tań qalyp qaraıdy, kenet aıqaılap jiberedi). Áı, seniń kóńiliń jumsaq qoı! Sen eshqashan qaıyrshy bola almaısyń! Bar qarym-qabiletiń ári ketkende júrginshi bolýǵa jetedi. Sonymen G ekıpırovkasy. Sılıa, sen taǵy ishkensiń be! Mıyń sý bop ketipti. Júz otyz altynshy kıiminiń sapasyna shaǵymdanyp ketti. Djentelmen kir kıim kımeıdi dep neshe ret aıttym saǵan! Júz otyz altynshy sý jańa kıimniń aqysyn tóledi. Aıanysh týǵyzý úshin balaýyzben azdap kúıdirip, birneshe tańba túsirseń jetetin edi. Mıyń istemeı qalǵan ba! Álde barlyǵy jalǵyz meniń moınymda ma?(Fılchke) Má, mynany kıip al, biraq baıqa, kútip kı.

Fılch. Óz zattarym she?

Pıchem. Fırmanyń menshigine ótedi. D ekıpırovkasy: kezinde óte jaqsy ómir súrgen, kerek deseńiz, bundaı kúıge túsemin dep eshqashan oılamaǵan jas jigit.

Fılch. Túsindim. Biraq burynǵy, baıqýatty ómirim týraly oqıǵany aıta bersem ne bolady?

Pıchem. Qulynym, óz basynan ótken qıynshylyqtar týraly jylap turyp aıtatyn adamǵa eshkim senbeıdi. Eger ishiń aýyrsa, ony jurttyń barlyǵyna jarıalap aıta bastasań, eldiń tek júregin aınytasyń. Suraq qoıyp basymdy qatyrma, jyrtyq shapanyńdy jamyl da iske kiris, bar!

Fılch. Kir sıaqty.

Pıchem oǵan tesilip qaraıdy.

Keshirińiz, qudaı úshin kershirińiz.

Pıchem hanym. Balam, tezirek bolshy, shalbaryńdy ustap kún batqansha turatyn jaıym joq.

Fılch (kúrt qyzbalanyp). Bátińkemdi sheshpeımin! Óltirseńiz de sheshpeımin. Baıqus sheshemnen qalǵan jalǵyz kóz, qansha sorly bolsam da báteńkemdi sheshpeımin!

Pıchem hanym. Basymdy qatyrma, aıaǵyń sasyq shyǵar baıaǵy.

Fılch. Qysta qaıda jýynady ekenmin!

Pıchem hanym ony shymyldyqtyń artyna kirgizip jiberedi, ózi sahnanyń sol jaq bóligine otyryp, kostúmdi útiktep, kúıdirip, balaýyzben bir nárse istep jatyr.

Pıchem. Qyzyń qaıda?

Pıchem hanym. Pollı ma? Joǵaryda!

Pıchem. Keshe álgi bireý taǵy kelgen be? Men joqta, jalmań etip jetip keledi eken.

Pıchem hanym. Munsha kúıgelek bolmasańshy, Djonatan. Odan artyq djentelmen joq. Kapıtan myrza bizdiń Pollıge ǵashyq.

Pıchem. Solaı de.

Pıchem hanym. Eger meniń taýyqtyń mıyndaı mıym bolsa, túsingenim — Pollıǵa da ol unaıdy.

Pıchem. Selıa, qyzyń ekeýiń meni mıllıoner kóresińder me? Ony sol kapıtanǵa baıǵa bergeli otyrǵannan saýmysyń? Bizdiń bıznestiń syry syrtqa shyqsa boldy, bittim deı ber. Kór de tur, qyzyń kapıtanmen ońasha qalǵanda búkil qupıamyzdy aıtady. Shynymen sen tapqan qyz bolsa, qurydyq deı ber!

Pıchem hanym. Qyzyń týraly oıyń endi belgili boldy!

Pıchem. Men ol týraly jetisken eshnárse oılamaımyn! Qumarlyqtan basqa basynda túk joq!

Pıchem hanym. Bul endi senen daryǵan minez.

Pıchem. Baıǵa tımek! Qyzym maǵan ash adamǵa nan qalaı kerek bolsa solaı qajet! (İnjildi paraqtaıdy). Bul jóninde tipti İnjilde de aıtylǵan. Baıǵa tıý degen naǵyz ońbaǵandyq! Men ony qalaıda toqtatýym kerek.

Pıchem hanym. Djonatan, sen topassyń.

Pıchem. Topas! Ol myrzanyń aty kim?

Pıchem hanym. Ony eldiń bári kapıtan dep ataıdy.

Pıchem. Mine qyzyq, atyn da bilmeısińder.

Pıchem hanym. Ol bizdi «Teńiz jándigindegi» bı keshine shaqyrdy, endi ne qujatyn suraımyz ba? Óte sypaıy, jaqsy jigit.

Pıchem. Qaıda shaqyrdy deısiń?

Pıchem hanym. "Teńiz jándigine", bı keshine.

Pıchem. Kapıtan? "Teńiz jándigi"? Tak-tak-tak...

Pıchem hanym. Appaq qolǵabyn sheshpeıdi, maǵan da, qyzyńa de saýsaq tıgizgen emes.

Pıchem. Aq qolǵap!

Pıchem hanym. Ol appaq, juqa qolǵabyn eshqashan sheshpeıdi bilgiń kelse.

Pıchem. Solaı de. Aq qolǵap, pil súıeginen jasalǵan taıaq, jaltyraǵan bátińke, perishtedeı súıkimdi...

Gopoja Pıchem. Sen ony qaıdan bilesiń?

Fılch shymyldyqtan shyǵady.

Fılch. Pıchem myrza, maǵan mátin daıyndap beresiz be? Men júıeli jumys istegendi unatam. Ne bolsa sony myljyńdaǵandy sýqanym súımeıdi.

Pıchem hanym. Aqymaqqa da júıe kerek!

Pıchem. Ol aqymaq emes, aqymaqtyń rólin oınaıdy, búgin keshki altyda kel. Úıretemiz. Endi bar, ket!

Fılch. Úlken rahmet, Pıchem myrza, myń da bir rahmet (ketedi).

Pıchem. Elý paıyz! Umytpa! Al endi ol myrzanyń kim ekenin aıtaıyn saǵan. Ol - Mekkı-Qanjar! (baspaldaqpen Pollıdiń bólmesine júgiredi)

Pıchem hanym. Qudaıym-aý! Mekkı-Qanjar! Iısýse! Qudaıym-aý, jar bola gór bizge! Pollı! Pollı aman ba?

Pıchem jaı basyp qaıtyp keledi.

Pıchem. Pollı úıge qonbapty, tósek-orny sol kúıi jaıylmaǵan.

Pıchem hanym. Manýfaktýra qojaıynymen keshki asqa ketken shyǵar, árıne, árıne, solaı, Djonatan!

Pıchem. Osyǵan ılana turaıyq kishkene!

Shymyldyq jabylady.

Erli-zaıypty Pıchemder rampaǵa jaqyndap án salady. Sary tústi jaryq. Organǵa sham túsip tur. Joǵarydan úsh shyraqty shamshyraq túsedi. Plakattaǵy jazý:

TİL ALMAITYNDAR SALATYN ÁN

1

Pıchem.

Úıde qalyp,
Jaıly tósekte uıyqtaǵylary kelmeıdi.
Qyzyq izdeıdi
Ómir lázzatyn sezinbek.
Pıchem hanym.
Sohoda Aı da týdy jarqyrap,
Qarǵys atqyr kúbir shyqty
«Djonnı, meni tastama
Djonnı, qysyp qushaqta» deıdi!

2

El qatarly
Momyn tirlik etpeıdi
Qumarlyqqa boı aldyryp
Qurdym izdeıdi batatyn.
Ekeýi birigip.
Sohoda týǵan aı da joq?
«Janym, qysyp qushaqta
Janym, meni tastama» degen
Kúbirdiń de úni óshken.
Kúresinde qaldyryp
Mahabbat jaıyna kete bardy.

II

Sohodaǵy jataq úılerde Mekkı-Qanjar Pollı Pıchemge, Kedeıler koroliniń qyzyna úılenip, toı jasap jatyr. Bos atqora.

Mattıas (laqap aty — Tıyn, atqoraǵa jaryq túsirip tur; qolynda revolveri bar). Kim kele jatyr, qolyńdy kóter!

Makhıt kiredi, rampa boıymen ári-beri júr.

Mak. Kim bar?

Mattıas. Eshkim joq! Toıdy bastaı bersek bolady.

Pollı (qalyńdyq kóılegimen shyǵady). Bul atqora ǵoı!

Mak. Aqyrǵa otyra turshy, Pollı. (Kórermenge.) Búgin myna atqorada meniń úılený toıym bolady, qalyńdyǵym Pollı Pıchem degen boıjetken, maǵan jar bolýǵa óz erkimen kelisip otyr.

Mattıas. Búkil London seniń bul qadamyńdy batyldyq dep baǵalaıdy. Pıchem myrzanyń jalǵyz qyzyn alý degen... Aqylǵa syımaıdy.

Mak. Pıchem myrza degen kim?

Mattıas. Ony tyńdasań, Londonda odan asqan baıqus joq.

Pollı. Atqorada kim toı jasaıdy. Onyń ústine bóten bireýdiń atqorasy. Bundaı jerge shirkeý qyzmetkerin qalaı shaqyramyz? Jańa ómirdi bulaı bastaǵan jaqsylyq emes, Mak. Bul - ómirde bir-aq márte bolatyn mezet qoı.

Mak. Janym meniń, barlyǵy sen qalaı aıtsań, solaı bolady. Qoryqpa. Barlyǵyn jaqsylap uıymdastyramyz.

Mattıas. Mine, jıhaz da jetti.

Júk mashınalarynyń gúrili estiledi. Birneshe erkek kilem, jıhaz, ydys-aıaq alyp kiredi. Atqora sándi, keremet bólmege aınalady.

Mak. Eski-qusqy ma barlyǵy?

Sahnanyń sol jaq bóligine syılyqtaryn qoıyp, kelýshiler qalyńdyqty quttyqtap, kúıeý balanyń aldynda esep berip jatyr.

Djekob (laqap aty - İlgek). Quttyqtaımyn! Djınder-strıt, on tórtte, ekinshi qabatta adamdar boldy. Aldymen solardan qutyldym.

Robert (laqap aty - Ara). Quttyqtaımyn. Strendte konstebldiń jany jahanamǵa ketti.

Mak. Aqymaqtar.

Ed. Qolymyzdan kelgenniń bárin istedik, biraq Vest-Endte úsh adamdy qutqarý múmkin bolmady. Quttyqtaımyn.

Mak. Topastar, aqymaqtar.

Djımmı. Bir shaldyń azdap mazasyn alýǵa týra keldi. Biraq óle qoımas, quttyqtaımyn.

Mak. Qan tókpeńder degenim qaıda. Qandy oılasam, qusqym keledi. Eshqashan isker adamǵa aınalmaıtyn shyǵarsyńdar. Adam jegishsińder sender!

Ýolter (laqap aty - Jylaýyq Tal). Quttyqtaımyn. Jarty saǵat buryn ǵana myna klavısın gersogıná Somersetshırskaıaniki bolatyn.

Pollı. Mynaý ne?

Mak. Unaı ma saǵan, Pollı?

Pollı (jylaıdy). Baıqustar! Qaıdaǵy bir jıhazǵa bola.

Mak. Osyny da jıhaz deıdi ǵoı! Eski-qusqy bir nárse! Sen durys aıtyp tursyń. Klavısın qyzyl aǵashtan jasalǵan, dıvan bolsa renesans úlgisinde. Joq, buny keshirýge bolmaıdy. Ústel qaıda?

Ýolter. Ústel deısiz be?

Aqyrǵa birneshe taqtaı qoıady.

Pollı. Ah, Mak! Ne degen baqytsyz baıqus edim! Pastor kelmeı-aq qoısa eken.

Mattıas. Keledi, árıne. Men oǵan joldy ábden túsindirdim.

Ýolter. Ústel de daıyn!

Mak (Pollıdiń jylaǵanyn kórip). Áıelim qapa bolyp jatyr. Oryndyqtar qaıda? Klavesın bar, oryndyq joq. Ne oılap júrsińder! Toıym kúnde bolyp jatyr ma? Aýyzyńdy jap, Jylaýyq Tal! Kúnde kúnim túsip jatyr ma senderge? Birinshi kúni-aq áıelimdi jylattyńdar.

Ed. Qadirli Pollı...

Mak (basyndaǵy qalpaǵyn qaǵyp túsiredi). "Qadirli Pollıdi» kórsetem saǵan! Basyńdy jaram! Qadirli Pollı deıdi ǵoı, nemene bop pa ediń onymen?

Pollı. Uıalmaısyń ba, Mak!

Ed. Ant eteıin...

Ýolter. Sýdaryná, eger jıhaz jetpeı jatsa, dereý aıtyńyz biz...

Mak. Klavesınderiń qyzyl aǵashtan, birde bir oryndyq joq. (Kúledi). Qalyńdyqtan suraıyq, bul qalaı boldy sonda?

Pollı. Bola bersin, eshnárse etpeıdi.

Mak. Eki oryndyq jáne dıvan. Eki jas edenge otyra ma sonda!

Pollı. Qalaı bolǵany endi!

Mak (lezde sýyp). Jandaryńnyń barynda klavesınniń aıaqtaryn aralap alyp tastańdar!

Tórt bandıt (klavısınniń aıaǵyn aralap otyryp ándetedi).

Bıllı Lodjın men Merı Saıer

Úılenipti — qyzyq-aı!

Baqytty bola bersin ekeýi!

Nekege turýǵa kelgende

Kúıeý esin

Qalyńdyq onyń esimin bilmeıdi

Ǵajap qandaı!

Ýolter. Kórdińiz be, sýdaryná, qandaı tamasha: keremet oryndyq shyqty!

Mak. Djentelmender, ústilerińdegi kıimdi aýystyrýlaryńyzdy ótinemin, bul jerde kim kóringenniń emes, meniń toıym ótkeli jatyr. Pollı, sen tamaqpen aınalys, qajettiń bárin sebetterden tabasyń.

Pollı. Toı taǵamy osy ma? Barlyǵy urlyqpen keldi me, Mak?

Mak. Álbette, álbette.

Pollı. Qazir esikti qaǵyp sherıf kirip kelse qaıter eń?

Mak. Sol kezde kúıeýińniń ondaı jaǵdaılarda ne isteıtinin kórer eń.

Mattıas. Múmkin emes jaǵdaı. Atty polısıa qazir túgel Patshaıymnyń janynda júr. Juma kúni táj kıgizý saltanaty bolady (basqa bandıttermen birge bólme túkpirine ketedi).

Pollı. Eki pyshaq, on eki shanyshqy. Ár oryndyqqa bir pyshaqtan.

Mak. Ne degen topastar! Shynaıy baýkespe osylaı jumys isteı me, aıtshy? Shákirttiń shatpyraǵy ǵoı. Óner degennen habarsyz sorlylar. Chıpaendeıldi On Tórtinshi Lúdovıkten aıyra almaıdy. Qaıtesiń.

Bandıtter frak pen smokıng kıip qaıtyp oralady. Ókinishke qaraı, ózderin ustaý máneri men turpaty bul ásem kıimde qorash kórinip tur.

Ýolter. Shynyn aıtý kerek, barynsha baǵaly zattardy alǵymyz keldi. Aǵashyna nazar aýdaryńyz. Joǵarǵy suryptaǵy materıal.

Mattıas. Tss! Tss! Ruqsat etińiz, kapıtan...

Mak. Pollı, beri kelshi.

Kúıeý bala men qalyńdyq mańǵaz keıippen qatar turady, olar quttyqtaý sózderdi qabyldaýǵa ázir.

Mattıas. Osy bir eń baqytty kúni, dálirek aıtqanda tań shapaǵy araılap atqan kúni, kapıtan sizdi ómirińizdegi jańa, baqytty betburyspen quttyqtaýǵa ruqsat etińiz. Sizdi shyn júrekten, qyzý quttyqtaımyn. Jaratýshy ıem dúnıedegi barlyq jaqsylyqty sizdiń shańyraǵyńyzǵa buıyrtsyn. Tátti sózderden loqsyp bara jatyrmyn. Sonda da shydaıyn. Bir sózben aıtqanda, eńseńiz eshqashan túspesin, dostym! (qolyn alyp silkileıdi).

Mak. Rahmet, Mattıas, bir jasattyń.

Mattıas (kóńili bosap, Makty quttyqtap, Pollıdiń qolyn qysady). Iá, ıá, bul - júrektiń úni. Sonymen, eńseń túspesin, basqasha aıtqanda, (kúlip) barlyq músheń tik bolsyn, eshqashan tómen túspesin.

Qonaqtar qarqyldap kúledi. Kenet Mak bolar bolmas qımyl jasaıdy, Mattıs sylq qulaıdy.

Mak. Jap aýyzyńdy. Bundaı boǵaýyzyńdy Kıttıge saqta. Seniń jálabyńa sol unaıdy.

Pollı. Mak, dóreki bolmasańshy.

Mattıas. Kıttıdi nege jálap deısiń... (áreń kóterilip).

Mak. O, bul seniń jandy jeriń be edi?

Mattıas. Men Kıttıge eshqashan boǵaýyz aıtpaımyn, men ony qatty syılaımyn. Sen ondaı nárseni túsinbeısiń. Ózińniń aýyzyńnan boǵaýyzsyz bir sóz shyqpaıdy. Lúsı maǵan aıtpady ǵoı deısiń be, jan túrshigedi. Seniń qasyńda men lordpyn bile bilseń.

Mak oǵan tesilip qaraıdy.

Djekob. Boldy, boldy, bunda toı bolyp jatyr ǵoı.

Bandıtter Mattıasti shetke alyp ketedi.

Mak. Pollı, qalaı toı unap jatyr ma? Neke qıý salatanaty kezinde aınalań nájiske toly. Kúıeýińniń dostarynan bundaı opasyzdyq kútpegen bolarsyń. Bul saǵan sabaq bolsyn.

Pollı. Barlyǵy durys sıaqty.

Robert. Sandyraq. Eshkim eshkimge opasyzdyq jasaǵan joq. Pikirler qaıshylyǵy qashanda múmkin. Seniń Kıttıińniń eshkimnen esh jeri artyq emes. Endi syılyǵyńdy tapsyr.

Barlyǵy. Káne, káne!

Mattıas (renjigen únmen). Minekı.

Pollı. Toıǵa syılyq! Ne degen jomart edińiz, Mattıas-Tıyn myrza. Mak, qarashy, qandaı keremet, uıyqtaǵanda kıetin kóılek syılap jatyr!

Mattıas. Bálkim bul da dórekilik shyǵar, kapıtan?

Mak. Bopty, jetedi. Búgin eshkimdi renjitkim kelmeıdi.

Ýolter. Onda turǵan ne bar eken? Chıppendeıl! (Chıppendeıl mánerinde jasalǵan úlken saǵattyń jabýyn ashady).

Mak. Lúdovık.

Pollı. Keremet saǵat. Men ne degen baqytty edim. Aıtarǵa sózim joq, siz sondaı keremet sypaıysyz. Tek óz úıimizdiń joq ekeni ókinishti, solaı emes pe,

Mak?

Mak. Buny tek basy dep esepte. Kóp rahmet, Ýolter. Bopty, dúnıe-múlikti keıinge ysyraıyq, keshki asqa bas qoıalyq!

Djekob (ózgeleri dastarhan qamyna kirisip ketkende). Men, árıne, taǵy da qur qol keldim (kenet Pollıge qarap qyzýlanyp sóılep), senińizshi, sýdaryná, sheksiz ókinemin, óte ókinemin. Keshirińizshi.

Pollı. Onda turǵan eshnárse joq, Djekob-İlgek myrza.

Djekob. Jigitter syılyqty úıip-tógip tastady, men ǵana aqymaq basym qur qol kelippin. Túsinińizshi. Áıteýir bir joly bolmaıtyn sorlymyn. Bir nárseden bir nárse shyǵyp, únemi jolym jabylady da júredi. Aıta bastasam, tań qalasyz. Mysaly, jaqynda Djennı-Malınany kezdestirdim. «O, kári jezókshe, qalaısyń» dedim (art jaǵynan ózine tesile qaraǵan Makty baıqap, tez ketip qalady)

Mak (Pollıdi otyrǵyzyp). Búgin eń dámdi tamaqty ǵana jep ishesiń, Pollı. Ótinemin!

Barlyǵy otyrady.

Ed (servısti kórsetip). Ádemi tárelkeler. "Savoı" qonaq úıinen aldym.

Djekob. Al myna maıonez qosylǵan jumyrtqa - Selfrıdjden. Qazdyń baýyrynan jasalǵan pashtet te bar edi, biraq túbi tesik eken, Djımmı ashýlanyp, jol-jónekeı bárin jep qoıdy.

Ýolter. Mádenıetti adamdar «tesik» dep aıtpaıdy.

Djımmı. Jumyrtqany jalmap jeı bermeseńshi, Ed. Qaıda otyrǵanyńdy umytpa!

Mak. Án salsaq bolar edi. Bir jaqsy, sypaıy án bolsa.

Mattıas (kúlkiden ólip). Sypaıy deısiń be? Keremet sóz. (Maktyń ózine tesilip qaraǵanyn sezip qoıa qoıady).

Mak (qasynda otyrǵannyń tárelkesin qaǵyp túsiredi). Men negizi dereý tamaq jeı bastaımyz dep oılaǵan joqpyn. Shoshqasha bylshyldatyp, eńserip bara jatyrsyńdar, al men aldymen sáıkes kóńil-kúı bolsa dep edim. Ádette esi durys adamdar bundaı toıda kóńil kóterip, saýyq qurady.

Djekob. Sonda qalaı?

Mak: Barlyǵyn ózim oılap tabýym kerek pe? Men senderden opera surap turǵan joqpyn ǵoı. Tamaq pen boǵaýyzdan ózge esh nárse oılap taba almadyńdar ma? Dál osyndaı sátteri, syn saǵatynda dostaryńnyń shyn bet-beınesi anyqtalady eken.

Pollı. Albyrt balyǵy keremet, Mak.

Ed. Bundaı balyqty buǵan deıin shaınap kórmegen shyǵarsyz. Mekkı-Qanjardyń jary bolsańyz, áli talaı tańsyq tamaqtyń dámin tatasyz, Mak — bıik ıdealdarmen ómir súretin boıjetken úshin tamasha kúıeý. Bul týraly keshe ǵana Lúsıǵa aıtqanmyn.

Pollı. Lúsı? Lúsı degen kim, Mak?

Djekob (yńǵaısyzdanyp). Lúsı? Jaı ásheıin, mán bermeýińizdi ótinemin.

Mattıas dastarhan basynan turyp, Pollıdiń artqy jaǵyna baryp, Djekobqa aýyzyńdy jap dep ymdaıdy.

Pollı (art jaǵyndaǵy Mattıasty baıqap). Qol jalǵap jibereıin be? Tuz kerek pe?.. Ne deısiz, Djekob myrza?

Djekob. Jo-joq, boldy, boldy. Jalǵyz tilegim — úndemeı ǵana tynysh otyrý. Áıtpese bir qarasań, artyq nárse aıtyp, kópirip otyrǵanyńdy bir-aq baıqaısyń.

Mak. Qolyńdaǵy ne, Djekob?

Djekob. Pyshaq, kapıtan.

Mak. Al tárelkeńdegi she?

Djekob. Albyrt, kapıtan.

Mak. Sen ne albyrtty pyshaqpen kesip jep otyrsyń ba? Ondaıdy qaıdan kórip ediń, Djekob. Pollı, sen she, sen kórip pe eń bundaıdy? Nadan maqulyqtar ǵana osylaı jasaıdy, Djekob. Ózińdi durys ustap úıren. Pollı, biz seni áli sharshatamyz. Myna maldardan kóregendi jerde abyroıdy tókpeıtin adam tárbıelep shyǵý ońaı emes. Kóregendi jer degenniń ne ekenin bilesińder me ózderiń?

Ýolter. Kótendi jer deı me?

Pollı. Fı, Ýolter myrza!

Mak. Demek án salyp, toıdyń sánin keltirýden bas tartasyńdar ǵoı. Demek meniń toıym kóńilsiz, shyraısyz ótse de, túk emes bolyp tur ǵoı. Kúzetke nege adam qoımaǵansyńdar? Álde sender rahattanyp tamaqtanyp alǵansha esiktiń aldynda ózim turaıyn ba? Meniń esebimnen qamsyz toılańdar endeshe.

Ýolter (jaqtyrmaı). «Meniń esebimnen» degendi qalaı túsindik?

Djımmı. Qoı, Ýolter! Men shyǵamyn. Bul jerge báribir deni durys jan jýı qoımas! (shyǵyp ketedi).

Djekob. Qazir barlyǵymyzdy polısıa ustap áketse qalaı qyzyq bolar edi!

Djımmı (júgirip kirip). Eı, kapıtan, oıbaı!

Ýolter. Braýn-qabylan ba!

Mattıas. Joq, shirkeýden Kımbl ákeı keldi!

Kımbl kiredi.

Barlyǵy (aıqaılap). Qaıyrly kesh, qadirli ákeı!

Kımbl. Áreń taptym ǵoı! Qandaı qońyrqaı ǵana jerge jınalǵansyńdar. Biraq óz úıim óleń tósegim deýshi me edi.

Mak. Gersog Devonshırskııdiń atqorasy ǵoı.

Pollı. Amansyz ba, Kımbl ákeı. Osy bir baqytty kúni dál sizdiń kelip, nekemizdi qıatynyńyzǵa qýanyshtymyn, bilseńiz ǵoı óte, óte...

Mak. Al endi Kımbl ákeıdiń aq nıetpen attaǵan qadamyna oraı bir án shyrqap jiberińder.

Mattıas. "Bıll Lodjın men Merı Saıer"-di aıtsaq qalaı bolar eken?

Djekob. "Bıllı Lodjın"-di aıtýǵa bolady.

Kımbl. Qanekı, shyrqap jiberińder, balalar!

Mattıas. Bastaıyq, myrzalar.

Úsh erkek (óz-ózderine senimsiz keıippen turyp, qalaı bolsa solaı, shashyrańqy aıtady).

KEDEILERGE ARNALǴAN TOI ÁNİ

Bıllı Lodjın men Merı Saıer
Úılenipti — qyzyq-aı!
Baqytty bola bersin ekeýi!
Nekege turýǵa kelgende
Kúıeý esin
Qalyńdyq onyń esimin bilmeıdi
Ǵajap-aı!
Áıelińe senimdimisiń? Joq!
Adal bolýǵa ázirmisiń? Joq!
Olaı bolsa, baqytty bol!
Bıllı Lodjın zar qaqty
Qatyn oǵan kerek emes tutastaı
Ah, shoshqa-aı!

Mak. Bar bolǵany osy ma? Ne degen beısharalyq!

Mattıas (qaıta kúlkige shashalyp). Beısharalyq degen — taýyp aıtylǵan sóz myrzalar, dál solaı, beısharalyq.

Mak. Jap aýyzyńdy!

Mattıas. Ot-jalyn jetispeı jatyr degim keledi, shabyt joq.

Pollı. Qudaıym-aý, eger óner kórsetkileriń kelmese, men ózim talaptanyp kóreıin. Birde shaǵyn kabakta bir qyzdy kezdestirip edim. Sohoda tórt penstik kabaktar bar. Solardyń birinde. Ydys-aıaq jýatyn boıjetken edi. Eldiń bári ony keleke etetin. Al ol bárine sondaı qyzyq sózdermen jaýap beretin. Qazir esime túsireıin. Elestetip kórińizdershi, kir-kir sóre, ol kúni boıy sonda turady. Shelekke stakandardy súńgitip shyǵyp, qolyndaǵy las shúberekpen súrtetin de jatatyn. Sizder turǵan jerde ony mazaq etip, qarqyldap kúlip erkekter otyratyn. Uqsas bolý úshin, sizder de kúlińizder. Kúle almasańyzdar — qajet emes (jaılap ándetip, qolyndaǵy eles stakandardy jýady). Endi bireýińiz (Ýolterdi nusqap) mysaly, siz «Djennı, kemeń qashan keledi?» dep surańyz.

Ýolter. Djennı, kemeń qashan keledi?

Pollı. Al endi taǵy bireý, mysaly siz: "Qaraqshynyń qalyńdyǵy, Djennı, áli stakan jýyp júrsiń be?" dep surańyz.

Mattıas. Qaraqshynyń qalyńdyǵy, Djennı, áli stakan jýyp júrsiń be?

Pollı. Iá, durys, endi men bastaımyn.

Erekshe sary jaryq quıylady. Organ jaryq túsedi. Joǵarydan úsh shyraqty sham túsedi. Plakatqa jazylǵan tómendegi jazý shyǵady:

QARAQSHY DJENNI

1

Men munda stakan jýamyn, myrzalar
Túnde tósek jaıamyn
Bir pennı berip, eseptesesińder
Eski-qusqy kıimimdi kórip, kúlesińder
Biraq meniń kim ekenimdi qaıdan bilesińder?
Kúnderdiń bir kúni jaǵalaýdan áldekim
Meni de daýystap shaqyrady
Kúlkimdi estip, sender tań qalasyńdar.
Sebebi jaǵaǵa kelip
Qyryq zeńbirekti
Úsh machtaly keme turady.

2
«Eı, stakandy súrt» deıdi
Pennı berip aldaıdy
Tıyndy alyp, tósek jaıamyn
Biraq meniń kim ekenimdi bilgende
Ol tósekte mas bolsań da
Uıyqtaı almassyń, áýmeser.
Kúnderdiń bir kúni jaǵadan
Gúrildegen dybys shyǵar kóresiń.
Meniń kúlkimdi estigen
Jan túrshiger sol sátte
Dúrsildetip oq atar
Qyryq zeńbirekti
Úsh machtaly alyp keme.

3
Jaǵdaılaryń qıyn bolar, myrzalar!
Qabyrǵalar qulap jatar jarylyp,
Shahar degen jermen jeksen bir sátte
Bul tozaqta jalǵyz traktır saý qalar.
Sonda bul ne qupıa dep
El-jurt sheksiz tań qalar
Kimdi aıady myna tajal, kim aman qaldy tozaqtan
Jalaýyn kenet kóterer
Qyryq zeńbirektiÚsh machtaly alyp keme.

4
Túste teńizshiler jaǵaǵa shyǵyp,
Ádil sot bolad jer betinde
Odan qutyla almaıdy sonda eshkim.
Barlyǵyńdy baılap-matap aldyma alyp keledi.
Tapa tal túste teńiz jaımen dem alar,
Barlyǵyn túgel qyryńdar dep buıryq berem
Sol sátte uly maıdan bastalady.
Barlyǵyńnyń bastaryń shabylyp
Qanǵa bógip ólesińder.
Al men qyryq zeńbirekti
Úsh machtaly kemege minip
Alys saparǵa attanam.

Mattıas. Óte tamasha. Qyzyq eken? Óte jaqsy aıtyp shyqty!

Mak. Qyzyǵy qalaı? Aqymaq, saǵan nemene qyzyq bolyp kórinip tur? Bul degeniń óner ǵoı, al sen qyzyq deısiń. Pollı, óte keremet oryndadyń. Biraq bul buralqy tóbetter, Ákeı keshirińiz, bundaı bıik nárseni túsinýshi me edi. (Pollıge sybyrlap). Maǵan yrbalańdaǵanyń unamady, bolashaqta esińde bolsyn.

Dastarhan basyndaǵylar qarqyldap kúlip, shirkeý qyzmetkerin mazaq ete bastaıdy.

Qolyńyzdaǵy ne nárse, Kımbl ákeı?

Djekob. Pyshaq, kapıtan.

Mak. Al tárelkeńizdegi she, Kımbl ákeı?

Kımbl. Albyrt balyq tárizdi.

Mak. Solaı deńiz. Demek albyrtty pyshaqpen kesip jep otyrsyz ǵoı?

Djekob. Albyrtty pyshaqpen kim kesip jeıdi, masqara ǵoı mynaý... bul degeniń...

Mak. Shoshqa, túsindiń be endi, Djekob? Úıren.

Djımmı (júgirip kiredi). Eı, kapıtan, oıbaı! Sherıf keldi.

Ýolter. Braýn, Braýn-Qabylan!

Mak. Iá, Braýn-Qabylan, durys aıtasyńdar. Londonnyń bas sherıfi, Braýn-Qabylannyń tap ózi. Aǵylshyn polısıasynyń irgetasy dál qazir kapıtan Makhıtanyń qońyrqaı baspanasyna bas suǵady. Úırenińder!

Bandıtter tyǵyla bastaıdy.

Djekob. Oıbaı, dar aǵashyna tike aparatyn jol ǵoı bul.

Braýn kelip kiredi.

Mak. Sálem, Djekkı!

Braýn. Sálem, Mekkı! Ýaqytym tyǵyz, bir-aq mınýtqa kirip otyrmyn. Bireýdiń atqorasyn paıdalanbasań bolmaıtyn ba edi? Taǵy da zań buzý ǵoı mynaýyń.

Mak. Amal joq, paıdalanýǵa týra keldi, ornalasqan jeri óte yńǵaıly, Djekkı. Mak dosyńdy umytpaı, toıyma kelgeniń úshin myń da bir rahmetimdi aıtamyn. Qazir zaıybymmen tanystyraıyn, qyz kezindegi aty-jóni Pollı Pıchem. Pollı, al mynaý Braýn Qabylan. Qalyń qalaı, dostym (ıyǵynan qaǵady)? Al mynalar meniń dostarym, Djekkı. Buryn da talaı kezdestirgen shyǵarsyń?

Braýn (jaqtyrmaı). Men qazir qyzmet babynda emespin, Mak.

Mak. Olar da (dostaryn shaqyrady).

Bandıtter tasadan qoldaryn kóterip shyǵady.

Eı, Djekob!

Braýn. Bul Djekob-İlgek. Ońbaǵan!

Mak. Mynaý Djımmı, mynaý Robert, minekı, Ýolter batyr!

Braýn. Jaraıdy, búginshe barlyǵyn umyta turaıyq.

Mak. Mynaý Ed, mynaý Mattıas!

Braýn. Otyryńyzdar, myrzalar, otyryńyzdar!

Vse. Rahmet, sýdar.

Braýn. Eski dosym Maktyń súıkimdi zaıybymen tanysqanyma qýanyshtymyn.

Pollı. Qoıyńyzshy, sýdar!

Mak. Kel, otyrsańshy, kári qaqpas, vıskıden aýyz tı. Pollı, myrzalar! Aldaryńyzda turǵan myna adamdy koróldiń zańdy buıryǵy ózge pendelerdiń deńgeıinen anaǵurlym joǵary kóterdi, biraq sóıte tura ol maǵan adal dos bolyp qala bildi, nebir surapyl borandy kúnderi jáne taǵysy taǵy basqa jaǵdaılarda qasymnan tabyldy. Braýn, ishiń sezip otyrǵan shyǵar, men sen týraly aıtyp otyrmyn. Ah, Djekkı, Úndistandaǵy qyzmetimiz esińde me? Sen de, men de soldat edik. Soldat ánin shyrqaıyqshy, Djekkı.

Ekeýi de ústel basyna otyrady.

Erekshe sary jaryq quıylady. Organǵa jaryq túsedi. Joǵarydan úsh shyraqty sham túsedi. Plakatqa jazylǵan tómendegi jazý shyǵady:

SOLDAT ÁNİ

Mak pen Braýn.

1
Djon jaldandy, Djımmı qolǵa tústi,
Djordjı serjant atandy.
Biraq armıa soldat jaıyn suramaıd
Armıada tek buıryq bar.
Gıbraltar men
Peshavaraǵa deıin
Zeńbirek bizge jastyq boldy.
Eger jańadan
Sarǵysh, qyzǵylt
Qara tústi násil shyqsa
Biz olardy
Qýyryp jeımizTram-tam.

2
Djonnı kórpe jaıly oılaıdy,
Djımmı jyly vıskıden loqsydy.
Djordjı olardyń
Adam emes, qarýly kúsh ekenin aıtady.
Gıbraltar men
Peshavaraǵa deıin
Zeńbirek bizge jastyq boldy.
Eger jańadan
Sarǵysh, qyzǵylt
Qara tústi násil shyqsa
Biz olardy
Qýyryp jeımiz
Tram-tam.

3
Djonnı óldi, Djımmı da joq,
Djordjı da qurydy.
Biraq qan áli qyp-qyzyl
Jaldaný tártibi de sol qalpy!
(Ústelde otyr, biraq aıaqtary sap túzep barady.)
Gıbraltar men
Peshavaraǵa deıin
Zeńbirek bizge jastyq boldy.
Eger jańadan
Sarǵysh, qyzǵylt
Qara tústi násil shyqsa
Biz olardy
Qýyryp jeımiz
Tram-tam.

Mak. Arasynan qyl ótpeıtin jas dostardy taǵdyrdyń surapyl daýyly ekige bólse de, tipti qarama-qarsy eki baǵytqa aıyrsa da, dostyǵymyz bar synaqqa tótep berdi. Bul senderge de sabaq bolsyn. Kastor men Pollýks, Gektor men Andromaha jáne taǵysy taǵy basqalar. Men, qarapaıym ǵana baýkespe basym, qandaı joryqtan, qandaı oljamen oralsam da teń jarymyn jan dosym Braýnǵa berip otyrdym. Bul meniń adaldyǵymnyń buljymas dáleleli de. Jáne eshqashan, Djekob, pyshaqty aýyzyńnan shyǵar, eshqashan, qudireti kúshti polısıa bastyǵy, jastyq shaǵynyń kózindeı bolǵan dosyn, ıaǵnı meni eskertpesten birde bir márte tekseriske shyqqan emes. Jáne taǵysy taǵy basqa, túsinesińder ǵoı, bizde barlyǵy ortaq kelisimmen, mámilemen júzege asady. Iá, solaı, úırenińder! (Braýndy qolynan qysady). Djekkı, úılený toıyma kelip, dostyǵyńdy taǵy bir márte dáleldegenińe rızamyn.

Paýza. Braýn kilemge kóńilsiz qarap otyr.

Shırazdyń kilemi.

Braýn. "Shyǵys kilemderi" fırmasy.

Mak. Iá, biz ádette sol fırmadan alamyz. Djekkı, búgin seni shaqyrmaı qala almadym. Qyzmet babyńa qaramastan meniń ótinishimdi jerge tastamaıtyn shyǵarsyń dep senemin.

Braýn. Bilesiń ǵoı, Mak, men saǵan joq deı almaımyn. Keshir, ketýim kerek, sharýa bastan asady; táj kıgizý barysynda shı shyǵatyn bolsa...

Mak. Bilesiń be, Djekkı, meniń qaıyn atam — sóz túsinbeıtin kári esek. Eger ol meni qýdalaı bastasa... Aıtshy, Skotland-Árdta maǵan qarsy materıal bar ma?

Braýn. Skotlend-Árdta saǵan qatysty túk joq.

Mak. Álbette.

Braýn. Barlyǵyn rettep qoıdym, qaıyrly tún.

Mak (bandıtterge). Turyp shyǵaryp salarsyńdar, bálkim?

Braýn (Pollıge). Saý bolyńyz!

Braýn ketedi, Mak ony shyǵaryp salady.

Djekob (osyǵan deıin Mattıaspen, Ýoltermen jáne Pollımen sóılesip otyrǵan). Braýn Qabylan kele jatyr degende jaman shoshyp kettim.

Mattıas. Kórdińiz be, sýdaryná, biz bıliktiń iri ókilderimen baılanystamyz.

Ýolter. Iá, Maktyń biz bilmeıtin qyr-syry jetedi. Biraq biz de peshki emespiz, myrzalar, toǵyz jarym boldy. Qazir biz sizderge naǵyz ónerdiń ne ekenin kórsetemiz.

Barlyǵy sahnanyń sol jaǵyna, kilemniń artyna ótedi, onda áldene jasyrýly tur. Mak kiredi.

Mak. Bul ne?

Mattıas (kilemniń artynan). Taǵy da bir shaǵyn bazarlyq, kapıtan.

Kilemniń artynda turyp olar Bıll Lodjın týraly ándi aıtady. «Onyń atynan» degen jerge jetkende Mattıs kilemdi ashyp jiberedi, ári qaraı olar bar daýysymen ándetip ketedi, kózge endi kóringen kerýetti shapalaqtap urǵylap alyp shyǵady.

Mak. Rahmet, dostarym meniń, rahmet.

Ýolter. Al endi qonaqtar aqyryndap taraı bastaıdy.

Barlyǵy ketip qalady.

Mak. Sonymen, endi sezimge erik berer kez keldi. Kásiptiń sheńberinen shyqpaı qalýǵa bolmaıdy. Otyr, Pollı. Qarashy, aı qandaı ádemi.

Mýzyka.

Pollı. Iá, janym, qushaǵyńa alshy meni.

Mak. Jaqsy, súıiktim.

Pollı. Sen qaıda bolsań, men de sondamyn.

Mak. Qaıda bolsaq ta jubymyz jazylmasyn.

Ekeýi qosylyp:

Zańdy nekege turmadyq

Shirkeýge baryp saltanat ta qurmadyq

Qalyńdyq kıimine aqshany qaıdan tapqanym

Belgisiz, meıli, bola bersin osylaı

As ishildi, ydysty qurt

Endi odan ne qaıyr?

Mahabbat degen - joq pen ıá

Qalǵany jaı sandyraq!

III

Ómirdiń qanshalyqty qatal ekenin biletin Pıchem úshin qyzdan aıyrylý — tolyq kúıreýmen teń.

Pıchemniń fırmasy.

Sahnanyń oń jaq bóliginde Pıchem men Pıchem hanym otyr. Esik aldynda palto men shlápa kıgen Pollı tur. Qolynda jol sómkesi bar.

Pıchem hanym. Kúıeýge shyqtym deısiń be? Úıip-tógip, kóılek, sómke, qolshatyr áperesiń, altyn-kúmisi jáne bar, qara basynyń quny qymbat ıahtaǵa taıap qalǵanda bul pátshaǵar alady da ózin-ózi shirigen qıarǵa uqsatyp qoqysqa bir-aq atady. Shynymen baıǵa tıip keldiń be?

Erekshe sary jaryq quıylady. Organǵa jaryq túsedi. Joǵarydan úsh shyraqty sham túsedi. Plakatqa jazylǵan tómendegi jazý shyǵady:

OSY ÁNNİŃ KÓMEGİMEN POLLI ATA-ANASYNA BANDIT MAKHITQA SHYNYMEN KÚIEÝGE SHYQQANYN BİLDİREDİ

Pollı.

1
Beıkúná búldirshin qyz kezimde
Sol bir adam kezdeskende bir kúni
Basymdy joǵaltpaspyn deýshi edim
Baı bolsa da, sypaıy bolsa da,
Tipti jaı kúni sándi kıim kıse de,
Áıel adammen ózin ustaý mánerin bilse de
Báribir men oǵan «joq» deımin dep sheshkenmin.
Salqynqandy, qatal qalpymnan aıyrylmaspyn
Berer jaýabym da selqos bolmaq
Bálkim bir-eki márte
Aıly túni qaıyqpen serýenge shyǵarmyn.
Sosyn boldy, boldy, árıne boldy
Tósekke baryp jatý degendi atamańyz, joq
Salqynqandylyq bolmaq serigim
Der kezinde joq demeseń
Aıaǵynda nemen tynaryn kim bilgen.

2
Birinshi jigit kútpegende keldi,
Óte sulý edi — birden uqtym men
Ekinshisiniń úsh kemesi boldy
Úshinshisiniń meni súıgeni shyn.
Árqaısysy dáýletti edi,
Barlyǵy da sypaıy
Tipti jaı kúni sándi kıinetin
Áıelmen ózderin ustaýdy da biletin.
Biraq barlyǵyna «joq» dep jaýap berdim.
Salqynqandy qatal qalpymnan aıyrylmadym,
Berer jaýabym da selqos boldy ne kerek
Bálkim bir-eki márte
Aıly túni qaıyqpen serýenge shyqqan shyǵarmyn.
Sosyn boldy, boldy, árıne boldy
Tósekke baryp jatý degendi atamańyz, joq
Salqynqandylyq boldy serigim
Der kezinde joq dedim, áıtpese
Aıaǵynda nemen tynaryn kim bilgen.

3
Kúnderdiń bir kúni alańsyz otyrǵanda
Ol keldi, biraq túk suramady
Kele salyp kıimin ildi ilgishke
Ál-dármenim quryp sala berdim sol sátte.
Baı da emes edi ol, sypaıy da bolmady
Mereke kúni de byt-shyt kıinetin
Áıelmen ózin ustaı almaıtyn durystap
Al men oǵan «joq» deı almadym.
Salqynqandy, qatal qalpymnan aıyryldym,
Berer jaýabym da selqos bolmady
Tipti bir ret te
Aıly túni qaıyqpen serýenge shaqyrmady.
Qaıdaǵy serýen, ne aıtyp tursyz
Dereý tósekke jatýǵa týra keldi
Salqynqandylyq serigimnen aınydym
Der kezinde joq demedim
Bolardy boldy, boıaýy sińdi.

Pıchem. Mine, qandaı jálapqa aınalǵan qyzyń. Óte jaqsy. Óte tamasha.

Pıchem hanym. Baıǵa ruqsatsyz ketetindeı arsyz bolsań da, nege mindetti túrde baýkespe ury, qaraqshyǵa tıý kerek? Áli-aq kózińnen qandy jas aǵady. Jórgeginen Anglıa patshaıymyndaı órkókirek edi. Endi, mine.

Pıchem. Shynymen kúıeýge tıgen be sonda?

Pıchem hanym. Iá, keshe keshki saǵat beste tıip kelipti.

Pıchem. Belgili qylmyskerdi tańdady deseńshi. Eger durystap oı júgirtseń, bul onyń keremet batyldyǵyn kórsetedi. Qyzymdy qalaı beremin, solaı úı-múıimmen kúlim kókke ushatynyn bilip otyr, endi eń sońǵy buralqy ıt te mańyma jolamaıdy meniń. Budan keıin ash-jalańash kún keshetinim barshaǵa aıan. Úıdi jylytý úshin jalǵyz bórene jetkilikti bolsa, bálkim, kóktemge deıin úıtip-búıtip shydarmyz. Masqara boldy degen osy.

Pıchem hanym. Nesin aıtasyń! Qaı kúnámizge bola sorlatty qudaı, Djonatan. Jyndanyp keter me ekem. Joq, shamam joq. Oh! (qulaıdy) Konák berińder.

Pıchem. Shesheńdi qandaı kúıge túsirdiń, ıttiń qyzy. Janyńnyń barynda konák alyp kel!

Pollı shyǵyp ketedi.

Sonymen qyzym jálap bolyp shyqty. Óte jaqsy, óte tamasha. Baıqus ana, mine, talyp jatyr!

Pollı bir bótelke konák alyp qaıtyp keledi.

Baıqus shesheńe aldanysh tek osy ǵana bolatyn boldy.

Pollı (ol baqyttan basy aınalyp, túk uǵyp turǵan joq). Eki stakandy bir-aq ber. Ol birden ekeýin iship daǵdylanǵan. Qazir-aq aıaǵynan tik turady. Kóresiń.

Pıchem hanym (óz-ózine kele bastaıdy). Taǵy da janashyr perzent bola qalypty, shynaıylyǵyna báribir senbeımin.

Bes qaıyrshy kelip kiredi.

Qaıyrshy. Shaǵymym bar. Bul naǵyz sasyq shoshqa qora. Mynany sholaq aıaq dep kim aıtady, qalaı bolsa solaı jasalǵan, men bolsam buny aqsha shyǵaryp satyp aldym.

Pıchem. Ne kerek saǵan? Seniń aıaǵyńnyń basqalardan esh jeri kem emes, tek taza ustamaǵansyń.

Qaıyrshy. Solaı de! Onda men nege basqalardan kem tabamyn aqshany? Joq, ótirik aıtasyń, meni bulaı aldaı almaısyń (jasandy aıaqty laqtyryp jiberedi). Bundaı masqarany kıgenshe aıaǵymdy shynymen shaýyp tastaǵanym jaqsy.

Pıchem. Endi ne kerek saǵan? Adamdardyń júregi tasqa aınalyp ketkenine men kinálimyn ba. Saǵan bes sholaq aıaqty birden bere almaımyn ǵoı. Qaıdaǵy bir úsh mınýt ishinde kez kelgen adamnan beıshara sorly jasap shyǵamyn, ony kórgen ıt ekesh ıt te jylap jiberedi. Adamdardyń kózinen jas shyqpaıtyny úshin men kinálimin ba? Má, taǵy bir aıaq bereıin mynaý az bolsa. Biraq taza ustap daǵdylan.

Qaıyrshy. Mynaý jarap qalatyn sıaqty.

Pıchem (basqa qaıyrshynyń protezin tekserip). Teri jaramaıdy, Selıa.

Rezińke jıirkenishtirek kórinedi. (Úshinshisine.) İsigiń qaıtyp barady, mynaý sońǵysy, qaıtadan salý kerek. (Tórtinshini kózimen súzip shyǵyp) Iá, jasandy qotyr naǵyzdyń ózine jetsin be. (Besinshige). Kimge uqsap ketkensiń? Taǵy tamaqqa bas qoıǵansyń ba? Aýzyńdy tyımasań, aıamaımyn, byttıyp barasyń, kim senedi saǵan.

Qaıyrshy. Pıchem myrza, ras sózim, basy artyq eshnárse jegen joqpyn. Semizdigim densaýlyǵymnyń nasharlyǵynan, meniń túk kinám joq.

Pıchem. Meniń de. Jumysqa jaramaısyń, ket. (Qaıtadan ekinshisine qarap). Adamdy tań qaldyrý men júıkesine tıý degen ekeýi eki bólek nárse. Maǵan óz isiniń sheberi kerek. Tek sheberler ǵana júrekterdi qozǵaı alady. Eger durystap jumys isteseń, kórermen qol shapalaqtap qoshemet kórseter edi. Biraq qıal degennen jurdaısyń ǵoı, kelisim-shartty buzýǵa týra keledi.

Qaıyrshylar ketedi.

Pollı. Qarashy oǵan. Perishtedeı kórkem, sulý deı almaısyń, árıne. Biraq qarajaıaýdyń da biri emes. Aqshasy bar. Meni qamtamasyz etýge shamasy jetedi. Daryndy ury, onyń ústine aldy artyn oılap áreket etetin tájirıbeli qaraqshy. Onyń qarajatynyń qansha ekenin aıtsam tań qalar ediń. Endi eki-úsh qaraqshylyq shabýyldan keıin úı satyp alamyz. Ákem kóp aıtatyn Shekspır myrzadan kem ómir súrmeımiz.

Pıchem. Barlyǵy tamasha deshi. Baıǵa tıipsiń. Baıǵa tıgen adam qaıtedi? Biraq oǵan seniń mıyń jetýshi me edi. Baıǵa tıgen adam ajyrasady, solaı emes pe. Dúmbilez, topas, osy sonshalyqty qıyn ba?

Pollı. Ne aıtyp turǵanyńdy túsinbedim.

Pıchem hanym. Ajyras.

Pollı. Men ony súıemin ǵoı nemenege ajyrasamyn?

Pıchem hanym. Uıatyń bar ma joq pa ózińniń?

Pollı. Anashym, eger mahabbat degenniń ne ekenin biletin bolsań...

Pıchem hanym. Mahabbat! Qarǵys atqan kitaptardan mıyń ábden sý bolǵan eken. Eldiń barlyǵy solaı isteıdi, Pollı!

Pollı. Demek, men olaı jasamaımyn.

Pıchem hanym. Qazir taıaqtyń astyna alamyn, sonda kóremiz olaı jasamaıtynyńdy!

Pollı. Sheshe bitkenniń jalǵyz biletini taıaq! Biraq ol bar máseleni sheshe me. Mahabbat - mańyzdyraq!

Pıchem hanym. Shydamym taýsylyp keledi, Pollı.

Pollı. Mahabbatymdy esh nársege aıyrbastamaımyn.

Pıchem hanym. Taǵy bir nárse deseń, jaǵyńnan tartyp jiberemin.

Pollı. Mahabbattan bıik eshnárse joq ómirde.

Pıchem hanym. Ol ońbaǵannyń onnan asa qatyny bar. Qudaı esebin bergirdi darǵa asqanda, árqaısysy bir-bir sábıden qushaqtap kelse, tań qalma. Ah, Djonatan!

Pıchem. Darǵa asady deısiń be? Buryn qalaı oılamaǵanmyn? Keremet ıdeıa.

Pollı, shyǵa turshy, balam.

Pollı shyǵyp ketedi.

Durys. Onyń basyna 40 fýnt syıaqy tigilgen.

Pıchem hanym. Túsindim. Sherıfke baraıyn ba.

Pıchem. Árıne. Onyń ústine ony tegin darǵa asady. Dereý eki qoıandy bir oqpen atamyz. Biraq aldymen qaıda jasyrynyp jatqanyn bilý kerek.

Pıchem hanym. Onyń qaıda ekenin men saǵan dál aıta alamyn, jálaptarynyń qoınynda, basqa qaıda bolýshy edi.

Pıchem. Olar ustap bermeıdi ǵoı.

Pıchem hanym. Maǵan senseńshi. Aqsha álemdi bıleıdi. Qazir men Tarnbrıdjǵa baryp, qyzdarmen sóılemin. Aldaǵy eki saǵat ishinde kúıeý balamyz solardyń birimen kezdesetin bolsa, qolǵa tústi dep esepteı ber.

Pollı kiredi — ol esiktiń artynda turyp bárin tyńdaǵan.

Pollı. Anashym, áýre bolma. Mak olarmen kezdeskenshe Old Beılıdegi túrmege óz erkimen barady. Eger ol tipti Old Beılıge barsa da, sherıf oǵan kokteıl quıyp berip, sıgara usynýmen ǵana shekteler edi. Olar, bálkim, tipti osy kóshedegi bir fırma men onyń kúdikti basshysy jóninde shúıirkelesip qalar. Eger bilgiń kelse, áketaı, seniń sherıfiń meniń toıyma kelip, quttyqtap ketti.

Pıchem. Famılıasy qalaı?

Pollı. Famılıasy - Braýn. Biraq sen úshin Qabylan Braýn. Alaıaq bitken ony Qabylan Braýn dep ataıdy. Al meniń kúıeýim bolsa, áketaı, ony Djekkı deıdi. Jaı ǵana Djekkı. Olar jas kezderinen dos.

Pıchem. Solaı de. Sherıf pen qalanyń bas qylmyskeri dos de sóıtip. Bul buryn-sońdy bolmaǵan dostyq oqıǵasy.

Pollı (kirisip ketip). Kokteıl ishken kezde olar birin-biri arqadan qaǵyp, «sen ishseń, men de ishemin» deıdi, dastarhan basynan biri turyp ketse, ekinshisiniń janary jasaýrap «sen qaıda barsań, men de sonda baramyn» deıdi. Skotlend-Árdta Makqa qarsy materıal joq.

Pıchem. Solaı de. Seısenbiniń keshinen bastan beısenbi kúni tań atqanǵa deıin meniń qyzym Makhıt myrzanyń qoınynda bolǵan, kúmán keltirmeńiz, ol birneshe márte úılengen erkek. Qyzymdy nekege turamyz dep aldap, týǵan úıinen urlap áketken. Biraq bir apta óter-ótpesten ol osy oqıǵaǵa baılanysty darǵa asylady. «Makhıt myrza, bir kezderi siz appaq laıka qolǵap kıip, pildiń súıeginen jasalǵan múltiksiz ásem taıaq ustap júrdińiz, moınyńyzda tyrtyq bar edi, sizdi únemi «Teńiz jándigi» qonaq úıinen kezdestirýge bolatyn. Endi sol tyrtyqtan ózge eshnárseńiz qalmapty, al ol ókinishke qaraı, barlyq belgińizdiń ishindegi eń qunsyzy. Temir tordyń ar jaǵynda otyrsyz, sálden keıin jer betinen múlde kóshesiz».

Pıchem hanym. Ah, Djonatan, osy aıtqanyń oryndala qoıar ma eken. Mekkı-Qanjar — uly qylmysker ǵoı. Ol qalaǵanyn suramastan alady.

Pıchem. Mekkı-Qanjar degen kim! Kıin, sherıfke baramyz. Al sen Tarnbrıdjge ketesiń.

Pıchem hanym. Jálaptardyń qataryn toltyrasyń.

Pıchem. Dúnıeniń azǵandyǵy osy. Tirlikpen kúıbeńdep júrip eki aıaqtan aıyrylasyń nemese ol aıaqtaryńdy bireý kelip urlap ketedi.

Pollı. Braýn myrzanyń qolyn qýana-qýana qysamyn.

Sary tústi jaryq. Úsheýi de avansenaǵa shyǵyp ándetedi. Plakattaǵy jazý:

BİRİNSHİ ÚSHBAQYRLYQ FINAL

JALT BERİP ARTYN BERETİN DÚNIE JAIYNDA

Pollı.
Maǵan jalǵyz keregi
Baıǵa tıý, qatyn bolý
Tar mańdaıyma osy da
Jazylmady ma ne sonda?

Pıchem (Qolyna İnjil kitabyn ustap).
Adam baqytty bolýǵa quqyly,
Fánıdegi ǵumyrymyz tym qysqa
Adal nanyn jep, qýanýǵa
Árbir adamnyń qaqy bar.
Bul qasıetti paryz da
Biraq birde bir adam osyny
Shynymen jasap baqytty bolyp pa
Joq, árıne, bolǵan joq
Jaǵdaı oǵan kelmeıdi.

Pıchem hanym.
Senimen meıirimdi bolsam deımin,
Bárin saǵan berýge ázirmin.
Týǵan qyzymnyń baqytynan
Asqan ne bar deısiń maǵan.

Pıchem.
Meıirmdi bolý! Bul barshanyń armany,
Kedeılerge bar baılyqty berse, shirkin,
Ómir sonda keremet bolar edi
Jer betinde jumaq ornaıdy.
Meıirimdi bolý! Kimniń meıirimdi bolǵysy kelmesin
Biraq jalǵyz kedergi
Nan tym qymbat, al júrekter tas bop semgen
Kelisimmen beıbit kim kún keshkisi kelmesin
Biraq jaǵdaı múmkindik bermeıdi.

Pollı men Pıchem hanym.
Durys aıtady barlyǵyn da
Adam ashýshań, álem tasbaýyr.

Pıchem.
Durys aıtamyn barlyǵyn da
Adam ashýshań, álem tasbaýyr.
Jomart ta tipti bolar ek
Biraq jaǵdaı oǵan kelmeıdi.
Kim baýyrymen beıbit ómirge qarsy
Baýyrdyń dos ekeni ras
Biraq úı tarlyq etkende
Ómir tozaqqa aınalary haq.
Jaýapkershilikke kim qarsy.
Áıeliń de, sóz joq, dos saǵan
Kenet ol mahabbatqa shóldeıdi
Osylaı ómir tozaqqa aınalad.
Ulyń da sóz joq dos saǵan
Jaýapkershilikke kim qarsy?
Kenet ulyń seni aýyrsyna bastaıdy
Osylaı ómir tozaqqa aınalady.
Kimniń jaqsy bolǵysy kelmesin.

Pollı men Pıchem hanym.
Osy jeri ǵana jaman
Tym surqıa osy sát.
Durys aıtady barlyǵyn da
Adam ashýshań, álem tasbaýyr.

Pıchem.
Durys aıtam. Kim qarsy kele alady?
Adam ashýshań, álem tasbaýyr.
Biz de tas júrek bolmas ek,
Biraq jaǵdaı osylaı boldy.

Úsheýi birigip.
Demek ómirde meıirim joq pa,
Tirlik degen beker me?

Pıchem.
Durys aıtam barlyǵyn da
Adam ashýshań, álem tasbaýyr.

Úsheýi birigip.
Osy jeri ǵana jaman
Tym surqıa osy sát.
Demek ómirde meıirim joq,
Demek tirlik degen beker.

EKİNSHİ BÓLİM

IV

Beısenbi, kúnniń ekinshi jartysy. Mekkı-Qanjar qaıyn atasynan Haıgeıtke qashýǵa daıyndalyp, áıelimen qoshtasyp jatyr. Atqora.

Pollı (kirip keledi). Mak! Mak, qoryqpa.

Mak (kerýette jatyr). Ne boldy? Pollı, saǵan ne boldy?

Pollı. Ákem meni Braýnǵa alyp bardy. Olar seni tutqynǵa almaq. Ákem neshe túrli qorqynyshty nárseler aıtty. Braýn seni barynsha aqtady, biraq aqyr aıaǵynda tutqyndaýǵa kóndi. Ol saǵan dereý qashsyn dep sálem aıtty. Zattardy jınaý kerek.

Mak. Qoı, jınama. Odan da múlde basqa nársemen aınalysaıyq.

Pollı. Bolmaıdy. Jaǵdaı qıyn. Olar seni darǵa aspaq, túsinesiń be? Jaman shoshyp turmyn.

Mak. Ózińshe bop ketetiniń-aı osy seniń, Pollı. Skotlend-Árdta maǵan qarsy materıal joq.

Pollı. Keshe bálkim bolmaǵan shyǵar, al búgin tolyp tur. Men aıyptaý qaǵazyn alyp keldim. Sondaı uzaq, bárin este saqtaý múmkin emes. Eki kópeske shabýyl jasaǵan, otyzdan asa úıge túsken, jıyrma úsh márte kóshede qaraqshylyq jasaǵan, órt qoıǵan, adam óltirý, jalǵan qujat jasaý, ant buzǵan — bular tek sońǵy bir jarym jyldaǵysy. Netken qorqynyshty adam ediń. Vınchesterde kámeletke tolmaǵan eki apaly-sińlili qyzdy zorlapsyń.

Mak. Maǵan olardy jıyrmadan asqan dep tanystyrdy. Braýn ne deıdi? (ornynan jaılap turyp, ysqyryp, sahnanyń oń bóligine júredi).

Pollı. Ol meni jolda qýyp jetip, saǵan endi esh kómektese almaımyn dedi. Ah, Mak! (moınynan qushaqtaı alady).

Mak. Endi qaıtemiz, qashýǵa týra keledi, budan bylaı barlyq jumysty óziń atqarasyń.

Pollı. Mak, dál qazir eshqandaı jumys týraly aıtpashy, tipti bilgim kelmeıdi, odan da baıqus Pollıińdi qushaqtashy, seni eshqashan, eshqashan umytpaımyn deshi...

Pollıdi sózin aıaqtatpastan ústel basyna jetelep aparyp, oryndyqqa otyrǵyzady.

Mak. Mynaý býhgalterlik kitaptar. Durystap tyńda. Mynaý jeke quramnyń tizimi. (oqıdy). Sonymen, Djekob-ilgek, bir jarym jyl isteıdi. Ne paıda ákeldi eken, qarap jibereıik. Bir, eki, úsh, tórt, bes altyn saǵat. Kóp emes, biraq taza jumys. Aldyma otyrma, qazir kóńil-kúı joq. Ári qaraı Ýolter-Jylaýyq tal ketedi. Bul ıtke senýge bolmaıdy. Óz qamyn oılaıdy. Úsh aptadaı demalys ber, dar aǵashynyń aldynda qydyryp alsyn. Sosyn qyzmetten bosatasyń. Braýnǵa ustap beresiń, bir sózben aıtqanda.

Pollı (jylamsyrap). Bir sózben aıtqanda, Braýnǵa ustap beremin.

Mak. Djımmı ekinshi. Kórgensiz adam. Jaman jumysshy emes, paıda da ákeledi. Biraq — arsyz. Aqsúıek áıelderdiń astyndaǵy jaımasyn jatqan jerlerinen jymqyryp áketedi. Oǵan aqshasyn aldyn ala berip otyrý kerek.

Pollı. Aldyn ala beremin.

Mak. Robert-Ara. Usaq-túıekpen jumys isteıdi. Darynsyz. Dar aǵashyna jete qoımas, biraq adam bolýy da neǵaıbyl.

Poll Adam bolýy neǵaıbyl.

Mak. Qalǵanyn ádettegideı isteı ber. Saǵat jetide tur, jýyn, shomyl jáne taǵysy taǵy basqalar.

Pollı. Durys aıtasyń, barlyǵyn qoıyp iske kirisý kerek. Seniń bıznesiń — endi meniki, solaı emes pe, Mekkı? Al seniń páterlerińdi qaıtemiz, Mak? Bálkim olardan bas tartý kerek shyǵar? Bekerden beker aqsha tólegen -ysyrap.

Mak. Joq, tıispe, keregi bop qalady.

Pollı. Aqshany dalaǵa shashqannan ne shyǵady!

Mak. Sen meni osy ketkennen mol ketedi dep tursyń ba?

Pollı. Nege olaı deısiń! Keıin qaıta jaldaýǵa da bolady ǵoı. Mak... Mak, basym istemeı qaldy. Seniń sózderińdi túsine alar emespin. Kózime shóp salatyn sıaqtysyń, Mak?

Mak. Árıne, joq. Ne ekseń, sony orasyń. Seni súımeıdi dep oılaısyń ba? Men kishkene keńirek oılaımyn. Bar bolǵany sol.

Pollı. Saǵan rızamyn, Mak. Basyńa ekitalaı kún týsa da, meniń qamymdy jep jatyrsyń... naǵyz azamatsyń...

Pollı sońǵy sózderdi aıta bergende Mak qata qalady. Ol sahnanyń oń jaǵyna baryp, pıdjagyn sheship tastap qolyn jýady.

Mak (asyǵys). Taza paıdany burynǵydaı Manchesterdegi Djek Pýldiń bank úıine aýdaryp otyr. Aramyzda qalsyn, men bank isine tolyq bet buratyn shyǵarmyn. Barlyǵy ýaqyttyń enshisinde. Bankırlik qaýpisiz is ári paıdasy shash etekten. Bul kásiptiń tabysyn aldaǵy eki aptada shyǵaryp alý kerek. Sosyn Braýnǵa baryp, tizimdi beresiń. Tórt aptadan soń silimtikter Old Beılıdiń qýys-qaltarysynda shirip óledi.

Pollı. Olardy ustap beretin bolsań, qazir kózderine qalaı qaramaqsyń? Qoldaryn alyp, qalaı jaıbaraqat sóılesesiń?

Mak. Kimdi aıtasyń? Robert-Arany ma, Mattıas-Tıyndy ma, Djekob-İlgekti me? Olardyń tuqymyn baıaǵyda tuzdaı qurytý kerek edi.

Bandıtter kelip kiredi.

Qosh keldińder, myrzalar.

Pollı. Amansyńdar ma, myrzalar.

Mattıas. Kapıtan, men táj kıgizý saltanatynyń josparyn alyp keldim. Bizdi alda úlken jumys kútip tur. Jarty saǵattan keıin - arhıepıskop Kenterberııskıı keledi.

Mak. Qashan?

Mattıas. Bes otyzda. Shuǵyl qımyldaý kerek, kapıtan.

Mak. Iá, qozǵala berińder.

Robert. Siz she?

Mak. Men, ókinishke qaraı, dál qazir bir issaparǵa shyǵýym kerek.

Robert. Qudaıym-aý, qýǵynǵa ushyraǵannan saýmysyz?

Mattıas. Dál táj kıgizýdiń aldynda! Sizsiz ótken saltanat — qasyqsyz botqa sıaqty.

Mak. Jap aýyzyńdy! Aldaǵy jumysqa qatysty barlyq jaýapkershilikti zaıybym Pollıge tapsyramyn. (Ony aldyǵa shyǵaryp, ózi sahna tuńǵıyǵyna baryp turady, sol jerden Pollıdi baqylaı bastaıdy).

Pollı. Jigitter, kapıtanymyz alańsyz kete bersin. Biz onsyz da bul isti atqaryp shyǵamyz. Bıik deńgeıde sheberlik kórsetýge ázirmisińder, jigitter?

Mattıas. Qarsy sóz aıtýǵa shama joq. Biraq áıel adam, osyndaı syn saǵatta... sizdi renjitkim kelip turǵan joq, sýdaryná, biraq...

Mak. Buǵan ne deısiń, Pollı?

Pollı. Úlken isti osyndaı nıetpen bastaýǵa bola ma? (Aıqaılaıdy). Silimtik! Renjitip kór meni! Myna myrzalar shalbaryńdy sheship, dúreniń astyna alady, esińde bolsyn! Solaı ma, myrzalar?

Ańtarylyp qalǵan bandıtter kenet dý qol shapalaqtaıdy.

Djekob. Iá, barlyǵy solaı bolady. Kúmándanbańyz.

Ýolter. Bravo! Kapıtansha jaraıdy! Pollı jasasyn!

Bandıty. Pollı jasasyn!

Mak. Táj kıgizý saltanatyna qatysa almaıtynym ókinishti. Júz paıyzdyq is edi. Kúndiz páter ataýly bos, al túnde halyq shoshqasha qorsyldap, mas bolyp jatady. Mattıas sen sońǵy kezde tym kóp iship kettiń. Ótken aptada Grınvıchtegi balalar aýrýhanasyna ot qoıdym dep ottap júrgenińdi estidim. Bul taǵy qaıtalansa, jumystan shyqtym deı ber. Aýrýhanany órtegen kim?

Mattıas. Men.

Mak (qalǵandaryna). Aýrýhanany órtegen kim?

Bandıty. Siz, Makhıt myrza.

Mak. Demek kim?

Mattıas (jaqtyrmaı). Siz, Makhıt myrza. Árıne, bulaısha bizdiń atymyz eshqashan shyqpaıdy.

Mak (darǵa asylǵan adamnyń qalaısha qınalatynyn keltirip beredi). Maǵan básekeles bolamyn deseń, ataǵyń osylaı shyǵady. O zamanda, bu zaman Oksford profesorynyń eńbegin qaıdaǵy bir asıstent ıelenýshi me edi. Profesor ádemilep turyp, óz qolyn qoıady.

Robert. Sýdaryná, joldasyńyz saparda júrgende, sizdiń basqarýyńyzda bolýǵa daıynbyz. Beısenbi saıyn esep beremiz, sýdaryná.

Pollı. Kelistik, beısenbi saıyn kútemin, jigitter.

Bandıtter ketedi.

Mak. Al endi, kúnim, qoshtasaıyq. Ózińdi kút, men qasyńdy júrgendeı kúnde sylanyp, sıpanýdy umytpa. Bul óte mańyzdy, Pollı.

Pollı. Al sen, Mak, bul jerden dereý ketýge ýáde ber, áıel zatyna nazar salmaımyn dep ant et. Buny qyzǵanyshtan aıtyp turǵan joqpyn, sebep bar.

Mak. Meni kári esekter qyzyqtyrmaıdy, tek seni súıemin, Pollı. Ábden qarańǵy tússin, sodan keıin tulparyma minip, jolǵa shyǵamyn, sen tátti uıqyda jatqan kezde bul jerden óte alysta bolamyn, janym.

Pollı. Ah, Mak, júregimdi órtke oradyń ǵoı. Qalshy, ketpeshi eshqaıda, biz birge baqytty bolamyz.

Mak. Men óz júregimdi ózim órtep jatyrmyn. Ketýim kerek, qashan qaıtyp oralatynym belgisiz.

Pollı. Biz óte az ýaqyt birge boldyq, Mak.

Mak. Endi qaıtyp birge bolmaımyz ba sonda?

Pollı. Keshe jaman tús kórdim, syrttan kúlki estippin, terezege taqap kelip, syrtqa kóz salsam, aspanda Aı jarqyrap tur. Ol eski pennı sıaqty sondaı juqa eken. Bóten shaharlarda meni jadyńnan shyǵarma, Mak.

Mak. Árıne, men seni umytpaımyn Pollı. Súıshi meni, Pollı.

Pollı. Qosh bol, Mak.

Mak. Qosh bol, Pollı. (ketip bara jatyp, ándetedi).

Mahabbatta «ıa» men «joq» qana bar,

Qalǵanynyń bári sandyraq.

Pollı (jalǵyz). Joq, ol endi eshqashan oralmaıdy.
Baqyt ketti,
Jymıdy da óte berdi.
Maǵan «qosh» de
Qatigez bol, qadirlim.
Nemenge ańyraımyz
Narazy bop qur beker
Bul týraly
Týǵan anam da aıtyp edi.
Qońyraý úni estiledi.
Londonda Patshaıym sherýi ótedi
Bıznesimiz qalaı bolar eken...

INTERMEDIA

Shymyldyqtan shyǵyp, rampaǵa Pıchem hanym men Djennı-Malına jaqyndaıdy.

Pıchem hanym. Demek, Mekkı-Qanjardy kóre salysymen konstebelge júgirip baryp, aıtasyń. On shılıń beremin.

Djennı. Eger polısıa izdep júrgen bolsa, Mak bizge jolamaıdy.

Pıchem hanym. Men bul saıqal ómirdi jaqsy bilemin, Djennı. Búkil London jabylyp izdese de, Makhıt qalyptasqan daǵdysynan jańylmaıdy.

(Án salady.)

NÁPSİ ÁNİ

1
Mine, İbilis, oǵan barlyǵy birdeı
Qas qasapshy, tek jilikteýdi biledi
Ony toqtatar kúsh joq.
Oǵan kim tejeý qoıa alady?
Tek qatyndar, álbette.
Qalasa da, qalamasa da barady
Tánniń talaby osy, bar bolǵany.
Azamattyq kodekske de, İnjilge de túkiredi
Ol arsyzdyqtan ǵana lázzat alady
Qatyndy ol janyna jaqyndatpaıdy
Áıeldiń opasyzdyǵyn beske biledi.
Biraq qansha kúsheıse de shydamaıdy
Bir qarasań bireýdiń ústinde jatady.

2
Uly adamdy da, kemeńgerdi de
Qurtatyn jálaptar emes pe
Mazaq etip tánin mújip jep jatady,
Kemeńger óledi, qurıdy.
Qalasa da, qalamasa da barady
Nápsiniń qudireti de osynda.
Bireýi hrıstıan bolsa, ekinshisi, búlikshi
Bireýi Azamattyq kodeksti jattap alǵan
Bireýi dymbilmestiń ózi
Bireýi dıeta týraly sóz qurady,
Kún batsa zyr qaǵyp basqa nárseni kókser.
Túnde izdeseń ony tek
Bireýge asylyp turǵan jerinen tabasyń.

V

Táj kıgizý saltanatyna oraı qońyraý qaǵylǵan joq, al Mekkı-Qanjar jezókshelerden bir-aq shyǵady, olar ony polıseıge ustap beredi.

Beısenbi, keshki ýaqyt.

Tarnbrıdjdegi oıyn-saýyq úıi.

Ádettegi kún, jezóksheler — kópshiligi ish kóıleksheń, kıim útiktep jatyr, keıbiri shashka oınaýda, keıbiri jýynýda, bir sózben aıtqanda — býrjýazıalyq ıdılıa. Djekob-İlgek gazet oqyp otyr. Oǵan eshkim mán bermeıdi. Ol qyzdarǵa kedergi emes sıaqty.

Djekob. Búgin ol kelmeıdi.

Jezókshe. Solaı ma?

Djekob. Ol endi eshqashan kelmeıdi.

Jezókshe. Ókinishti.

Djekob. Ókinishti? Menińshe, ol qala syrtyna shyǵyp ketti. Endi ol júırik bolsań zymyra dep, quıryǵyn da sıpatpaıdy!

Makhıt kelip kiredi. Qalpaǵyn ilip, ústeldiń qarsy betindegi dıvanǵa otyrady.

Mak. Kofe, ádettegideı!

Vıksen (tań-tamasha qalyp). Kofe, ádettegideı!

Djekob (tań qalyp). Sen nege Haıgeıtte emessiń?

Mak. Búgin beısenbi, meniń kúnim. Qaıdaǵy bir nárse úshin, ózimniń ádetterimnen jańylmaımyn ǵoı (ústelge aıyptaý qaǵazyn tastaıdy). Onyń ústine jańbyr quıyp tur.

Djennı (aıyptaý qaǵazyn oqıdy). "Koróldiń atymen kapıtan Makhıtke úsh márte..."

Djekob (odan qujatty tartyp alady). Arasynda men bar ma ekenmin?

Mak. Barlyǵyń barsyńdar.

Djennı (ózge jezókshege). Qara, aıyptaý qaǵazy.

Paýza.

Káne, Mak, qolyńdy bershi!

Ol kofe ishýin jalǵastyryp, oǵan qolyn usynady.

Dollı. Iá, Djennı qolyna qarap bal ashyp jibershi. Aıtqanyń ádette aıdaı keledi (kerosın shammen jaqyndaıdy).

Mak. Baı mura kútip tur ma?

Djennı. Joq, mura kórinbeıdi!

Bettı. Saǵan ne bolǵan, Djennı? Nege bulaı qaraısyń? Quıqa tamyrym shymyrlap ketti.

Mak. Alys jol kútip tur ma?

Djennı. Alys jol da joq.

Vıksen. Endi ne?

Mak. Aınalaıyn, tek jaqsy nárse aıtshy!

Djennı. Ne aıtarymdy bilmeımin! Qap-qarańǵy, mahabbat joq, sáýle joq. Úlken «K» árpi, áıelder opasyzdyǵynyń belgisi. Sosyn...

Mak. Toqta. Qarańǵylyq pen opasyzdyq jaıly taratyp aıtshy. Opasyz áıeldiń atyn aıta alasyń ba?

Djennı. "D"-dan bastalady aty.

Mak. Qatelesesiń onyń aty "P"-dan bastalady.

Djennı. Mak, vestmınster qońyraýy qaǵylǵanda jaǵdaıyń múshkil bolady!

Mak. Aıta tús!

Djekob qarqyldap kúledi.

Ne boldy? (Djekobqa júgirip kelip, aıyptaý qaǵazyn qaraıdy).

Ótirik, olar úsheý ǵana edi ǵoı.

Djekob (kúlip). Iá, esimde!

Mak. İsh kıimiń ádemi eken.

Jezókshe. Besikten kórge deıin eń bastysy — ish kıim!

Kári jezókshe. Eshqashan jibek kıgen emespin. Biraq jibek kımeseń, qonaqtar aýrý dep oılaıdy.

Djennı aqyryndap esikke betteıdi.

Ekinshi jezókshe. Qaıda kettiń, Djennı?

Djennı. Qazir kóresińder (ketedi).

Mollı. Jaı shyttan da úrkedi olar.

Kári jezókshe. Al mende kerisinshe, olarǵa shyt unaıdy.

Vıksen. Árıne, qonaqtarǵa unasa boldy.

Mak (Bettıge). Al sen áli qarasyn kıesiń be?

Bettı. Iá, solaı.

Mak. Al seniń ish kıimiń qandaı?

Ekinshi jezókshe. Ah, jaman yńǵaısyzdanamyn. Bólmeme eshkimdi shaqyra almaımyn. Ápkem erkek dese ishken asyn jerge qoıady. Kire beriste, ózińiz túsinesiz, ish kıim kıip áspettene almaısyń.

Djekob kúledi.

Mak. Boldyń ba?

Djekob. Joq, kámeletke tolmaǵan qyz balaǵa qatysty jerge endi jettim.

Mak (dıvanǵa qaıta baryp otyrady). Djennı qaıda? Qurmetti hanymdar, osy qalanyń kóginde juldyzym janǵanǵa deıin...

Vıksen. "Osy qala kóginde juldyzym janǵanǵa deıin..."

Mak. ...Djennımen turdym, kórgen kúnimizdi ıtke bermesin, qatty qınaldyq, qadirli hanymdar. Búgin Mekkı Qanjar bolsam da, baqyttan basym aınalyp jatsa da, sol bir kúnderi janyma jalaý bolǵan jandardy eshqashan umytpaq emespin. Birinshi kezekte Djennı tur, árıne. Barlyq qyzdyń ishinde men ony erekshe jaqsy kórdim... Tyńdańdar (án sala bastaıdy).

Tereze túbinde oń jaqta Djennı tur. Ol ymdap konstebel Smıtti shaqyrady. Sodan keıin oǵan kelip Pıchem hanym qosylady. Djennı, Smıt jáne Pıchem hanym fonar astynda úıge qarap tur.

JEŃGETAIDYŃ BALLADASY

1

Mak.
Baıaǵy bir zamandarda,
Ol ekeýmiz óte tamasha ómir súrdik
Onyń qursaǵy men meniń basym
Berik kapıtal boldy.
Djennı tabys ákeletin, Mekkı kúzetshi
Qonaqtardy qurmetpen qarsy ap júrdim
Qashanda ornymnan turyp
Tósekti bosatyp beretinmin.
«Kelip turyńyz» dep ıilip
Qala beretinmin sypaıy.
Jarty jyl boıy birge boldyq
Osylaı minezimiz jarasyp
Ol ekeýmiz.
Djennı kiredi, qasynda Smıt bar.

2
Djennı.
Qıyn kezder de boldy ǵoı
Qonaq bolmaı, jalǵyz qalsam
İsh kıimińdi satam dep
Janymdy shyǵaratyn bul dosym.
İsh kıimsiz júrgen kezim de boldy.
Keıde áıel bolǵasyn
Jaǵasynan ala ketýshi edim ózim de.
Ondaıda tisterimdi qaǵyp alatyn
Tissiz qalǵanym da sodan, qadirli kópshilik.

Ekeýi qosylyp.
Jarty jyl boıy birge boldyq
Osylaı minezimiz jarasyp
Ol ekeýmiz.

3
Ekeýi (birge jáne birine biri kezek berip).
Baıaǵy ótken bir zamanda.

Mak.
Biz shyn máninde jaqsy ómir súrdik.

Djennı.
Kúndiz ǵana birge júrdik.

Mak.
Túnde onyń tósegi.
Qonaqtardan bosamaıtyn.

Djennı.

Odan birde júkti de bop em...

Mak.

Astynda bir jatqanym bar edi.

Djennı.

Balany myjımyn dep qoryqty ol.

Mak.

Biraq beıshara sábı báribir shetinedi,

Jarty jyl ótti sodan soń

Birge turmaıtyn boldyq aqyry.

Olar bıleıdi. Mak qanjarynyń qynaby da bolyp tabylatyn fýtlárdy alady.

Djennı-Malına Makqa qalpaǵyn usynady. Smıt kelip qolyn ıyǵyna salǵanda da, Mak bılep júredi.

Smıt. Barlyǵy durys, kettik!

Mak. Bul shoshqa qoradan shyǵatyn ekinshi esik áli joq pa, adam senbeıdi?

Smıt Maktyń qolyn baılamaq bolyp júr. Ony keýdesinen bir teýip Mak terezeden shyǵyp qashpaq bolady. Tereze aldynda Pıchem hanym men polıseıler tur.

Mak (óte sabyrly, sypaıy keıippen). Qaıyrly kún, sýdaryná.

Pıchem hanym. Ah, súıkimdi Makhıt myrza. Álem tarıhynyń qaharmany da osy tabaldyryqta súringen desedi. Ras bolsa, árıne

Mak. Jan jaryńyzdyń jaǵdaıy qalaı?

Pıchem hanym. Qazir táýir. Ókinishke qaraı, sizge myna asa qurmetti qyzdarmen qoshtasýǵa týra keledi. Konstebel myrza, myna kisini jańa meken turaǵyna shyǵaryp salyńyz.

Makty alyp ketedi

(terezege qarap.) Qadirli qyzdar, eger ony kórgilerińiz kelse, ol momaqan keıippen únemi bir meken-jaıdan tabylatyn bolady. Budan bylaı Makhıt myrzanyń rezıdensıasy Old Beılıde. Jezókshelerdi qıyp kete almaıtynyn bilip edim. Senderge qaryz aqshasyn men tóleımin. Aman bolyńdar, qyzdar (ketedi).

Djennı. Eı, Djekob, ne boldy!

Djekob (áli qaǵazdy oqyp otyr, túk baıqamaǵan). Mak qaıda?

Djennı. Konsteblder alyp ketti ǵoı!

Djekob. Al men oqýdyń qyzyǵyna túsip ketippin... Aı-áı-áı! (júgirip shyǵady)

VI

Jezóksheler satyp ketken Mak ózin súıetin taǵy bir áıeldiń arqasynda bostandyqqa shyǵady.

Old Beılıdegi túrme.

Temir tor. Braýn kiredi.

Braýn. Tek qolǵa túspese eken! Jaratýshy ıem, jar bola gór oǵan, Haıgeıt balshyqtarynan asyp, basqa jerde óziniń baıyrǵy dosy Djekkı eske alyp otyrsa eken. Biraq jeńiltektik uly adamdardyń bárine tán. Qazir tutqyndap alyp kelse, dosymnyń ótkir janaryna qaraýǵa dátim shydamas-aý, shydamas. Qudaıǵa táýba, búgin aı jaryq, balshyqtan ótkende adasa qoımas.

Sahna syrtynan shý estiledi.

Ne boldy? Masqara, mine, ákele jatyr.

Kisendelgen Makty alty konstebel alyp kele jatyr; ol tákappar keıpinen jańylmaǵan.

Mak. Minekı, jigitter, Qudaı qoldap, dittegen jerimizge de jettik (Kameranyń túkpirine tyǵylǵan Braýndy baıqaıdy. Uzaq paýza, Mak osy ýaqyt boıy óziniń burynǵy dosynyń janaryna tesilip qaraıdy).

Braýn. Ah, Mak, men emes... Qolymnan kelgenniń bárin istedim... Maǵan bulaı qaramashy, Mak... shydaı almaspyn... Bir nárse deshi, janym shyǵyp barady. (Konsteblge aıqaılaıdy.) Shoshqa, jipti bulaı tartpa... Bir nárse deshi, Mak. Baıqus dosyń Djekkıge bir nárse dep til qatshy... Bir aýyz sózińdi qıshy maǵan... (basyn qabyrǵaǵa súıep jylaıdy). Joq, dáti netken berik. Til qatpady (ketedi).

Mak. Bul sol baıaǵy Braýn ǵoı, ynjyq. Arsyz, sorly. Ynjyqtyǵyna qaramastan polısıa bastyǵy bolǵysy keledi. Aıqaı salmaǵanym durys boldy. Basynda aıqaılaımyn dep oılaǵam. Biraq tesilip qaraǵan ótkir janardyń kez kelgen sózden artyq bolatynyn der kezinde uqtym. Solaı boldy da. Betine qarap edim, jas balasha jylap qaldy. Bul amaldy İnjilden oqyp alǵanmyn.

Kisen alyp, Smıt kiredi.

Budan aýyry tabylmady ma? Eger ruqsat etseńiz budan yńǵaıyraǵyn surar edim (chek kitabyn shyǵarady).

Smıt. Bizde kez kelgeni bar, kapıtan myrza. Bir gıneıden on gıneıge deıin. Kez kelgenin tańdańyz.

Mak. Al múlde kisendemeý she?

Smıt. Elý gıneı.

Mak (chek jazyp beredi). Lúsıge qatysty oqıǵa belgili bolatyn boldy. Sol jaman. Braýn onyń qyzymen kóńil qosqanymdy bilse, naǵyz qabylanǵa aınalyp shyǵady.

Smıt. Ne ekseń sony orasyń.

Mak. Ol qanshyq ta osynda shyǵar, jetken bolar. Dar aǵashyna deıin áli talaı synaq kútip tur.

Myrzalar, endi qaıtsem eken?

Qýanyshqa sebep joq.

Bala kezimnen bir túsingenim

Tek baı adam ǵana baqytty.

Erekshe sary jaryq quıylady. Organ jaryq túsedi. Joǵarydan úsh shyraqty sham túsedi. Plakatqa jazylǵan tómendegi jazý shyǵady:

BAQYTTY ÓMİR JAILY BALLADA

1
Jer betinde tek kemeńgerler baqytty desedi
Qarynnyń ashtyǵy men úıdegi sýyq
Túkke de turmaıtyn maıda-shúıde.
Bul ertegini ózińe óziń aıt!
Qarapaıym tirlik etkisi kelgen
Ete bersin, maǵan aıtpańdar buny.
Jer betinde osyny qanaǵat qylatyn
Aqymaq joq, erkindik kimdi toıdyrypty
Tek baı adamdar ǵana baqytty.

2
Taǵdyrǵa qarsy turyp elirip
Keı kúreskerler aqıqatshyl keledi.
El aldyna shyǵyp shyndyqty aıtyp,
Baılardyń júıkesin qytyqtamaq bolady.
Yshqyryn kóterip qoıyp sharshaǵan
Kúresker úıine qaıtady ashýly.
Sýyq tósekke jylýsyz qatynymen jatyp
Úsh myńynshy jyly keletin marapatty kútedi.
Kútsin, aqymaq, ózine de saýap-aq
Baılar ǵana baqytty ómir súredi.

3
Men de álime qaramaı uly bolǵym keldi,
Kedeı bolmaq boldym eńbegi adal
Biraq jan-jaǵyma baǵdar sap,
Joq, bolmaıdy bulaı dep bas shaıqadym.
Kemeńger shyǵarsyń jany adal,
Biraq ómiriń azap, kúniń tozaq.
Batyl da ash ta boldyń kezinde,
Ol tazalyǵyńa túkirdim.
Umyt bárin, sonda ǵana kóńildenesiń,
Baı adam ǵana baqytty.

Lúsı kiredi.

Lúsı. Ońbaǵan! Betime qalaı qarap tursyń.

Mak. Lúsı, júregiń qara tas bolyp ketken be? Kúıeýińniń kúıin kórip tursyń...

Lúsı. Kúıeý deısiń be! Jaýyz! Pollı Pıchem týraly estidim! Kózińdi oıyp alaıyn ba!

Mak. Pollıden qyzǵanyp jyn qaqty ma? Esiń durys pa ózińniń!

Lúsı. Maqulyq, sen oǵan da úılenip alypsyń ǵoı?

Mak. Úılenip? Birinshi ret estip turmyn! Úılerinde bolǵanym, ol qyzben tildeskenim ras. Bir-eki ret tipti betinen súıgen shyǵarmyn. Endi esýas eldiń barlyǵyna Mak maǵan úılendi dep syqpyrtyp júr deıdi. Janym Lúsı, seni qalaı ılandyrsam eken. Eger nekemizdi resmı túrde qıaıyq deseń, maqul, kelistik. Qıaıyq. Djentelmenniń qolynan budan basqa ne keledi? Budan artyq ol ne aıta alady?

Lúsı. Ah, Mak, jalǵyz tilegim — ary taza áıel bolý.

Mak. Maǵan kúıeýge tıý arqyly osyǵan qol jetkizem deseń, jaqsy. Bolasyń.

Pollı kiredi.

Pollı. Kúıeýim qaıda? Ah, Mak, osynda ekensiń ǵoı. Janaryńdy alyp qashpa, ne bolsa da birgemin. Men seniń áıelińmin ǵoı.

Lúsı. Arsyz!

Pollı. Mekkı túrmege qalaı tústiń! Haıgeıt balshyǵy arqyly qashpaq ediń ǵoı? Jezókshelerge endi qaıtyp barmaımyn dep ant etkeniń qaıda. Olardyń ne isteıtinin bilgenmin. Biraq eshnárse aıtpadym, sebebi saǵan sendim. Mak, men senimen ólgenshe birge bolamyn. Bir nárse deshi, Mak. Betime nege qaramaısyń? Bulaı azaptamashy. Ne jazdym saǵan?

Lúsı. Áı, qatyn!

Pollı. Bul kim, Mak? Bunysy nesi? Meniń kim ekenimdi aıtpaımysyń. Áıelim dep nege tanystyrmaısyń. Saǵan ne bolǵan? Men seniń áıeliń emespin be?

Lúsı. O, alaıaq, o ońbaǵan! Qanypezer jaýyz, sonda eki qatyn alǵanbysyń?

Pollı. Mak, aıtsańshy, áıelim dep. Sen úshin qolymnan kelgenniń bárin jasap jatyrmyn ǵoı. Neke túni taza boldym, óziń bilesiń. Búkil alaıaqtaryńdy basqartyp qoıdyń, qarsy bir aýyz sóz aıttym ba? Djekobtyń sálemi bar, aıtpaqshy...

Mak. Ekeýiń eń bolmasa bir mınýt tilderińdi tarta tursańdar, barlyǵy óz-ózinen anyqtalar edi.

Lúsı. Aýyzymdy jappa meniń. Shydaı almaı bara jatyrmyn. Tiri adam kóterer azap emes bul.

Pollı. Iá, men seni túsinemin, men onyń áıeli retinde...

Lúsı. Áıeli!!!

Pollı. ... barlyq artyqshylyqtyń zańdy jubaıy jaǵynda ekeni anyq. Ókinishke qaraı, syrt kózge, bir qaraǵanda solaı. Maktyń qasynda esińnen tanyp qalǵanyńdy kórip turmyn.

Lúsı. Mássaǵan. Tapqanyń osy ma! Jaqyndaıtyn adamdy taýypsyń! Sohodan kelgen arý!

Sary tústi jaryq. Organǵa jaryq túsedi. Joǵarydan úsh shamdy shamshyraq túsedi. Plakattaǵy jazý:

KÚNDESTER DÝETİ

I

Lúsı.

Sohodan kelgen arý, bermen shyq

Kórkińdi tamashalaıyn bir.

Qyryq qyzdyń ishinen tańdaǵany osy ma?

Meniń jarym úshin bárinen qymbat bolǵan

Pollı degen osy ma?

Pollı.

Bárinen artyq, bárinen artyq?

Lúsı.

Túrine qarasań — kúlkiń keledi.

Pollı.

Aqymaq qana birinshi bolyp kúledi!

Lúsı.

Jo-joq, shynymen endi Mak kúlkili kórindi...

Pollı.

Demek endi Mak kúlkili me?

Lúsı.

Árıne, eger seni shyn súıse!

Pollı.

Eger meni shyn súıse deımisiń?

Lúsı.

Ha-ha-ha! Ant etýge ázirmin

Seni deni durys eshkimniń súımesine.

Pollı.

Tiri bolsaq - kóremiz.

Lúsı.

Tiri bolsaq - kóremiz.

Ekeýi qosylyp.

Joq, Mekkı - meniki. Mekkımen jubymyz jazylmaıdy

Ol tek meni súıedi, jaryǵym.

Jyndy emespin bul anyq,

Kim kóringennen qorqyp úrketin de

Men emespin bilip qoı.

2

Pollı.

Sohodaǵy birinshi arý menmin,

Sulýmyn men jurt tamsanǵan.

Lúsı.

Sandyraq!

Pollı.

Kórgen jurtty tamsandyryp

İshi tardy otqa oraımyn men degen.

Lúsı.

Saldaqy!

Pollı.

Saldaqy naǵyz ózińsiń!

Mekkı úshin Pollıden artyq áıel joq.

Lúsı.

Bárinen artyq, bárinen artyq?

Pollı.

Sondyqtan da seni kúlki qysqan shyǵar, qurbym.

Lúsı.

Aqymaq kúlki, aqymaq kúlki!

Pollı.

Shyndyǵynda Mak kúlkili...

Lúsı.

Demek saǵan Mak kúlkili ǵoı?

Pollı.

Maǵan shyn ǵashyq bolyp qaldy!

Lúsı.

Saǵan ǵashyq boldy ma?!

Pollı (kópshilikke).

Al siz, qadirli jurtshylyq,

Maǵan ǵashyq bolý múmkin emes deısiz be?

Lúsı.

Tiri bolsaq - kóremiz.

Pollı.

Tiri bolsaq - kóremiz.

Ekeýi qosylyp.

Joq, Mekkı - meniki. Mekkımen jubymyz jazylmaıdy

Ol tek meni súıedi, jaryǵym.

Jyndy emespin bul anyq,

Kim kóringennen qorqyp úrketin de

Men emespin bilip qoı.

Mak. Súıkimdi Lúsıim meniń, ustamdy bol. Pollı ádeıi istep jatyr. Ekeýmizdi aıyrǵysy keledi. Meni darǵa assa, Maktyń jesirimin dep aıtqanǵa jaqsy. Pollı, dál qazir seniń bul qylyǵyń óte orynsyz.

Pollı. Menen bas tartýǵa dátiń qalaı barady?

Mak. Meni áıeli bar dep aıtýǵa aýyzyń qalaı barady? Pollı, meniń qasiretimdi nege odan saıyn tereńdetesiń (basyn kúızele shaıqaıdy). Pollı, Pollı.

Lúsı (Pollıge). Óz abyroıyńdy óziń tókpeseńshi. Qaqpanǵa túsken arystandy mazaq qylmasańshy, uıalsańshy. Ne degen qubyjyq ediń!

Pollı. Qoǵamdaǵy qarapaıym erejelermen tanys bolmasań da, qasynda áıeli turǵan erkektiń aldynda sypaıy bolý kerektigin biletin shyǵarsyń.

Mak. Joq, shyn aıtamyn, Pollı, qaljyńdaryń shekten shyǵyp barady.

Lúsı. Janjal bastamaq nıette bolsańyz, amalsyz kúzetshini shaqyrýǵa májbúr bolamyn. Ol sizdi bul jerden kúshtep shyǵarady, qymbatty sýdaryná.

Pollı. Hanym! Hanym! Sizge mundaı mańǵaz keıip túk jarasyp turǵan joq. Kúıeýimniń qasynda bolý — meniń qasıetti boryshym.

Lúsı. Ne aıtyp tursyń? Nemene aıtyp tursyń? Ketpeımin deısiń be? Ket dese de ketpeısiń be sonda? Taıaqtyń ǵana tilin túsinetin bolyp tursyń ǵoı.

Pollı. Aýyzyńdy jap, kázzap, áıtpese bir perip turǵan jerińde sulatamyn.

Lúsı. Ket degen sózdi estimediń be! Joq, sen sypaıy sózdi túsinbeıdi ekensiń, senimen óz deńgeıińde basqasha sóılesý kerek eken.

Pollı. Sypaıy sóılesken túriń osy ma! Qandaı kúıge tústim, qandaı adamdarmen sóılesýge májbúrmin (jylaıdy).

Lúsı. Qursaǵyma qarasańshy, ońbaǵan! Soqyrmysyń, myna ishim neden shyǵyp tur dep oılaısyń, esek.

Pollı. Bar dáıegiń osy ma? Tıip almaı turyp, jatpaý kerek edi, ledı.

Mak. Pollı!

Pollı (jylap). Joq, shekten shyǵyp kettik. Buǵan jetkizbeý kerek edi. Endi ne istesem eken.

Pıchem hanym kiredi.

Pıchem hanym. Osy jerden bir-aq shyǵatynyńdy bilip edim. Janyńnyń barynda úıge qaıt, jálap. Myna shoshqany darǵa asqanda, óziń de asylyp ólsersiń dep senem. Jasy kelgen keıýana basymmen seni túrmege izdep kelip, úıge súırep áketýim kerek. Qos-qostan qatyny bar myna kázzaptan ajyratyp áketem dep kúsh jumsaýym kerek.

Pollı. Basymdy qatyrmashy, sen eshnárse bilmeısiń...

Pıchem hanym. Úıge júr deımin!

Lúsı. Anańyzǵa qalaı qıyn, sizdi adam qylam dep ábirjip ketipti.

Pıchem hanym. Júr deımin!

Pollı. Qazir. Men... men oǵan taǵy bir nárse aıtýym kerek...Shyn aıtamyn, bul óte mańyzdy.

Pıchem hanym (shapalaqpen tartyp jiberedi), Mynaý da mańyzdy! Júr degende júr!

Pollı. O Mak!

Pıchem hanym ony súırep alyp ketedi.

Mak. Lúsı, sen ózińdi tamasha ustadyń. Árıne, ol baıqusqa obal. Sondyqtan da tym qatal bola almadym. Basynda oǵan senip qaldyń, ras qoı?

Lúsı. Iá, basynda ılanyp qaldym, súıiktim.

Mak. Áıtpese onyń sheshesiniń mende nesi bar ǵoı deısiń. Aıtqan sózderin estidiń ǵoı. Kúıeý balasymen kisi osylaı sóılese me? Qyzyn buzǵanym úshin ósh alyp júr, basqa túk te emes.

Lúsı. Eger shyn aıtyp tursań, men dúnıedegi eń baqytty áıelmin. Seni qulaı súıetinim sonshama, bireýdiń qushaǵynda kórgenshe, darǵa asylyp turǵanyńdy kórgim keledi. Buǵan tań qalýǵa bola ma?

Mak. Lúsı, men saǵan ómir boıy qaryzdar bolyp ótkim keledi.

Lúsı. Ne degen keremet sózder, taǵy bir márte qaıtalashy.

Mak. Lúsı, men saǵan ómir boıy qaryzdar bolyp ótkim keledi.

Lúsı. Birge qashamyz ba, súıiktim?

Mak. Iá, bul meniń armanym, biraq birge qashsaq, boı tasalaý qıyn. İzdeý toqtasymen men seni taýyp alamyn. Poshta arqyly árıne, hat jazamyn.

Lúsı. Ne isteıin?

Mak. Qalpaǵym men taıaǵymdy ákelip ber!

Lúsı shyǵyp ketip, onyń qalpaǵy men taıaǵyn ákelip beredi. Temir tordyń ishine laqtyrady.

Lúsı, ekeýmizdiń mahabbatymyzdyń nátıjesi, qursaǵyńdaǵy sábı aramyzda dáneker bolady.

Lúsı ketedi. Smıt keledi. Ol temir tordyń ishine kiredi.

Smıt. Taıaqty beri ákelińiz.

Tóbeles bastalady. Smıt, oryndyq pen súımel ustap, Makty qýyp júr. Mak

tordan qarǵyp shyǵyp ketedi. Artynan konsteblder qýady.

Braýnnyń daýysy. Sálem, Mak! Mak, bul men, Djekkımin. Mak, ótinemin, jaýap ber. Seniń únsizdigińdi kótere almaımyn.

Braýn kiredi.

Braýn. Mekkı! Ne boldy? Qashyp ketti me, myń da bir táýba! (tósekke otyrady).

Pıchem kiredi.

Pıchem (Smıtke). Meniń famılıam - Pıchem. Men bandıt Makhıttyń basyna tigilgen qyryq fýntty alýǵa keldim. (Temir tordyń aldyna kelip turady). Hello! Siz Makhıt myrzasyz ba?

Braýn úndemeıdi.

Solaı deńiz, ol myrza serýendeýge ketken bolyp tur ǵoı, qylmyskerdi kórem be dep kelsem, mynda Braýn myrzanyń ózi otyr ǵoı. Braýn Qabylan otyr, al onyń dosy Makhıt joq.

Braýn (yńyrsyp). O Pıchem myrza, buǵan men kináli emespin.

Pıchem. Árıne, siz kináli emessiz. Ózińizge ózińiz jaý emes shyǵarsyz... Árıne, sizge ábden senemin, Braýn.

Braýn. Pıchem myrza, ne isterimdi bilmeı otyrmyn.

Pıchem. Túsinemin. Ábden kúızelip, óz-ózińizdi jegideı jep bitken shyǵarsyz.

Braýn. Qaýqarsyzdyq degen — eń jaman nárse eken. Qaraqshylar bilgenin isteıdi, sumdyq, sumdyq.

Pıchem. Bálkim, birer saǵat jatyp demalyp alarsyz? Kózińizdi jumyp, bir sátke bolsa da, túk bolǵan joq dep qıalǵa berilersiz. Siz shalǵyn oraı dalany kezip kele jatyrsyz, aspanda appaq mamyq bulttar qalqyp júr. Bastysy — barlyǵyn umytý. Ótkendi de, bolashaqta bolatyn qıynshylyqtardy da oılamaý.

Braýn (mazasyzdanyp). Bunymen ne aıtpaqsyz?

Pıchem. Siz sondaı ustamdysyz. Sizdiń ornyńyzda men bolsam, baıaǵyda tósek tartyp jatyp qalar edim. Árıne, mańdaıymnan sıpap, dene qyzýymdy ólsheıtin bireýdi qasyma alyp alar edim.

Braýn. Basymdy qatyrmańyz, qylmysker qashsa, polısıa dármensiz. Meniń esh kinám joq.

Pıchem. Dármensiz deısiz be? Demek Makhıt myrzany endi qaıtyp eshqashan kórmeımiz ǵoı?

Braýn ıyǵyn qıqań etkizedi.

Pıchem. Olaı bolsa, siz úlken ádiletsizdiktiń qurbany bolasyz. Kóresiz, polısıa odan aıyrylyp qalmaýǵa tıis edi degen sıaqty áńgimeler aıtyla bastaıdy. Iá, Táj kıgizý saltanaty múltiksiz ótpeıtin tárizdi.

Braýn. Nemene?

Pıchem. Bir tarıhı derekti esińizge salýǵa ruqsat etińiz. Hrıstos týǵanǵa deıingi myń tórt júzinshi jyly bolǵan bul oqıǵa kezinde úlken shý ornatyp edi, qazir, árıne, umytyldy. Mysyr faraony Ramzes Ekinshi kóz jumǵanda, Nınevıa, dálirek aıtqanda Kaır polısmeısteri biz sıaqty kedeı-kepshik aldynda áldene úshin kináli bolyp qalady. Bundaı qatelik saldary sol kezdiń ózinde óte jaman bolatyn. Tarıhı kitaptarda kórsetilgendeı, halyqtyń shekten shyqqan yqylasy saldarynan taq murageri Semıramıdanyń Táj kıgizý saltanaty tozaqqa aınalypty. Qaharly Semıramıdanyń polısmeısterge qoldanǵan jazasy týraly aıtqanda áli kúnge tarıhshylardyń aza boıy qaza bolady. Naqty eshnárse esimde joq, biraq polısmeısterdiń qanyn sorǵan jylandar jaıly áldene emis-emis jadymda.

Braýn. Shynymen be?

Pıchem. Jaratýshy ıemniń ózi jar bolsyn, sizge, Braýn (ketedi).

Braýn. Meniń jalǵyz járdemshim — temir qursaý. Serjanttar, jınalyńdar! Tezdetińder!

Shymyldyq. Makhıt pen Djennı-Malına rampaǵa shyǵyp, án salady. Sary tústi jaryq.

EKİNSHİ ÚSHBAQYRLYQ FINAL

1
Mak.
Sizder bizdi adal ómirge baýlısyzdar,
Urlama, kúnáǵa batpa dep úıretesizder,
Aldymen azdap aýqat berińizder,
Sodan keıin adaldyqty ýaǵyzda.
İzgilik pen meıirimniń jarshysy,
Qarny qampıǵan adal myrza, seni aıtam.
Máńgige osyny jadyńnan shyǵarma,
Aldymen — nan, adaldyq sodan keıin.
Kedeı-kepshikke óziń mújip jatqan
Súıektiń bir jaǵyn ber sodan soń
Aqyl aıt ta izgilikti ýaǵyzda.
Sahna syrtyndaǵy daýys.
Adamdar qalaı ómir súrip jatyr?

Mak.
Adamdar qalaı ómir súrip jatyr deısiń be?
Qınaıdy, azaptaıdy, moınyn búrip qýady,
Qorlaıdy, eńbegin jeıdi, urlaıdy
Óziniń de sondaı adam ekenin umytady.

Hor.
Shyndyq osy, myrzalar, renish eshbir bolmasyn
Qylmys qana bizdi asyrap keledi osy kúni.

2
Djennı.
Siz álpeshteıtin arý — beıkúná perishte,
Kúnáǵa batpa dep úıretesińder bizdi
Aldymen azdap tamaq berińder bizge
Sosyn baryp adaldyqqa baýly, myrza.
Kóńil kótergendi óziń de qalap tursyń,
Ar-uıatpen máńgige qoshtasaıyq olaı bolsa.
Aldymen — nan, adaldyq sodan keıin.
Kedeı-kepshikke óziń mújip jatqan
Súıektiń bir jaǵyn ber sodan soń
Aqyl aıt ta izgilikti ýaǵyzda.
Sahna syrtyndaǵy daýys.
Adamdar áli qalaısha tiri?

Djennı.
Adamdar qalaı tiri deısiń be?
Qınaıdy, azaptaıdy, uryp soǵyp qýady,
Qorlaıdy, eńbegin jeıdi, urlaıdy
Óziniń de sondaı adam ekenin umytady.

Hor.
Shyndyq osy, myrzalar, renish eshbir bolmasyn
Qylmys qana bizdi asyrap keledi osy kúni.

ÚSHİNSHİ BÓLİM

VII

Osy túni Pıchem Táj kıgizý saltanatyna oraı ótetin resmı sharanyń shyrqyn buzýǵa daıyndalýda, bul josparyn ashtyq pen kedeılikke qarsy narazylyq uıymdastyrý arqyly júzege asyrmaq.

Pıchemniń fırmasy.

Qaıyrshylar qoldaryndaǵy taqtaıshalarǵa «Bir kózimdi korólge berdim» degen sıaqty jazýlar jazyp, qarbalasyp jatyr.

Pıchem. Myrzalar, dál osy mezette Drýrı-Leınnen Tarnbrıdjǵa deıingi aralyqtaǵy bizdiń on bir fılıalymyzda myń tórt júz otyz eki adam dál osylaı ázirlik jasap jatyr. Olar da Táj kıgizý saltanatyna keledi (shyǵady).

Pıchem hanym. Tezirek! Jumys istemeseńder - qaıyr da tileı almaısyńdar. Seniń ǵoı, soqyr bolǵyń keledi, biraq «k» árpin durystap jaza almaısyń, mynda jas balanyń qolymen jazý kerek, bul plakatty shal alyp júredi.

Baraban dúrsili estiledi.

Qaıyrshy. Dál qazir koról kúzeti sap túzep shyǵady. Ol baıqustar bul aıtýly kúni isteri bizben bolatynyn bilmeıdi.

Fılch kiredi.

Fılch (baıandaıdy). Pıchem hanym, mynda bir top túngi bıkesh kelip tur. Siz aqsha qaryz deı me birdeńe deıdi.

Jezóksheler kiredi.

Djennı. Sýdaryná...

Pıchem hanym. Jumyrtqa tapqan taýyqtaı elirip alypsyń ǵoı óziń. Makhıt úshin aqsha surap turǵan shyǵarsyń? Túk bermeımin, estip tursyń ba, túk te tatyrmaımyn!

Djennı. Túsinbedim, sýdaryná?

Pıchem hanym. Tún ortasynda mazalaıdy ózderi! Esi durys adam tań atpaı bireýdiń úıine kele me? Jumystan keıin uıqylaryńdy qandyrmaısyńdar ma? Túrlerin qarashy, adamnyń qusqysy keledi.

Djennı. Sonymen, sýdaryná, Makhıt myrzany ustap bergenim úshin tıesili syıaqymdy tóleýden bas tartasyz ba?

Pıchem hanym. Óte durys aıtasyz. Opasyzdyǵyńyz úshin kók tıyn da almaısyz.

Djennı. Nege, sýdaryná?

Pıchem hanym. Sebebi Makhıt myrza túrmeden qashyp ketipti. Endi úıdi bosatyńdar, ketińder.

Djennı. Ne degen júgensizdik, bizben bulaı oınaýǵa bolmaıdy.

Pıchem hanym. Fılch, myna bıkeshterge joldy kórsetip jibershi.

Fılch bıkeshterge jaqyndaıdy. Djennı ony ıteredi.

Djennı. Tilińizdi tarta sóıleńiz, áıtpese...

Pıchem kelip kiredi.

Pıchem. Ne boldy? Aqsha bermegen shyǵarsyń dep senem. Qalaı, qyzdar? Makhıt myrza otyr ma túrmede, joq pa?

Djennı. Makhıt myrza dep onyń atyn ataýǵa qalaı dátiń barady? Qara tyrnaǵyna da tatymaısyńdar. Búgin túnde bir ǵana qonaqqa qyzmet kórsettim, ózge ýaqytta jastyqtan basymdy almaı eńireýmen boldym. Qandaı azamatty aqshaǵa sattym, qudaıym-aý. Osylaı, sýdarynálar. Búgin tań aldynda ne boldy dep oılaısyńdar? Kóz jasymdy bulap endi uıqyǵa shoma berip em, syrttan ysqyryq estiledi. Qarasam, tereze túbinde jańa ǵana ózim oılap, jylaǵan adamym tur, kiltti tasta dep qoıady. Ol meni qushaǵyna alyp, opasyzdyǵymdy umyttyrǵysy keldi. Makhıt degen bile bilseńiz, Londonda qalǵan eń sońǵy djentelmen. Dál qazir qasymyzda Súkı Todrı nege joq dep oılaısyz? Bilip qoıyńyz, Mak endi ony jubatyp jatyr.

Pıchem (basqa jaqqa qarap). Súkı Todrı...

Djennı. Onyń qara tyrnaǵyna da tatymaıtyndaryńdy endi túsindińder me? Arsyz esekter óńsheń.

Pıchem. Fılch, tezdetip polıseılerge bar. Makhıt myrza Súkı Todrıdiń qoınynda dep aıt.

Fılch ketedi.

Sýdarynálar, bizge shynymen ne boldy osy, árıne, aqshalaryńyzdy tóleımiz. Selıa, betbaqtanyp, ursysa bergenshe, súıkimdi bıkeshterge kofe usynbaısyń ba?

Pıchem hanym (ketip bara jatyp). Súkı Todrı! ("Nápsi balladasynyń" úshinshi shýmaǵyn ándetedi).

Dar aǵashynyń janynda bir adam tur,
Jip sabyndalǵan, ómirmen qazir qoshtaspaq.
Endi oǵan eshkim qaıtyp jolamaıdy.
Oıynda ne onyń? Qyz-qyrqyn.
Moınyna jip taǵylsa da,
Taǵy bir oınap-kúlýden qashpas edi.
Nápsi degen osy mine, qaraǵym.
Rýhy da, jany da qalmaǵan,
Saý tamtyq joq ózinde.
Keshe ǵana ony satty nápsisi
Ashýly ol, biraq qazir báribir
Asylýdan urǵashyǵa taıynbaıdy áli de.

Pıchem. Tezdetińder! Men bolmasam, Tarnbrıdj kóshelerinde baıaǵyda muz bop qatyp jatar edińder. Senderdiń kedeılikterińdi tıimdi paıdalaný jolyn oılap, qanshama túndi uıqysyz ótkizdim. Aqyr aıaǵynda baılar jarly-jaqybaılardy aıamaı tonaǵanmen, olardyń qaıǵy-qasiretterine dátteri shydap qarap tura almaıtynyn túsindim. Olar da dál senderdeı jigersiz. Tamaq degen óletin kúnine deıin jetedi, qalasa búkil edenine sary maı jaǵyp shyǵar edi, biraq beısharalar ashtan qulap jatqan adamǵa jaıbaraqat qaraı almaıdy. Árıne, bir sharty ol adam onyń terezesiniń túbine baryp qulaýy kerek.

Pıchem hanym kiredi. Qolynda kofe servısi sándep qoıylǵan tabaq.

Pıchem hanym. Erteń keńsege kelip, aqshalaryńdy alasyńdar, tek Táj kıgizý saltanatynan keıin kelińder.

Djennı. Pıchem hanym, alǵysymdy jetkizerge sóz taba alar emespin.

Pıchem. Sap túzeńder! Bir saǵattan soń Býkıngem saraıynda kezdesemiz. Alǵa bas!

Kedeıler sap túzeıdi. Fılch júgirip kiredi.

Fılch. Oıbaı! Jetip úlgermedim, polısıa beri kele jatyr!

Pıchem. Tyǵylyńdar! (Pıchem hanymǵa.) Barlyǵyn alyp ket. Men «zalalsyz» degen kezde....

Pıchem hanym. «Zalalsyzy» nesi, túk túsinsem buıyrmasyn.

Pıchem. Qaıdan túsinýshi eń. Men «zalasyz» degen kezde baryp...

Esik qaǵylady.

Jaratýshyǵa táýba, kilt tabyldy! Túsinseń de, túsinbeseń de, men «zalalsyz» degende án shyrqańdar, boldy, baryńdar!

Pıchem hanym men qaıyrshylar tyǵylady. «Áskerı júgensizdiktiń qurbany» degen plakaty bar kishkentaı qyzdan basqalary oń jaqqa, kıim ilgishtiń artyna ketedi.

Braýn, Smıt jáne konsteblder kiredi.

Braýn. Kedeıdiń dosy bolyp tabylatyn myrza, bizdi de áreket barysynda bir kórińiz, kisen kıgiz, Smıt. Keremet plakattar. (Qyzǵa) Áskerı júgensizdik qurbany kim? Siz be?

Pıchem. Qaıyrly tań, Braýn, qaıyrly tań. Jaqsy uıyqtadyńyz ba?

Braýn. Nemene?

Pıchem. Qaıyrly tań, Braýn.

Braýn. Kimmen sóılesip tur ózi? Aramyzda bireýimizdi tanyp tur ma? Men sizdi bilmeıdi ekenmin.

Pıchem. A, tanys emespiz be? Qaıyrly tań, Braýn.

Braýn. Qalpaǵyn qaǵyp tastashy.

Smıt buıryqty oryndaıdy.

Pıchem. Aqyry osy jaqqa bet burǵan ekensiz, Braýn, sizden óte qatty ótinip suraımyn, Makhıt atty qylmyskerdi qaıtadan tutqynǵa alyńyz.

Braýn. Mynaý jyndanǵan eken. Kúlmeńiz, Smıt. Odan da aıtyńyzshy, osy ýaqytqa deıin ol qalaı bas bostandyǵynynan aıyrylmaı kelgen?

Pıchem. Sebebi ol sizdiń dosyńyz, Braýn.

Braýn. Kim?

Pıchem. Mekkı-Qanjar. Endi men emes qoı. Men qylmysker emespin, jaı ǵana qaıyrshymyn, sińiri shyqqan kedeımin. Siz meni tutqyndaı almaısyz. Qazir, Braýn, sizdiń ómirińizdegi eń qıyn sát týyp otyr. Kofe ishesiz be? (jezókshelerge). Jandarym meniń, polısıa bastyǵyna da bir jutym qaldyryńdar, ádepten ozbańdar. Biz septesip kún kóre alamyz. Barlyǵymyz zańnyń jaǵyndamyz. Zań degen — ózin muqtajdyǵyna nemese nadandyǵyna baılanysty buzǵan azamattardy paıdalaný úshin oılap tabylǵan. Osyǵan sáıkes odan paıda kórem degen kez kelgen adam zańdy buljytpaı oryndaýǵa mindetti.

Braýn. Sonda sizdińshe bizdiń sot jemqor ma?

Pıchem. Kerisinshe, sýdar, barlyǵy kerisinshe. Bizdiń sot álemdegi eń ádil sot: oǵan dúnıeniń aqshasyn berseń de jalǵan úkim shyǵarmaıdy.

Taǵy da baraban qaǵyldy.

Áskerılerdiń sherýi bastaldy. Qaıyrshylardyń qaıyrshysynyń sherýi jarty saǵattan soń bastalady.

Braýn. Óte durys aıtasyz, Pıchem myrza. Jarty saǵattan keıin kedeılerdiń kedeıi Old Beılıdegi túrmege jabylady. (Konstebelderge) Mynda jınalǵan otansúıgishterdi túgel tutqyndańdar (qaıyrshylarǵa). Braýn-Qabylan jaıly estigen bolarsyńdar. Pıchem, búgin túnde tyǵyryqtan shyǵatyn jol taptym, osynyń arqasynda dosymdy ajaldan qutqardym. Ordalaryńnyń tas-talqanyn shyǵaramyn. Barlyǵyńa aıyp taǵyp, qamaýǵa alamyn. Ne úshin deısiz be? Qaıyrshylyq úshin. Siz keshe qaıyrshylardy Patshaıymǵa jáne maǵan qarsy qoıamyn dedińiz. Búgin sol úshin tutqyndaımyn. Úırenińiz.

Pıchem. Óte jaqsy. Sonda qaıyrshylardy ǵana tutqyndaısyń ǵoı?

Braýn. Iá, myna múgedekterdi. Smıt, bul myrzalar bizben barady.

Pıchem. Braýn, men sizdi asyǵystyq jasamańyz dep saqtandyrǵym keledi. Qudaı aıdap, osynda kelgenińiz úshin Jaratýshyǵa myń da bir rahmet aıtyńyz. Bul adamdardy, árıne tutqyndaı alasyz. Olar zalalsyz, óte zalalsyz.

Mýzyka. «Pende sharasyzdyǵy týraly án»-nen birneshe nota shyǵady.

Braýn. Bul ne taǵy?

Pıchem. Mýzyka. Olar álderi kelgenshe osylaı kóńil kóteredi. «Pende sharasyzdyǵy týraly án». Estimep pe edińiz? Úırenińiz.

Sary jaryq. Organǵa jaryq túsedi Joǵarydan úsh shyraqty sham túsedi. Plakattaǵy jazý:

«PENDE SHARASYZDYǴY TÝRALY ÁN».

Qaıyrshylar.
1
Tek baspen ómir súrý
múmkin emes
Tek baspen bıtti ǵana
asyraý múmkin.
Qýlyǵy da adamnyń
Óz boıynan aspaıdy.
Kimniń qalaı aldap jatqanyn
Kim bildiredi saǵan,
Aqymaqsyń sebebi.

2
Tamasha jospar qur,
aqylyńdy kórset osylaı
Taǵy bireýin qur,
biraq odan ne paıda
Túk te paıda joq.
Azǵyndyq qory
Adamda óte az
Tek izgilik qana
Gúldendiredi.

3
Baqyt izdeme,
Bir sát aıalda.
Baqytty qýyp júrgende
Ol artyńda qalady.
Adamzattyń boıynda
Táýba az ǵoı.
Arman qýyp qajeti joq
Ol tek aldaıdy bizderdi.

Pıchem. Óte keremet nárseler aıtyp tursyz, Braýn. Biraq olardyń shyndyqpen úılespeıtini ókinishti. Kimdi tutqyndamaqsyz? Táj kıgizý saltanatyna oraı shattanyp, shaǵyn maskarad uıymdastyrǵan jastardy ma? Eger kóshege shyn kedeı-kepshik shyqsa ne bolatynyn bilesiz be? Bul arada shyn jarly joq. Siz esepten qatelestińiz. Shyn qaıyrshylardyń qansha ekenin bilesiz be? Eger shirkeý aldyna olar barsa, óte suryqsyz kartına bolady. Olardyń túrleri óte jaman. Braýn, siz betin oba jegen jannyń keskinin kórip pe edińiz? Al endi obamen aýyratyn júz jıyrma adamdy elestetińiz. Jas patshaıym obany emes, raýshan gúlin kórip ádettengen. Múgedek-kemisterdi aıtpaǵannyń ózinde. Bundaı jaǵdaıdyń aldyn alý kerek, Braýn. Siz polısıa kedeı-kepshikti tizgindeýge qabiletti deıtin shyǵarsyz. Biraq buǵan ózińiz de senbeısiz ǵoı, aıtyńyzshy, a? Eger Táj kıgizý saltanaty barysynda polısıa bir shette alty júz múgedekti shoqparmen soǵyp jatsa, qalaı bolady? Óte suryqsyz kartına. Men tipti júrek aınytar kartına der edim. Tipti oılaı bastasam, sýyq ter burq ete qalady. Maǵan oryndyq berińdershi.

Braýn (Smıtke). Bul qoqan-loqqy. Bul - bopsalaý. Oǵan tıisýge bolmaıdy. Qoǵamdyq tártip múddesi úshin oǵan tıisýge bolmaıdy. Ondaı oqıǵa eshqashan oryn alǵan emes.

Pıchem. Al búgin oryn alady. Sizge bir shyndyqty aıtaıyn, Anglıa patshaıymyna ne isteseńiz de ózińiz bilesiz, biraq Londondaǵy kedeı-kepshiktiń bireýiniń aıaǵyn basyp ketseńiz qurydym deı berińiz.

Braýn. Demek men Mekkı Qanjardy tutyndaýǵa tıispin ǵoı? Aıtýǵa ońaı. Adamdy tutqyndaý úshin, aldymen ony qolǵa túsirý kerek.

Pıchem. Óte durys aıtasyz. Ony aldyńyzǵa ózim alyp kelmesem bolmaıtyn tárizdi. Kóreıik, álemde adaldyq degen qalyp pa joq pa. Djennı, dál qazir Makhıt myrza qaı jerde?

Djennı. Oksford-strıt, 21, Súkı Todrıdyń úıinde.

Braýn. Smıt, dál qazir Oksford-strıt, 21-ge, Súkı Todrıge baryńyz.

Makhıtty tutqyndap, Old Beılıge jetkizińiz. Al men kıimimdi aýystyraıyn.

Búgin merekelik kostúmimdi kıip shyǵýym kerek.

Pıchem. Braýn, eger saǵat altyda ol darǵa asylmasa...

Braýn. O Mak, túk isteı almadym, qaýqarsyzbyn (konsteblderdi alyp ketedi).

Pıchem (artynan aıqaılaıdy). Mine, siz de bir nársege úırendińiz, Braýn!

Taǵy da baraban soǵylady.

Úshinshi dabyl. Baǵytty aýystyramyz. Jańa tapsyrma - Old Beılı túrmesi. Alǵa bas!

Qaıyrshylar ketedi.

Pıchem (án salady).
Baýyryń meıirimsiz, qatal ma,
Betinen salyp qal
Sonda ǵana túzeledi ol degen.
Adamda meıirim qory óte az
Bir-birińdi aıamaı
Betten uryńdar, jarandar.

SHYMYLDYQ

Djennı-Malına (rampaǵa sharmanka ustap jaqyndap, án salady).

KEMEŃGER SOLOMON JAILY ÁN

1
Kemeńger Solomondy bilesiz
Onyń ómiri belgili
Barlyǵyna oı júgirtip
Ótedi de ketedi dep
Baǵa bergen sabazyń.
Ómirge kelgenine ókinipti desedi.
Uly edi, kemeńger edi Solomon
Sonda odan ne shyqty?
Kemeńgerlik — sor ekenin
Álem sodan túsindi.
Odan boıy aýlaq júrgen
Adam ǵana baqytty!

2
Sulý Kleopatranyń aqyry
Ne bolǵanyn bile me eken jurtshylyq.
Rım qaharmandaryn tize búktirip
Ózi de bir kún joq boldy.
Ne shyqty sonda?
Netken Patshaıym edi
Ne boldy aqyry?
Sulýlyq ta sor eken
Odan ada adam ǵana baqytty.

3
Batyr Sezar da tanys bizge
Ólimi de belgili.
Rımdegi bılikti tartyp alyp
Endi saltanat qurmaq ed
Bir mezette tońqalaq asty
Qyzyǵyn da kórmedi.
Jyldar ótti álem uqty
Batyrlyq ta sor eken
Odan ada adam ǵana baqytty.

4
Bilimpaz Brehty da bilesińder
Buryn sizderge ol unaýshy edi.
Biraq saýal qoıyp mazany aldy
Baıdy baı etken kim dedi.
Odan da qutyldyńdar sodan soń.
Tanymǵa umtyldy Breht,
Jyldar ótti álem uqty
Bilimpazdyq ta sor eken
Odan ada adam ǵana baqytty.

5
Ómiri qyl ústinde turǵan
Aldaryńyzǵa Makhıt shyqty minekeı,
Aqyl-esin joǵaltpaı,
Ruqsatpen tonaǵanda
Ol teńdessiz ury edi.
Sezimge boı aldyryp qurydy,
Aqyrǵy sátte tur mine.
Jyldar ótti álem uqty
Mahabbat ta sor eken
Odan ada adam ǵana baqytty.

VIII

Jekemenshik úshin kúres.

Old Beılıdegi bólme.

Lúsı. Smıt kelip kiredi.

Smıt. Sýdaryná, Sizben Pollı Makhıt hanym sóılesemin deıdi.

Lúsı. Makhıt hanym? Kirsin.

Pollı kiredi.

Pollı. Amansyz ba, sýdaryná. Sýdaryná, amansyz ba deımin!

Lúsı. Ne kerek?

Pollı. Tanymadyńyz ba?

Lúsı. Árıne, tanydym.

Pollı. Keshegi qylyǵym úshin keshirim suraıyn dep edim.

Lúsı. Qyzyq eken.

Pollı. Keshirýge dáıek bolatyn jalǵyz nárse — men baqytsyz janmyn.

Lúsı. Iá-ıá.

Pollı. Sýdaryná, siz meni keshirýge tıissiz. Keshe Makhıt myrzaǵa qarap, qatty ashýlandym. Ol sizdi bundaı jaǵdaıda qaldyrmaýǵa tıis edi, solaı emes pe? Osy sózimdi oǵan jetkizińizshi.

Lúsı. Men... men... onyń qaıda ekenin bilmeımin.

Pollı. Siz onymen kezdesip júrgen shyǵarsyz.

Lúsı. Joq, kezdespeımin.

Pollı. Keshirińiz.

Lúsı. Ol sizdi súıedi.

Pollı. Ah joq, ol sizdi súıedi, men buny óte jaqsy bilemin.

Lúsı. Siz tym aqkóńilsiz.

Pollı. Ah, sýdaryná, erkek zaty ádette ózin tym jaqsy kórgen áıelden boıyn aýlaq salady. Tastap ketedi. Onyń sizge qaryzdar ekenin, tipti meniń óńim turmaq túsimde kirmegen deńgeıde qaryzdar ekenin uqtym.

Lúsı. Siz osynyń barlyǵyn shyn aıtyp otyrsyz ba?

Pollı. Árıne, árıne, ımandaı shynym, sýdaryná, senińiz.

Lúsı. Súıkimdi Pollı, ekeýmiz de ony shamadan tys súıdik.

Pollı. Múmkin. (Paýza.) Al endi, sýdaryná, barlyǵynyń qalaı bolǵanyn aıtaıyn. On kún buryn Makhıt myrzany tuńǵysh ret «Teńiz jándigi» qonaq úıinde kezdestirdim. Qasymda anam boldy. Sodan soń bes kúnnen keıin, dálirek aıtqanda aldyńǵy kúni nekemizdi qıdyq. Keshe men onyń qylmysker ekenin, polısıanyń izdeýinde júrgenin bildim. Al búgin tipti ne isterimdi bilmeı otyrmyn. Sonda, sýdaryná, on eki kún buryn ǵana bundaı kúıge ushyraımyn dep oılamaǵan ekenmin.

Paýza.

Lúsı. Men sizdi jaqsy túsinemin, súıkimdi kelinshek.

Pollı. Makhıt hanym deńiz.

Lúsı. Makhıt hanym.

Pollı. Sońǵy ýaqytta men ol týraly kóp oılaıtyn boldym. Qarajaıaýdyń biri emes. Sizdiń kózińizshe ózin qalaı ustaǵanyn eske alsam, qyzǵanyshtan ot bop janamyn. Men ketip bara jatqanda, eger anam bolmasa, ketpes edim, ol tipti selt etpedi. Júregi et pe, tas pa. Qalaı oılaısyz, Lúsı?

Lúsı. Ne derimdi bilmeı otyrmyn, barlyǵyna Makhıt myrza kináli. Sizge óz ortańyzdan alshaqtamaý kerek edi, súıkimdi kelinshek.

Pollı. Makhıt hanym deńiz.

Lúsı. Makhıt hanym.

Pollı. Siz óte durys aıtasyz. Maǵan iskerlik qarym-qatynas sheginen shyqpaý kerek edi. Ákemniń tilegi de osy.

Lúsı. Árıne.

Pollı (jylap). Biraq ol - meniń júregim ǵoı.

Lúsı. Súıkimdim, eń aqyldy áıeldiń ózi bundaı jaǵdaıda qalýy múmkin. Biraq resmı nekelerińiz qıylǵan joq, osyǵan qýanyńyz. Túrińiz jaman bolyp ketipti, bulaı ýaıymdaı bermeńiz. Bir nárse kerek bolsa aıtyńyz.

Pollı. Ne?

Lúsı. Júrek jalǵaısyz ba? Sýsyn ishersiz, bálkim?

Pollı. Iá-ıá, eger qıyn bolmasa.

Lúsı shyǵyp ketedi.

O, saldaqy!

Lúsı (kofe, tátti nan alyp keledi). Osy jetkilikti bolar.

Pollı. Mazańyzdy aldym bilem, sýdaryná.

Paýza.

Myna sýrette ol sondaı ádemi. Qashan ákelip júr?

Lúsı. Ákelgeni qalaı?

Pollı (beıkúná keıippen). Qashan ákelip ilip qoıdy deımin?

Lúsı. Bul sýretti ol ilgen joq.

Pollı. Sizge osy bólmede tapsyrdy ma?

Lúsı. Ol bul bólmede bolǵan emes.

Pollı. Solaı ma? Bolsa da, onda turǵan ne bar. Ómir joly buralań.

Lúsı. Ne bolsa sony aıtqandy toqtatyńyz. Nemenege keldińiz? Maqsatyńyz ne?

Pollı. Onyń qaıda jasyrynyp júrgenin bilesiz ǵoı?

Lúsı. Siz bilmeısiz be?

Pollı. Janyńyzdyń barynda aıtyńyz.

Lúsı. Bilmeımin.

Pollı. Shyn sózińiz be?

Lúsı. Bilmeımin, shynymen siz de bilmeısiz be?

Pollı. Joq, masqara boldy degen osy (kúledi).

Lúsı jylaıdy.

Ekeýmizdi de taqyrǵa otyrǵyzyp, tabanyn jaltyratty deseńizshi.

Lúsı. Ne degen qatigezdik...

Pollı (kóńildenip). Osyndaı qaıǵyly oqıǵaǵa ushyrasam da, aqyr aıaǵynda siz sekildi janmen tabysqanyma qýanyshtymyn. Buǵan da shúkirshilik. Bálkim sen de ash shyǵarsyń, tátti nannan aýyz tıshi óziń de.

Lúsı. Tátti nan deısiń be! Ah, Pollı, bunshama meıirimdi bolarmysyń. Men sondaı jaqsy emespin. Erkekter bizdiń kóz jasymyzǵa tatymaıdy.

Pollı. Árıne, tatymaıdy. Biraq qaıtpek kerek?

Lúsı. Joq! Endi bar shyndyqty aıtamyn. Pollı, ashýlanbaısyń ba?

Pollı. Ne boldy?

Lúsı. Barlyǵy ótirik.

Pollı. Ne ótirik?

Lúsı. Mynaý. (İshin kórsetedi.) Qaıdaǵy bir qylmyskerge bola osyǵan bardym.

Pollı (kúledi). Ah, ne degen keremet! Bul ótirik pe sonda? Ne degen saldaqy ediń! Saǵan shynymen Mekkı kerek pe? Eger taba alsań, sen-aq qaryq bol, syılaımyn saǵan!

Esik syrtynan aıaq dabyry, daýystar estiledi.

Ne boldy?

Lúsı (tereze aldyna kelip). Mekkı! Qaıta qolǵa tústi.

Pollı (daýysy ózgerip). Bári bitti.

Pıchem hanym kelip kiredi.

Pıchem hanym. Ah, Pollı, osynda otyrsyń ba. Kıimińdi aýystyr, baıyńdy darǵa asady. Jesirdiń kıimin alyp keldim.

Pollı kıim aýystyrady.

Qara tús saǵan jarasady. Tek az-maz kúlimsire.

IX

Juma, tańǵy saǵat bestiń kezi. Mekkı Qanjardy jezóksheler ekinshi márte satyp otyr. Endi ol darǵa asylady.

Ólim jazasyna kesilgender kamerasy.

Vestmınster qońyraýy qaǵylady. Konsteblder kameraǵa kisendelgen Makhıtty alyp kiredi.

Smıt. Beri ákelińder. Vestmınster qońyraýy qaǵyldy. Boılaryńdy jazyńdar, ne boldy túge. Nemene unjarǵalaryń túsip ketken. Álde uıattan órtenip barasyńdar ma? (konstebelderge). Qońyraý úshinshi ret qaǵylǵanda, altylardyń shamasynda darǵa asý rásimi aıaqtalýǵa tıis. Barlyǵyn tezdetip ázirleńder.

Konstebl. Núgeıt kósheleri halyqqa toly, ary-beri erkin júrý múmkin emes.

Smıt. Qyzyq. Habar qalaısha tez taraǵan?

Konstebl. Osylaı jalǵasa berse, jarty saǵattan soń London túgel qulaǵdar bolady. Halyq Patshaıymdy qoshemetteýdiń ornyna osynda keledi antalap. Patshaıym bolsa, bos kóshelerde saltanat qurady.

Smıt. Sondyqtan tezdetý kerek. Altyǵa deıin jaıǵasaq, jetige deıin halyq sherýge jınalyp úlgeredi. Alǵa bas!

Mak. Eı, Smıt, saǵat qansha?

Smıt. Soqyr bolyp qalǵansyz ba? Besten tórt ketti.

Mak. Besten tórt ketti.

Smıt kamerany syrtynan qulyptaıdy. Braýn kelip kiredi.

Braýn (Smıtke, kameraǵa syrtyn berip). Osynda ma?

Smıt. Kórisesiz be?

Braýn. Jo-jo-joq, barlyǵyn ózderiń atqara berińder (ketedi.)

Mak (kenetten daýysyn óte aqyryn shyǵaryp, túıdektetip sóıleıdi). Smıt, qoryqpańyz, men sizdi satyp alýǵa tyryspaımyn da. Barlyǵyn bilip otyrmyn. Eger satyp alsam, sizge shetelge qashýǵa týra keler edi. Iá, ıá, qashar edińiz. Ol úshin sizdi ómir baqıǵa jetetindeı etip qamtamasyz etý kerek. Myń fýnt, solaı emes pe? Úndemeńiz. Jıyrma mınýttan keıin sol myń fýntty erteń taýyp bere alamyn ba, joq pa, aıtamyn. Arandatyp turǵan joqpyn. Ári baryp, jaqsylap oılanyńyz. Ómir - sholaq. Al aqsha eshqashan jetpeıdi. Myń fýnt taba alamyn ba, joq pa bilmeımin. Biraq munda kirem degenniń bárin jibere berińiz.

Smıt (aqyryn). Ne degen sandyraq, Makhıt myrza.

Mak (aqyryn, jyldam qarqynmen ándetedi).
Makhıt sizden raqymshylyq kútedi,
Ol aǵashty saıalap jatqan joq
Qara jerge tize búkti.
Qara jerdi máńgi mekenine aınaldyrmaq.
Dostar, dostar, jalbarynam senderge,
Myna qabyrǵany buzyp jarardaı
Eń aqyrǵy zarly únmen.
Ólgen soń janaza shyǵady ǵoı
Ol áli tiri, Makhıt tiri
Kómek kútedi senderden!

Dálizden Mattıas pen Djekob kórinedi. Makhıtke kirmek. Smıt olardy toqtatady.

Smıt. Eı, ne boldy sonshama, súmireıip qalypsyńdar ǵoı.

Mattıas. Kapıtan ustalǵaly beri, bıkesh bitken maǵan jabysatyn boldy. Olarǵa esýas degen anyqtama alý úshin menimen bolý kerek eken. Ondaı iske aıǵyrdyń qýaty kerek, shamam jetpeı bara jatyr. Kapıtanmen osynyń jaıyn aqyldasyp alý kerek.

Ekeýi Makqa jaqyndaıdy.

Mak. Besten jıyrma bes ketti. Asyqpaıtyn sıaqtysyńdar...

Djekob. Qalaı bolǵanda da...

Mak. Qalaı bolǵanda da meni darǵa asqaly jatyr, aqymaq! Biraq qazir sendermen ursysyp turýǵa ýaqyt joq. Ózderińniń jeke qorlaryńnan dál qazir qansha bere alasyńdar? Dereý, dál qazir.

Mattıas. Tańǵy saǵat beste me?

Djekob. Shynymen jaǵdaıyńyz qıyn eken.

Mak. Tórt júz fýnt jete me?

Djekob. Al biz qaıtemiz? Basqa túgimiz joq.

Mak. Kimdi darǵa asqaly jatyr, meni ma, senderdi me?

Mattıas (ashýlanyp). Qashýdyń ornyna Súkı Todrıdiń qoınyna baryp jatyp alǵan kim? Biz ba?

Mak. Jap aýyzyńdy. Bes jarym boldy, azdan soń múlde basqa jaqta jatýym múmkin

Djekob. Qaıtesiń, Mattıas, kóný kerek.

Smıt. Braýn myrza tańǵy asqa ne jegisi keledi dep surap jatyr.

Mak. Basymdy qatyrmańdarshy. (Mattıaske.) Sonymen aıtsańshy?

(Smıtke.) Qoıanshóp jeımin.

Mattıas. Nemene aıqaılaısyń.

Mak. Aıqaılap turǵam joq. Jaı... Sonymen, Mattıas, meni darǵa asqyzyp qoıyp qarap otyrasyń ba?

Mattıas. Árıne, joq. Ol jaıynda sóz joq. Biraq aqsha - bizdiki. Tórt júz fýnt shyn máninde bizdiń aqsha. Sony da aıtýǵa bolmaı ma?

Mak. Besten otyz segiz mınýt ketti.

Djekob. Tezirek bolsańshy, Mattıas, áıtpese kesh bolady.

Mattıas. Eger joldan óte alsaq. Adam qaptap ketti.

Mak. Eger altyǵa bes mınýt qalǵanda qaıtyp kelmeseńder, meni budan bylaı kórmeısińder. (aıqaılaıdy.) Qaıtyp kórmeısińder!..

Smıt. Ketip qaldy. Qalaı? (Aqsha sanaǵan tárizdi qımyl kórsetedi).

Mak. Tórt júz.

Smıt, ıyǵyn qıqań etkizip ketedi.

(Smıttiń sońynan.) Braýnmen tildesýim kerek.

Smıt konstebldi alyp kiredi.

Smıt. Sabyndaryń bar ma?

Konstebl. Sapasy nasharlaý.

Smıt. On mınýttan soń barlyǵy daıyn bolýǵa tıis.

Konstebl. Aıaq qoıatyn taqtaı isten shyǵypty.

Smıt. Ondaı áńgime aıtpa, qońyraý ekinshi márte qaǵyldy.

Konstebl. Túrme emes, shoshqa qora ǵoı bul.

Mak (án salady).
Qarańdar, janazasy shyǵyp bolyp qapty,
Makhıt endi shynymen de bankrot.
Aqsha úshin jan qıatyn zalymdar,
Óltirip qoıa bermeksińder me azamatty.
Darǵa asylǵan soń Makhıttan ne paıda
Shoshynǵan shoshqa tárizdi shyńǵyryp
Patshaıymǵa ushyńdar barlyǵyń!
Men sorlynyń jaıyn aıtyńdar birigip,
Ólim aýyzynda bolyp qajydym
Kómektesseńdershi jyldamyraq!

Pollı keledi.

Smıt. Men qazir jibere almaımyn. Siz on altynshysyz. Kezegińiz áli kelgen joq.

Pollı. On altynshy degen nemene! Búrokrat bolmasańyzshy. Men onyń áıelimen, sóılesýim kerek.

Smıt. Bes mınýttan artyq ýaqyt bere almaımyn.

Pollı. Taǵy ne aıtasyń! Sandalma. Bes mınýt deıdi ǵoı! Bir-eki aýyz sóz emes. Bul degeniń máńgilikke qoshtasý. Bundaı sátte erli-zaıyptylar bir-birine kóp nárse aıtýǵa tıis. Qaıda?

Smıt. Kórip turǵan joqsyz ba?

Pollı. A, endi kórdim, rahmet.

Mak. Pollı!

Pollı. Iá, Mekkı, jettim, mine.

Mak. Iá, árıne!

Pollı. Qalyń qalaı? Kóńil-kúıiń joq qoı. Iá, árıne, ońaı emes, ońaı emes.

Mak. Endi ne isteısiń? Endi kúniń ne bolmaq?

Pollı. Ýaıymdama, bizdiń fırma tamasha jumys istep jatyr. Qatty qobaljyp tursyń ba? Ákeń kim edi? Men seni áli kúnge bilmeımin. Ne bolǵanyn uǵa alar emespin. Deni-qarny saý adam sıaqty ediń.

Mak. Pollı, sen meni bul jerden shyǵaryp ala almaısyń ba?

Pollı. Iá, árıne.

Mak. Aqsha kerek, men mynda kúzetshimen kelistim...

Pollı (jaımen). Aqsha Saýtgemptonǵa ketti.

Mak. Ózińde bar shyǵar?

Pollı. Joq, bul jerde joq. Mekkı, qalasań, bireýmen sóıleseıin, kómek suraıyn... bálkim Patshaıymnyń ózine barsam ba eken. (Jasyp) O, Mekkı!

Mekkı!

Smıt (Pollıdy Maktan tartyp alyp bara jatyp). Myń fýnt jınaı aldyńyz ba?

Pollı. Qosh bol, Mekkı! Meni umytpa! (ketedi).

Smıt pen konsteblder ústel alyp kiredi. Onda qoıanshóp salynǵan tabaq tur.

Smıt. Qoıanshóp pisti me?

Konsteblı. Dál solaı (ketedi).

Braýn keledi. Ol Smıtke jaqyndaıdy.

Braýn. Smıt, oǵan ne kerek? Tańǵy asty men kelgende bergeniń durys boldy. Bizdiń yqylasymyzdy kórsin.

Braýn men Smıt ústeldi alyp torǵa kiredi. Smıt ketedi.

Paýza.

Sálem, Mak. Qoıanshóbiń, mine. Azdap jep al.

Mak. Áýre bolmańyz, Braýn myrza. Maǵan sońǵy ret qurmet kórsetýge jaraıtyn basqa da adamdar tabylady.

Braýn. Ah, Mekkı!

Mak. Menimen eseptesýińizdi ótinemin! Asymdy iship alaıyn. Bul meniń sońǵy asym, sondyqtan kishkene qurmetpen qaraýlaryńyzdy ótinemin (jeı bastaıdy).

Braýn. Asyń dámdi bolsyn. Ah, Mekkı, sen meni qyzǵan temirmen shyjǵyryp jatyrsyń.

Mak. Eseptesýińizdi ótinemin, sýdar, ótinemin, eseptesińiz. Sezimge boı aldyrmańyz.

Braýn (tereń kúrsinip qaltasynan kitapshasyn shyǵarady). Mine, Mak. Sońǵy jarty jyldyń esebi mynaý.

Mak (shalt sóılep). Munda aqshańdy suraý úshin keldiń be?

Braýn. Olaı emes ekenin bilesiń ǵoı...

Mak. Óte jaqsy, siz shyǵyn shegýge tıis emessiz. Qansha qaryzbyn? Biraq esebińizdi negizdep berińizshi. Ómir meni saq etti... Buny siz jaqsy túsinýge tıissiz.

Braýn. Mak, sen bulaı sóılegen kezde men túk oılaı almaı qalamyn.

Sahna syrtynan urylǵan balǵa, shabylǵan aǵash t.b. dybystar estiledi.

Smıttiń daýysy (sahna syrtynda). Boldy, endi onyń salmaǵyn kóteredi.

Mak. Esep, Braýn.

Braýn. Qoımadyń ǵoı, jaraıdy. Birinshiden, seniń jáne seniń adamdaryńnyń arqasynda qolǵa túsken qanisherler úshin úkimetten...

Mak. Árqaısysy qyryq fýnttan úsh qanisher, barlyǵy júz jıyrma fýnt. Bul somanyń shıregi seniki. Saǵan otyz fýnt qaryzbyz.

Braýn. Iá, ıá. Bilmeımin, Mak, sońǵy sátińdi buǵan jumsamashy...

Mak. Sandyraqtaǵanyńdy doǵar. Otyz fýnt. Bizge senim bildirgeniń úshin segiz fýnt.

Braýn. Qalaısha segiz fýnt. Múlde az ǵoı... Bile bilseń...

Mak. Maǵan álde senbeımisiń? Sonymen sońǵy jarty jyldyqtyń teńgerimi boıynsha siz otyz segiz fýnt alasyz.

Braýn (óksip). Ómir boıy men....

Ekeýi birigip. Seniń barlyq tilegińdi oryndap keldim.

Mak. Úndistanda ótken úsh jylda — Djon bizge jaldandy, Londondaǵy bes jylda — Djımmı qolǵa tústi, endi mine, barlyq rahmetiń mynaý boldy (darǵa asylǵan adamdy salyp kórsetedi).

Opasyz dos arandatty beıbaqty

Adal edi, jaqsy edi kezinde.

Boqtyń qaby bos dene salmaǵyn

Qyl moıyn bir seziner sońǵy sátte.

Braýn. Mak, eger áńgime osyndaı baǵyt alatyn bolsa, ar-namysyma tıme, qorlama meni, keshpeımin ondaıdy (ashýlanyp tordan shyǵyp ketedi).

Mak. Seniń aryńa...

Braýn. Iá, aryma. Smıt, bastańyz! Kelýshilerdi kirgizińiz (Makqa)

Keshir, ótinemin.

Smıt (jyldam kirip Makqa). Sizdi áli de qutqarýǵa bolady, biraq bir mınýttan soń kesh, aqsha taba aldyńyz ba?

Mak. Iá, eger jigitter oralsa.

Smıt. Kórinbeıdi. Demek bári bitti.

Kelgen adamdar: Pıchem, Pıchem hanym, Pollı, Lúsı, jezóksheler,

sváshennık, Mattıas pen Djekob kiredi.

Djennı. Bizdi jibermeı qoımaq bolady. Men olarǵa dál qazir kirgizbeseńder isteriń Djennı-Malınamen bolady dedim.

Pıchem. Men onyń qaıyn atasymyn. Keshirim ótinemin, bulardyń qaısysy Makhıt myrza?

Mak (ózin tanystyryp). Makhıt.

Pıchem (temir tordyń boıymen júrip ótip, basqalarmen qatar oń jaqqa turady). Taǵdyr jazyp, Makhıt myrza, siz maǵan kúıeý bala boldyńyz, biraq arnaıy kelip tanyspadyńyz. Alǵashqy kezdesýimiz óte jaısyz jaǵdaıda ótip jatyr. Makhıt myrza, bir kezderi siz appaq laıka qolǵap kıip, pildiń súıeginen jasalǵan múltiksiz ásem taıaq ustap júrdińiz, moınyńyzda tyrtyq bar edi, sizdi únemi «Teńiz jándigi» qonaq úıinen kezdestirýge bolatyn. Endi sol tyrtyqtan ózge eshnárseńiz qalmapty, al ol ókinishke qaraı, barlyq belgińizdiń ishindgi eń qunsyzy. Temir tordyń ar jaǵynda otyrsyz, sálden keıin jer betinen múlde kóshesiz.

Pollı jylap, temir tordyń boıymen júrip, oń jaqqa baryp toqtaıdy.

Mak. Kóılegiń netken ádemi!

Mattıas pen Djekob temir tordyń boıymen júrip oń jaqqa baryp toqtaıdy.

Mattıas. Toptyń arasynan áreń óttik. Júgirgenimiz sonsha Djekobtyń júregi toqtap qalar ma eken dep qoryqtym. Eger senbeseń...

Mak. Meniń adamdarym ne deıdi? Jaqsy jerlerge ornalasty ma?

Mattıas. Kapıtan, túsinistikpen qaraıtynyńyzdy bilip edik. Táj kıgizý kúnde bola bermeıdi ǵoı. Adamdarǵa jumys isteý kerek. Olar sizge sálem aıtyp jatyr.

Djekob. Shyn júrekten!

Pıchem hanym (temir tordyń boıymen júrip, oń jaqqa baryp toqtaıdy).

Makhıt myrza, bir apta buryn «Teńiz jándiginde» bılep júrip, dál osylaı bolady dep oıladyq pa?

Mak. Iá, «Teńiz jándiginde» bı bıledik, ras.

Pıchem myrza. Taǵdyr - qatigez.

Braýn (sahna qoınaýynda sváshenıkke). Biz bul adammen Úndistan jerinde maıdanda birge boldyq.

Djennı (temir tor janynan ótip bara jatyp). Drýrı-Leınde barlyǵymyz jaman bolyp jatyrmyz. Eshkim Táj kıgizýge barǵan joq. Jurttyń bári senimen qoshtaspaq (oń jaqqa turady).

Mak. Menimen qoshtaspaq...

Smıt. Kettik, saǵat alty boldy. (Mekkıdi temir tordan shyǵarady).

Mak. Biz eshkimdi kútkizbeımiz. Hanymdar men myrzalar! Aldaryńyzda qurdymǵa ketip bara jatqan qaýymnyń qurdymǵa ketip bara jatqan sońǵy ókili tur. Maıda dúńgirshekterdiń jupyny kasasyn adal súımenmen buzyp ashatyn bizdi iri kásiporyndar yǵystyrýda. Biz, qarabaıyr baýkespeler aksıaǵa qarsy tura alamyz ba? Bankti tonaý degen - banktiń negizin qalaıtyn alaıaqtardyń iskerligi janynda ne? Adamdy óz múddeńe paıdalanýdyń qasynda adam óltirý degen ne? Men sizdermen qoshtasamyn, qadirli jerlester. Kelgenderińizge kóp rahmet. Keıbirińizben men óte jaqyn boldym. Djennıdiń opasyzdyǵy tań qaldyrdy. Biraq bunyń ózi dúnıeniń ózgermegenin taǵy bir márte dáleldeıdi. Taǵdyr tálkegi túbime jetti. Osylaı támamdaldym.

Sary jaryq. Organǵa jaryq túsedi Joǵarydan úsh shyraqty sham túsedi. Plakattaǵy jazý:

MAKHITTİŃ JURTTAN KESHİRİM SURAP AITQAN BALLADASY

Baýyrlarym, sender qalasyńdar, men ketem,
Ólimniń aq joly tur aldymda.
Sońǵy sátte aqtyq sapar aldynda
Júzderińdi jylytyp, meıirim shashyńdar ótinem.
Shoqsha saqalyń shoshańdap
Kúle kórme, baýyrym.
Ashýlanyp, jazǵyrma,
Adam balasynyń qaısysy
Jeńiltektikke boı aldyrmaıdy bir sát.
Eldiń bári salıqaly bolsa, shirkin.
Kúnám bar deıtin adam bolsa arańda
Men úshin bir sát jalbaryna gór Qudaıǵa.
Bizdi jańbyr quıyp jýyndyrar
Asyraǵan mápelep tánimizdi bir shaıar.
Kózdegi toıymsyzdyqty kórip júrgen qarǵalar
Shuqylap tándi bir toıar.
Biz tym keýde kóterdik, keremet
Asyp-tasyp ketippiz oısyzdyqtan.
Endi, mine, tuǵyrymyz bıikte
Jelge yrǵalyp turmaqpyz elden erek.
Qustar ǵana shoqıdy
Tezekke uqsatyp jolda jatqan.
Bul da bir sabaq,
Kúnám bar deıtin adam bolsa arańda
Men úshin bir sát jalbaryna gór Qudaıǵa
Sheshinýge daıyn turar bıkeshter
Tán jylýyn saýdaǵa sap úırengen.
Maýyqqan mysyq sıaqty marqaıyp
Qyz-qyrqynǵa qylmyńdaıtyn erkekter.
Ant atqandar, qaıyrshylar,
Qańǵybastar, júrgishter,
Qanisherler shimirikpeıtin,
Barlyǵyń da keshińder.
Polısıaǵa ashýlymyn, jasyra alman
Tamaq ornyna aǵash qabyn shaınatty.
Qorlap, kúlip qanymdy qaınatty.
Dál qazir qarǵasam da jarasar
Biraq olardy da keshirem.
Baılanysyp qaıtem sońǵy sátte
Olardan da keshirim ótinem.
Aýyr balǵa qolǵa alyp,
Polısıanyń mıyn shashsa...
Qajeti qansha, shynymen
Tek keshirim ótinem.

Smıt. Minekeı, Makhıt myrza.

Pıchem hanym. Pollı, Lúsı, kúıeýlerińdi sońǵy sátte jalǵyz qaldyrmańdar.

Mak. Qadirli áıelderim, aramyzda qandaı jaǵdaı oryn almasyn...

Smıt (alyp ketedi). Júr!

Eshafotqa kele jatyr.

Barlyǵy sol jaqtaǵy esikten shyǵady. Eki esik te — kýlısa jazyqtyǵy. Sodan keıin barlyǵy qoldaryna fonar ustap sahnanyń basqa jaǵynan shyǵady. Makhıt eshafotqa shyǵa salysymen, Pıchem kórermenderge qarap án salady.

Pıchem.

Qadirli halaıyq! Makhıtty darǵa asar sát týdy,
Qudaı álemdi osylaı jaratty.
Tegin baqytqa kenelem deıtin,
Aqymaqtyń aqyry osy bolmaq.
Biraq bizdi aqıqatty jaqtaýshy demes úshin
Basqa fınal oılap taptyq qazir ǵana
Makhıt ólmeıdi, tiri qalady,
Barlyǵy jaqsy aıaqtalady.
Eń bolmasa operada,
Raqymshylyq tuǵyrǵa shyqsyn.
Sondyqtan jaqsy habar jelbiretip,
Koról jarshysy jetedi osynda.
Koról jarshysy keledi.

Plakattaǵy jazý:

ÚSHİNSHİ ÚSHBAQYRLYQ FINAL

Hor.

Tynysh! Shaýyp kim keledi?

Koról habarshysy emes pe!

Atqa minip Braýn — koról habarshysy keledi.

Braýn. Táj kıgizý salatanatyna oraı Patshaıym kapıtan Makhıtty dereý bosatýdy buıyrdy.

Shattyq ornaıdy.

Sonymen birge oǵan dvorán ataǵy beriledi...

Shattyq.

... Marmarel saraıy men on myń fýntty quraıtyn ǵumyrlyq renta taǵaıyndalady. Erli-zaıyptylarǵa Patshaıym jalyndy sálemi men aq tilegin joldaıdy.

Mak. Qutyldym, qutyldym! Iá, taǵdyr soqqyǵa alyp, qınaǵan saıyn baqyt ta jaqyn mańda. Bilip edim osyny.

Pollı. Qadirli Mekkı, qutyldyń, qutyldyń! Ne degen baqytty edim.

Pıchem hanym. Sonymen barlyǵy sátti aıaqtaldy. Koról jarshysy osylaı der kezinde jetip otyrsa, ómir qandaı tamasha bolar edi.

Pıchem. Sondyqtan barlyǵymyz birigip, kedeılerdiń kedeıiniń zarly ánin shyrqaıyq. Dál solardyń sońǵy sáti qaıyrymsyz. Etinen taıaq ótip ashynǵan adam bas kótergende, eshqashan Koról habarshysy kelmeıdi. Taǵdyr tálikegine tózimdilik tanytaıyq.

Barlyǵy (rampaǵa jaqyndap, organmen aıtady).

Jaýyzdyqqa tózimmen qarap úırenińiz,
Ózi-aq ǵaıyp bolady, jylýsyz qar.
Jazmysh tezinen jan daýysy shyqqan
Fánıdegi qystyń ýiline qulaq sal.

Sońy

---