InfoHub Logo

Aqtóbe oblysy, Shalqar aýdany,
Bershúgir orta mektebiniń aǵa tálimgeri Muqashev Ǵ. N

Kesh taqyryby: Shejireli Shalqarym!
Maqsaty: Shalqar aýdanynyń tarıhyn, keshegisin, búgingi ótkenderin aıtý. Týǵan jerin súıýge, qurmetteýge tárbıeleý.

Keshtiń barysy:
İ bólim – Maǵynaly Shalqar degen at qandaı! (Shalqar tarıhyna sholý)
İİ bólim – Shalqarym meniń sharyqta (Oqýshylar shyǵarmashylyǵy)
İİİ bólim – Ánimdi saǵan arnaımyn! (Oqýshylardyń án arnaýy)
Keshtiń barysy:
Fanfar

İ bólim – Maǵynaly Shalqar degen at qandaı! (Shalqar tarıhyna sholý)
1 - júrgizýshi:
Maǵynaly Shalqar degen at qandaı,
Mańǵaz dala máńgi shalqyp jatqandaı
Kúnniń kózi shalqar jaqtan shyqqandaı
Tańnyń ózi Shalqar jaqtan atqandaı

2 - júrgizýshi:
Palýan tulǵa uldar ósken shat qandaı
Qyzdary bar alma moıyn aq mańdaı.
Jer jannaty bálkim Shalqar dalasy
Janarlardyń jaýyn alǵan maqpaldaı
Armysyzdar, qonaqtar, ustazdar, oqýshylar! «Shejireli Shalqarym» atty Shalqar aýdanynyń 80 jyldyq mereıtoıyna arnalǵan ádebı – tanymdyq keshimizge qosh kelipsizder!
Adamzat jaratylǵaly beri qanshama dúnıe jańaryp, qanshama sý aqty deseńizshi. Ejelden malǵa da, janǵa da, ań - qus ataýlarynyń barshasyna qutty qonys bolyp, sarqylmas nesibe syılap kele jatqan - Shalqar kóli.
Bul ólkeniń ejelgi tarıhynan maǵlumat beretin maǵlumat sırekte bolsa barshylyq.

1 - júrgizýshi.
Endeshe bul ólkeniń ejelgi tarıhy jaıyndaǵy málimetterge qulaq túreıik.
Shalqar aýdany — Aqtóbe oblysynyń ońtústik - shyǵysynda ornalasqan ákimshilik - aýmaqtyq bólinis. Alǵashynda 1921 jyly aýdan bolyp qurylǵan. 1922 jyly aýmaǵynda 6 bolys kiretin ýez, 1924 jyly 20 bolysy bar aýdan, 1932 jyly Aqtóbe oblysy qurylǵanda Shalqar aýdany bolyp quryldy. Jer aýmaǵy 62, 2 myń km2. Ortalyǵy – Shalqar qalasy. Turǵyny 45, 8 myń adam (2006). Aýdan 48 eldi mekendi, 1 qalalyq jáne 12 aýyldyq okrýgke biriktirilgen.
2 - júrgizýshi.
Klımaty
Aýdannyń Qysy sýyq, qar jamylǵysy juqa, borandy. Jaýyn - shashynyń jyldyq ortasha mólsheri 150 — 200 mm. Aýdan óte qýań shól jáne shóleıt beldemde ornalasqandyqtan onyń topyraq jamylǵysynyń qunary da tómen.

1 - júrgizýshi.
Ósimdikter men janýarlar dúnıesi.
Onda astyq tuqymdas shóptesin aralas jýsan, buıyrǵyn, kúıreýik, shytyr, jantaq, jyńǵyl, tobylǵy, sekseýil ósedi. Janýarlardan qasqyr, túlki, qarsaq, qoıan, aqbóken, qaraquıryq, jabaıy shoshqa, saryshunaq, alaman, taǵy basqa tirshilik etedi. Qustardan Qazaqstan Qyzyl kitabyna engen búrkit, dýadaq, jarǵaq, janýarlardan shubar kúzen, ósimdikterden qaý, súttigen kezdesedi.

2 - júrgizýshi.
Tabıǵaty
Aýdan jeriniń soltústiginen Yrǵyzdyń salasy — Shetyrǵyz (195 km) ózeni aǵyp ótedi. Odan basqa Balǵasyn (73 km), Káýiljir (142 km), Tebensaı (135 km) salalary aǵady. Batysyndaǵy Shaǵyraı ústirtiniń batys boıymen Shaǵan ózeni aǵyp ótedi. Jalpy, aýdandaǵy ózenderdiń barlyǵy kóktemgi jaýyn - shashyn jáne qar sýymen tolyǵyp, aǵyn túzeıdi de, jaz aılarynda qurǵap, keýip qalady. Aýdandaǵy kólderdiń basym bóligi tuzdy jáne jaz aılarynda tartylyp qalady. İrileri: Shalqar, Qopasor, Tenteksor, Laqaly, Berdensor, Meldekól, Tebez. Soltústigindende Muǵaljardan bastalyp, ońtústiginde Ústirt, Aral teńizine deıingi aýmaqtyń jer qoınaýynda Shalqar artezıan alaby ornalasqan.

1 - júrgizýshi.
Sharýashylyǵy
Aýdan negizinen mal sharýashylyǵyna mamandanǵan. Shalqar aýdanynda 1995 jylǵa deıin negizinen bıazy júndi qoı, sondaı - aq jylqy, sútti, etti - sútti iri qara, túıe ósirýge mamandanǵan 8 keńshar, 1 mal bordaqylaý birlestigi bolǵan. Aýdanda burynǵy keńsharlar, taǵy basqa nysandar negizinde 460 sharýa qojalyǵy. Aýdanda egin sharýashylyǵynyń úlesi shamaly.
Ónerkásip salasy boıynsha aýdanda “Kóktas - Aqtóbe”, “Jańa dáýir”, “Alaı” mıneraldy sý quıý sehtary, “Taý - ken”, “Aqtóbe — Jańatas”, Bershoǵyr qıyrshyq tas óńdeý zaýytttary jáne vagon jóndeý sheberhanasy jumys isteıdi. Áleýmettik sala boıynsha Shalqar aýdanynda jalpy bilim beretin 44 mektep, kásiptik - tehnıkalyq mektep, sport mektebi, 3 balalar baqshasy bar. Mádenıet salasynda 23 mekeme bar. Onyń ishinde 1 aýdandyq, 3 aýyldyq mádenıet úıi, 6 aýyldyq klýb, 12 kitaphana, aýdany tarıhı - ólketaný mýzeıi bar. Birneshe eldi mekenderi (Shalqar qalasy, Bozoı, Aıshýaq, Qaýyljyr, Móńke bı) tabıǵı gazben qamtylǵan.
2 - júrgizýshi:
Án: Shalqar Válsi
Oryndaıtyn: Balaýsa Baıbekova

1 - júrgizýshi:
Shalqardy qum dep jerin qomsynbańyz,
Qumy – qut, sýy – baılyq, osynda ańyz.
Eńbekpen baǵy janǵan, shamy janǵan
Batyrlar, baqyttylar osyndamyz
«Tanytyp týǵan jerdiń Shalqar atyn
«Shyqty ǵoı talaı ǵalym, talaı aqyn – dep aqyndarymyz jyrlaǵandaı
Shalqar dańqyn asyryp, halqyna qaltqysyz qyzmet etip qalaýlysyna aınalǵan jerlesterimizdiń esimderi ózderińizge málim. Olaı bolsa Shalqar tarıhynda Shalqar jerindegi batyrlar, aqyndar, jazýshylar, kúıshilerdi keıingi urpaqqa keńinen tanystyrýdy maqsat etkenimiz durys bolar.

2 - júrgizýshi:
Kótibar Básenuly (1757 - 1893) Básen batyrdyń 6 balasynyń biri bolǵan. 1775 jyly shektilikter men túrikpender arasyndaǵy urysta batyrlyǵymen kózge túsken. Patshalyq Reseıdiń Otarlyq saıasatyna qarsy kúresken.
1 - júrgizýshi:
Qaraǵul Qonaqbaıuly (1806 - 1890) ári batyr, ári bı, ári molda, ári myrza Eset Kótibarulynyń qol bastaǵan senimdi serikteriniń biri.
2 - júrgizýshi:
Eset batyr (1803 - 1889) Uly borsyq boıynda, shalqar aýdanynda aqshı degen jerde dúnıege kelgen. 15 jasynda jaıyq qazaqtaryna qarsy kúreste kózge túsip «Batyr bala» atanǵan. 1847 - 1848 jyldary Janqoja batyrmen birge qoqan, hıýa handyǵyna qarsy shyqty.

1 - júrgizýshi:
Sary Bataquly aqyn, ánshi, kompozıtor. Qazirgi Aqtobe oblysy shalqar aýdanyndaǵy 1863 jyly týǵan. Onyń «Qyz Qosan», «Dúnıe», «Darıǵa», «Árıdaý», «Týǵan el» ánderi adamnyń jan dúnıesin, oı – armanyn, qıal - sezimin qozǵaıdy.
1940 jyly akademık Ahmet Jubanov «Sary atty» mýzykalyq pesa jazdy. Sarynyń áni «Amankeldi» fılmine paıdalanyldy.
2 - júrgizýshi:
Aty jalpaq álemge áıgili jazýshy, Ábdijámil Nurpeıisov Qyzylorda oblysy, Aral aýdanynda dúnıege kelgen. Onyń balalyq shaǵy Shalqarda ótti. Osynda №1 qazaq orta mektebin bitirip 1940 jyly armıa qataryna alyndy. 1946 jyly Ábekeń Shalqarǵa qaıta oraldy. osynda tyrnaq aldy týyndysy Kýrlándıa romanyn jazdy.