InfoHub Logo

Qazirgi tańda aǵylshyn tili pániniń oqytylýy bilim mazmunynyń jańartylýyna, jańa júıege kóshýine oraı mektep qabyrǵasynda jańasha turǵyda oryndalyp jatqany barlyǵymyzǵa belgili. Sebebi, jańartylǵan bilim mazmuny boıynsha muǵalimge de oqýshyǵa da qoıylar talaptyń mańyzy zor dep oılaımyn. Mektep muǵaliminiń aldynda turǵan ózekti másele — oqýshynyń óziniń izdenip,bilimge umtylys jasaýyna úıretýi. Batyl da jigerli urpaqtyń óz ana tilinde erkin sóılep bilim alýymen qatar ózge tildiń qyr-syryn tereń meńgerýine, gramatıkasyn tolyq ıgerýine yqpal etý — shet tili pániniń muǵaliminiń aldynda turǵan úlken jaýapkershilik mindeti bolmaq. Ózi de únemi izdenis ústinde júretin muǵalim oqýshysynyń shyǵarmashylyqpen aınalysýyna, qyzyǵýshylyǵy men belsendiligin arttyrýyna jaǵdaı týǵyzady.

Balanyń shyǵarmashylyq qabiletin damytýda — damyta oqytýdyń alatyn orny erekshe. Oqýshynyń sóıleý tilin shırata otyryp, til baılyǵyn, sózdik qoryn baıytýda sabaqta jáne synyptan tys sharalarda beriletin tapsyrmalardyń róli zor. Shyǵarmashylyqqa úıretýde árbir jeke tulǵanyń ıntellektýaldyq aspektisin jáne psıhologıalyq kóńil kúıine oraı minez-qulyq ereksheligin qalyptastyrýdy basshylyqqa alǵan durys. 20- ǵasyrdyń basynda alash ardaqtysy Júsipbek Aımaýytov bylaı degen eken: «Sabaq berý — úırenshikti jaı ǵana nárse emes, ol jańadan jańany tabatyn óner». Jańashyldyqqa talpyna otyryp, álemniń ozyq tájirıbe ádisterin, jańa strategıalardy ornymen paıdalansa, oqýshynyń bilimge degen qushtarlyǵyn oıatýda mektep muǵaliminiń synı turǵydan oılaý qabiletin damytýda sheberliginiń joǵary dárejede ekeni kórinedi. Mektepte aǵylshyn tilin oqytý barysynda eń birinshi gramatıkany úıretýge kóp kóńil bólinýi kerek. Oqýshy eń aldymen gramatıkany jaqsy bilse, shet tilin erkin meńgerýge, sóılemdi, sózdi qurap aıta bilýge daǵdylanady. Eske saqtaýda, taqyrypty meńgerýde oqýshy jaqsy daǵdylansa da  talpynysy oıanady, qyzyǵýshylyǵy artady.

Gramatıkany meńgertýde muǵalim túrli ádis-tásilderdi paıdalana otyryp, mysaly test, oıyn túrlerin, maqal-mátel, jumbaq sheshýde oqýshyny taqyrypty tez qabyldap úırenýge qyzyqtyra alady. Tapsyrmany jeke de, juppen de, toppen de oryndata berýge bolady. Shet tilinde kórkem sóıleýge baýlýda ana tilindegi maqal-mátelderdi kóbirek jattatqyzyp, ony shet tilindegi balamasymen aıtqyzatyn bolsaq, balanyń ádemi de kórkem tilde sóıleı bilý daǵdysyn qalyptastyrǵan bolar edik. Óıtkeni aǵylshyn tilindegi aıtylǵan maqal-mátelderde qazaq tilindegi poezıaǵa tán yrǵaqtylyq, ún áýezdiligi baıqalady. Men muny mektepte is-tájirıbeden ótý kezinde ózim qatysqan sabaqtarda anyq baıqadym. Sabaq barysynda oqýshyǵa túrli oıyn elementterin kórsetý ǵana emes, sol sabaqtyń maqsatyna oraı alynǵan ádispen oqytýdyń tıimdiligin kórdim. Muǵalim sabaqqa kigende oqý maqsatyn oqýshynyń taqyrypqa saı oryndaýyna, meńgerýine,qyzyǵýshylyǵyna, bilimine saı qurýǵa árekettenedi. Baǵalaý krıterııi sol sabaqtaǵy oqýshynyń bilimine, qabiletine oqý maqsatyna saı qurylady.

Jańartylǵan bilim mazmuny boıynsha oqýshynyń bilimi qalyptastyrýshy baǵalaý kezindegi tapsyrmalardy jaqsy oryndap, bilim deńgeıin kórsete alýyna da baılanysty. Sabaq barysynda oqýshy shet tiliniń  ózi úshin kúrdeli ekendigin eskere otyryp, zor yntamen jumys jasaýǵa daǵdylanýyn, synı turǵyda oılana otyryp, ózin-ózi damytýǵa talpynýyn qalyptastyrýda muǵalim árdaıym kóshbasshylyq jasap otyrýy kerek. Óıtkeni, muǵalimniń óz tájirıbesinde oqytýdyń tıimdi ádis-tásilin ornymen qoldana otyrap oqýshynyń óz oıyn erkin jetkizip, shet tilinde múdimeı sóıleýge, nátıjesin jaqsartýǵa óz betimen izdenýge baǵyt-baǵdar berip, jón siltep otyrýynyń mańyzy zor. Sabaqta muǵalim oqýshyǵa  belgili bir teksti usyný barysynda oqýshynyń mazmunyn túsinip qana qoımaı, onyń negizgi ıdeıasyn mazmundap aıtý mashyǵyn qalyptastyrsa aýyzeki sóıleý tili jaqsy qalyptasady. Teksti mánerlep oqýǵa daǵdylanǵan kezde tili shıraıdy, dıksıasy qalyptasady, ishinen qajetti aqparatty iriktep alýǵa úırenedi. Sonymen qatar ózindik oı-pikiri qalyptasady.

Aǵylshyn tili pánin oqytý, úıretý barysynda oqýshynyń aýyzsha sóıleý daǵdysyn qalyptastyrýda dıolog pen monologqa úıretýdiń artyqshylyǵy bar. Ol degenińiz oqýshynyń sóıleý mádenıetin, tyńdaı bilý qabiletin jetildiredi. Logıkalyq oılaý júıesin turaqtandyrady. Oqýshylardy bir-birin tyńdaı bilýge, pikir alysýǵa, suhbattasýǵa úıretip shyńdaıdy. Saýatty sóıleı bilýge, sózdi júıeli, oryndy qoldanýǵa daǵdylandyrady, tyńdaı bilý mádenıetine tóseldiredi. Jalpy, dıolog — eki nemese odan da kóp adamnyń sóıleý kezindegi qarym-qatynasy bolsa, monolog — bir adamnyń uzaq sóılegen sózi bolyp tabylady. Róldik oıyndar arqyly oqytýda bul oıyn túrin qoldaný oqýshynyń biri —tyńdaýshy, biri — sóıleýshi rólindegi qyzmetin arttyrady. Sózdi, sóılemdi logıkaǵa qura bilý qabileti artady, shyńdalady, sheber sóıleýge talpynysy artady. Jáne ıkemdilik daǵdysy oıanady. Óz ómirimen baılanystyryp alýǵa úıretse de artyq bolmaıdy.

Mysaly, — Who is your friend? What is his/her name? taǵy basqa. Mundaı jumys túri shet tilin meńgerýge,qyzyǵýshylyqpen oqýǵa baýlýda erekshe áser etetini sózsiz.

Aqyn Qadyr Myrza Álı bylaı degen:
— Ana tiliń- aryń bul,
Uıatyń bop ,tur bette.
Ózge tildiń bárin bil,
Óz tilińdi qurmette! Óz ana tilinde erkin sóılep,shet tilin tereń bilse oqýshynyń bilim kókjıeginiń keńeıeri anyq. Myna qanatty sózdiń búgingi kúnmen úndestigi zor. Tárbıe — ulttyq, bilim — álemdik. Óte oryndy aıtylǵan ulaǵatty sóz. Men de bolashaqta óz isimniń sheberi bolyp, jas urpaqqa bilim berýde, shet tiliniń qyr-syryn úıretýde talmaı izdenip, talabymdy ushtasam deımin. Jańa ǵasyrdyń jańashyl ustazy ataný — basty paryzym.

Qaıratqyzy Gúlnaz Nur-sultan qalasy

---