InfoHub Logo

Shyńǵys han (óz aty — Temýdjın, Temýchın) — Azıada tuńǵysh birtutas memleket qurýshy, óz zamanynyń asa iri áskerı jáne memleket qaıratkeri. Ejelgi rý basshysy Esýgeı batyrdyń otbasynda týǵan. Óziniń áskerı talanty arqasynda jáne dushpandarynyń álsizdigi men bytyrańqylyǵyn paıdalanyp, 1183-1204 j. ókimet bıligi úshin kúreste negizgi jaýlaryn [Merkit taıpasynyń kósemi Tohtadan bastap, Naıman taıpasynyń basshysy Taıan (Daıan) hanǵa deıin] talqandady da, keń-baıtaq terıtorıany basyp aldy, sóıtip onda mekendeıtin kóptegen rý-taıpalyq odaqtardyń birden-bir bıleýshisi boldy. Osy jeńisteri jáne taıpa kósemderin óz mańyna toptastyrýǵa baǵyttalǵan birsypyra áleýmettik sharalardy júzege asyrýy nátıjesinde Temýdjın dala aqsúıekteri quryltaıynyń sheshimimen 1206 jyly barlyq taıpalardyń uly hany bolyp jarıalandy da, «Shyńǵys han» (túrikshe «teńiz, muhıt» degen sózden shyqqan) laýazymyn aldy. İshki saıasatta Shyńǵys han memleketti basqarý isin bir ortalyqqa baǵyndyrýǵa kúsh saldy, túrki-mońǵol taıpalaryn «myńdyq» dep atalatyn áskerı-ákimshilik bólikterge bóldi (óıtkeni han talaby boıynsha, bul bólikterdiń árqaısysy 1000 atty ásker berýge tıisti boldy). Shyńǵys han bulardy jaıylym jerlerimen qosa óz týystary men noıandarǵa enshige bólip berdi.

Uly han jazbasha is júrgizýdi uıymdastyrdy. 1206 jyly ol ádettegi quqyq (ıasa) erejelerin bekitti. Memleket ishindegi narazylyqtardy basý úshin 10 myń adamdyq jeke gvardıa (keshıg) qurdy. Áskerde óte qatań tártip ornatty: sál kinaly nemese qorqaqtyq kórsetken áskerı adamdar ólim jazasyna kesildi. Shyńǵys han áskerı strategıa men taktıkada muqıat barlaý, jaýdy jekelep talqandaý, tutqıyldan shabýyl jasaý, dushpandy aldaý úshin arnaýly otrádtardan tosqaýyl qoıý, qyrýar atty áskermen manevr jasaý, t.b. ádisterdi qoldandy. 1207-11 jyldary Shyńǵys han Sibir men Shyǵys Túrkistandy (býráttardy, ıakýttardy, oırattardy, qyrǵyzdardy, uıǵyrlardy) baǵyndyrdy. 1211 jyly Szın memleketine joryq jasady. 1215 jyly Pekındi aldy. 1217 jyly Soltústik Qytaı túgel Shyńǵys hannyń bıligine kóshti. 1219 jyly Koreıa patshalyǵy Shyńǵys han áskerlerinen tize búkti. Mońǵol áskerleriniń Soltústik Qytaı men Koreıa patshalyǵyna joryqtaryn iri qolbasshy, ámir Muqyly Gaýın Jalaırı basqardy. Qytaıǵa qarsy shabýyldan keıin Shyńǵys han áskerleriniń bir toby 1218-1219 jyldary Jetisýdy, 1219-21 jyly Qazaqstan men Orta Azıany jaýlap aldy. Basyp alynǵan jerlerdi Shyńǵys han ulystarǵa bóldi de, uldaryna úlestirip berdi. Joshyǵa Ertisten Oral taýyna, odan ońtústikke qaraı Kaspıı men Aral tóńiregine deıingi jerler, Orta Azıadaǵy ıelikterinen Soltústik Horezm men Syrdarıa aımaǵy, Shaǵataıǵa Maýerannahr, Jetisý, Qashqarıa, Úgedeıge Batys Mońǵolıa men Tarbaǵataı aımaǵy berildi. Tóle ákesiniń ulysy Mońǵolıany muraǵa aldy. Shyńǵys han Tunǵustarǵa kezekti shabýyly kezinde qaza tapty. Soǵysty Shyńǵys hannyń mırasqorlary, Shyńǵys áýletiniń handary azdy-kópti úzilistermen ústi-ústine júrgize berdi.

---