InfoHub Logo

Sońǵy kúnderi Aıjannyń qabaǵy ashylmaıtyn bolyp ketti. Onyń basty sebebi aýyldaǵy áıelderdiń bárimen alakóz bolyp, ursysyp bitken Shaıbúbiniń qıtyqtan sıtyq taýyp Aıjandy tildeýi edi. Jaı tildegenge ol shamdanbas ta edi. Aıjandy qarǵap-silegenimen qoımaı «qýbas neme, nemeneńe jetilesiń, dúnıeden erniń jibimeı ketip bara jatyp» dep búkil aýyldyń bas-aıaǵyna jar salǵandaı aıǵaı saldy.

Mundaı qatty sóz, qaıtyp kórmes sóz aıtylýy úshin bir úlken sebep boldy ǵoı dep oılaısyz ba? Joq, tipti bolar-bolmas nárse. Bary-joǵy «tary túıisip jiber» deı kelgen Shaıbúbige Aıjan «qolym tımeıdi» deýi-aq muń eken, ol borandatyp júrip berdi-aı dersiń. Aıjan onyń urysyna úndemedi, biraq sońǵy sózdi aıtqanda daýsy shyǵyp jylap jiberdi de, úıine jónele berdi. Shaıbúbiniń de aıta almaı turǵany tek sońǵy sóz eken, sony aıtqan soń jeli ketken qaryndaı solyp, ishi bosap, ashýy basylyp qaldy. İshinen órtep bara jatqan pále «qý bas» degen sózben birge ketkendeı.

Aıjan sol ketkennen úsh kún boıy úıinen shyqpaı qoıdy. Eshkimniń kózine de túspedi. Joldasy Ermek «ne boldylap» qansha suraǵanymen aıtpady da, tis jaryp, til qatpady.

Semá jaǵdaıymen alty-jeti klass qana oqyǵan Aıjan aýyl muǵalimi Ermekpen qosylǵaly da úsh-tórt jyl ótti. Eshkimge aıtpaı ishteı qansha tilegenimen bala kótermedi. Oqtaýdaı bolyp qaqıyp qaldy. Aıjanmen qatar kúısýge ketken qyzdar qazir bir-eki balaly bolyp otyr. Al Ermek bolsa bala súıý degendi tipti eske alatyn emes. Osylardy oılap ishteı tynyp kelgen Aıjanǵa Shaıbúbiniń urysy dál tóbesinen taspen urǵandaı boldy. Osydan birneshe apta ótken soń baryp qana Aıjan tilge kele bastady.

Bir kúni túnde tósekten túsip bara jatyp Ermek bir nársege aıaǵyn uryp aldy. Aıaǵy shymyldap ashyp ketti. Ol shamdy jaǵyp jiberip qarasa krovat janynda eden ústinde nan kesetin uzyn qara pyshaq jatyr. Nanǵa ótpeı ony úgitip jiberetin qara pyshaq naǵyp qasıettenip as úıden uıyqtaıtyn bólmege kelgen? Aıaǵyna tıgenniń osy ekenin bilgen Ermek ony alyp, stol ústine qoıdy. Tobyǵynyń terisin pyshaq jyryp ketipti. Ol dalaǵa shyǵyp kelip jatyp qaldy. Sham óshirilip jatqannan birazdan keıip qasynan Aıjan syrǵanap tústi de, ári taman baryp, stol ústinen tyqyr etkizip birdeme aldy. Sóıtip krovat janyna kelip beli búgilip otyrdy da, qaıta turyp tósegine jatty. Buryn tósekke basy tıisimen uıyqtap tańdy bir-aq atqyzatyn Aıjannyń sońǵy kúnderi, myna bir túndegi kúdikti júrisi Ermektiń kópke deıin uıqysyn keltirmedi. Ol uıyqtaǵan bolyp, murnynan jaı dem alyp jatty.

Aıjannyń uıyqtaı qoımaǵanyn Ermek sezdi. Aıjan bir nárselerdi aıtyp uzaq kúbirlep jatty:

E, qudaı, tilegimdi bere kór. Ermektiń ózi jalǵyz edi, eń bolmasa osyǵan bir serik ber. Qudaı meni basqalardan nege sorly qylasyń? Meniń sorly bolardaı ne jazyǵym bar edi. Álde «ekeý bolmas jigitke bedeý qatyn tus bolar» degendeı men sorlyǵa kezdesken shoqparly ma edim...

Aıjannyń qudaıǵa tún jamylyp jatyp jasaǵan qulshylyǵyn tyńdap bolyp Ermek kúlip jibere jazdady. Endi belgili boldy. Aıjannyń qabaǵynyń kirbińi — bala. Ermek osy ýaqytqa deıin shynynda qalaı oılamaǵan? Ózi qatarly úılengenderdiń kóbi-aq balaly bolǵan eken-aý, á!? Bala! «Bala adamnyń baýyr eti» deıdi.

Aqyry Aıjannyń abyrjyp júrgeni basqa bir erekshe nárse bolmaǵan soń ol uıyqtap ta ketti...

Tańerteń Ermek kózin ashyp alǵanda úıdiń ishi jap-jaryq eken. Kóktemgi meıirli kún nuryn tógip turǵanǵa uqsaıdy. Aıjan turyp ketipti. Ermek ádettegisinshe edennen úıge kıetin jeńil bashpaǵyn izdedi. Onyń kózi tósektiń basyna taman qaraǵaı edende qadaýly turǵan túnde ózin jaralaıtyn qara pyshaqqa tústi. Kúnde as úıde qadyrsyz jatatyn maıly qara pyshaq úlken bedelge ne bolypty. «E qaraýylym-aı,— dedi Ermek ishinen,— Aıjanǵa bala týǵyzbaı júrgen qara albasty kelip qalmasyn dep tósekti kúzetip tur ekensiń ǵoı». Ermektiń oıymen qara pyshaqtyń jumysy ne, túrme kúzetken jasaýyldaı qaqshıyp tura berdi.

Ol ony kórgenin Aıjan bilsin degendeı edennen julyp alyp, as úıdegi stolǵa aparyp tastaı saldy.

Shaı isherdiń aldynda aýyzǵy bólmege aýyldaǵy «belgili bedeý atanǵan» jún-jýantyq Qoıman kirip keldi. Nyq jabylmaı, sańlaý qalǵan esikten olardyń sózi shaı aldynda gazet qarap otyrǵan Ermekke estilip turdy.

Áńgimeni Aıjan bastady:

— Qara pyshaǵymdy endi qaıda qoıarymdy bilmeımin. Túnde Ermek aıaǵyn uryp aldy. Tańerteń ony shanshyǵan jerimnen alýdy umytyp ketippin. Ákelip as úıge laqtyryp tastapty.

— Oıbaı-aý, kelinshek-aý, erkek adam soǵan mańyz beredi ǵoı dep qorqyp otyrmysyń? Olar oǵan kóńil aýdarmaıdy.

— Mańyz bermegende? Bir kúni bilip qoıyp kóńili qalyp júre me, qaıdam. Byltyr esik aldyndaǵy qudyqtan túnde sý alýǵa júregim daýalamaǵany. Sony Ermekke kelip aıtyp edim, ol sýdy alyp kelip berdi de: «qaltańa pyshaq salyp baryp, bismilda dep shanshyp qoıyp, sýdy ala bermeısiń be?» dep keketkeni bar emes pe. Sodan bir kún turyp beısenbige Jumasaı moldaǵa ol joqta quran oqytqyzyp, shaı bergenimdi estip qoıyp, pále sodan shyqty ǵoı. Ózim de jaman qoryqtym, jeńeshe-aý. Áıteýir kóńili qalmasynshy, sopyń.

— Endeshe sen qara pyshaqty shúberekke orap bas jaǵyńa tyǵa sal. Pále-jala sodan da jolamaıdy.

Ermek oılanyp tur. «Aılas qatyn muńdas». Myna baıqus ta balasy joq bolǵan soń Aıjanǵa kelgishtep júr eken-aý! Áı, nadandyq-aı! Ermek Aıjan kóńili qalmasyn dedi me, álde taǵy da baıqap turaıyn dedi me, úndemedi. Erteńine Ermek shúberekke oralǵan qara pyshaqty taǵy da jastyqtyń astynan sýyryp aldy. Ol qara pyshaqtyń oraýyn jazyp, shúberegin alyp tastady da, taǵy túk kórmegendeı as úıge aparyp qoıa saldy. Budan bylaı qara pyshaq qurmetten qalyp, burynǵysynsha endi as úıden tabylatyn boldy. Ár nárseniń dúnıede alatyn orny bar ǵoı. Aıjan qara pyshaqtyń tipti osymda jatqanynyń ózi táýir me dep qaldy, ol as úıdegi stoldyń ústiniń az da bolsa kórkin kirgizip turǵanǵa uqsaıdy. Budan bylaı qara pyshaq túpki úıde kórinbedi.

Qara pyshaq umytylyp ketken soń. Ermek Aıjan qaıǵysyn da umytty. Umytpaǵanda she, basy jerge jetip turǵan emes, bala dep bezildep ne kórinipti zaryǵatyn ýaqyt bola qoıǵan joq, jıyrma úshke jańa keldi.

Kún jylynyp kádimgi jaz da bastaldy. Ermektiń bastaýysh mekteptegi sabaǵy aıaqtalyp, endi demalysqa da shyqty. Jazǵy demalysyn Ermek ań aýlap, qus atyp bir erkin demalys etip ótkizbek boldy. Naq demalystyń alǵashqy kúni Ermek uıyqtaı almaı shyqty. Basyna birdeme batyp barady. Kózin ashyp alyp edi, úıdiń ishi jap-jaryq, kún sáske bolypty. Aıjan qannen-qapersiz uıyqtap jatyr. Jastyǵy ysyrylyp bir jaǵyna túsip qalypty. Ermektiń oıyna taǵy da qara pyshaq túse ketti. Sondaı bir pále shyǵar dep ol bas jaqty aktara bastap edi, appaq aq shúberekke oraǵan ap-aýyr birdeme. Taǵy ne boldy eken, bul? Osy úıge bala ákeletin taǵy bir «qasıetti» nárse ekenine bul joly Ermektiń shúbási bolmady. Shúberekti sheship ashyp qarasa kádimgi kók shubar qaıraq tas. Mundaı qaıraq tastardy Jetisýǵa baıaǵyda Ándijanǵa qoı aıdaı barǵandar Jaldaýattan ákeledi deıtin. Shynynda onyń qaıraqtyq qasıeti kúshti. Tipti onyń maıdalyǵy sonsha — ustara qaıraýǵa da bolady.

Bir sát Ermek Aıjan kóńilin qaldyrmas úshin qaıraq tasty ornyna qoıa salǵysy da keldi. Biraq munyń ózi kóbeıip barady ǵoı. Tósektiń basynan birese qara pyshaq, birese qara shubar tas shyǵa berýi qanshalyqty unasymdy. Onyń ústine keshe ǵana oınasa da Ábish oıyndaǵysyn aıtyp «qudaıǵa shúkir áıelimiz qudaıǵa qulshylyq qylyp júrgen joq» dedi ǵoı. «El aýzyna elek qoıǵan bar ma», ol balalardyń qulaǵyna jetse «aǵaıymyz sondaı eken», dep júrse Ermek basyna budan ótken uıat bar ma? Odan da buǵan birjola tyıym salý kerek shyǵar.

Osy kezde Aıjan da oıandy. Onyń kózi Ermek qolyndaǵy shubar tasqa tústi. Ol kózin shart jumyp ala qoıdy. Dúnıe tym-tyrys. Aıjan syǵyraıtyp qana kózin qaıta ashty. Ol ornynan atyp turyp, tez kıindi. Ermektiń qolyndaǵy tasty qaltyldap ustaı bermek bolyp edi, ony anaý bermedi. Aıjan qaıta umtylýǵa batpady. Ermek tasty qoltyǵyna qysyp dalaǵa bettedi. Túri ketip, túsi qashyp, eki kózi jaýtańdap Aıjan ere shyqty. Ózinde úreı qalmapty. Bul jerde ol balany týýdy bylaı qoıa salyp, qazir astan-kesten bolyp, topan sý júrip, dúnıeniń asty-ústine keletinin oılap qur súldesi tur.

Ermek relstiń bir kesindi — tósti, kishkene balǵany alyp kelip Aıjan aldyna dúrs degizip tastaı saldy. Jerge dúrs ete túsken tóstiń daýysy Aıjandy Ermek dúrs degizip qoıyp jibergennen jaman estildi.

— Má, endi mynany jastan. Egiz týasyń.

Bulardyń janyna Qoıman jetti. Aıjanda ún joq.

Súlesoq turdy da qaldy. Onyń oıy basqa. Qudaısyz adamnyń qolyna túsken duǵaly tastyń qazir Ermekti uryp jyqpasyna kim kepil. Ermek bir kesken shórkeni astyna qoıyp otyryp shubar tasty tóske qoıa berdi.

Naq osy kezde Qoıman baj ete qaldy:

— Oıbaı-aý, jaıdyń tasy ǵoı bul. Ol qasıetti tasty ne istemeksiń?

— Bul jaldaýattyń shubar qaıraǵy ǵoı.

Balǵa tasqa shaq ete tústi. Alaı-dúleı boran soqty da, jer shyr aınalyp baryp, aýdarylyp ketti. Aıjan shaıqalaqtap baryp, jalp ete tústi. Ermek qaıda, Ermek? Qaıran Ermek! Sálden keıip Aıjan kózin ashyp edi, dúnıe ornynda. Shaǵylǵan tas túngi ashyq aspandaǵy juldyzdaı shup-shubar bolyp esik aldynda shashylyp jatyr. Jumasaı aıtqandaı shubar tas aq oramaldan shyqsa, dúnıe astan-kesteń bolmapty, shaıqalmapty da. Ony tóske qoıyp shaǵyp tastaǵan Ermek te aman. Tipti qudaıdyń bermese balasy ózinde tursyn, tek myna shubar tastyń kesiri endi Ermekten aýlaq bolsa eken. «Qoja, balannan bezdim, qamshymdy bershi» degen eken bala beremin degen qojaǵa bir adam. Aıjanǵa da sonyń keri keldi.

Bul oqıǵa sol saǵatynda kolhozdy-aýyldyń barlyq túkpirine jetti. Shubar tastyń tóńiregindegi áńgime gýildep biraz kúnge bardy. Keıbir kóripkeli barlardyń cózine qaraǵanda Ermektiń úıi «sol tastaı shaǵylady». Ony taratýshynyń biri Qoıman boldy. Keıbir jelim aýyz, jez tańdaılar biri jany ashyǵansyp, endi biri tabalap toǵyz saqqa júgirtti.

— Oıbaı-aý, qudaıdyń ózi jibergen tasty shaqty ǵoı. Sol tastaı shaǵylar.

— Oı, áttegene-aı! Endi Aıjan bala túgil tas ta tappaıtyn boldy-aý.

— Oıbaı, betim, jeńeshe-aý, keshe Jumekeń uıyqtamapty. Tań atqansha Aıjandy aınaldyrǵandardy qýyp tynysh tappapty. Júziń qurǵyrlar, qaptap ketpese ne qylsyn!

— Qurysyn, aıtpańdarshy. Denem úrkip barady.

— Sonyń úıinen kirip, shyǵyp júrgenin de kóripti.

Sóıtip shubar tas áńgimesi elge taraǵan kúni-aq Ermek áıelin alyp Almatyǵa ketti de qaldy. Olar qalada eki aı júrip qaıtty.

Ýaqyt zymyrap óte berdi. Jaz ótip, kúz jetip, odan qys ta keldi. Aıjannyń eki qabat ekenin aýyl bilip qaldy. Muny estigen Shaıbúbi men Qoıman:

— Ol aman týmaıdy, úıin toryp júrgender ony aman týǵyza ma?— desti.

— Oıbaı-aý, ekeý eken deıdi. Shashtary jalbyrap sol tóńirekten ketpeıdi deıdi.

...Kóktemniń bir kúninde aýdan ortalyǵynan kelgen jedel járdem Aıjandy alyp ketti. Arada apta ótken soń ul balasyn qushaqtaǵan Aıjan Ermek ekeýi mashınadan túsip jatty. Úıge kirip bara jatyp ótken jyly shaǵylyp esik aldyna tastalǵan, túngi juldyzdaı jypyrlap jatqan shubar tastyń synyǵyn kórip Aıjannyń beti dý ete tústi. Ermektiń balaly bolǵanyn estigen Qoıman úıine bara salyp oraýly tasty dalaǵa laqtyryp urdy degen sóz de demniń arasynda aýylǵa tarap úlgerdi.

1965

---