InfoHub Logo

Bip bólmede turatyndar qyzyl ińirde bas qosatyn ýaqyt bolǵanda Móntenbaı ushty-kúıdi joq boldy da ketti. Uzyna keshke birimen biri kerispegenimen naq osy ýaqytta jatar bólmede bir shoǵylysatyn stýdentter Móntenniń bolmaǵanyna úrpıisip qaldy. Biraq ińir qarańǵysy jańa ǵana túse bastaǵandyqtan keler desip kútip edi. Sóıtip áne keledi, mine keledimen óńeshterin sozysyp otyrǵanda saǵat on ekige bardy. Endi bular qorqa bastady. Óıtkeni bul osy bólmede turatyndarǵa aıta qalarlyq jańalyq edi. Móntenniń ózi álde tuıyqtaý, álde qıyqtaý, qyzyq jigit bolatyn. Bólmedegi basqa úsheýi baryn bólip iship, bólip kıinip teatrǵa, kınoǵa, taǵy sondaı bir jaqqa asyǵys jınalyp jatqanda Mónten úndemesten tuqshyńdap, tósegin salyp, endi bir qarasań úsh búktelip, ırek-ırek bolyp jatýshy edi. Keıde tipti myna úsh stýdent jalynyp ta kınoǵa alyp bara almaıtyn.

Áýelgi kezde Móntenniń ózderine qosyla júrmeýine bular qatty renjisip, «sen birdeme dep qoıdyń» dep birinen biri kóristi. Aqyry jaǵyn jar, tilin kóz qylyp qansha aıtqanmen Móntenge tilderin alǵyza almaǵan soń sharshaǵandaı bolyp iske aspas bos sózdi qoıyp edi. Al búgin onyń myna mezetti ýaqyttan qalǵany bulardy tańdandyrdy da, tynyshsyzdandyrdy da. Móntendi «endi keledimen» otyryp, saǵat on ekini de soqqyzdy. Endi jigitter sasa bastady. Ásirese mundaıda shydamsyz, bolar bolmas nársege shyjyldap ketetin juqaltań Jortaq:

— Oıbaı-aý, qalada ne kóp mashına kóp, baıqaýsyzda sonyń biriniń astyna túsip qalyp júrmesin. Ánsheıinde qolyńa shoqpar alyp qýalasań úıden shyqpaıtyn Móntenniń búgingisi qaýipti bolmasa ne qylsyn,— dep tynyshy ketti. Arada jarty saǵat ótkende qalǵan eki jigittiń biri Ermek te mazasyzdandy.

— Mılısıaǵa telefon soǵaıyq,— degen onyń sózine minezi aýyrlaý Barmaq qana qozǵala qoımady.

— Qazir kelip qalar. Men kórgen Mónten bolsa, ol uzap kete qoımaǵan shyǵar,— dep jaıbaraqat otyra berdi. Barmaqtyń salqyn qandylyǵyn kórgen Jortaq burynǵysynan da shydamsyzdanyp, sham aınala ushqan jyndy kóbelekshe onyń o jaq, bu jaǵyna shyǵyp shyj kóbek boldy.

— Iapyr-aý, shydamnyń da shegi bar emes pe, jamannyń qulaǵyn kesseń qurym kesken qurly kórmeıdi degendeı, pildeı bir jigit joq bolyp otyrsa, saǵan bıt shaqqandaı kórinbeıdi. Qys kózi qyraýda, osyndaı qaqaǵan aıazda adam dalada júrýshi me edi.

Barmaq Jortaqtyń sózinen keıin de burynǵy qalpyn ózgertken joq. Jortaq Barmaqqa qaraı qaıta shúıilgen kezde zaldan júristiń sybdyry estildi.

— Áne keledi, aram ter bolmaı-aq qoı,— dedi Barmaq Jortaqqa. Ol qaıta jaýap berip úlgirgenshe, esik ashyldy da, Móntenniń suraý belgisi sıaqty denesi kózge túse ketti. Ádettegi salyńqy qabaǵy kóterińki me, qalaı? Oǵan taǵy da buryn sóılegen Jortaq boldy:

— Batyr-aý, jónińdi aıtpaı ketýine jol bolsyn.

Mónten ádette mundaı nárselerdi suraǵanda tipti eshteme demese de osylar meni nege tekseredi degendeı qorsıyp qalatyn. Sóıtip tanaýynyń astynan ózi ǵana estıtin bir-eki sóz aıtýshy edi de, qabylmaly kórpege oranyp úsh búktelip jatyp qalatyn. Túp-túzý krovatta onyń osy búktelip jatysyn jigitterdiń biri sıyr jatysqa, biri ıt jatysqa teńep kúlisip otyrǵanda baıaǵy jatypatar Barmaq jurttyń sóılep bolýyn kútip otyryp:

— Joq bul kádimgi shıki búıen, maldy soıǵanda búıenin alyp tastasań naq osylaı jatatyn,— degeni bardy. Sodan beri Mónten joqta qaljyńbastar ony shıki búıen dep te júretin. Biraq qaljyńdy da kótere almaıtyn oǵan kózine eshkim aıta almaıtyn.

Syrttan kirgen Mónten bul joly burynǵydaı, «ne jumysyn bar» dep elsizde adamǵa kezdesken kirpideı dúrdıe qalmady, kádimgideı jaılap jaýap berdi:

— Qalany aralap júrip qaldym. Kórmegen jerlerime bardym. Qala tamasha eken ǵoı.

— Sonda aıtpaı kete me eken?—degen Jortaq sózin ol endi kótere almaı qaldy. Osynyń sózin-aq qaıta-qaıta keshire berem be degen kisishe burynǵysynsha qatty qaıyrdy: ,

— Seniń ne jumysyń bar?!

Onyń qabaǵynyń burynǵydaı jabyla bastaǵanyn kórgen Barmaq ony sóıletpek boldy ma, álde kóńildendirgisi keldi me oǵan qaljyń aıta bastady:

— Túý, Jortaq-aı, eki jyldan beri ınstıtýtta ne oqyp júrsiń. Móntekenniń qalany araladym degenine senip-aq qaldyń ba? Onysy ship-shıki ótirik. Ol qyzdarmen kınoǵa baryp júrgen ǵoı.

Móntenniń jańaǵydan góri qabaǵy kóterileıin dedi. Áli de úpsiz otyr. Onyń sál de bolsa qabaǵynyń kóterilýin ańǵarǵan Barmaq qaıta sóılep ketti.

— Shynyńdy aıtshy, qyzdarmen júrip keshigip qaldy ǵoı, ras emes pe? Álgi óziń ǵashyq Kúlimhanmen.

Mónten bul joly da úndemedi, degenmen jańaǵydaı emes, Barmaqtyń sózi qulaǵyna jaǵyp ketti me, yrjalaqtap kúle berdi. Barmaq Móntenniń qyz ataýlydan kósh-qulash qashyq júretinin jaqsy biletin. Sonda da bolsa, buralqy sóz kúlýge jaqsy dep otyr edi. Al Mónten kádimgideı bir qyzben kınoǵa baryp, ony úıine shyǵaryp salyp, endi sonysyn jasyryp otyrǵan adam sıaqtandy:

— Qoıshy, Barmaq sen de osyndaı nárseni aıtqyzbaı qoımaısyń eh-he-he...

— Aıtam ǵoı, osynyn bir pálesi bar,— dep kúldi Barmaq. Anaý taǵy da yrjalaqtap, mynaniki shyndyq degendeı kúlegeshtendi. Barmaq ta ony tereńdete túseıin degendeı:

— Áı, osynyń bir pálesi bar!—dedi taǵy.

Móntenmen osy qalaǵa ınstıtýtqa birge kelgen Kúlimhan onymen birge oqıtyn jáne kóp sóılemeıtin, birtoǵa táýir jigit dep ol týraly jaqsy pikirde de bolatyn. Biraq nege ekeni belgisiz Mónten jalpy qyz ataýlyny jaqtyrmaı ma, álde batyldyǵy jetpeı me, keıde sabaqta, ásirese birikken leksıalarda orynnyń yńǵaıy solaı bolyn onyń janyna qyzdardyń biri otyra qalsa, olardyń ústinen kúıe juǵatyndaı ol túregep baryp basqa jerge otyratyn. Sondyqtan ba, keıingi kezde qyzdar ony qyljaqqa da aınaldyratyn. Barmaq sıaqtylar Kúlimhanǵa «seniń kózjaqsyń» dese, ol «oı qoıshy sol ynjyqty» deıtin boldy. Mónten qyzdardan qorqady degen sóz de janyn jegideı jeıtin. Biraq ózine bitken úndemestikpen ony eshkimge tisinen shyǵarmaıtyn. Mine, Barmaqtyń jańaǵy sózine qaraǵanda úıge búgingi keshigip kelýi onyń moınynan «ynjyq» degen jamanatty julyp tastaıtyn sıaqty...

Erteńine de Mónten taǵy joǵalyp ketti. Taǵy da keshegi ýaqytta óńi qup-qý tartyp, eki kózi qyzaryńqyrap kelip jetti. Ol kelgenge deıin bólmedegiler de uıyqtamaı, tynyshsyzdanyp otyrdy. Biraq Móntenniń keshigýi ádetke aınaldy. Ol keı kúnderi túndi ortalap, keıbir kúnderi tań ata, taǵy bir kúnderi múldem tańerteń keletindi shyǵardy. Bul qolaısyz jaı Móntennen góri onyń bir bólmede turatyn joldastaryn qatty abyrjytty. Óıtkeni olar ony kútip uıqylary bólindi. Sońǵy kúnderi sylbyraý oqytýshylardyń leksıasynda Jortaq ta, Ermek te qalǵyp ketip, stol súzip qalyp júrdi. Úıdegi jaıdy kópshilik talqysyna sala almaı ishten tyndy. Tek Mónten jaıyna moıymaǵan Barmaq boldy. Ol sabaǵyn oqyp alady da, qannen-qapersiz typ-tynysh uıyqtaı beredi.

Biraq aqyry Móntenniń kúnde joǵalýy Barmaqty da qozǵady. «Qaıda júrsiń?» degen suraqqa yrjalaqtap jaýap bermeıdi. Ózi kún asqan saıyn júdep barady. Jigitshilik quryp júrgen shyǵar deıin deseń ondaıy da baıqalmaıdy. Ózin damylsyz jótel býyp býyndyryp tastaıdy. Ásirese tańerteń kelgende kórseń eki kózi bulaýdaı bolyp isinip, beti dombyǵyp buryn da top-tompaq bultyq kóz etteri shodyraıyp, qara súr óńi kóksurǵa aınalyp, qalsh-qalsh etip jetedi. Osyndaıda «sen qaıda baryp júrsiń» degenderge berer jaýaby bireý ǵana. «Seniń jumysyń qansha?» Bul kelte jaýaptan keıin er bolsań sóılesip kór.

Móntenmen arada bolǵan osyndaı bir sýyq sózden keıin taǵy da baıaǵy joldas degende jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeıtin Jortaq sóz bastady.

— Muny baıqaý kerek, bul bir beımezgil júretin bireýlerdiń tobyna tap bolǵan shyǵar,— degen kúdikti sap etkizdi. Jigitterdiń bári de úndemeı oılanyp qalyp edi, sol únsizdikti Barmaq úzip jiberdi.

— Muny ańdıyq. Biraq búgin emes. Óıtkeni qar jaýsyn, iz basylsyn, baǵanaǵy sózdi umytsyn. Erteń, búrsikúni kóreıik.

Jigitter osyǵan kelisti de keshke qaraı tamaqtanǵan soń úsheýi de qalalyq kitaphanaǵa ketti. Kitaphanadan túnde qaıtqanda úsheýiniń sózi taǵy da Móntenge soqpaı óte almady. Sóıtip áńgimelesip kele jatyp, túıe qaraı júrip toıǵa kezdeskenin ózderi de bilmeı qaldy.

Stýdentter jataqhanasy. «G» árpi sıaqtanyp salynǵan úsh qabat úı bolatyn. Qysty kúnderi úı sýyp ketpesi úshin kósheden tikeleı kiretin esikti jabatyn da, stýdentter qaqpa arqyly úıdiń qora, jaǵynan kiretin. Jigitter qaqpaǵa kirip kele jatyp úıdiń doǵal buryshyna taman jınalyp turǵan kóp stýdentti kórdi. Áp-ájeptáýir aıazda beımezgil úrpıisip turǵandarǵa qarap tańdanyn qaldy.

— Múmkin bir maskúnem shyǵar,— dedi biri.

— Sýyq ótip, óledi-aý, baıqus,— dedi taǵy. biri.

Bárin bilgisi kelip turatyn jas jan shydaı ma, jigitter aıaqtaryn jedel basyp buryshqa jaqyndady. Olar turǵandardyń janyna kelgende buryshtaǵy kúnde jınaýly turatyn kóp jáshikterge kózderi tústi. Bul kádimgi osyndaǵy dúkenge ákelingen zattan bosaǵan jáshikter. Ol kirelenip turyp jınalǵan. Ústinen qora ishinen elektr jaryǵy mol jetip tur. Turǵandarǵa jaqyndaǵanda ishterinde kórshi bólmelerdegi stýdentter de bar eken.

— Turystaryńa jol bolsyn?

— Myna jáshikterdiń arasynan adamnyń qoryly shyǵady.

— Naǵyp kórmeı tursyńdar?

— Basynda bireý bolyp qorqyp edik, jańa kóbeıip turmyz.

— Qaısy men kóreıin,— dep «baıqa» degenge qaramaı basqalardan buryn shydamsyz Jortaq júgirdi. Ol jedel bardy da, jıýly jáshikterden zorǵa ótip, túkpirge taıandy. Ol úńilip, óz kózine ózi senbegendeı sostıyńqyrap qaldy. Aqyry qaıta qarady da:

— Oı, shıki búıen!—dedi.

— Qudaı urdy, elge keleke boldyq-aý, dáý de bolsa sol Mónten,— dedi Barmaq Ermekke.

— Qoı,— dedi Ermek, eleń etip. Bári de jáshikke júgirisip bardy. Úńilip qarasa kádimgi Mónten. Bir biteý jáshiktiń ishine keptele qarap alyp, júresinen otyrǵan kúıinde uıqyǵa ketken. Janyna barǵan adamnyń dybysyn da sezbeıdi, shamasy qazir ǵana myzǵysa kerek. Bir jaǵyna qaraı moıyny qısaıyp qalǵan. Sondyqtan bolýy tıis, keńsirigi bitińkirep, qoryly kúsheıe túsedi. Montekeńniń jáshik ishindegi uıqysynyń táttiligi sonsha qolshamnan betine túsken jaryqty da sezbeıdi.

— Qyzdardy shyǵaryp salyp júr deımiz-aý, biz muny,— deıdi Ermek aıaýshylyqpen. Jigitter julqylap jatyp ony zorǵa oıatyp aldy. Móntekeńniń ózi de ózin bireý taýyp alar dep oılamasa kerek, esin zorǵa jıdy. Ol sólbireıip, ishin alǵan torańǵydaı bolyp ornynan turdy. Eki kózi qyzaryp, aýzyn súrtip jan-jaǵyna alara qarady.

— Eı, shıki búıen, ólgende túsetin jáshikke tirińde túskenin ne eı?— dep yza bolyp, kúıingen Jortaqqa onyń alǵashqy bergen jaýaby taǵy da sholaq boldy.

— Onda seniń ne jumysyń bar?—Móntenniń myna keıpi Barmaqtyń oıyna aýyldaǵy bir áńgimeni túsirdi... Baıaǵyda bir ynjyq qyzdy aýyldy jaǵalap júredi eken de, sol aýylǵa jaqyn jerden jaıly oryn saılap, uıyqtap, «qyzǵa kelip ketip bara jatyr» dep aıtsyn dep, kún shyǵa bere ózinen ózi tura kep qashady eken. Ony qýǵan eshkim bolmasa da, dalbańdap artyna qaraılaı qashady eken. Móntendiki de naq sonyń ózi boldy da shyqty. Barmaq ony aıap ta ketti, yza da bolyp, terisine syımaı tur. Mónten kózin qaıta ýqalady. Uıqysyraǵandaı aýzyn kere esinedi. Sálden iseıin Barmaqtardy anyq kórdi de, moıny salbyrap, tómen qarap ketti.

1961

---