InfoHub Logo

(ekinshi kitap)

Iá, aldymyzda sapar joly... Alda qanshama uıqysyz tún men qıynshylyǵy mol kúnder. Uzaq joldar, asqar asýlar, ata babamyz bolyp kórmegen qanshama eldi mekender kútip turǵan edi meni.

Biraq bul sapar joly meniń KamAZ-benen júrgen sońǵy saparym ekenin ázirge bilgen joq edim.

...Jambyldan bir kún buryn ketken ózbekter meni kelisim boıynsha Chernáevka eldi mekeninde kútip tur eken. Sol eldi mekende biraz aıaldaǵannan keıin Tashkent qalasynyń oń jaǵynda «Betonka» dep atalatyn aınalma avtodańǵylymen Qashqadarıa, Sýrhandarıa oblysy arqyly Tájikstanmen shekaralas Denov (Denoov) qalasyna bet túzedik. Tashkent qalasy men Samarqand qalasynyń ortasyndaǵy Jambaı atty eldi mekenge toqtap tamaq iship otyrǵanda qasymyzdaǵy serigim Erdos.

— İ-i-ih... Qyzyq eken. Kóke! Myna Ózbekstannyń qaq ortasynda bizdiń rýymyzdyń atyn kezdestirgenime tań qalyp otyrmyn! Kóke! Siz kóp oqısyz, kóp bilesiz ǵoı. Bul Jambaı degen ataý bizdiń babamyzdyń dúnıege kelgen jeri me, joq, álde, jáı uqsastyq pa?-dep surady.

— Oı, Ereke, qıyn suraq qoıdyń-ǵoı?! Biraq shamam kelgenshe úlken kisilerden estip, kóńilge túıgen, keıingi kezde basylymdarǵa shamaly bolsa da jazylyp júrgen málimetterge súıensek... babamyz Jambaı negizgi qazirgi Ózbekstan topyraǵynda dúnıege kelgen. Naqty qaı jer ekenin aıta almaımyn. Ózi jas shaǵynda ójet, eti tiri, esti bala bolsa kerek. Bozbala kezinde-aq qol jınap, jaýǵa toıtarys berip kózge tússe, er jete kele batyr atalǵan eken. Keıin enshisin alyp, bólek el-jurt bolyp ketipti.

Mine, biz ekeýmiz sol Jambaı babanyń urpaǵymyz. Sen óziń baıqap qarasań Jambyl oblysynda Býryl, Qyzyldıhan, Tastóbe eldi mekeninen basqa jerde Jambaı rýyn kezdestirmeısiń. Kóbi osy Ózbekstan da, Qazaqstannyń burynǵy Shymkent oblysynda turady.

Esińde me, osydan úsh-tórt jyl buryn Ońtústik Qazaqstan oblysy «Jambaı babaǵa jańalap mazar turǵyzamyz» dep týysqandaryń Qojamjarov Pernesh, Dáýitov Sholpan, Oryntaev Eskermes, Serkebaev Tólegen jáne t.b. eldi uıymdastyryp júrgenin...

— Ia!.. Ia!.. Ol áńgimeni bilemin. Tek qana «mazar turǵyzamyz»dep emes, aýyl aqsaqaldaryn uıymdastyryp, birneshe ret babanyń basyna baryp ta qaıtqan.

— Solaı ma, Erdos? Men aýylda kóp bolmaǵandyqtan búkil jańalyqty bile bermeımin-ǵoı. Dáýitov, Oryntaev sekildi týystarymnyń birge Ýalıhan týraly... Ákesiniń aty Óksikbaı emes pe?! Syrtta da júrip kóp estımin...

— Óksikbaıdyń balasy aýyldyń qaq ortasynan óz qarajatyna elde joq úlken meshit soqty.

— Iá, ashylý saltanatyna oblys ákimi Amalbek Tshanov, aýdan ákimi Dosjan Toqbergenov, áýeli Rátbek qajynyń ózi keldi dep estigen edim. Osy ras pa, Ereke? Sen endi aýyldasyń ǵoı.

— Ras, ras. Rátbek qajy sol ashylý saltanatynda meshitke ımam saılap ta ketti. Bul jaǵdaıdyń basy qasynda ózim de bolǵanmyn.

— Ereke sol meshitti ótkende aýylǵa barǵanda kórip, «osynsha qarajatty qaıdan aldy eken» dep ań-tań boldym. Tegi, keremet qoı, úlkendiginde shek joq. Shyndyǵynda qarajatty qaıdan aldy eken?! Bilseń — aıtshy Ereke.

— Kóke meniń biletinim olar ózderi on aǵaıyndy. Eń úlkeni Inaıat menimen birge oqyǵan. Odan keıin Sháken, Ýalıhan, Madıar, Qanat, İlıas, Nurǵalı, Erǵalı, Nurmahan, Qaırat. Shesheleri Shámqyz Qarashaı qyzy. Soǵan qaraǵanda pysyqtyqtary naǵashy jurtyna tartqan-aý!.. Biraq Óksikbaı kókemiz de ońaı adam emes qoı! Baıaǵy sovhoz keziniń ózinde elden Óksikbaıda elý qulyndy bıe bar dep estıtinmin. Ol kisiniń qolynan jylqy maly úzilgen emes. Onyń aıǵaǵy oblysymyzdyń qazirgi at-kókpar komandasynyń sáıgúlikteri sol Óksikbaı kókemizdiń jylqysynyń tuqymy. Ózi bas kóz bolyp tuqymyn asyldandyryp kútip-baptaý tásiline de aqyl-keńes berip otyrady. Taǵy bir aıta ketetin nárse — Ýalıhannyń ana Qanat degen inisiniń ózi alpys gektar jerge pıaz egip, búkil aýyl adamdaryn jumyspen qamtamasyz etip otyr. Bul Qanat aınalysatyn egin sharýashylyǵynyń bir ǵana túri. Júgeri, bıdaı, arpasy taǵy bar, jońyshqa basqa da usaq-túıek, jemis-jıdek, alma-baǵyn, kókónis daqylyn ósirýmen de aınalysady. Áıteýir, ne kerek, búkil aýyl Qanattyń aýzyna qaraıdy.

Al, Ýalıhan Inaıat, Shákirbaı, İlıastyń, tirligi óz aldyna. Árqaısysynyń jeke fırmasy bar. Bir sózben aıtqanda meshit salý olarǵa túk emes edi. Sondaı-aq olardyń kemtar-kembaǵal, jetim-jesirlerge kórsetip jatqan járdemi qanshama! Ýalıhan týraly surasańyz men biletin jaǵdaı osy.

— Oı, onda er eken, ákesine tartqan eken. Al Ereke Jambaı babamyz týraly men biletin derek te joǵaryda aıtyp ótken máseledeı. Negizi bul jaqta Qońyrat, Qypshaq rýy kóp kezdesedi. Ánekeı, anaý ala shapan kıgen ózbekten «Ultyń kim?» dep surashy... Ózbekshe sóılegenmen ultymyz «Ózbek» dep aıtpaıdy, «Qypshaq» nemese «Qońyrat» dep jaýap beredi. Olardyń onysy da ras. Óıtkeni bular kóptegen ǵasyr burynǵy alasapyran shapqynshalyq zamanynda qazaqtyń qońyrat, qypshaq rýynan taraǵan halyq. Osy aǵaıyndardyń Keńes dáýirindegi tól qujatyn talaı kórgenmin. Onda «Ulty» degen tusta ózbek emes, qońyrat, qypshaq dep jazylǵan edi. Bul tek qana qazir biz toqtap turǵan Jambaı eldi mekenindegi ǵana jaǵdaı. Osydan eki oblys ótip, Sýrhandarıa oblysyna kire beristegi Quzar eldi mekeninen keıingi Baısyn atty asýdan bastap Qońyrattardyń Jıdeli-Baısyn jeri bastalady. Babamyz Ótegen batyrdyń (Múıizdi Ótegen dep te ataıdy) bolǵan jeri.

— Nege «Múıizdi Ótegen» deıdi? Álde laqap aty ma?

— Jo-o-ǵa! Ekeýi de óz aty. Saǵan túsinikti bolý úshin Ótegen batyr týraly shamaly toqtala keteıin. Ótegen batyrdyń rýy — Janys Báıdibekten taraǵan. Biz ekeýmiz de sol Báıdibek babanyń urpaǵymyz.

Ótegen batyr segiz jasynda (naǵashy jaǵynan) aǵasy Qazybek bekpen segiz jyl jıhangerlikte júredi. Osy biz kele jatqan jolmen Iran, Irak, Arab elderin basyp ótip, grek jáne túrik eline deıin barady. Jol-jónekeı ár elde toqtap, bilimin jetildirip, tolyqtyrýmen bolady. Túrik elinde de bilimin jetildirýge toqtalady.

Sol Túrkıada Qazybek bek aǵasynyń janynda birge oqyp júrgen bala Ótegen basyna jara shyǵyp, qatty aýyrady. Jatqan úıiniń mańaıynan ótip bara jatqan dárýish qatty qınalǵan naýqastyń baryn bilip, úıge enedi. Sóıtip bala Ótegendi emdep, aıaǵynan tik turǵyzady. Sondaı-aq onyń bolashaǵyn da aıtyp beredi. Aıtpaqshy, Ótegenge shyqqan jaranyń ornynda mańdaı tusyna taman qatqan múıizshe qalady. Sodan ol Múıizdi Ótegen atalady. Mine, Ereke, babamyz Ótegen batyr týraly el aýzynda osyndaı áńgime bar. Al, Ótegen batyrdyń urpaqtary Jambyl oblysynyń Qordaı aýdanynda turady. Alpamys batyrdan soń Jıdeli-Baısyn jerine jigit bolǵan shaǵynda qonys izdep ekinshi ret jıhangershilik sapar jolymen kelgen taǵy da Ótegen batyr.

El aýzynda mynandaı sóz bar. Jıhangershilikte on jyldan asa bolǵan Ótegen batyr elge kelgende jer janatty Jıdeli-Baısyn týraly aǵaıyn týystaryna «Jerdiń janatty eken! Átteń, jylqy malyna jeri tastaq bolǵan soń qolaısyzdaý ma, qalaı...» degen eken. Sonda eldegi aǵaıyndar «Jylqysyz qandaı kúnkóris bolmaq» degenge saıyp qonys aýdarýǵa kelispepti. Sonda Ótegen batyr «Qap! Bir ret «Jylqyǵa da jaıly eken» dep nege aıta salmadym!» dep ókinse kerek. Áne, kórdiń be, Ereke, — babalarymyzdyń jalǵan sózge joqtyǵyn. Sol kezde Ótegen batyr «Jylqyǵa da jaıly eken» degende bar ǵoı, tólqujatymyzǵa «Janys» dep jazyp, ala shapan kıip, ózbekshe sóılep júrer me edi, qaıter edik! — dep bir kúlip alǵan Sabyrǵa:

— Qońyrat, Qypshaq bul jaqqa qalaı kelgen?!

— Qalaı kelgeniń ne?

— Qaıdan bileıin qazaqtyń qońyrat, qypshaq rýy dep otyrsyz ǵoı!

— O-oı, Erdos! Sen «Batyrlar jyryn» oqymapsyń ǵoı! Alpamys, Qobylandyny!

— Nege? Oqymasam da, el aýzynan estigenim bar ǵoı! Baıshubar men Taıbýryl atty tulpar mingen Alpamys pen Qobylandyny bilmeı ne kórinipti, olar qazaqtar ǵoı! Qobylandy batyr Qazan qalasyn shabýǵa bara jatqanda bizdiń Besjyldyqtaǵy taý basynda jalpaq tas bar emes pe, sonda Taıbýryl tuıaǵynyń izi áli kúnge deıin saqtalǵan. Kerek deseńiz, bizdiń taýdy da el Taıbýryl taýy nemese jaı qysqartyp aıtyp Býryl taýy deıdi. Sol «Býryl» taýynyń basyna bala kezimizde talaı ret shyqqanbyz da. Taýdyń orta tusyndaǵy úlken jalpaq tasta adamnyń shalqasynan jatqan músini áli kúnge deıin sol qalpynda. Al, álgi músin saqtalǵan tasty Qobylandy batyr jatqan tas deıdi.

— Báse, báse, biledi ekensiń ǵoı!

— O-oı, Kóke-aı! Ekiniń biri ańyz etip aıtyp júr ǵoı, beker bolsa aıta ma?

— Ańyz beker aıtylmaıdy, qaraǵym.

Sonda myna ala shapandy aǵaıyndar sol batyrdyń rýynan boldy ǵoı! Ańyz turmaq, qujattaryna jazylǵanyna qaraǵanda bul áńgime qulaqqa kiretindeı-aq eken.

— Ereke, seniń «Ańyz turmaq» degen sózińe baılanysty jol qysqartý úshin taǵy da bir ańyz aıtyp bereıin. Muny osydan birneshe jyl buryn Muhtar Ámirkenov degen aǵaıynyńmen Atyraý, Mańǵystaý jerinde saparda júrgenimizde Almatyda ınstıtýtta birge oqyǵan İnder aýdanynyń turǵyny, rýy Shekti Sáýlet degen jigittiń jasy toqsanǵa kelgen atasynan estigen edim. Aqsaqal shejire kisi eken. Sol kisi: «Biz jan-jaqqa shashyrap ketken shekti rýyna jaqyn aǵaıyndy rýdanbyz — degen. — Qazaqstandy aıtpaǵanda jer shyrynyń túpkir-túpkirinde bar desem qatelespeıtin shyǵarmyn! Shekti ejelden Jaıyqty jaǵalaı, Reseımen shekaralas jerlerdi meken etken. Jáńgir hannyń tusynda da, tipten odan buryn da Reseı kazaktarymen ata jaý boldyq Aqyry qyryq jyl qyrqysyp, jer júzine ydyrap tyndyq. Bul jaǵdaıdy Karl Marks óziniń eńbeginde: «Dúnıe júzinde qyrǵynǵa ushyraǵan eki taıpa bar. Olar Shekti jáne Indýs taıpasy. Endi olar qyrǵyn joıqynnyń saldarynan jer betinen joq bolýdyń sál aldynda tur!» dep jazǵan. Qazaq elindegi Jaıyq ózeniniń boıyn saǵalaǵan Shekti rýy men Amerıkadaǵy Indýs taıpasynyń agresıalyq basqynshylar jasaǵan qyrǵynynan birneshe ǵasyr buryn bizdiń Shekti rýymen qatar shyǵys jaǵymyzda Qara jáne Shaı rýlary ómir súrgen eken. Sol eki rý kúnderdiń kúninde Qap taýyn betke alyp kóshipti. Sodan araǵa qanshama ǵasyrlar salyp Qap taýyn mekendegen kóp ultty halyqtyń ishinen ulty Qarashaı degen tili de, dili de, salt-dástúri de bizge uqsas halyq shyqty. Olar baıaǵy bizdiń elden údere kóshken Qara, Shaı degen eki rý. Ekeýi birlesip, ult bolyp qalyptasqan. Tilderi de sál-pál ózgeriske ushyraǵan» dedi shejireshi aqsaqalym.

— Mine, Ereke, saǵan «Ańyz» kerek bolsa! Álgi toqsannan asqan aqsaqaldyń ańyzyna sener bolsaq Óksikbaı kókeniń úıindegi Shámqyz apanyń da túbi qazaq bolyp shyqpaı ma?!

Áńgimemiz tamamdala bergende ózbek seriktesterimiz jolǵa shyǵýǵa habar berip, «at basyn» Samarqanǵa qaraı túzedik.

Jol bastap kele jatqan ózbekter. Biz tipti mashınadan túspeımiz. MAI qyzmetkerleri bizdegideı búkil qujatty túsinse de túsinbese de, synyqqa syltaý izdep, molynan surap mazalamaıdy. Qujat suraý degen tipten qaldy, bergenińdi alady da, rıza bolyp qala beredi. Alatynynyń mólsheri bar-joǵy ózderiniń pulymen «Júz sým». Bizdiń aqshaǵa shaqqanda — tıyn. Sondaı-aq bizdegideı jol toryǵan qaraqshylar atymen joq.

Joldyń eki jaǵy egilgen neshe túrli daqyl. Onda bir kisideı eńbek etken halyq. Samarqanǵa kirgenge deıin osylaı.

Búkil álemge belgili tarıhı qala — Samarqanǵa da jettik. Samarqannyń shyǵys jaǵyndaǵy aınalma jolmen Qashqadarıa oblysy negizinen maqta ósirýmen qatar, bıdaı da egedi eken. Qarshy qalasyna otyz shaqyrymdaı qalǵanda toqtap dem alyp, as-sý ústinde janymdaǵy ózbek serikterime: sonaý alysta qalǵan alasapyran jyldardan keıin, zaman ornyqqan soń, ózderi elge qaıtyp, bul jaqta atamnyń qaryndasy Rahattyń Kitap degen jerge jaqyn «Tálámshı» degen qyshlaqta turmysta qalǵanyn, alpysynshy jyldary ápkemiz Rahat Mamaıýsýf, Shahmardan atty eki ózbek jıenimizdi ertip, ol kezde apam Ozıpanyń kózi tiri kezi, elge kelgenin aıta otyryp jolymyz bolsa bir ushyrasyp keteıin-dep qolqa saldym. Olar qarsy bolǵan joq. «Kóp bolsa 70-80 shaqyrymdaı bekár eremız, hop máılı» dep kelise ketti. Men de ishteı qýanyp, elge barǵanda ákem «Ol jaqtyń jaǵdaıy qandaı eken?» dese, jıenderimmen kezdeskenimdi aıtatyn boldym ǵoı! - dep qýanyp qaldym.

Qarashy qalasyna kirmeı, jete bere ońǵa burylyp Kitapqa keldik. Kitap aýdan ortalyǵy bolyp shyqty. «Tálimshi» qyshylaǵy burynǵy «Oktábrdiń 30 jyldyǵy» atyndaǵy kolhozdyń ortalyǵy eken.

Qyshlaqqa kirgennen surastyra-surastyra izdegen úıimizdi de taptyq. Men ózbekshe túsingenmen jaqsy sóıleı almaıtynymdy biletin serikterim mán jaıdy úı ıesine óz tilinde aıta bergeni sol edi, ol meni bas salyp qushaqtap kóristi. Sodan soń úıge bastady. Qarsy alǵan kisi Shahmardan jıenimizdiń ózi bolyp shyqty. Ákemniń aıtýynsha syrtqy boı bitimi boıynyń uzindyǵy denesiniń qapsaǵaılyǵy, qaqpaq jaýryndylyǵy atamyzǵa tartqan eken. Aman-esendikti surasyp jatyp, sonaý alpysynshy jyldardaǵy anasymen barǵan kezdi de qozǵap, aýyldaǵy Orman, Turlybaı sıaqty basqa da esinde qalǵan aǵaıyndardy surady. Ápkemizdiń qaıtys bolǵanyn, oǵan meniń ákemniń kelgenin aıta otyryp, óziniń ustazdyqtan zeınetke shyqqany týraly, inisiniń — kishi jıenimiz Mamaıýsýftyń aýdan ortalyǵyndaǵy mektepte dáris beretinin habardar etti. Osylaı shaı iship, áńgime ústinde otyrǵanda birinen-biri estigen jurt:

— Qozoh akányń ýkásı kelápi!-dep sálem berip, kórisemiz degen elde esep bolmady. Biri kirip, biri shyǵyp jatqan jurt. Sol kelýshilerdiń ishinde Toımurat degen kisi meniń ákemmen jasty eken. Kezinde birge júrip, bir turypty. Jeti-segiz jas shamasynda jekesheniń sıyryn baǵyp, zamannyń basqa túsken aýyrtpalyǵyn birge bólisipti. Bala bolyp balalyq shaqty oıyn-kúlkimen ótkize almaı, ash-jalańash júripti. Aqsaqal sonaý bir shaqty esine túsirip, áńgime qozǵady da, kóziniń jasyn syǵyp aldy. Qyzyl ımperıanyń solaqaı saıasatynyń saldarynan talaı ult ókiliniń, meniń ákem men Toımurat sıaqty talaı balanyń japa shekkeni bárimizge málim.

Keshke qaraı Toımuratpen ilesip baryp sol kezde toǵyz jasqa endi shyqqan ákemniń osydan jetpis jyl burynǵy kirpish quıǵan, sıyr baqqan jerin kórdim. Atamnyń alǵashqy kepe soǵyp, qonys tepken jerinde kolhozdyń burynǵy keńsesi tur eken.

Keńes dáýiriniń tárkileýine ilinip, mal-múlikten aıyrylyp, halyq jaýy retinde «Itjekkenge» aıdalýǵa shaq qalǵan ýaqytta tamyr-tanystyń septigimen bas saýǵalap aman qalǵan jeri osy «Tálimshi» qyshylaǵy. Kepesiniń ornynda kolhozdyń eki qabat keńsesiniń turǵanyn ishteı jaqsylyqqa jorydym.

Atam sol ýaqytta nebári otyz jasta týǵan qaryndasy Rahat on altyda eken. Sodan tórt jyl turyp, el-jurt tynyshtalǵanda, jalǵyz qaryndasyn jat jerde basqa ultqa uzatyp elge oralypty. «Qyz jat jurttyq» degen osy da. Sol Rahat ápkemizden taraǵan jıenderimizdiń úıinde bolyp, kórisip, bilisip, qaıtadan saparǵa shyqtyq.

Baǵytymyz — Quzar. Kelgen jolymyzben Qarshy qalasynan asyp, Quzar eldi mekenine de jettik. Bul Quzarda babamyz Qyrǵyzbaıdyń aǵasy Sybanbaıdan taraǵan urpaq — Álibaıdyń balalary Nıazáli, Qoıshybaı jáne t.b. týysqandar sonaý alasapyran jyldary bas saýǵalaǵan. Quzar asýynan asyp Baısyn qaqpasynan da óttik. Aqsaq Temir qaqpasy arqyly Baısyn shyńyna jetkende Erdos:

— Kóke! «Baısýn», «Amır-Temýr» dep kórsetkishke jazǵanyna qaraǵanda osy jazýda bir gáp bar-aý deımin! — dedi.

— Ereke, gáp bolǵanda úlken gáp bar! Baısýn degenińiz, kádimgi Alpamys batyrdyń Jıdeli-Baısyny. Alpamys qazaqtyń Qońyrat rýynan shyqqan batyr. Ózbek ishindegi, ótkende aıtqanyndaı, Qońyrat ultynanbyz dep júrgender sol Alpamys batyrdyń rýynan. Myna aldymyzdaǵy turǵan Baısýn shyńyna kiretin qaqpany ózbekter Amır-Temýr qaqpasy deıdi. Tájikterge, Aýǵan, Iran, Irakqa Aqsaq-Temir joryqqa osy jolmen, osy qaqpa arqyly ótken. Ózbekter Aqsaq-Temir demeıdi, Amır-Temýr! — dep ataıdy. Kórsetkishte «Pık Amır-Temýra» dep turǵany sol. Aqsaq-Temirdiń bizdegi Túrkistan, Ózbekstandaǵy Samarqand qalasyn órkendetip, kórkeıtýde kóp eńbegi baryn búkil álem biledi.

Quzar asýynyń sońǵy shyńynan da ótip Sýrhandarıa jazyǵy arqyly shekaradaǵy Denov qalasyna da jettik. Qasymdaǵy eki KamAZ-dyń bireýindegi ózbekter Denovta turady da, ekinshi KamAZ-daǵy Zakır degen ózbek jigiti Denovtan ary otyz shaqyrym jerdegi Rıgord degen aýdan ortalyǵynda turady eken. Ári aqyldasyp, beri aqyldasyp aqyrynda biz Zakırge ilesip zatymyzdy Rıgordqa aparatyn boldyq. Zakır zatty ótkizýge jáne qaıtarǵa júk basyp berýge kómektesetin boldy.

Denovta qalǵan serigimiz Tájikstandaǵy jaǵdaıdy, onyń ústine Rıgord qyshylaǵynyń dál ortasynan shekara ótetinin aıtqan. Kósheniń arǵy jaǵy Tájikstanǵa, ekinshi jaǵy Ózbekstanǵa qaraıdy eken. Negizgi turǵyndar — tájikter. Ózbekter biren-saran ǵana bolsa kerek. Zakırdiń «Zattaryń osy jerden ótedi, qaıtarǵa júk basyp berýge men-aq kómektesemin!» degen ýádesine maldanyp, ári aqshaǵa shash etekten kenelemiz degen esek dámemen onyń «Qudaı» dep aıtqan sózine ılandyq ta Denovta qalǵan jigittermen qoshtasyp, Rıgordqa júrip kettik. Oı-hoı, dúnıe qońyzdyq-aı deseńshi!

Uzynnan-uzaq sozylǵan shaǵyn ǵana qyshylaq. Zakır kósheniń arǵy jaǵy Tájikstanǵa qaraıtyn jerinde turady eken.

Taǵy da bes-alty shaqyrymnan soń taý betkeıindegi jıyrma-otyzdaı úıi bar kishkene qyshylaqqa kelip toqtadyq. Bastaýshymyz Zakır «Búgin dem alyp erteń zatty ótkizý qamyna kirisemin» degen soń ári jol soqty bop sharshaǵan Erdos ekeýmiz de birdeı kelistik.

Keshki tamaǵymyzdy aýlasyna kire beris jerdegi bólek úıde berdi. Shamasy bul kelimdi-ketimdi kisilerdi tústendiretin jaı bolý kerek. Tósekti de sol úıge saldy. Ózimiz ábden sharshappyz. Basymyz jastaqqa tıisimen uıqyǵa kettik. Túnniń bir ýaǵynda biren-saran atylǵan myltyqpen basqa tilde sóılegen adamdardyń daýsynan uıqymyz shaıdaı ashyldy.

Aıqaı-shý, aıaq dybysy biz jatqan úıdiń dál qasyna kelgende:

— Bul Zakır! — degen ózbektiń úıi. Raısstyń týysqany. Buny da baýyzdaý kerek! — degen sózderin anyq estidik.

Budan keıin bizdiń de záre-qutymyz qalmady. Ne de bolsa «áliptiń aıaǵyn kút» demekshi, ornymyzda melshıip otyra berdik. Shýlaǵan kóp tobyrdyń birazy Zakır jatqan úıge qaraı júgirip ótip jatyr. Júgirgen toptyń ishindegi bireýi men qarap turǵan terezeni biraq urǵany. Synǵan terezeniń áınegi betimdi shym-shym etkizdi. Men artqa qaraı qulap bara jattym. Esimdi jısam bóten jerde jatyrmyn. Jan-jaǵymnan yńyrsyǵan daýystar estiledi. Ornymnan turyp «Erdos qaıdasyń?!» dedim. Biraq basym aınalyp, kózim qaraýytty. Sodan júregim aınyp qaıta quladym. Budan keıin qansha jatqanym belgisiz. Bir kezde esimdi jıdym, biraq qaıda jatqanymdy esime túsire almadym. Ondaǵylar alǵash tájikshe sóıledi ǵoı deımin. Túsinbegenimdi bilip, shala-sharpy ózbekshe sóıledi. Daýsy emis-emis alystan estiletin sıaqty. Bar túsingenim — «Kimsiń?! Qaıdan keldiń?!» degeni. Mende sóıleýge shama joq. Bar kúshimdi jınap alyp «Qa-aaz-a-q! Qazaq-stan!» dedim-aý áıteýir. Onyń ne túsingenin qaıdam. Onda sharýam da bolǵan joq. Dińkem quryp, júregim aınydy da qaıta quladym.

Sol jatqannan kóp jatqanmyn ǵoı deımin. Astymnan ótken syzdan qaıta oıandym. Astymdy syıpalap qarasam qamys sıaqty, biraq maqtanyń sabany — hoza-poıa eken ǵoı dep túıdim. Aqyryn ekinshi qyryma aýnap tústim.

Denem kótertpeıdi. Kádimgi ústimnen on tonnalyq KamAZ myjyp ótken sıaqty. Tońǵanym sonshalyqty endi ber kezde búkil denem dirildeı bastady. Shamasy biraz ýaqyt ótken bolý kerek, bireý túrtkilep oıatyp, kishkentaı ǵana kesemen shaı berip jatyr. Shóldep jatqan men sýyq eken dep molyraq urttap jiberip edim, ystyqtyǵy sonshalyqty aýzym kúıip qaldy. Keseni áreń ustap, sýytyp ishpekshi bolyp, biraz tosylyp edim:

— Ichıń! Ichıń! Bu-u shúý! «Qooro doorı!» Hommosın ıchıń! Iaqshı býlosıń ký?» dep keseni aýzyma qaraı ıtermelep jatyr álgi. Ne bolyp ne qoıǵanyn bilmeı dal bolyp jatqan men:

— Va aká? Qora dorı emes, ıt dorı bolsa da ıchemın! «Kúıgen aýyz úrlep ishedi» demekshi, qolyńdy tart, aýzymdy kúıdiresiń dep zorǵa aıttym da sál sýyǵan shaıdy tartyp jiberdim. Qudaı salmasyn, álden ýaqytta syz jerde jatyp-aq bir terledim deısiń, terlegen saıyn boıym jylyp denem jeńildene berdi. Biraq qatty shóldep, tamaǵym qurǵady. Qaıta-qaıta «Sý! Sý! Sýý... — Bershi!» deı berdim. Bir-aq olar tip-tıtte kesemen qaıta-qaıta shaı berýin qoıar emes. Men ony eki-aq urttap joq qylamyn.

«Bul ákeńniń aýzyn uraıyndardyń úlken kesesi joq pa?» - eken dep boqtap qoıamyn. Olardyń shaı berip jatqanynda, kimniń berip jatqanynda, neǵyp berip jatqanynda sharýam joq. Bir ózim eki shelekteı shaı ishken shyǵarmyn.

Betimdi sıpasam qatqan qan ǵoı deımin qabyrshaq-qabyrshaq. Tilim-tilim ekeni bilinip tur. Áıteýir kózim aman sıaqty. Biraq kózimniń soqqydan iskeni sonshalyqty jan-jaǵymdy zorǵa kórem. Denem qorǵasyndaı aýyr qozǵaltpaıdy. Shamasy ábden tepkilegen bolýlary kerek.

Óz denemdi ózim túgendep alǵan soń. «Erdos! Erdos! Ereke!» dep daýys berip jatyrmyn. Daýysymnyń jetken-jetpegenin bilmeımin. Biraq aıqaıyma ún qatqan eshkim joq. Ábden sharshap taǵy da sulap tústim. Degenmen alǵashqydaı emes, dabyrlaǵan daýystardy anyq estımin. Birese ózbekshe, birese tájikshe aıtqan sózderinen uqqanym bul qyshlaq Tájikstanǵa qaraıtyn kórinedi. Biraq Raıysy (bastyǵy) ózbek eken. Opozısıalyq topqa jaqpaǵandyqtan otbasymen qosa onyń jaqyn týysqandaryn da tutqynǵa alǵan kórinedi. Biz toqtaǵan úıdiń ıesi Zakır de sol bastyqtyń týysqany. Biz de osy dúrmekpen tutqyndalǵan ekenbiz dep túıdim.

Birneshe kún ıtqorlyqpen ótkende tájik pe, ózbek pe, bilmeımin, áıteýir ala shapan kıgen eki kisi meni dedektetkennen-detektetip bir bastyǵynyń aldyna alyp bardy. Bastyǵy tájik-aý deımin, ózbekshe sóılemeıdi, oryssha sóılegen bolady. Onysynyń ózin adam túsinbeıdi.

Aldynda jatqan zapastaǵy ofıser degen bıletimdi kórsetip:

— Sen ofıser ekensiń. Saǵan bir rota beremin. Sony sen soǵys tásiline úıretesiń, basqarasyń, soǵysqa daıyndaısyń!, — deıdi...

Men ań-tań boldym. «Meniń túrimnen túr joq. Betim tilim-tilim, kúp bolyp isip ketken, syz jerde jatyp kúrk-kúrik jótelip turysym mynaý. Ash ıtteı buralyp turǵanymdy kórmeısiń be?»degendeı ózine qaradym.

Ol arǵy jaǵyndaǵy bireýlerge tájikshe buıryq berip edi, menimen qatarlasa turyp bastyǵyna taǵzym etti. Al, bastyǵy bolsa «Myna adammen birge bar! Osy adam saǵan barlyq jaǵdaıdy jasaıdy!» dedi maǵan.

Ol meni ún-túsiz qaı-qaıdaǵy qýys-qýys burylys-burylys kóshemen kisi boıy bıik soǵylǵan dýaldy jaǵalap baryp bir jer kepege kirgizdi de ózi esikti syrtynan qulyptap ketip qaldy. Álden ýaqytta sart-surt etip esik ashyldy da jańaǵy kisim ekeý bolyp keldi. Kepege kirgen boıda palaýdyń ańqyǵan ısi tanaýdy jaryp, shurqyraǵan qaryndy odan saıyn ashyra tústi. Ekinshisiniń qolynda qumǵan.

Birinshisi kepeniń janyndaǵy aryqqa alyp bardy da «Jýyn» dedi. Ózi kúzetip turdy. Taýdan aqqan muzdaı sýǵa qumarym qanǵansha jýynyp-shaıyndym. Bir jaqsy jeri qaraýylym meni esh asyqtyrǵan joq. Biraz ýaqyttan keıin qaıtadan kepege alyp bardy.

Ákelgen palaýyn da, shaıyn da iship-jep bolǵan kezde birinshisi keldi de, ydys-aıaqty jınap, bir ózimdi jer kepege tastap syrtymnan esikti jaqsylap jaýyp ketti. Osy tásil taǵy da eki kúnge jalǵasty. Aptanyń qaı kúni, aıdyń qandaı ekenin umytqaly qashan. Erdostan habar alaıyn dep suraý salsam, kádimgi maqaý adamdaı eshkim jaýap qatpaıdy. Úshinshi kúni meni taǵy da bastyǵyna alyp bardy. Bastyǵy alǵashqy kúndegideı emes maǵan jaıǵasyp otyrýǵa múmkinshilik berdi de alǵashqy kúnniń áýenine taǵy kóshti. Men túsinbegenimdi bildirip:

— Kimmen soǵysamyz?-dedim.

— Avtonomıalyq Islam ókimetin qurý úshin prezıdent pen onyń komandasyna qarsy soǵysamyz!-dedi ol kózi shaqyraıyp.

Júregim zyrq ete tústi. Biraq úndemedim. Ol maǵan oılanýǵa taǵy da bir táýlik berdi. Taǵy da sol jol, sol burylyspen kepege, bir táýlikten soń bastyǵyna qaıta alyp keldi. Bastyǵy ıslamdy ýaǵyzdaǵan kezde men jaýap qata almaı qaldym. Meniń bar túsingenim ıslam ókimetin qurý úshin ol janyn da qurban etpekshi. Sóz arasynda reti kelip:

— Qarajatpen kim qamtamasyz etedi?! Qarý-jaraqty qaıdan alasyz?! Kimder soǵysady?! — dep surap úlgerdim.

— Odan esh qam jeme. Búkil álemdegi musylman memleketteri bizdi qoshtap otyr, solar kómek kórsetýde. Bizdiń maqsat — sol kómek arqyly derbes ıslam memleketin ornatý.

Sen zapastaǵy kapıtan, jaıaý ásker vzvodynyń komandıri ekensiń! Biz saǵan vzvod emes, rota beremiz! Áskerı dárejeńdi polkovnıkke deıin kótereıik dep otyrmyz. Sen ózge komandırler sıaqty shabýylǵa shyǵyp, soǵysqa kirmeısiń. Bar mindetiń jaıaý áskerge tıisti qarý-jaraqtyń barlyq túrin qalaı paıdalaný kerek ekenin bizdiń jaýyngerlerge úıretesiń. Al, aıtqan usynysymyzǵa kónbeseń... Onda is bitti deı ber, biz kóp sóılespeımiz! Jalynyp-jalbarynbaımyz! Bizdiń áskerdiń quramyndaǵy jalǵyz qazaq sen emes. Óz erkimen kelgender de tolyp jatyr. Qazaqstannan ǵana emes, barlyq jerden bar. Barlyq ult bar. Arab, orys, ózbek, qyrǵyz, aýǵan, pushtýn, azerbaıdjan, sheshen jáne taǵy basqalar. Kónbeıdi ekensiń, bizge báribir, búkil jaýyngerdiń aldyna shyǵaramyz da Otanyn satqan, elinde aýyr qylmys jasaǵan dep basqalarǵa úlgi-sabaq retinde «Pýh!» - dep atyp tastaımyz.

Esengirep turǵan men odan saıyn esimnen tanýǵa aınaldym. Biraq tez ózime ózim keldim de: -Jaraıdy! Maqul! Soǵysamyz! Ásker daıyndaımyz! Qol jınaımyz! — dep bar daýsymmen aıqaı saldym.

Ondaǵy oıym — aman qalý, Erdosty tabý, ebin taýyp elge qashý!

Sol-solaq eken, kerekti qaǵaz toltyrylyp, qujatqa qol qoıyldy. Jýyndyryp, qyryndyrdy. Kıimniń de ózime shap-shaǵyn ákelip, kıindire bastady.

Shynymen-aq úsh juldyzdy pogony bar gımnasterka berip jatyr. Sóıtip polkovnık bolyp shyǵa keldim.

Biraq ishimnen «mynalaryń tap-taza jyndy eken-ǵoı!» dedim de qoıdym. Sodan tamaqtandyryp, «jańadan kelgenderdi qabyldaısyń!» dep. Sap túzep turǵan topqa alyp baryp tanystyrdy. Qaramaǵymdaǵylarǵa kóbi qazaq pen ózbek sekildi. Bir kezde Erdostyń da aty ataldy. «Aman eken ǵoı» dep qýanyp kettim. Barlyq tanystyrý rásimi bitip «Tarańdar!» degen buıryqtan keıin janymda jalǵyz ǵana tájik qaldy. Saptan júgire shyqqan Erdos bas salyp, qushaqtap jylarmandaı boldy.

Odan keıin «Biz Jambyldyqpyz! Shymkenttenbiz! Bratan! Biz bratvodan! Amangeldınskııden! Kırovskıı, Volnıkbiz! Karl Marks! Kostádan! Severnyı Bahadan! Pokoınyı Jorıktyń brıgadasynan! Tagadan! Koládan! Jáne degen taǵy basqa da daýystar shyǵyp jatty.

İshimnen soǵysatynyń mynalar, quratynyń Islam úkimeti bolsa, ákeńniń aýzyn uraıyn, tájik opozısıasy onda tym jetisken ekensiń!-dedim.

Sol kezde taǵy bireýi «Bir brıgadadan» dep aıta berip edi, «Áı sen áskerde boldyń ba?» dedim.

Ia, Qıyr Shyǵysta!

— Onda anaý tájikke bar Kalashnıkov avtomatyn bersin! Sen osylardy basqar, avtomat bólshekterimen jaýyngerlerdi tanystyr, avtomat bólshekterin shashyp, jınaý tásilin úıret, biraq, ýaqytty belgile — dep buıryq berdim.

Erdostyń birdeńe aıtaıyn dep qıpaqtap turǵanyn sezdim de, aqyryn jyljyp daýys estilmeıtindeı jerge baryp, temeki shekkensip otyrdyq.

— Kóke, Sizdi búgin bárimiz kónse eken dep tilegenbiz. Kónbegenińizde ótkendegi qyrǵyzǵa uqsatyp bandalarynyń aldynda basqalaryn qorqytý úshin, atyp tastaıtyn edi. Osylardyń ishinde júrgenime búgin toǵyz kún boldy ǵoı. Bulardyń bári ár elden qashqan qylmyskerler men esirtki qumarlar. Báriniń de moınynda aýyr qylmys bar. Qazir ýaqyr tar. Bizdiń aramyzda Zakırdiń adamy bar. Sizdiń kóngenińizdi kútip otyrǵan edi. Sol adam ekeýmizdi túngi saǵat tórtte esebin taýyp anaý kósheniń arǵy betinde kútip turǵan adamdarǵa tabystaıdy. Ol — Ózbekstan. Soǵan aman-esen jetsek boldy, qutyldyq.

— Iá, Erdos bunyń úlken jańalyq eken. Al, myna pálelerdi men keshke deıin ne isteımin?!

— Oı, kóke, oǵan basyńyzdy qatyrmańyz! Bulardyń bári esirtki qumarlar ǵoı. Erteń bárin taý ishine áketedi. Men bul áńgimeni Zakırdiń aramyzdaǵy jansyzynan estidim. Sodan bulardy sorttaıdy.

— Qalaı sorttaıdy?

— Iá sorttaıdy. Esirtki tasymaldaýǵa, qolma-qol aıqasqa, búlik shyǵarýǵa, qaraqshylyqqa dep bóledi. Siz sońǵy úsheýin baýlýǵa tıisti edińiz.

— Qudaı saqtasyn! Taǵy ne páleni aıttyń?!

— Kóke, bul jerde áńgime degenińiz ilezde jetedi eken. Áýeli sizdiń ne aıtyp, ne qoıǵanyńyzdyń bárin estip otyrdyq. Búgin sońǵy múmkindik! Abaı bolyńyz! Kóp otyrmaıyq. Áne, din ýaǵyzdaıtyn ımamy da kele jatyr. Qazir eki-úsh saǵat myna keńkelesterdiń mıyn ýlaıdy!-dep shegip turǵan temekisin óshirgensip turýǵa yńǵaı tanytty.

Imamy arabsha azan shaqyrýdan bastap tájik, ózbek, qazaq, orys tilderinde «Sender ıslam jolynda kúresesińder! Islam ókimetin qurý jolynda qurban bolsańdar jandaryń jánnátta bolady! Tiri qalǵandaryńnyń istegen kúnálaryń keshiriledi! — degen maǵynada eki-úsh saǵat boıy zarlap, barlyq qylmyskerler men esirtkeshilerdi dámelendirdi esersoqtardyń odan saıyn esin ketirip, jan túrshigerlik qylmystan da qaıtpaıtyny jaıly ýádesin aldy.

Men sońǵy qatarǵa, daýys estilmeıtindeı tusqa kelip otyrǵanmyn. Erdos maǵan qyrynan jarty qadamdaı jerge jaıǵasqan. Ol eki kózin tars jumyp alyp basyn ızep, ýaǵyzǵa uıyǵansyp abaılap maǵan sóılep qoıady:

— Kóke, Sizdi jeti júz jıyrma myńǵa laqtyrǵan Talǵat Dúısebekov degen ala-aıaq ta osynda. Anaý Sizdiń týysqanyńyz — dıhan jigit bar ǵoı, ol da osynda. Biz sıaqty jaǵdaımen túsipti.

— Taǵy ne deıdi? Qaısysy? Sema ma? Ybyjannyń balasy, Muhtardyń inisi me? Biz ony Sema deımiz ǵoı!

— Jo-oq, kóke!

— Endi qaısysy? Iǵannyń balasy Sandybaıdy aıtasyń ba? Asada zootehnık bolǵan Sultannyń aǵasy?

Joo-ǵa-a! Sandybaıdy, onyń Tashkentke óz aqshasyn alýǵa barǵanda Ózbekterdiń aıaǵynan shalǵanyn bilemin ǵoı. Anaý pushyq she? Ákesiniń atyn umytyp otyrmyn. Daıyndaýshy bolyp istegen. Ózi 81-avtobazada aq KamAZ aıdaǵan.

— Alık pa? Shyn aty Áýelhan, Ábýtáliptiń balasy. Biz ony Alık deımiz. Erdos-aý, ony qalaı alyp ketemiz?!

— Kóke, ol múmkin emes!

— Nege? Óziń tildestiń be? Qashan kezdestiń? Ne deıdi?!

— Kezdestim. Onyń KamAZ-y ústindegi júgimen Vorýhta qalypty. Ekinshi KamAZ-shy osy jaqta kórinedi. Sol júkti satyp bitkenshe, satyp alýshymen birge ekinshi KamAZ-dy aıdasyp ózderine júk daıyndap júrgende tutqynǵa túsipti. Aıtýyna qaraǵanda Áýelhannyń KamAZ-yna qolqa salyp otyrǵan kórinedi. Janyndaǵy satyp alýshysy «onyń KamAZ-y jańa» dese kerek. Sol KamAZ-dy alyp kelýge janyna jan alǵyshtar qosyp, Áýelhandy Vorýh qalasyna alyp ketti.

— Qandaı júk daıyndaýǵa kelipti? Qaı jerde tutqynǵa alypty? Vorýhqa qashan alyp ketipti? Onyń Vorýhqa ketken-ketpegenin kimnen, qalaı bilemiz?! Qaıtken kúnde de ony tabýymyz kerek! Jolyǵýymyz kerek! Búgin ózimizben qaıtsek te alyp ketýimiz kerek! Dalada jatqan týys joq! Elge ne betimizben baramyz! Esitip, bilip turyp jaý qolyna qalaı tastap ketemiz? Qaı adamnan estidiń, tez sol adamnyń aty-jónin aıt! Myna polkovnık sheniniń arqasynda ol adamdy izdestirip taýyp alaıyn da anyq-qanyǵyn bileıin. Áıtpese bolmaıdy.

— O-o-ıı, Kóke-aı, týysqan, týysqan!-deısiz. Eki týyp bir qalǵanyńyz ba edi. Ózine jolyqqan joqpyn! Ol týraly habardy ana «polıvalshık» Asqardyń úıinde istegen usta aıtty!

— Qaı Asqardyń ustasy?

— Sansyzbaev Ergebektiń Asqary!

— Ergebektiń balasy? Iá, bilemin ǵoı! Ol qaıdan júr eken?! Iá, durys! Durys aıtasyń! Asqardyń Tarazdaǵy jańadan salyp jatqan úıiniń aǵash oıýlaryn istep jatqan ustalar Tájikstannyń Vorýh qalasynan edi.

— Sol ustanyń bireýi Áýelhandy tanıdy eken. Asqar arqyly jaqsy biletin kórinedi. Sol usta da osylardyń opozısıasynda. Ol maǵan «Qoryqpa, ylajy bolsa KamAZ-ymen qosa Tarazǵa jetýine kómektesemin. Qolynan dám tattym, Qapal kóshesindegi úıinde birneshe ret boldym. Sondyqtan da mynalardyń qosqan adamdarymen birge oǵan kómek berý úshin Vorýhqa bara jatyrmyn!-dedi.

— Jolǵa shyǵyp ketip pe?!

— Iá, ketip bara jatqanda jolyqty.

— Ózine jolyǵa almadyń ba?! Áýelhanǵa deımin?

— Ol ÝAZ-ıktiń ishinde otyr eken. Eki jaǵynan tájik-aý deımin, eki adam ortaǵa alyp alǵan. Sonda da ashyq turǵan ÝAZ-ıktiń artqy esiginen sol jaǵyndaǵy qaraýyldyń ıyǵynan maǵan qaraı basyn asyra moınyn sozyp turyp:

— Erdos, menen qam jeme. Men bir amalyn tabamyn! Bul jerde qalýǵa bolmaıdy! Kókeni qutqar! Vorýhqa jetsem boldy, meni elde dep bil!-dedi.

— Aıtqanyń kelsin. Aýzyńa maı, astyńa taı. Elde kezdeseıik!- dedim.

— Kóke kelisip pe?! Ebin taýyp habar berseńshi! Mynalardyń aıtqanyna kelissin de! Bosqa atyp tastaıdy ǵoı! Aıtqyn!

— Búgingi sońǵy synaq suraqta kelisetin shyǵar! Búgin belgili bolady!

— Adam salmadyńdar ma?!

— Ózi de qutylý úshin basqa amaldyń joq ekenin sezetin shyǵar. Qam jeme, «Ofıser bol!» dep qınaıtyn kórinedi. Sodan keıin de sozylyp jatqan bolar! — dep aıtyp aýyz jıǵanymsha Áýelhan otyrǵan ÝAZıkke Asqardyń úıin salǵan usta baryp otyrǵan boıda ÝAZık júridi de ketti. Men qol bulǵap qala berdim.

— Qap! Qaıran erim-aı-a! Ańqyldaǵan aqkóńil baýyrym-aı-a! Óziniń taǵdyry qyl ústinde turyp kórdiń be, bizdi oılap júrýin. «Týysqanym, baýyrym jaý qolynda qaldy ǵoı!» dep júregi syzdaýyn. Kóńili egilip, kókeni qutqar! Deýin. Qaıran baýyr! Mine týysqannyń aty týysqan! — degen osy.

— Kóke! Áýelhan sizge qandaı týysqan?!

— Qandaı týysqanyń ne?! Joq, álde, tutqynda bolǵaly beri analardyń apıyny men tartqan anashasyna eltip basyń istemeı qalǵany ma?!

— Jo-oǵa? Qaı atadan qosylyp, qaı tarmaqtan taraıtynymyzdyń anyq-qanyǵyn bilip, pysyqtap alaıyn degenim-ǵoı! Apam-atamnyń sózderinen bulardy Áji aýyly degendi estýshi edim. Biraq asa mán bermegendikten naqty qaı atadan kelip qosylatynymyzdy bilmeımin. Áıteýir Jambaı, odan Jantýdyń babalarynan taraıtynymyz anyq qoı. Sonda da Siz bilseńiz oıǵa túıip alaıyn degenim ǵoı! — dep aǵynan jarylǵan Erdosqa men de bilgenimshe túsindire bastadym.

— Jantýdyń balalary ekenimiz ras. Bul jeriń durys Jantýdan Jambaı babaǵa deıin bir shama úlken qarıalardan estip, bilgen atalar men babalardyń tarmaq-tamyryn ataýǵa men de, shynymdy aıtsam, júreksinem. Myna qysyltaıań ýaqytta shatasyp oryn-ornymenen aıta almaı kúnáhar bolyp qalam ba? — deımin. Amandyq bolsa elge barǵanda ákemnen jaqsylap surap alyp tutqynda emes, tozaqtyń otyna barǵanda da shataspaıtyndaı etip eske saqtamasam ba? Óıtkeni bul kerek dúnıe ekendigine kózimiz endi jetip otyr ǵoı. Bizge ǵana emes, keleshek urpaqqa da qajet ekendigin endi túsine bastasaq kerek. Olarǵa biz aıtpasaq, kim aıtyp jetkizedi. Bilmegenniń aıyby joq, Ereke! Sondyqtan bilgenimdi aıtyp bereıin! Jazataıym qatelesip ketsem, Jaratýshy Alla, babalar árýaǵy keshirer! Ózderiniń árýaǵy jelep, jebep oıyma salar.

Jantýdyń Baba, Erke, Qosan, Mát, Sát atty bes balasy bolǵan. Babadan seniń esińde qalý úshin meniń ustazym Bıdaıbekuly Faızýlla. Basqalaryn atap otyryp, ýaqytty bosqa ótkizbeıik te ózińe biraq toqtalaıyq.

Erkeden sen tanıtyndardan «Qapal» aýylynda turatyn Manap, onyń balasy Sádibek, jaqyndary Qabylbek. Besjyldyq aýylyndaǵylardyń ózińnen kósheńniń bas jaǵynda turatyn Sydyq, Qaldykóz qaladaǵylardyn Oljabaı, Shaıjan, Aqmyrza jáne t.b.

Qosannan — Biz. Bizge deıin Qońyratbaı, Shýaq, Kúzer tarmaqtary ketedi. Kúzer bizdiń tarmaq.

Kúzerden Sybanbaı, Ázbergen, Muńalbaı, Mázbaı, Qyrǵyzbaı. Biz Qyrǵyzbaı kindiginenbiz, onyń kimder ekenin de bilesiń.

Mátke kelsek, Áýelhan sodan taraıdy. Sonda ol bizge týysqan ba?! Joq, álde, týysqan emes pe?!

— Árıne týysqan. Kóke meniń jaqsy biletinim Ámirken atanyń balasy Iǵan men onyń balalary Sandybaı, Sultan.

— Al, Ybyjannyń balasy Muhtar she?!

— Muhtar, kóke-aý, týǵan aǵamdaı ǵoı!

Eger Reseıdiń Qıyr Shyǵysyna, Soltústik aımaqtaǵy Mırnyı, Vorkýta qalalaryna KamAZ-ben barmaǵanyńda Muhtardy da bilmes ediń.

— Onyńyz ras! Oı, sumdyq bir týma batyr jigit qoı! Ondaı saparda Muhtar sıaqty jigitter bolmasa aıdalada aram qatasyń. Er ǵoı! Meniń el aýzynan estigenim, osy Ámirken atanyń arǵy atasy Myrzaqul degen kisi Kenesary hannyń jasaǵynda bolyp, qyrǵyzdarda tutqynynda qalǵan eken. Sol Myrzaqul babanyń kindiginen taraǵan Jambaı, Mát urpaqtaryn Qyrǵyzstandaǵy aǵaıyndar Ámirken atanyń kózi tirisinde óziniń áýletine tabystyryp áli kúnge deıin aralasyp turady eken ǵoı? Ras pa?

— Árıne ras!

— Ol qandaı atasy? Osy jaǵyn jiktep berińizshi!

— Saǵan túsinikti bolý úshin, qaıtadan basynan bastaýǵa týra keledi. Sen de Sema sıaqty bolaıyn depsiń ǵoı. Oǵan keshirimdi. Óıtkeni ol oryssha oqydy. Qalada turdy. Aralasyp júrgenderiniń bári ózge ulttyń balalary boldy. Anaý Moıseı degeniń Vova, Borá degen uldarymen áli kúnge deıin birge júrip, bir turady. Degenmen óz áýletiniń tóraǵasy etip saılanǵannan keıin ájepteýir qazaqshalaıtyn bolypty. Ol biraq sen sıaqty shejireni jaqsy bilmese de eldiń bárin týysym dep ólip-tirilip turady. Qyrǵyzstandaǵy aǵaıyndarǵa baryp, qarym-qatynas jasap júrgen osy Sema.

— Myrzaqul Ámirkenniń ákesi me?

— Sen, Erdos, áńgimeni bóle berdiń ǵoı. Ámirkenniń ákesi Dáýitbaı. Myrzaqul Dáýitbaıdyń ákesi. Ámirkenge ata bolyp keledi. Bári Mát balalary. Máttiń úlken balasy Myrzaqul, kishisi Toıǵul. Myrzaquldan Dáýitbaı, Dáýitbaıdan Bıbol, Arab, Ábdibaı, Amandos, Ámirken, Ámirhalyq, Ustabaı.

Myrzaqulǵa Muhtar, Muhamedıar shóbere bolyp keledi. Babalary Myrzaquldyń han Keneniń áskerine qalaı qosylǵany jaıynda burynǵy «Sapar joly» kitabymda baıandalǵan. Han Kene Qyrǵyzbaıdyń jaz jaıylymy — Kólqaınar jerindegi Aqbastaý bulaǵynda on myń áskerimen kelip túnegende onyń Reseı patshasynyń otarshyldyq saıasatyna qarsy shyǵyp, táýelsizdik jolyndaǵy ult azattyq kúresine on bes jyl bolǵan. Han Keneniń qarýly kóterilisi baǵdarlamasynyń mánine den qoıyp, jetik túsingen 25-30 jasar shamasyndaǵy saýatty da zerek Myrzaqul han áskerine qosylýǵa áreket etedi. Nemere aǵasy Qyrǵyzbaıdyń aqyl keńesimen bes qarýy boıynda, óńkeı yǵaı men syǵaı, ásker ónerine ábden mashyqtanǵan Jambaı rýynyń Áteı, Tineı áýletinen Myrzaquldyń qaramaǵyna bes júz sarbaz jınalady. Kórshiles Shymyrdyń Kerimbaı bolysynan bes júzge jýyq qol keledi de, Jambaı rýynyń jigitteriniń sany basymdaý bolǵandyqtan. Myrzaquldy myńbasy etip saılaıdy. Sodan han Kene qalyń ásker qurap, Qulan, Merke, Qordaı eldi mekenderinde Reseı patshasynyń otarshyldyq saıasatyna qarsy halyq kóterilisin uıymdastyrý jónindegi is-sharalardy júzege asyrý maqsaty kezinde Shý ózeniniń Shómish atty salasynda Qyrǵyz manaptarynyń arandatýshylyq áreketinen jeńilis tapqan han Kene qoly tarıhta óshpes oryn alady. Han Kene qolynyń myńbasy Myrzaqul tutqynda qalyp, qyrǵyzdardyń taýly aımaǵynda jazasyn óteıdi. Araǵa talaı jyldar salyp senimge kirgennen keıin Toqtaǵul eldi mekeninde úıli-jaıly bolyp, qyrǵyz eline sińip ketedi.

1989 jyly Qyrǵyzdyń Talas oblysy arqyly Túıe asýynan asyp, Muhtar, Sandybaı úsheýmiz KamAZ ben Namanganǵa baryp júrgenimizde Toqtaǵul aıylynda Myrzaquldyń Satylǵan degen shóberesiniń úıinde kóptegen áńgimelerdiń kýási boldyq. Al, endi bul áńgimege keıin aman-esen elge oralǵanda tolyq toqtala jatarmyz. Seniń álgi suraǵyń boıynsha Ámirken jóninde qysqasha málimet bere keteıin. Odan keıin Áýelhanǵa da kelemiz.

Myrzaqul han Kene qolynyń myńbasy bolyp ketkende balasy Dáýitbaı on úshte eken. Ákesi oralmaǵannan keıin Myrzaquldyń nemere aǵasy Qyrǵyzbaı Dáýitbaıǵa jetimdik kórsetpeı óz qamqorlyǵyna alyp, tárbıeleıdi. Tekke tartqan zerek te pysyq, eti tiri bala óziniń alǵyrlyǵymen aýyl moldasynan saýat ashyp, on tórt-on bes jasynda-aq Qyrǵyzbaıdyń senimine kiredi. Sodan oǵan úlken senim artyp, Namanǵan, Qoqanǵa mal aıdap baratyn qosynnyń mindetin júkteıdi. Sol Dáýitbaı babamyz on bes jasynda aǵasy Qyrǵyzbaıdyń saýda-sattyq salasyn dóńgeletip, Muhıt jaǵalaýyndaǵy Iran, Irak, Arab elderine deıin órkendetedi. Mine, Dáýitbaı kindiginen taraǵan balalar jaıly atań men apańnyń aıtqany shyndyqqa keledi. Sodan bastap Áji aýyly deıdi. Negizi Dáýitbaı qajylyqqa birneshe ret barǵan adam. Tobyqtydan shyqqan Óskenbaıdyń Qunanbaıy qajyǵa bir ret barsa, sol zaman qazaǵynyń ishinde qajyǵa birneshe ret barǵan qazaq Dáýitbaı Myrzaqululy edi dep ózińniń atań sıaqty eski kóz qarıalardan men de talaı estigen edim. Óıtkeni bizdiń elde Kódeli — Kólqaınar jazyǵy arqyly qajylyqqa Tashkent baǵytyn alyp ketip bara jatqan Qunanbaıdy qarsy alǵan Kerimbaı Qyrǵyzbaılardan qalǵan sóz! — dep aıtyp otyrýshy edi. Al, endi bul batyrlyq, júrektilik, tipti aqyldylyq, parasattylyq, mádenıettilik, emshilik te, saýda-sattyq ónerimen qosa aqyndyq ta urpaqtan urpaqqa tuqym qýalaý qasıeti boıynsha beriledi ǵoı! — dep oılaımyn. Nege deseń tarıhı tulǵa, Sosıolıstik Eńbek Eri Ázimbek Smaıylov atamyzdan estigenim kóp.

Arab Ámirkenniń aǵasy, Baıqadamdaǵy (Saýdakent), Sozaqtaǵy Keńes ókimetine qarsy kóterilistiń belgili uıymdastyrýshysy atasy Myrzaqul da han Keneniń qolymen birge táýelsizdik úshin kóteriliske shyqty. Arab ta ata jolyn qýdy, táýelsizdik úshin jan qıdy. Sol Arabty qolǵa túsirip, úshtiktiń úkimimen atý jazasy qazirgi «Jansaıa» men 5-shi móltek aýdanynyń ortasyndaǵy Qarasý aımaǵynda oryndalady. Ol kezde Ázimbek Smaıylov Memlekettik qaýipsizdik komıtetinde nusqaýshy eken.

«Arab naǵyz batyr! Júreginiń túgi bar eken! Atylatyn bes adamnyń tórteýi buıryq boıynsha atardyń aldynda teris qarady. Arabqa «Sen nege buıryqty oryndamaısyń?!» degen atatyn soldattardyń komandırine: «Aqyry atady ekensińder, myqty bolsańdar meni dál osylaı atyńdar! Men elim, jerim úshin janymdy qurban etken adammyn! Ólimdi teris qarap qarsy almaımyn! — dedi. Onyń osy sózinen keıin soldattar komandıri úshinshi ret buıryq bergende áreń atty» dep 80-jyldardyń orta tusynda maǵan Ázekeńniń ózi aıtyp edi. Bul kezde álgi oqıǵany óz kózimen kórgen Ázimbek Smaıylov zeınetker bolatyn.

Sol qarsańda Qyrǵyz elinde Myrzaquldyń qyrǵyz áıelinen týǵan Joldasbek degen balasy komýnıs, ortalyqtan kelgen revolúsıoner Petrov Ivan Ivanovıch degendi atady. Ol Petrovtyń músini Toqtaǵul aýdanynyń ortalyǵyndaǵy saıabaqta 1989 jylǵa deıin turdy. Ondaǵy taqtaıshada «Bandıttiń qolynan qaza tapqan»-dep orys mátininde jazylǵan edi. Ol, ol ma, Ereke! Manaǵy áńgimemiz ben sózimiz boıynsha. Myrzaquldyń shóberesi Muhtardyń ákesi Ybyjan Ámirkenuly da ekinshi dúnıe júzilik soǵysta babasy Myrzaqul men aǵasy Arabtyń erligin qaıtalaǵan. Ol erlikti 1985 jyly «Jalyn» baspasynan shyqqan «Panfılovsy» jınaǵynyń ekinshi bóliminen oqýǵa bolady.

Sapar jolda Muhtarmen óziń sekildi talaı birge júrgendikten ári qujatyn da talaı ret kórgendikten jınaqtaǵy joldar kózime ottaı basyldy. Sóıtip Ybyjan kókeniń ózimen kezdesip, anyq-qanyǵyn bileıin dep Muhtarǵa erip arnaıy bardym.

Ybyjan kókeniń óz aýzynan kóp áńgime estidim. Sóıtsem álgindegi jınaq qana emes, onyń erlikteri jaıly talaı kitapta tilge tıek bolypty. Ol kisi jóninde Ádı Sháripovtiń de, ózge de jaýynger jazýshylardyń shyǵarmalarynda kóp jazylypty. Orden, medaldary da jetedi eken, aýylda aıtylyp júrgen Ybyjan Ámirkenov degen aty-jónine úırenip ketkenbiz ǵoı. Al, qujatta Ýbajan Amerkenov dep jazylypty. Qazirgi ýaqytta din aman, 80-niń ortasyna kelip, apamyz Mertaı ekeýi qansha balany ósirip, nemereli-shóbereli bolyp otyr.

Bul bizdiń biletinimiz ǵana. Al, kishkentaı ǵana «Besjyldyq aýlynyń ózinde áli qansha biz bilmeıtin batyr atalarymyz bar. Sol batyrlardy alystan izdemeı-aq, janymyzda júrgenderdiń ózin baǵalap, olardyń eren erligin dáriptep, urpaqtan urpaqqa jetkiztip otyrý bizdiń tikeleı mindetimiz emes pe?!

Al, Amandostan Ábıtalyp, Seıdazym, Saıdyhan, Saıdýaly. Saıdýalyny bilesiń! Aǵasy Ábıtalyp baǵanadan beri surap otyrǵan týysqanyń Áýelhannyń ákesi, Qyrǵyzbaıdyń balasy — Januzaq, Ápsamat, Ábdirash Talasbaev jáne t.b. 10-20 jyldan repressıaǵa ushyrap, táýelsizdik jolynda kórmegendi kórgen tarıhı tulǵalar. Solardyń ishinen elge oralǵandar sanaýly ǵana. Biz ekeýmiz de sondaı tulǵalardyń urpaqtarymyz.

Ýaǵyz báseńsip qaldy. Menen bir eli qalmaı júrgen tájik taǵy da dál janyma kelip otyrdy. Aqyry ýaǵyzy aıaqtalyp, árkim ózimen ózi top-top bolyp bólinip otyr.

Iá, Biz bólinip-bólinip búlik shyǵarǵan, beıbit ómirdiń shyrqan buzyp, dindi saıqal saıasatqa kiristirgen, bılik pen ústemdik tuǵyrynyń baspaldaǵyna shyǵý úshin óz yqpalyn júrgizý múddesine paıdalaný maqsatymen aıla jasap, soǵys órtin tutatqan elde otyrmyz.

Myna bólinip otyrǵan apıynshy nashaqor bas keserlerden quralǵan quramalar neniń údesine jeter eken, jazyqsyz halyqty qanap, qan tókkennen basqa ne sharýa bitirer eken, neni kóksep ne istep otyrǵanyna bul ıtterdiń sanasy jeter me eken?

Qaıran Qazaqstanym! Týǵan jerim! Sútteı uıyp, qaımaǵy buzylmaı, beıbit ómir súrgen qalyń qazaǵym dep Otanym, elim eske túsip, saǵynyshtan júregim qars aıyryldy. Sodan:

Taǵdyr meni áketse de qaıda alyp,

Týǵan jerge oralarmyn aınalyp! — dedim de ýádeli saǵatty saryǵa kútýmen boldym qasymdaǵy tájik pe, kim bolsa ol bolsyn, meni ańdyp júrgen ıtti, sezip qalǵan jaǵdaıda, bostandyq úshin kózin qurtýǵa qaýqarymnyń jetetinine kózim anyq jetedi. Bul meniń sońǵy sheshimim.

Túnniń bir ýaǵynda aqyryn basqan eki-úsh adamnyń aıaq dybysyn anyq estidim. Qasymdaǵy bále qalyń uıqy ústinde jatyr. Ary-beri syıpaqtap júrip, esiktiń ilgegin kúni buryn aǵytyp, daıarlap qoıǵanmyn.

Álgi eki-úsh adam kirgen boıda shapshań qımyldap, jatqan tájiktiń únin shyǵarýǵa shamasyn keltirmeı basy kózine qaramaı soıylǵa jyqty da, áp-sátte baılap-matap, ústi-basyn tekserip qarýyn taýyp aldy da, meni jetekteı jóneldi.

Aı sútteı jaryq. Kúz aıynyń aıaqqy kezi. Ár butany, ár jartasty qalqa etip buqpantaılap, birese júgirip, birese jata qalyp, jan-jaqqa qarap tyń tyńdap, jarty saǵat boıy júgire basyp júrip, taýdan óldik-taldyq degende sý aǵyp jatqan bir saıǵa tústik.

Bastaýshylarym meni qoltyqtaǵan boıy ózderimen birge sarqyrap aǵyp jatqan muzdaı taý sýyna qoıdy da ketti. Sýdyń muzdaılyǵy sonshalyqty súıegimnen ótip, mıyma bir-aq jetti. Sýdyń qatty aǵysy men jazyqqa shyqtyq. Taǵy da jarty saǵattan asqan ýaqytta bizdi aǵyzǵan ózen qyshylaqtyń tusyna ákeldi. Qyshylaqtyń óte bergen tusta bastaýshymyz jaǵaǵa qaraı maltı bastady. Aldymyzdaǵy Erdosqa qatarlasyp alyp, men de jaǵaǵa qaraı maltydym. Ólip-talyp jaǵaǵa shyqtyq. Jaýraǵanymyz sonshalyqty dirildep tisimiz-tisimizge tımeıdi. Bastaýshymyz:

— Bul — Ózbekstan endi qoryqpańdar! Qutyldyńdar! - dep aýyz jıǵansha arǵy jaqtan bes-alty adam júgire basyp qasymyzǵa keldi. Men Zakırdi tanı kettim. Ol «Sobyr aká!» dep kóńili bosap qushaqtaı aldy. Baskeserlerdiń Raıs aǵasyn óltirgenin, óziniń biz sekildi zorǵa qashyp qutylǵanyn, sodan bizdi qutqarýǵa kiriskenin aıtyp jatyr. Sóz arasynda Erdos ta:

— E-e-eı! Zakır, KamAZ qaıda? Zat qaıda? — dep jatyr.

— KamAZ, zat túgili qara basymyzdy zorǵa alyp shyqqan joqpyz ba?-dedi ol muńaıyp.

Malmandaı sý bolǵan kıimimizdi syǵyp, «qutyldyq pa joq pa?» dep turǵanymyzda qasymyzǵa RAFIK jeńil mashınasy kelip toqtaı qaldy.

— Al, jigitter mashınaǵa otyryńdar! — dedi bireý.

— Qaıda? Qaıda kettik?!-deıdi Erdos.

— Denovqa! Bahtıerdikine! Sodan ári elderińe jetý de ońaı! Bul jerde qalýǵa múmkinshilik joq! Tájikstanda qalǵan adamdardy qutqarýǵa kesirimiz tıedi. Rıgordtaǵy júz adamnyń toqsany tájik bizdiń operasıany habarlap, artymyz ashylyp qalady. Bolyńdar, tez otyryńdar. Qalǵan kıimdi mashınada kıesińder! Sobyr aká, siz anaý polkovnık kıimin tastańyz da myna ózbek kıimin kıińiz!

Bir táýlikteı polkovnık bolǵan formamdy endi ózbektiń ala shapanyna aýystyrýǵa týra keldi. Árıne bunyń bári saqtyq úshin. Sóıtip Denovqa qaraı júrip kettik. Biz Denovqa jetkende tań da atty. Denovtyń ortalyq kóshesi arqyly Kók bazardyń janymen kún shyǵysqa qaraı júrip, Kirpish zaýyty degen jerdegi Bahtıerdiń úıine bardyq.

Bahtıer úıinde eken. Ózi shyǵyp qarsy aldy. Bizdiń myna sýyt júrisimizden sekem alǵan ol:

— Tıısh mo?! Tııshlyq mo?-dep qaıta-qaıta suraıdy. Alǵashynda úıden shyǵa sala uıqyly-oıaý qalpynda Zakırdi baıqamaǵan bolýy kerek, qaıta-qaıta esinep júrip aldynda turǵan Zakırdi kóre sala.

— E-e! Zakır! Hıshloǵıńno hondaı topolláń býláptı?! Televızor! Radıo hár soǵoot býıı gápırıf shý opozıs! Gerler Rıgord tomomnıń hommosın ollıaptı! Roıstorın ýltırıp tıráorın tóoý tomomına. Voodılıkter roossım aketáptı. Shý rosmoı?!

— Bári ras. Mine, sol tutqynnan qashyp kelgen betimiz? — dep Zakır barlyq bolǵan jaǵdaıdy baıandap berip edi. Baqtıer basyn shaıqap...

— A-a-ıı! Sobyr aká! Bý joıda holıń! O tomomda hol-áǵdoı qııyn. Gáftı tıńlomodıńız, kállánı gúráń ettıńız. Nemohoo býldı hoommosı ýldı KamAZ ıam ıýq. A-a-ı! Sobýr aká! Nımo qylomız? — dep basyn qaıta-qaıta shaıqap qatty qamyqty.

KamAZ-y da zattary da qursyn! «Sadaqa». Qutyldym ba, joq pa, óńim be, túsim be? Kórmegenimdi kórip, kón týlaǵymdy jamylyp, ras pa, ótirik pe? — dep esimdi jyıa almaı men turmyn.

— Sobýr aká! So-o-býr aká! Júrińder úıge kireıik! — degen Bahtıerdiń sózi oıymdy bólip, olardyń sońyn ala men de úıge bettedim.

— Erteńgi shaı ústinde ary-aqyldasyp, beri aqyldasyp aqyrynda Bahtıer eki KamAZ-ǵa júk izdeıtin boldy. Sol bes-alty kúnniń ishinde júkti tıep, solardyń KamAZ-ymen Qazaqstanǵa — Jambylǵa jeteıik degen mámilege keldik.

Kútkende ýaqyttyń ótpeı qoıatyny bar ǵoı. Kúni boıy ýaqytty ótkize almaı, taǵatymyz taýsylyp, aqyry kún batyp, kesh te boldy-aý áıteýir. Erdos aýlaǵa bir kirip, bir shyǵyp júrip kórgen-bilgenin aıtyp keledi. Nege úıtedi? Nege búıtedi? — dep surap ta qoıady. Tań qalyp, basyn shaıqap. «Bul dáıisteriń temeki degendi bilmeıdi eken ǵoı» dep qoıady.

— Nege? Neǵyp bilmeıdi? Temekini bilgende qandaı! desem:

— Temekim bitip, myna úıge kelgen-ketkenderden temeki surasam:

— Temeki joq, nas atamyz! — deıdi. Alǵashynda nasy nesi desem, kádimgi nasybaıdy aıtady eken. Bireýi de temeki shekpeıtin kórinedi. Surap-surap eshqaısysynan temeki shyqpaǵannan soń, mine, nasybaı atýǵa kóshtim.

— Báse! Manadan beri tilińdi tósep ysyldap sóılep otyrǵanyń sol eken ǵoı! Áıtpese men mynalardyń bireńesin shegip nemese iship alǵan ba?! — dep oıladym degen ázil-shyny aralas sózime Erdos shamdanyp:

— Qudaı saqtasyn! Endi jetpegeni sol edi! — dep shyj-byjy shyǵyp, aqyry men úndemeı qoıǵannan keıin baryp sabasyna tústi. Biraz únsizdikten keıin baryp:

— Dalada basqa ne kórdiń?! Ne tirshilik bolyp jatyr?! — degen suraǵyma:

— Álginde temekini kimnen surasam eken,-dep biraz turyp qaldym. Qasaqana eshkimde joq. Baqsha jaqta bir-eki áıel me, qyz ba, bireýler júrdi. Bulardyń áıeli men qyzyn ajyratyp bolmaıdy ǵoı! Bári birdeı alabajaq-alabajaq sóleńdegen kóılek pe, halat pa birdeńeni kıip alady. Onysy azdaı, basyn da oramal ma, jaýlyq pa, birdeńemen sýytatyn báıge atyndaı etip, tumshalap tastaıdy eken.

— Áıel emes kelinshek deseıshi! — dep sózin bólip jibergenime jaqtyrmaı qaraǵan Erdos sózin jalǵastyra berdi.

— Meıli ǵoı, qaısysy bolsada. Áıteýir túri de, túsi de bir bolǵannan keıin aıtyp otyrǵanym-ǵoı.

— Al, qarıalaryn (kempirlerin) túrin tústep ózderin ajyrata alasyń ba?

— O-ıı, kóke-aı! Ony da kórdim-ǵoı! Qap-qara, qalyń pomazı qapty basyna jamylyp, beti men kóziniń aldyna maıda tor tereze tigip alyp, taban jolyn kóre almaı kibirtiktep kele jatqanyn óz kózimmen talaı kórdim ǵoı.

— Baıqa! Myna sózińdi bireý-mireý estip qoımasyn!

— Ótirik pe? Estise estı bersin! — degen Erdostyń qap, bas qap dep otyrǵanynyń ne dep atalatynyn bilmeıtinin sezdim de:

— Erdos, bulardyń ol ulttyq bas kıimi. Ony paranja dep ataıdy. Al, áńgimeńdi aıta ber! — degen yńǵaı tanyttym.

— Ne aıtaıyn dep otyrǵanyn ishteı sezemin. Biraq amal qansha? Bizge ýaqyt óltirý kerek. Kóshege shyǵaıyq desek qujat bitkenniń bárinen jurdaımyz, taǵy da bir bálege dýshar bolyp qalamyz ba» dep qorqamyz. Túr álpetimizden kim ekenimiz birden bilinedi. Bizdiń bul jaqta ekenimizdi elden eshkim bilmeıdi. Ol jaqta bizdiń eshkimge de keregimiz joq. Ekeýmizdiń de tek soqa basymyz. Bizdiń barymyz ben joǵymyzda eshkimge de qajet emes. Qaıta bizdiń olardyń kózine kórinbegenimiz jaqsy. Jazataıym bir jaǵdaı bolyp o dúnıelik bolyp ketsek bizdiń kim ekenimizdi de, kerek deseń, bir jan balasy bilmeıdi. Bularǵa kóp sene berme. Sengenimizdiń sıqy mynaý boldy ǵoı» degen bilgirlik, dilmarlyq aqyl sózdiń bárin aıtyp taýysqaly qashan.Amaldyń joqtyǵynan myna ózbektiń kepesinde kúrik bolǵan taýyqtaı, «Endi ne bolar eken?» degen oı shyrmaýymen arpalysýdamyn. Osylaı óz oıymmen ózim bolyp otyrǵanda Erdos taǵy da óz kózimen kórgen ózbek áıelderiniń kúndelikti kúıbeń tirligi jaıly áńgimesin bastap ketti:

— Sodan qaltıǵannan-qaltıyp aýlada tura bergenge yńǵaısyzdandym da baqshadaǵy eki áıel baǵanadan beri bir túbirtikti jula almaı jatqanyn kórip turyp, kómekteseıin ketpenmen shaýyp-shaýyp tastaıyn dep tusyna kelgen meni baıqap qalǵan olar biriniń sońynan biri betinen monshaǵy túse uıalǵan syńdy tanytyp, betterin kórpedeı oramalmen qymtaǵannan-qymtap, úılerine tez-tez basyp kirdi de ketti. Qaldyrǵan ketpenmen shaba almaǵan túbirlerin áp-sátte shaýyp-shaýyp tastap kelip otyrǵanym! — dep áńgimesin bitirer-bitirmes ernindegi nasybaıyn bylsh etkizip túkirip tastaı saldy da:

— Bular qyzyq halyq eken. Álde bizdiń kózimiz úırenbegennen keıin solaı ma? Áne bir ketip bara jatqan áıel baǵanadan beri qumǵanyndaǵy sýmen aıaǵyn on ret jýdy. Odan aıaǵy aǵaryp jatsa meıli ǵoı, qaıta muzdaı sý tıgen aıaq odan saıyn jarylyp ketpeı me?! Ózi de kús-kús bolyp bitipti!

— Namaz oqyr aldynda dáret alyp jatqan shyǵar.

— Namazdy kúnine bes mezgil oqymaýshy ma edi?

— Qaza bolǵan namazy bar da!

— Bizdiń jaqta dáreti bolsa oqyǵan namazdan keıin qaza bolǵan namazyn jalǵastyrýshy edi. Bulardyń trligine túsinsem, buıyrmasyn. Qudaı ózi keshirsin, dindarlyqtaryna da senbeı qaldym.

— Nege?

— Nege deısiz? Anaý keshegilerdiń ýaǵyzynda Qudaıdyń atyn atap paıǵambarymyz bizge Islam ókimetin qur! — dep ósıet etken degen ótirikti soqpady ma? Bular búkil adamı qasıetten jurdaı bolǵan. Ol qarapaıym KamAZ-shy maǵan da belgili bop tur. Ári Islam dinin betke ustap, paıǵambarymyzdyń hadısinde joq sózdi, qudaıdan qoryqpaı, Muhamedtiń atyn jamylyp, birneshe saǵat boıy jaǵy senbeı qaqsaǵan joq pa? Olardyń aıtqan jalǵan ýaǵyzyn ana otyrǵan máńgúrtter uıyp tyńdaýda. Muny qalaı túsinýge bolady?!

— Túsinetin eshteńesi joq. Kóp suraǵyńnyń bárine bolmaǵan men biren-saranyna jaýapty óziń de berdiń. Islam dininde arandatýshylyq, adam balasyna zorlyq jasaý, ne kúsh kórsetip, qıanat etý degen atymen joq. Sharıatta aldap-arbaý, ala-aıaqtyq kúná degen. Kerek deseń Islam dinin kúshtep ýaǵyzdamaıdy. Ony kim bolsa da óz erkimen qabyldaǵan.

Al, mynaý sen «Máńgúrtter» dep otyrǵan adam beınesin degileriń naǵyz «Ekstramıster».

— Ekstramıster deısiz be? Qazaqsha túsindirińizshi?!

— Terrorıster degen sózdi estigen bolarsyń. Estiseń — mine ekstremıster men terrorıster álginde óziń aıtqandar. Ózderiniń qara basynyń qamyn oılap, óz múddesin is júzine asyryp, bılik tuǵyryna shyǵý úshin osyndaı is áreketter men qanypezerlikke, Uly jaratýshynyń atyn satqan, paıǵambardyń sózin alǵa tartyp, qalyń-qara buqara halyqty máńgúrtter arqyly aldap-arbaǵandar. Osylardyń saldarynan soǵys órti tutanyp, arty jazyqsyz adamdardy opat etedi.

Al, máńgúrt degenimiz apıynshy-nashaqorlyǵymen qosa qylmyskerde. Olardyń adam keıpinen ada bolǵandar, keleshegi de joq.Apıyn úshin barlyq qylmysqa da, zulymdyqqa da barady. Naǵyz jankeshtiler.

— Iá, bular dindi tatý-tátti beıbit ómirdiń paıdasyna emes, saıasatqa aralastyryp, urda-jaqtyń qol shoqparyna aınaldyrmaq eken ǵoı. Oı, dáıisterdiń tapqan amalyn-aı-a! «Vahabbıs» degen ne? «Iegova bashná» degen she? Aıtpaqshy, Iegova bashná»,-dep aýylda nebir ádemi-ádemi qyz-kelinshekter ishinde túrli-tústi sýretteri bar qalaqtaı-qalaqtaı juqa kitapshalardy tegin taratyp júr ǵoı. Sonyń birnesheýin Besjyldyqtaǵy bizdiń úıdiń esiginiń tutqasyna qystyryp ketipti. Kórshim Tashaı kókeniń balasy Musa bar ǵoı, sol kitap taratyp júrgen qyz-kelinshekterge:

— Osyǵan kerek. Jasy qyryqqa kelse de súrboıdaq! — dep qýtyń-qýtyń etedi.

— Saǵan álbom sıaqty joǵary jaqtan kitap tústi. Sony oqysa nemese qabyldasa úılenedi degen bolý kerek! — dep meni de ájýalaǵan.

Qoıshy, áıteýir, úıde jalǵyz jatyp ermegim sol kitapshalar boldy. Ári oqyp, beri oqyp, mıyma eshteńe qonbaǵannan keıin, qolymdy bir siltep, laqtyryp tastaǵam.

— Durys aıtasyń. Bul Islam dinin adam balasyna rýhanı qajeti mol, tálim-tárbıesi men máni bar dúnıe dep bilemin. Biraq joǵaryda óziń aıtqandaı nebir joldan qosylǵan ilespeler óz múddesine burýmen álek. Álgi aıtyp otyrǵanyń sondaı ilespe dingersymaqtardyń is-áreketteri. Bul máseleni osy salanyń mamandary jik-jigine deıin taldap berer. Al, álgi sen baqshadan kórgen ózbek áıelderiniń taıqyp ketkeni óz ultynyń ádet-ǵurypyn ustanǵany. Mysaly: — Bizde de er adamnyń jolyn kespe, bos shelekpen jolaýshynyń aldynan ótpe, Qamyr jaıǵanda oramal tart! — dep izettilik pen salt-dástúr, ádet-ǵurypqa baýlıdy ǵoı. Olar da seni erkek kindikti!-dep qurmet tutqany ǵoı. Bulardyń saltynda ózderiniń etene jaqyn erkek kindiktileri bolmasa, bóten er adamdarmen birge júrip-turmaq túgili óz erlerimen de birge otyrmaıdy. Erler bir bólek, áıelder bir bólek otyrady. Salt-dástúri solaı. Bular bóten er adamǵa júzin múlde kórsetpeıdi. Sondyqtan da seni kóre sala oramalmen betin jaýyp, úılerine tura qashqany sol. Endigi jerde ońasha júrgen qyz-kelinshekterine túbirdi jula almaq túgili sulap jatsa da jolama!

Meniń ázil-shyny aralas eskertýimdi túsingen Erdos áńgimeni basqa arnaǵa burdy.

— Jańa baqshaǵa barǵanymda dýaldyń arǵy jaǵynda sharbaqtan taýǵa qaraı shyǵatyn esik bar sıaqty. Keshke deıin kepede qamalyp otyrǵansha, kún batqansha mynaý tóbemizge tónip turǵan taýǵa shyǵyp qaıtaıyq. Oıǵa batyp otyra bergenshe biraz boı jazsańyzshy.

— Arǵy jaǵynda kóshe joq pa eken? Tike taýǵa shyǵyp kete alamyz ba? Sony baryp baıqap qaıt. Men úı ıeleriniń bireýine qaıda ketkenimizdi eskerteıin. Bahtıerlar kelip qalsa ábirjimesin. Sen de iláji bolsa bireýinen ala shapan surap kıip al. Syrt kózge túspeıik.

Biraz ýaqyt ótkennen keıin sharbaq jaqtan kelgen Erdos:

— Bári oıdaǵydaı, kóke. Sharbaqtan shyǵa beriste bulaq aǵyp jatyr. Úıden shyqqan jalǵyz aıaq jol taqtaısha kópirge alyp barady. Sodan ótken soń ıt tumsyǵy ótpeıtin toǵaı, ıá, ıá, etekten sonaý shyńǵa deıin arshaly toǵaı. Ol nebir jemis-jıdekke tunyp tur! — dedi de «kettik» degendeı ym jasady.

— Rasynda da sonaý shyńyna deıin arsha, shyrshalary órmeleı ósken taý bizdi «men mundalap» shaqyrǵandaı, Erdos ekeýmiz lyp etip taqtaısha kópirden bir-aq shyqtyq.

Bulaqtan ótken zamatta murnymyzǵa tirelgen tip-tik quzǵa ár arshanyń butaǵynan ustap, jartastaryna mańdaıymyz tıer-tımes bolyp tórt taǵandap órmelep kelemiz. Jartastary tep-tegis ári kók tústi. Aldymda bir qadamdaı jerde órmelep kele jatqan Erdos kók tasqa japsyryp qoıǵandaı jasyl múkke aıaǵy taıyp, meniń ıyǵymnan tirep ekinshi qolymen arshanyń butaǵynan qarmanyp Basyn maǵan burǵan kezde kózi tómenge túsip ketti-aý deımin. Záre-quty qalmaı:

O-ı-ba-ıı, kó-ó-ke-e! Biz quzdyń basynda ilinip tur ekenbiz! Jazataıym Qurysyn!... ári qaraı barmaımyn! — dep aıqaı saldy.

Tómen qarasam, bizdiń shyqqan úıimiz tabanymyzdyń dál astynda tur. Aýla aldynda ala shapan kıgen úsh-tórt ózbek tur. Olar bizge taqıasyn bulǵap, «túsińder» dep belgi beredi.

Biz tómen qaraı túse bastadyq. Tómen qaraı túskenimiz qurysyn, qıamettiń kókesin kórdik. Joǵary shyqqannan góri, tómen túsken tipti qıyn eken. Sonda ǵana nege arqan alyp shyqpadyq! dep ókindik. Qoldan qol qalmady. Aıaqtan da ál ketip tireýge kelmeıdi. Eki-úsh ret aıaǵymyz taıyp ketip, áıteýir áýpirimdep aman qaldyq. Quzǵa tez-aq órmelegen sıaqty edik, al tómen túskenimizge biraz ýaqyt boldy. Qolda saǵat ta joq. Saǵatty Tájikstandaǵy alǵashqy túnde-aq sypyryp alǵan. Ony izdegen de, suraǵan da joqpyz.

Ábden sharshaǵannan soń, ekeýmiz de ósip turǵan shyrshaǵa tirelip tórt taǵandap jata kettik. Tas sýyq eken, ishek-qaryn, keýededen ótip barady, tula boıdan aqqan ter boı-boı bolyp pushpaǵyma jetti. Óıtkeni aýa jetpeı, ábden qınaldym. Erdostyń da jaǵdaıy menen artyq emes eken.

Sóıtsek biz tym bıikke órmelep ketippiz. Sondyqtan da ottegi jetpeı talyqsyp jatyrmyz.

— Amalyn taýyp tómenge syrǵı berý kerek, bul jerde uzaq qalýǵa bolmaıdy. Sálden soń syrǵıyq. Sóıtip myna qaýipti aımaqtan ótip alaıyq. Mıǵa ottegi barmaı qalsa bittik! — dep Erdosqa túsindirip bolǵansha álim ketip sharshap qaldym.

— Kó-ó-kke-e! Uıyq-qy-mm ke-ll-i-ipp jja-at-tyrr!

— Oıbaı, uıqy degen báleni atama, qurısyń! Kel aıaǵyńdy meniń ıyǵyma tire! Qolyńdy jiber! Syrǵımyz! İ-i-ii... Osylaı tirep maǵan ilesip jyljı ber!

— Kóke — anaý tómendegi ózbekterdiń qarasy kóbeıip ketken be?

Tómenge Bahtıerdyń aýlasyna kóz salsam, shynynda da adamdardyń qarasy kóbeıip qalypty. Biraq Erdos aıtqandaı adamdar kóp emes, ekeý ǵana. Bireýi bir kepeden bir kepege asyǵys kirip shyǵýda... Oıyma jat oı sart ete túsip ári Erdostyń qal-aqýalyn bileıin degen oımen...

— Erdos, aýla aldynda qansha adam tur? Aralarynda Bahtıer kórine me?-dep suradym.

— On shaqty. Anaý kirip shyǵyp júrgenderdi qossaq odan da kóp sıaqty — degende janym túrshikti. Iapyrmaı, endi biraz osyndaı kúı keshsek, qurydy, munyń kózine qos kórinip jatyr. Endi sál ǵana ottegi jetpese, Erdostan aıyrylyp qalam ba» degen sýyq oı boıymdy qaryp ótti. «Mundaıda adam tiri qalmaıdy, qalsa da sal bolady» dep estýshi edim.

Sodan «Qudaı óziń saqtaı kór!» dep bar kúshimdi jınap, Erdostyń bylq-sylq etken denesin álim jetkenshe tómen qaraı tarta berdim. Oqta-tekte «Erdos!» dep daýystap qoıam. Jaýap joq. Biraz ýaqyt ótkende qol-aıaqtan qýat ketip, qozǵalýǵa shamam kelmeı qoıdy. Sál tynystap alyp, Erdosty tómen qaraı syrǵyttym. Biraq qasymdaǵy shyrsha sol qalpynda. Shyrshanyń túbine aıaǵymdy tirep turyp, Erdosty qapsyra qushaqtap shirene tartam. Bárbir bir orynda turǵan sıaqtymyz. «E-e-eı... múmkin emes. Bul basqa shyrsha! Jyljymaýymyz múmkin emes! Basqa shyrsha bolar. Mine, taǵy jyljydyq! Kelesi shyrshaǵa jettik! Erdos! Qolyńdy jiber! Eshteńeden ustamaı-aq qoı! Óstip-óstip áli-aq jerge túsemiz, qoryqpa!» deımin daýystaǵan bolyp. Eshteńeden de ustaǵan joqpyn! Aqyryn syrǵyp kelemiz ǵoı: — deıdi Erdos qyryldap.

— Erdos, mana tómen, Bahtıerdyń aýlasyna qaraǵanda mundaı kóp shyrsha joq edi ǵoı! deımin kúdiktenip. ...Bıik quzdan jerge qaraı kóz jibergen sıaqtymyn. Tómende bizdiń aýyl — Besjyldyq. Tegi uzyn-uzyn, ózim talaı ret júrgen symdaı tartylǵan túp-túzý kósheleri alaqandaǵydaı anyq kórinip tur. Aýylǵa — Besjyldyqqa kelippin ǵoı! — dep qýanamyn.

Qalaı keldim?! Qashan keldim?! — degen kóńilde kúdik te bar. Bizdiń aýyl qandaı tamasha, kóńilge kelgen kúdikten aıyrylǵym keledi. Aýylymdy qatty saǵynyppyn. Bıikten kóz almaı kóz tigemin. Bir ýaqytta Seıdazym men birinshi kóshege kire beristegi muǵalimimiz Mámeshov Imanáliniń úıiniń kún shyǵys jaǵyndaǵy qysta syrǵanaq tebetin Býryl taýynyń alǵashqy qyrqasynda dostarymnyń arasynda turmyn. Olar — kórshimiz Hafızdiń balasy Ábdirahman, Esdáýlet atanyń balasy Rysdáýlet, Ábdirali kókeniń balasy Ermahan, Baqytjan, Shahan, Nurahan, Júnis, Amankeldi jáne t.b. Shamasy syrǵanaq tebýge jınalǵan sıaqtymyz. Biraq jerde qar joq. Nege ekenin qaıdam, tóńirektiń bári men buryn-sońdy kórip bilmegen kókpenbek kók maısa, aǵash bitken jasyl jelek jamylyp, tipti gúl shashyp tur. Túrli-tústi gúlderi kózdiń jaýyn alady. Bárimiz bir-birimizge sóz bermeı, óz oıymyzdy jarysa aıtyp jatqan sıaqtymyz. Bir kezde maǵan da sóz kezegi tıip:

— Anany qarańdar! Imanáli aǵaıdyń esiginiń aldyndaǵy qaratal da gúldepti!-deı bergenimde dostarymnyń biri:

— Sabyr! Sabyr! Áýes jeńeshem kele jatyr!-deıdi.

— Káni?! — degenimshe anam Áýes muńaıǵan qalyppen «Júr, kettik!» degen yńǵaı tanytady. Men de ún-túnsiz ere berdim. Anam Býryl taýyna qaraı ketip barady.

Qalyń oıǵa shomǵan odan «qaıda baramyz?» dep suraýǵa da batpadym. Ol kenet taý basyndaǵy «Taıbýryldyń» izi qalǵan dáý jalpaq tasty meńzedi. Maǵan bir túrli renishpen qaraıdy. Biraq lám-mım demedi. Sol únsiz kúıi jaıpaýyt jermen qorymdy betke alyp kete berdi. Men anamnyń bul isine tań qalsam da eshteńe deı almaımyn. Quddy, tilim baılanyp qalǵandaı. Áıtse de anam siltegen bıikke órmeleı berdim.

Anam meńzegen «Taıbýryldyń» izi qalǵan tasqa shyǵa kelsem onda Álipbaı kókem otyr. Sálem bereıin dep qolymdy usynsam, almaıdy. Sálemime de burynǵydaı elpeń qaqpaıdy. «Bul kisi ólip qalmap pa edi?» Osy oı júregimdi zyrq etkizdi. Kenet anamnyń «Jaqsy adamdar tiriledi» degen sózi oıyma túsip, qýanyp kettim.

Qýanyp kettim de arsalańdap baryp, qaıtadan qol usyndym. Álipbaı kókem jaqtyrmaǵandaı teris qarady. Biraq... Appaq qaýǵa saqaldy, qyzyl shyraıly, basqa kisi bolyp shyǵa keldi. Áıtse de muryny, kózi, erni anyq kókemdiki ekenin bilip turmyn. Áıteýir, Álipbaı kókeme qatty uqsaıdy.

Bala kezimde Pernesh aǵanyń jasy toqsanǵa taıanǵan ákesi Sadýaqas ata:

— Osy seniń jasyń neshede? — dep suraǵan.

— Jetidemin! — degenmin.

— E, báse! Men de alty-jetide bolýym kerek, qyzyl shyraıly, aq saqaldy, saqaly keýdesine túsken babań Qyrǵyzbaıdy kórgenmin. «Jasym júzden asty» degen sonda. Bala kezdegi esitken sóz esten shyqpaıdy eken ǵoı! Senderdiń tuqymyńnan, baıqaımyn, babalaryńa Álipbaıdan basqa eshkim uqsamaıdy. Dene bitim jaǵynan Januzaqtyń Ormany ǵana tartqan, basqalaryńdy qoıyńdar — degeni, esime tústi. «Bulardyń bári ólip qalǵan joq pa edi?» deı bergenim sol edi, jańaǵy Álipbaı kókeme uqsas kisi maǵan týra umtyldy. Jalt berdim, biraq aıaǵym birdeńege shalynyp, qulap tústim. Basym qatty nársege tıse kerek, shúıdem alyp ketip barady. Osy kezde bireýlerdiń dabyrlaǵan daýystary alystan talyp jetkendeı boldy. Sol daýystar birte-birte jaqyndaı berdi. «Kim boldy eken bular?» dep oılaımyn. Sózderine túsinbeımin. Aqyry «bul túsim shyǵar» dep kózimdi ashsam, jan-jaǵymnyń bári tanys. Biraq qaı jerde, qaıda kórgenimdi esime túsire almaı-aq qoıdym. Qaıtadan bas qurǵyr áketip barady. «Oılaǵannan shyǵar!» deımin. «Oılanbaı-aq jataıynshy» deımin. Qaıdan! Kók maısa aýylymdy saǵyndym. Kóńilim qulazyp, jańa ǵana sheshem ertip baryp, shyǵaryp ketken taýymdy izdedim «Taıbýryldyń» izi qalǵan tasta otyrǵan, Álipbaı kókemdi izdedim. Shýlasyp, bir-birine sóz bermeı turǵan dostarymdy izdedim. Bireýi de joq. Dostarymnyń birinen soń biriniń atyn atap, shaqyryp baqtym. Eshkim jaýap bermeıdi. Yzalanyp, odan saıyn aıqaıladym. Bireýi de ún qatpaıdy. Bala kezimdegideı bozdap qoıa berdim. Biraq jup-jýan óz daýsymnan ózim qorqyp, shoshyp oıandym. Kózimdi ashsam Bahtıer men Zakır tur.

— Sob-byr aká! Iahshı býlasıng! Chochıdıńız mo? — deıdi olar jamyrasyp.

— Illomońız! Hommosı ıaehchı býlodı-ký! Páske týstıńız! — deıdi taǵy bir ózbek.

— E-e, quzdan túsirip alǵan eken-ǵoı! Manaǵynyń bári túsim be, álde? Qoı, Erdos qaıda? Birge edik qoı. Aýa jetpeı ol da... Aman bolsa eken, ózi. Ol da tús kórip, sandyraqtap jatyr ma? Mynalardan suraıyn» - degen oımen basymdy kótereıin desem, denem yryqqa kónbeıdi. Taǵy da bir-eki ret oqtalyp edim, túk shyqpady. Munymyzdy ózbekter túsindi ǵoı deımin, keýdemdi kóterip, basymdy bıiktetip qoıdy. Sonda baryp, menen sál tómenirek te sulq jatqan Erdosty kórdim. Kórdim de:

— «Jedel járdem» shaqyryńdar! Jastyq, ottegi jastyǵyn ákelsin! — dep aıqaı saldym. — Ottegi jetispeı jatyr, óledi ol, óledi! Tezdetińder! — dep qazaq, ózbek, orys tilin aralastyra aıqaıladym. Bahtıer sózge kelgen joq. «Hop! Máılı! Hozır!» dep tura jóneldi.

Álden ýaqytta «Jedel járdem» de keldi. Analar bolǵan jaǵdaıdy anda-sanda qoldaryn shoshaıtyp, quzdy kórsetip, jarysa túsindirýde!

Erdostyń aýzyna ottegi jastyǵynyń tútikshesin qystyryp bolyp júrek soǵysyn dyńdady, tamyryn ustap, qan qysymyn teksergen bireýi ekinshisine: «Júrekke massaj kerek:» dedi. Ekinshisi Erdostyń keýdesine alaqanyn aıqastyra qoıyp, soqqylaı bastady. Úshinshisi birinshi dárigerdiń aıtýymen jambasyna, qolynyń kúre tamyryna ıne saldy. Sodan soń birinshi dáriger:

— Hozır! Vse normalno! — dedi de, — músatir! — dedi ekinshisine. Ekinshi dáriger Erdostyń murnyna bir shymshym maqtaǵa malynǵan músátir spırtin bir-eki ret ısketip edi, murnyn tyjyraıtyp oıanǵan Erdos kózin baqyraıtyp, «Oı dáıis! Bul qaıyssyń?! İshińe ıt ólgen be? Bar álemdi sasytyp! Tú-ý... It ekensiń-ǵoı! Oı-ı dáıis-aı! Basty da aýyrtyp qaq jaryp barady ǵoı!» dep adam kúlerlikteı sózder aıtyp jatyr. Kenet ol kúre tamyryndaǵy ıneni, oǵan tamshylap turǵan dárini kóre sala:

— Bul ne pále?!.. Tamyrǵa ne salyp jatyrsyńdar?! Oı-bb-a-ıı, kóke! Mynalar kimder? Maǵan ne istep jatyr?! Oıbaı, óldim! Tynysym tarylyp barady! Meni tunshyqtyryp jatyr! Aýa jetpeı jatyr!-dep aıqaılaǵannan keıin dárigerler ottegi balonynyń tútikshesin qaıtadan aýyz-murnyna tyqqannan keıin jany tynshydy.

«Oıpyrma-ı-a! Oılamaǵan jerden o dúnıege attanyp kete jazdadyq-aý. Onsha bıikke shyqqan joq sıaqty edik qoı. Kóp bolsa 2000 metr bolar. Osyndaı bıiktikte de ottegi az bola ma?!» degen oımen júregimdi tyńdap, qan qysymymdy ólshep turǵan dárigerden surasam:

— Bul bıiktiktiń óz ereksheligi bar. Aýasy da sondaı, «Aýa shuńqyry» degendi bilesiz be? Bul quzdyń «Ian olgysh» dep atalatynyn estimep pe edińiz! — dedi.

— Shyndyǵynda da «Jan alǵysh!» dese «Jan alǵysh!» eken. Bir qudaıymnyń ózi saqtaǵan eken.

Em-domdarynyń bárin istep bitken dárigerler óz jónderine ketti. Beker obaly ne, Bahtıerdiń úı-ishi baryn aýzymyzǵa tosyp, «Olyń! Olyń! Ichıń! Ichıń!» dep báıek bolyp jatyr.

Erdos áli óz-ózine kele almaı, keıde túsiniksiz birdemeni byldyrap qoıady. Shamasy men sıaqty tús kórip jatyr ǵoı deımin. Keıde tyrp etpeı uzaq ýaqyt tynyshtalady da, shoshyp oıanyp, túsiniksiz birdemelerdi aıtyp uzaq sandyraqtaıdy. Ony ornyna súıemeldep jatqyzýǵa mende de dármen joq. Eki samaıym shanshyp alyp barady. Búkil denem qorǵasyn quıǵandaı. Erdosty súıemeldip jatqyzyp bolǵan Bahtıer bizdi quzdan túsiremiz dep barlyq qyshylaqtyń adamdaryn jınaǵanyn, odan, úı-úıden arqan, kıiz surastyryp, quzǵa kezek-kezek shyqqan otyz shaqty jigit bizdi kıizge orap, túnniń bir ýaǵyna deıin saýmalap túsirgenin jyr etip aıtqanda ózimnen ózim qysylyp, eldiń bárin ábigerge salǵanyma keshirim suraýmen boldym.

Ekinshi kúni keshke qaraı esin jıyp, ózine ózi kelgen Erdostyń men sıaqty tamaqqa tábeti shappaı ma, dep edim, ol qaıta tamaqqa toımaı qoıdy. Ábden ashyǵyp qalypty. Tamaq jegeni jaqsy boldy menen buryn aıaǵyna turdy.

Aýlaǵa kirip kele jatqan moldany kóre salǵan Erdos:

— Mynaýy qaıssysy?! Ne bizdi oqıyn dep kele jatyr ma?! Endi osy qalyp edi, bizge — dep shar ete qaldy.

— Ne boldy Ereke?! Keshe, búgin erteń erte ekeýmizdi qatar jatqyzyp qoıyp oqyp edi ǵoı, bilmeısiń be?!

— Qudaı aqy, kóke, bilmeımin!

— Iá, oqydy! Bahtıer dáriger ákelip ıne saldyrdy ǵoı! Ony da bilmeıtin shyǵarsyń?! Ol kezde haliń nashar edi! Al, endigi kezek moldanyki!-degenim sol eken:

— Oı-bý-ý! Bitippiz-ǵoı! Ne boldy bizge?! Bir qyrsyqtan, bir qyrsyq! Endi jetpegeni osy edi! Birjola ımanymyzdy úıiretin bolypty ǵoı!-dep Erekeń qoıyp kep qaldy.

Bas ızesken sálemimizdi qabyl alǵan molda asaı múseı as¬papta-ryn sákiniń ústine qoıyp jatqanda ol esitip qalmasyn degen oımen «Bul shyńda periler men jyn-shaıtan kóp bolady eken. Biz solardyń arasynda qalyppyz! Bizdi solardan oqyp tazalaıdy!» dedim. Sopynyń tuqymy emes pe, ondaıǵa tez senetin Erdos tańdanyp:

— Báse! Sondaı birdeme bolǵan ǵoı! Áıtpese teginnen-tegin esten tanamyz ba?! Sondaı bir pále shalǵan da?! Qoı, onda baryp dáret alyp, nıet qylaıyq. Ol dáıisteri endi qaıtyp jolamaıtyndaı etip alaıyq. Kóke, siz dáret almaısyz ba?-dedi kóńildenip. «Súıemeldep aparsań jaqsy bolar edi!» degen soń Erdos meni súıemeldep úıden alyp shyqty. Moldanyń aldyna jaıǵasyp otyrǵanymyz sol edi, ol maǵan tesile qarap:

— Iaqchı! Iaqchı! Siz ýká Sher (óleń) ózar ekánsız! Vah! Vah! Káttá babadan keláptı! — dedi de Erdosqa:

— Sızdıń hootyn, boolań ek ma! Navorýz aıynda káttá toı býladı-ký! — dedi. Sodan soń:

— Hane, oýmın!

Biz de qol jaıyp, «Aýmın» dedik. Ol búgin bizdi keshshegiden uzaq oqydy. Molda ketkennen keıin Erdos ekeýmiz bir-birimizge qarap:

— Ne deıdi? Seniń ekinshi ret úılenbeı, sur boıdaq bolyp júrip qalǵanyńdy, qaıdan bilip qoıdy? Bul kóripkeldigi bar adam ba? — dep ań-tań boldyq. Tústen keıin taǵy da oqýǵa, úshkirýge kelgende «Aldymyzda ne kútip tur?! Keleshegimiz ne bolady?!» dep suraıynshy degen oı keldi de ózimmen ózim bolyp kettim.

— Meniń úılenbegenimdi qaıdan bildi?! — degen Erdostyń sózi oıymdy bólip jiberdi.

— Erdos! — dedim sodan keıin. Tolyq jaýap beresiń, ıá bermessiń. Erik ózińde. Seni ózim dep ári, jolda kópten beri serik bolyp, talaı-talaı qıynshylyqqa tózip, onyń ystyq-sýyǵyn bastan keship, etene jaqyndasyp kettik. Sondyqtan da qyzyǵýshylyq bildirip otyrǵanymdy teris kórme! — dep Erdostyń tiktep aıtqan sózge tyjyrynyp short ete qalatyn minezin bilgendikten, qoıaıyn degen suraǵymdy alystan oraǵyttym. Sonymen Erdostyń qulaǵyn úıretip aldym da:

— Shynynda da nege úılenbeı júrsiń? Molda durys aıtady! — dedim. Biraz únsizdikten keıin Erdos:

— Kóke! Kóńilimnen shyǵatyn adamǵa buıryq bolyp, dám jazbaı júrgen shyǵar! — dedi.

— Nege olaı deısiń?! Basy bos kelinshekter men otyryp qalǵan qyzdardyń ishinen jibi túzý bireýi kezdespeýi múmkin emes qoı.

Kezdesýin-kezdesetin shyǵar! Biraq kóńil qalaýy degen bar ǵoı. Osy áńgimege bola ýaqyt alyp qaıtemiz.

— Ýaqyt almaıyq degen ne sóz? Bir jaqqa asyǵyp bara jatqandaı. Keshke molda kelgen ýaqytqa deıin ne isteımiz?! Áńgime-dúken, kórgen, bilgen, estigenimizdi aıtyp ýaqyt ótkizbegende ne isteımiz?! Sen kishkene bolsa da júrip turasyń. Meniń jaǵdaıym mynaý — sal bolyp jatqan. Al, jatqan adamnyń jaǵdaıy belgili ǵoı! Qara ýaıymǵa batqansha áńgime quraıyq, oı bóleıik degenim de.

— Ýaqyt ótkizsek, ótkizeıik. Bir sózben aıtqanda, men úshin búkil áıel zaty birdeı sekildi. Bári aýyna tartady.

— Aýyna tartady deıdi?

— Iá, ıá, solaı. Sheshesi qalaı bolsa, qyzy da solaı. Anaý burynǵy bizdiń úıdegi «jaýynger» eń aqyrǵysy usaq-túıek nárse deımiz ǵoı, sonyń ózin bilmeıdi.

— ?!

— As-úıde dastarqan jasap, as-sý daıyndap júrgende sol usaq-túıekke kóńil aýdarmaıdy. Gáptiń bári osynda. Urys-keriste sodan bastalady.

— ?!

— «Basqasy basqa, as daıyndaǵanda basyńa oramal salsańshy!» deımin. Sol-aq eken báleniń bári bastalady da ketedi. Sodan qulaǵyńnyń tynyshtyǵy arman bolyp, úıden bezýge týra keledi. KamAZ-yńa otyra sap, shý dep júrip ketesiń. Kelesi joly sapardan kelgende úıińniń esiginde qara qulyp qarsy alady.

«Jaýyngerdiń» sheshesinen bastap, ápke-sińililerine deıin neshe túrli kiná-aıyp taǵyp ózińdi kústanalaıdy.

San oıdyń shyrmaýynda basym káńgip, óz úıime ózim kire almaı qusa bolyp, qaıtadan KamAZ-yma otyryp jolǵa shyǵyp, jubenyshty daladan izdeımin.

Qaıyn-jurtyń alysta ma edi? «Jaýyngerdiń» tórkini qaıda edi? Qaı eldiń qyzy?! Oı, sol aýylda turady. Garaj jaqtaǵy «Orys» kóshesinde, eli Taraqty.

Aýylda tursa baryp, mán-jaıdy túsindirip balalaryńdy bir ıiskep qaıtpaısyń ba?

— Atama, kóke! Baryp-baryp bolǵanmyn. Áıelder ne aıtsa da meıli. «Qatyn men qatyn bolam ba?» dep kóńil de bólmeýge bolar edi. Kúıdirgende ákesiniń — erkek kindiktiniń aıtqan sózine kúıesiń ǵoı.

— Ákesi bar ma edi? Jas pa, qarıa kisi me?

— Jetpisten asyp ketken!

Paıǵambar jasynan asqan kisi eken ǵoı!

— Qurysynshy, bas terisi de kelispegen, ishkish adam. Stakansyz otyra almaıdy. Onyń ústine aryz qoı! Murny sáńkıip, aryz jazǵan kezde shań ilestirmeıdi. Aryz jazdyrýǵa bizdiń aýyl turmaq kórshi aýyldan bótelkesin arqalap keletinin qaıtersiń. Óziniń azan shaqyryp qoıǵan atyn eshkim de bilmeıdi. Bári «Aryzqoıǵa», nemese «Pýshyqqa» bara jatyrmyz deıdi.

Iapyr-aı, qyzyna tárbıe berýdiń ornyna...

Qaıdaǵy?! Meniń qyzym kúıelesh-kúıelesh bolǵan saǵan qor bolyp júr. Sen onyń qadirin bilmeısiń! Áıtpese ınstıtýtty qyzyl dıplommen bitirgen, orys tiliniń bildeı mamany!-dep kúıdiredi.

— Iá, Erdos, qalaı deýge bolady? Seniń bolmysyńda qazaqı tálim-tárbıe men ulttyq salt-dástúrdiń ısi burqyryp, ańqyp tur. Búkil tálim-tárbıeń eski kóz qarttardan jalǵasyn tapqan. Seniń atańmen apańdy men de kórdim. Men de qarıa kisiniń tárbıesinde boldym. Sondyqtan da salt-sana, din men dil, qazaqı dástúr men ulttyq rýhanı bolmys bizdiń sanamyzǵa ábden uıalap qalǵany sonshalyqty, álgindeı, qaıyn atań men qaıyn eneńdi, áıelińdi aıtam, keńestik dáýir tárbıesimen jelikken kisilerdiń isi turmaq, sóılegen sózine denemiz túrshigip, janymyz azar da bezer bolady. Báleniń bári sol jetpis jyldan asqan dáýirdiń bizdiń ultymyzǵa tıgizgen keri áserinen joǵaltqannan bolǵan nárse. Ulttyq salt-dástúrdi qaıtarý úshin ózimizdiń urpaqqa tárbıe men qazaqı úgit-nasıhat kerek. Bizde er azamat — úı ıesi. Áıel — úıdiń berekesi. Bul betten-alyp, tóske shabý degen sóz emes. Otbasyna ózge ult ókili aralasqan soń, qaıdaǵy bereke bolsyn. Soǵan baılanysty kóptegen qazaq máńgúrttenip, ana tilin de joǵaltyp alǵan joq pa?!

— Mine, munyńyz kóńilge qonady! «Bárin aıtaıyn ba, joq álde aıtpaıyn ba?» degen oı mazalap otyr edi. Sizdiń sózińiz qamshy bolyp... ári aıtpasań sózdiń atasy óledi ǵoı-degen oımen aty jónin atamaı-aq, bir bolǵan oqıǵany aıtyp bereıin.

...Bizdiń jaqyn aǵaıynymyz soǵystan keıin orys áıelge úılenip odan Aleksandr, Vladımır degen eki qoshqardaı ul týdy. Ózi áskerı kisi edi, jasy ulǵaıyp, jastyqtyń ystyq-sýyǵy basyla bastaǵan soń, ári sopynyń qany bar kisi aqyry ajyrasyp, ózimizdiń qazaq qyzyn aldy. Úıli-jaıly bolyp, úlken qyzmet atqardy. Elge eńbegi sińgen soǵys-eńbek ardageri atandy. Orden, medaldarmen de marapattalǵan-dy. Bir sózben aıtqanda aýlymyzdyń syıly aqsaqalyna aınaldy. Kempiri ekeýi bala-shaǵasynyń, nemereleriniń qyzyǵyn kórip, beıbit ómir súrip jatyr edi. Bir kúni orystan týǵan eki balasy sap ete qaldy. Boılarynda orystyń qany bar emes pe?! Sodan ardaqty aqsaqal kempiri ekeýi aǵaıyndaryna qonaqqa ketse kerek, úıde eshkim joǵyn paıdalanǵan eki balasy es-túsin bilmeı mas bolyp, aıaǵy janjalǵa ulasady. Ekeýi tóbelesti de qyzdyrady. Uzyn sózdiń qysqasy bireýi jaraqat alyp, aqyry sodan óledi, ekinshisi zań aldynda qatań jazalanady. Sorly áke shapqylyp júrip «óler adam ólip qaldy» osy aman qalsyn! — dep ara túsedi. Biraq ol Reseıdiń azamaty bolǵandyqtan jaǵdaı shıelenisip ketedi.

Sodan ne kerek sarsańnan-sarsańǵa túsip jazasyn jeńildetip bitkenshe aqsaqal men jeńgemiz de bitedi. Kúıik ońaı ma? Qatty shógip otyryp qaldy. Sizdiń basqa orta, basqa ult degen sózińizden shyǵyp otyr ǵoı? Kim biledi, peshenege jazylǵan jazmysh solaı ma? Áıteýir Qudaı adamnyń ózine aqyl bermegennen keıin ózgeniń aıtqanymen ómir súrmeıtin kórinedi ǵoı. Áıtpese aıtýdaı-aq aıtyp jatyrmyz ǵoı,—dep Erdos áńgime qyzyǵyna túsip, endi sheshile bergende keshki emin jasaýǵa molda da keldi. Em aıaqtalǵannan keıin onyń emshiligi jaıly surastyryp edim:

Men emshi de, basqa da emespin, men dánekershimin. Bir Allanyń ǵana buıryǵyn oryndaımyn! — dep jaýap berdi. Sodan soń:

— Erteń jolǵa shyǵasyńdar! — dedi.

— Aıtqanyńyz kelsin! Em bitti me?

— Bitti, nıetteriń jaqsy eken! Em tez qondy! — dep qoshtasyp shyǵyp ketti.

Osy tórt-bes kúnniń ishinde júk te tıelip, jolǵa shyǵýǵa sońǵy daıyndyq jasalyp ta bitken eken. Erteńine bizdi jol kútip turdy.

Bes-alty kúnniń ishinde biz de talaı ózbek aǵaıynmen úırenisip, tanysyp, dámdes bolǵan edik. Shyǵaryp salýǵa bári keldi. Men olarǵa:

Qashqardan, Sýrhandarıa, Quzar asyp,
Denovqa men de jettim kóńilim tasyp.
Joldaǵy kórgen azap umyt bolyp,
Qyzyqtap tabıǵatyn tańǵajaıyp.
Tabıǵaty sulý da kórkem edi,
Qozy-laǵy tańerteń órgen edi.
Qalpynda tabıǵatty saqtaý úshin,
Ózbekter azabyn da kórgen edi.
Atadan eńbekkerlik tán bolǵan soń,
Balaǵa mıras etip beregen edi.

— dep bastalatyn jyr shýmaqtaryn syıǵa tarttym.

Aralarynan bir egde tartqan kisi:

— Aralasyp, tanysyp, dámdes bolǵanymyzǵa men qýanyshtymyn! Meıman boldyńyz! Taǵy da kelip turyńyz. Mynaý bizdiń sizge degen syı-qurmetimiz!-dep maǵan kostúm-shalbar kıgizdi. Basqalary da álderi kelgenshe syılyqtar syılap jatyr.

Kıimim birshama túgeldenip qalǵan sıaqty. Bárine rızashylyǵymdy bildirip, ot alyp turǵan KamAZ-ǵa qaraı júrdim. Men otyrǵan boıda on tonnadan asa júk tıelgen KamAZ ornynan yńyrana qozǵalyp, úlken jolǵa bet burdy.

Jasyl jelekke malynǵan taý bókterindegi ásem qala — Denov pen qoshtasyp, kóp uzamaı, aman-esen Qazaqstanǵa da jettik.

— Qazaq elim! Qaıran jerim! Amanbysyń?! Kindiginiń qany tamyp, topyraǵyńnan jaralǵan perzentiń keldi týǵan jerine! — dedim shekaraǵa jete bere. Men muny kádimgideı aıqaılap turyp aıttym. Sodan soń «Taǵdyr meni áketse de qaıda alyp, týǵan jerge oraldym men aınalyp» dep kúbirleı berdim. Dedim de óz oıym men ózim bolyp...

Oılamaǵan jerden tutqynǵa túsip, sál bolǵanda tirshilik úshin jaldamaly baskeser bolyp kete jazdaǵanyma, baskeserlerden kórgen qorlyǵyma barlyq júkten ásirese kún kóris kózi, — KamAZ-dan aıyrylǵanyma, ol az degendeı birde bir qujatym qalmaǵanyna Bahtıerdiń aıtqanyn istep, alǵashqy kúni Denovta qalmaǵanyma ókinip, janymdy qoıarǵa jer tappaı otyrǵanymda Jetisaıdaǵy Qazaqstannyń birinshi «Blok beketine» de kelip jettik.

Ózbekstan jerinde júrip ótken ádet boıynsha men KamAZ kabınasynda otyrǵanmyn. KamAZ-shylardyń ketkenine de biraz ýaqyt boldy. Álden ýaqytta ekinshi shofermen keden formasyndaǵy serjant kelip, kabınadaǵy zattardy, kıim-keshekti asty-ústine shyǵaryp teksere bastady. Ábden tekserip bolǵan soń, jerde turǵan maǵan qarap, «Qujat!» dep qolyn sozdy. Men ıyǵymdy qıqań etkizip tura berdim. Ol maǵan qoqılana qarap biraz turdy da «Áı, ózbek! Júr!» dedi. Ertip aparǵan jerindegi bastyǵyna meni kórsetip:

— Myna ózbektiń de qujaty joq! — dep janyndaǵy bólmesine kirgizdi. Kirsem, Erdosty da sol bólmege qamap qoıypty.

— Kóke, ózińiz sóılesip kórmeseńiz, mynalardyń sóz tyńdaıtyn túri joq. Eki ortada bizdiń Bahtıerlerdi qınap, ákesiniń qunyn surap jatyr.

Sol eki ortada meni ákep qamaǵan serjant taǵy bireýdi alyp keldi. Meniń esime KamAZ kabınasyndaǵy ózbekter syıǵa tartqan kıim-keshekke tústi de:

— Komandır! A, komandır! — dedim:

— Qujattarym mashınada! Kabınadaǵy jańa kıimimniń qaltasynda!

Ol arǵy jaqqa ótińkirep baryp bastyǵymen tildesti de, tor esiktiń qulpyn ashyp meni syrtqa ertip shyqty.

— Áı, ózbek, qazaqsha tap-taza sóıleısiń ǵoı ózi! — dedi tańyrqaǵanyn jasyrmaı. Men ún qatpaǵannan soń odan ári eshnárse degen joq.

Ózbektiń shapany men taqıasyna ájeptáýir úırenip qalǵan ekenmin. Kostúm-shalbar kıip, jalań bastanǵanymda ózimdi bir túrli sezindim. Bastan aıaq muzdaı kıinip bolyp:

— Komandır! Sen endi meni bastyǵyńa alyp bar! — dedim.

— Siz ózi ózbeksiz be, qazaqsyz ba?! — dep ol sál bolsa da jumsarýǵa aınaldy.

— Óziń kim dep oılaısyń?

— Bilmeımin. Taza qazaqsha sóıleısiz. Túrińiz de qazaqqa keledi. Soǵan qaraǵanda ózimshe qazaq qoı dep turmyn.

«Qazaq qoı dep tursań» men sol qazaqtyń naǵyz ózimin. Qalǵan áńgimeni bastyǵyńnyń aldynda estısiń. Júr, bastyǵyńa alyp bar.

— Qujat she?! Tólqujatyńyzdy bermeısiz be?

— Qujattarymdy sol bastyǵyńa kórsetemin!.

— Onda júrińiz! — dep jol bastap kele jatyp, «Úlken bastyq saǵat 9-10 shamasynda keledi» dedi jaı ǵana.

— Qazir qaı bastyǵyń bar?

— Aýysym bastyǵy bar. Biraq ol eshnárseni óz betinshe sheshe almaıdy! Sharýańyz tyǵyz, ári kúrdeli bolsa báribir úlken bastyqqa qaraılatady.

— Onda komandır, sen meni úlken bastyǵyń kelgenge deıin qaıtadan aparyp qama da, ol kelgende meni alyp bar.

— Qazir biz jańa aýysymmen aýysyp jatyrmyz. Solardyń úlkenine sizdi de tapsyryp keteıin. Sizdi bastyqqa sol jolyqtyrady!

— Solaı ma? Onda óz tártipterińdi ustanyńdar. Áıteýir meni bastyqtaryńmen jolyqtyrsańdar bolady.

Qaıta qamaǵannan keıin muzdaı bolyp kıinip alǵan meni kóbi tanymaı, birazy tipti sekem alyp qalǵan sekildi. Óıtkeni dybyr-dybyr sóılesip otyrǵan olar sap tıyldy.

Biraz ýaqyt ótkende jańa aýysym kedenshisi meni bastyǵyna alyp bardy. Keden bastyǵy kópti kórgen, jóni túzý adam eken. Meniń áńgimemdi sózdi bólmeı úlken yqylaspen tyńdap, jyly qabaq tanytty.

— Qazir, Sáke. Men siz ben sizdiń qasyńyzdaǵy Erdostyń derekterine suraý salyp, fakspen qujatyńyzdyń kóshirmesin aldyrtaıyn. Oǵan deıin serikterińizben tamaqtanyp, áldenip alyńyz-dar. Qujat kelgende habaryn aıtamyn!-dep telefonmen bizdi kútip alýǵa bireýlerge tapsyrma berip jatty. Sodan keıin qaıtadan maǵan burylyp:

— Oıpyrmaı-aı, qudaı saqtaǵan eken! Siz sıaqty sharýamen barǵan talaı adamdar bar ǵoı! Olardyń jaǵdaıy ne bolyp jatyr deseńizshi! — dep janashyrlyq tanytty — buqaralyq aqparat quraldary Kostányń bandasyn ustadyq dep shýlap edi, tipti teledıdardan da kórsetkendi. Sonda buqaralyq aqparat quralynyń jalǵan aqparat bergeni me? Álde mılısıa qyzmetkerleriniń salǵyrttyǵy men álsizdigi me? Áıtpese bandalar toby qalaı tájik opozısıasymen birigip ketedi?

— Bul jerde buqaralyq aqparat quralynda turǵan eshteńe joq, mılısıa qyzmetkerleriniń qolyna banda músheleriniń bireń-sarany ǵana túsken. Mılısıa qyzmetkerleriniń ishinde de óz mindetterin tolyq oryndamaıtyndary bar. Mysaly ustalyp turǵan Talǵat Dúısebekov degen alaaıaq bandaǵa prokýror sanksıa bermeı, kerek deseńiz. Onyń qashýyna jaǵdaı jasaǵan. Mine, sol Talǵat endi Tájikstanda júr. Mundaı mysaldy kóptep aıta berýge bolar edi. Oǵan tolyq aıǵaqtyń jetispeýine jáne qolda bıliktiń joqtyǵyna baılanysty aýzyńdy asha almaısyń. Degenmen qanshama mılısıa, tergeý qyzmetkerleri men prokýrorlar ustalyp, jazasyn alyp jatsa da bandalarmen sybaılastyǵyn toqtatatyn emes. Árıne, «barmaq basty, kóz qasty» kóp-aq. Sonyń saldarynan qanshama qylmystyń beti ashylmaı, Talǵat sıaqty qaraqshy-qanysherler erkindikte júr.

— Osy sizdiń aıtyp otyrǵan Talǵat Dúısebekov degen esimdi men buryn bir tergeýshiden estigen edim.

Ony toqsanynshy jyldardyń orta tusynda Aqtóbe qalasyndaǵy hrom zaýytynyń dırektoryn qolǵa túsirip, kóp aqsha talap etken kezinde «Álfa» toby Talǵat pen qasyndaǵy baskeserlerin qolǵa túsiredi. Biraq bir úlken laýazymdy kisiniń aralasýymen segiz aıdan soń tergeýden bosanyp, Máskeý jaqqa qashyp ketipti degen qaýeset taraǵan edi.

— Oıpyrmaı, endi Tájikstandaǵy jaldamalylar quramynda júr deısiz be? Ol báleni siz jaqsy bilesiz be?!

— Bilgende qandaı. Amankeldi kolhozynda turǵan Murat degen inisi talaı ret sottalǵan. Aqyry Taraz qalasyndaǵy onynshy móltek aýdanda sheshesiniń qolynda kókirek aýrýynan óldi. Qýanysh degen inisi taekvondaǵa qatysady. Onyń da ońyp turǵan eshteńesi joq. Mıkroraıondaǵy esirtkeshilerdiń jetekshisi. Al, Talǵatty Máskeýde júr degenińiz ras, onda orysqa turmysqa shyqqan qaryndasy turady. Sondaı-aq onyń Aqtolqyn degen dúmshe molda qaryndasy bar, Kırov kóshesiniń aıaǵynda turady. Sol Kırov kóshesiniń bandalaryna bal ashyp, sáýegeılik jasap, jelep-jebep otyrady.

— Sáke, bul jaıttardy qaıdan bilesiz?

E-e, sizdiń tergeýshi dosyńyz sıaqty meniń de Batyrbek degen oblys aýmaǵynda isteıtin tergeýshi jaqyn inim bar. Sol Batyrbek «Mýsa» jaýapkershiligi shekteýli seriktestiginiń dırektory Musa Qulsarıevty tergegen. Musa Qulsarıevti men jaqsy bilem. Ol burynǵy alysqa qatynaıtyn júrgizýshi. «Aǵaıyndy Mahmadovtar» degen fırmany estýińiz bar ma?

— Iá estigem «BM» degen araq-sharap ónimderin shyǵarady.

— Mine, siz de habardar ekensiz. Sol «BM»-ińizdiń bastyǵy Sultan Mahmadov ta burynǵy sondaı júrgizýshi. Sultan da, Musa da araq shyǵarady. Sultannyń ulty — sheshen. Mekemesi Taraz qalasynyń túbindegi «Jalpaq tóbe» degen jerde. Musa Qulsarıev tatar jigiti. Onyń mekemesi qalanyń ekinshi jaǵynda, elevatordyń qasynda. Sol Musanyń bas býhgalterin Talǵat sıaqty qylmyskerler atyp ketedi. Osy is boıynsha tergeý júrgizgen Batyrbek Talǵattyń Musanyń da bir KamAZ araǵyn aldap alyp qashyp ketkeni týraly aıtqan. Men de alysqa qatynaıtyn júrgizýshimin. Biraq olar sekildi isker emespin. İskerlikti endi bastaǵanymda Tájikstanda tutqynǵa túsip, «KamAZdy» da, zatty da bandalarǵa «berip», ózim zorǵa qashyp qutylyp kele jatqan joqpyn ba?!

— E, e. Olardyń ómiri de qıyn ǵoı. Kúnde myna kedennen ótip jatady — dedi sodan soń. — Ylǵı túzde, ár sát ajalmen betpe-bet keledi, eńbegi adal ǵoı olardyń. Túrlerin kórip janyń ashıdy! Degenmen el aralap, jer kórip, ómirdiń ashshy-tushshysyn tatqan jigitter eken. Sheshen bolsa da, tatar bolsa da naǵyz er eken! Sizdiń aıtyp otyrǵan Qulsarıev Musańyzdy jaqyn bilmesem de syrttaı estýim bar. Tergeýshi Batyrbek inińizdiń de esimi tanys. Kerek deseńiz teledıdardan da kórgenmin.

Solaı ma? Qashan?

— Osy jaqynda ǵana «Habar» telearnasynan Hasıat Mansýrovanyń bandasyn qalaı ustaǵany jóninde jıyrma mınýt boıy podpolkovnık Batyrbek Zıashev pen maıor Erjan Qapashev ekeýi jaıly habar berildi. Hasıat Mansýrovany ózimizde ǵana emes, ózge respýblıkalarda da jasalǵan qylmystyń sonyń qolymen kelgenin aınytpaı tanyǵanmen qolǵa túsire almaı júrgenine segiz jyldaı ýaqyt bolǵan eken. Aıtpaqshy, ol áıel Ózbekstan men Qyrǵyzstanda bir-bir retten mılısıalardyń qolyna túsipti. Ony da, Qyrǵyzstan men Ózbekstannan kelgen tergeýshilerdi de teledıdardan kórsetti. Sóıletti. Biraq Qyrǵyzstannan kelgen tergeýshi de «Bizdiń qolymyzda kóptegen aıǵaq boldy. Biraq Hasıat Mansýrova kózboıaýshylyqpen aınalysady ǵoı deımin. Óıtkeni qolymyzda ilik bolatyn da, naqty dálel bolatyn da sıqyrshylyq ónerine arnalǵan kitaptarmen qosa basqa da soǵan qajetti qural-saıman, dárilik shópteri bola tura, aılamyz taýsylyp, qaıta ózimiz eseńgirep, ár tergeýden soń aýrýhanaǵa túsip qalatynbyz. Bizdiń ornymyzǵa tergeý júrgizgen basqa tergeýshiler de sondaı kúıde boldy. Jarty jyldan asqan tergeý barysynda eshteńeni dáleldeı almadyq» dedi.

Tikeleı efırde basqa Respýblıkadan kelgen tergeýshiler men basqa da mamandar Batyrbek Zıashevqa «Siz Hasıat Mansýrovadan jaýap alǵanyńyzda qandaı kúıde boldyńyz?!» dep suraq qoıǵanda ol qysqa ǵana:

— Basym qysym aýyryp, eki shekem shanshyp ketetin. Soǵan baılanysty tergeý ýaqytyn qysqartatynmyn. Sál tynystap, qan qysymym qalpyna kelgen soń qaıta kirisetinmin. Sóıtip tergeý aralyǵyn kúnnen-kúnge jıilettim! — dedi. Muny estigen ózge respýblıka tergeýshileri kádimgideı ókinip qaldy. Bul habardan uqqanym Hasıat Mansýrovanyń sybaılastary ǵana tutylady eken de, ózi «Sútten aq, sýdan taza» bolyp qutylyp ketedi. Mysaly úshin Hasıat Mansýrovanyń bir sybaılasyn kórsetti. Ol Jambyl oblysynyń Talas aýdanynda shopan eken. Shopan Hasıat Mansýrovany naǵyz sıqyrshy ekenin dáleldedi. Shopan baıǵus Hasıattyń bir sózi men bir-eki qımylynan keıin-aq barlyq mal-janyn, otbasy, bala-shaǵasyn tastap, bandıt qatynnyń aıtqanyn istep kete beripti. Qyrǵyzstan, Ózbekstandy sharlap, jazyqsyz adamdardy qanǵa boıaǵan Hasıat Mansýrova Qazaqstanǵa taýly aımaq, shól dalamen bir ózi jaıaýlap kelip, aı dalada mal baǵyp otyrǵan jańaǵy malshyǵa tap bolady. Onyń basyn aınaldyrady da, talaı jan túrshigerlik soıqandy, jańaǵy qoıshynyń ózine istetedi.

Habar júrgizýshisi:

— Mansýrovanyń aıtqanynyń bárin qalaı ǵana buljytpaı oryndadyńyz dese, «Bilmeımin... ol aıtsa boldy sol tapsyrmany oryndaýǵa bar nıetimmen kirisetinmin» dedi.

Birdeńe ishkizdi me?

— Jo-oq!.. Únemi ishkizbeıtin. Anda-sanda. Biraq sońǵy shabýyldan keıin mentterden qashyp qumnyń ishinde júrgen kezde «Jaqsy bolasyń! Sharshaǵanyń men qorqqanyń basylady!» - dep birdeńe ishkizgen. Sonda aıdala da uıyqtap qalyp qolǵa tústim.

— Onyń qalaı sıqyrlaıtynyn esińizge túsire alasyz ba?

— Eki alaqanyn ashqan kúıi betime jaqyndatyp, saýsaǵyn jybyrlatady da, basymdy eki-úsh ret aınaldyra sıpap «Súff! Súff!» deıdi de eki alaqanyn kóz aldyma ákelip, erni jybyrlap birdeńelerdi aıtady. Bar bolǵany osy.

Qazaqstan jaǵynan Jambyl oblysynyń saraptama mamany maıor Gýseınovtiń qorytyndysy men kórshiles eki respýblıkadan kelgen saraptama qorytyndysyn salystyrǵanda birdeı bolyp, sońǵy Almaty —Tashkent avto jolyndaǵy «Aqsholaq» eldi mekeni tusynda avtobýsqa jasalǵan qarýly shabýyldyń uqsastyǵyn dáleldegen mamandardyń bultartpaıtyn aıǵaǵynan keıin, ǵana búkil qylmysty ózi uıymdastyrǵanyn moıyndaǵan Hasıatty qolǵa túsirý de ońaı bolmapty. Sońǵy sátke deıin qarsylasqan Hasıatty on kún boıy óksheleı qýǵan Batyrbek Zıashev pen Erjan Qapashev qum ishinde zorǵa degende qolǵa túsiredi.

— Bul siz aıtyp otyrǵan jaǵdaı maǵan belgili, shyn máninde qıyndyqpen qolǵa túsirgeni ras. Ol áńgimeńizdiń aıaǵyn men sizge búge-shigesine deıin aıtyp bere alamyn.

— Áli aıaǵy bar ma? Joq, álde, taǵy da ustalmaǵan bandıtter toby bar ma? — dedi ol tańdanyp.

— Álginde aıttym ǵoı?!

— Ne dep?

— Batyrbek Zıashev inim dep...

— Iá, ıá, endi esime tústi.

— Esińizge tússe, siz mynaǵan jaýap berińizshi. «Mýsa JSHS» mekemesiniń dırektory Qulsarıev Musany mana bir sózińizde tanımyn dep qaldyńyz. Ol týraly shym-shytyryq oqıǵaly hıkaıany da aıtyp bereıin. Ol isti de Batyrbek Zıashev júrgizgen.

Odan keıin Batyrbek Zıashevtiń isine senimsizdik týǵyzǵan halyq qaýipsizdigi komıteti isti qaıta qarap, jazyqsyz Qulsarıevtiń ábden silikpesin shyǵaryp, bospalaý ádisimen tıtyqtatqanyna deıin bilemin. Hasıat Mansýrova jaıyn Batyrbek Zıashevtan, al Qulsarıevtiń komıtet tergeýshilerine jem bolǵanyn onyń óz aýzynan estidim. Osyndaı naqty aıǵaq bolǵannan keıin ǵana sizge ashyqtan ashyq aıtyp otyrmyn.

— Túsindim, sóz sarynyńyzdy ábden túsindim. Myna qara jolda talaı adamdarmen tanysyp, keıde tipti jekjat-juratta bolyp ketedi ekensiń. Oılamaǵan jerden talaı oqıǵanyń da kýási bolady ekensiń. Mine sózimdi rastap, meni ótirikshi qylmaıtyn taǵy bir jaǵdaı bar. Máselen sizben kezdesip áńgime barysynda Respýblıkaǵa, tipten Orta Azıaǵa belgili, bizdiń jalpy tilmen aıtqanda «chekısiń», ózimiz kezdespesek te teledıdardan kórip estip bilgen Batyrbek Zıashevtiń týǵan aǵasyna kezdesemin dep oılappyn ba?! Mine, sol sıaqty osy qara jolmen kimder júrip, kimder ótpeıdi. Sol ótkinshi kisilermen áńgimeden Musańyzdy da bilemin. Áıtpese:

— Oıpyrmaı, inińiz de tegin emes eken. Anaý bandıt qatynǵa tótep bergenine qaraǵanda óziniń de erekshe bir qasıeti bar bolǵany ǵoı. Negizi mılısıa qyzmetine, ásirese tergeý salasyna sondaı qasıeti bar adam kerek-aý ózi! — dep menen jaýap kútkendeı yńǵaı tanytty. Men sóz kezegin alǵan boıda ol qaıtadan:

— Bárinen de buryn anaý bandy qatyndy qalaı qolǵa túsirgenin aıtyp berseńiz! — dep sózimdi bóldi.

— Aqyry faks kútip otyrmyz ǵoı, ýaqytyń bolsa áńgimeni basynan bastaıyn. Bul balanyń mamandyǵy da, minez-qulqy da mılısıa qyzmetine laıyq emes. Ony mılısıa qyzmetine kirgizip, obalyna qalǵan men. Negizgi mamandyǵy telefon komýnıkasıasynyń ınjeneri, joǵary bilimdi. Tashkent qalasyndaǵy ınstıtýtty bitirgen. Ol kezde anam Áýes tiri, qalada turatyn. Men keńsharda zootehnıkpin. Qaladaǵy et kombınatyna kelgen saıyn anamnyń úıine soǵyp turatynmyn. Kelgen saıyn sheshem:

— Batyrbek Qordaı-Otar aralyǵynda telefon baǵanasyn turǵyzdyryp, symyn tartyp júr. Kórseń janyń ashıdy! — deıdi de otyrady.

Bir kelgenimde Batyrbek úıde eken. Qolyna kózim túsip ketip edi, qyzyl shaqa bolypty. Shynynda da adamnyń jany ashıdy eken.

Et kombınatynyń mal soıý sehynyń bastyǵy bolyp isteıtin Qojamjarov Pernesh degen aǵaıynymyz bar edi. Sonyń:

— Bizdiń Berik degen kúıeý balamyz oblystyq ishki ister bóliminde kadr bóliminiń bastyǵy ǵoı. Solarǵa joǵary bilimdi baılanysshy kerek!-degen sózin estigenmin. Sony Batyrbekke aıtsam, baıaǵy jaıbaraqat minezine salyp, «Kórermiz» deıdi. Óziniń aıanyshty qalinde sharýasy joq. «Qoı mynaý kórermiz» dep júrgende ondaı qyzmetke bireý-mireý para berse de turyp alady. Taza jumys, jalaqysy jaqsy. Telefon rasıasynan basqa mılısıada ne bar? Eshkimge bále-jalasy joq, mamandyǵy boıynsha qyzmetin atqaryp ýaqtyly aılyǵyn alyp júre berer» degen oımen mashınama ony otyrǵyzyp aldym da, Oblystyq ishki ister bóliminiń kadr bólimine keldim. Kadr bóliminiń bastyǵy Qutbaev Berik. Baılanys bóliminiń bastyǵy Sadovskaıamen aqyldasaıyn, ol orys jigiti bolsa! — dep júr edi dep qarap otyr. Men shart ete tústim. «Sonda qazaqtan shyqqan maman onyń taqıasyna tar kele me?» dep týrasynan tarttym. Sonda baryp Qutbaev:

— Siz kim bolasyz? Qaıda isteısiz? — dedi. «Asa» keńsharynda bas zootehnıkpin.

— Siz sút keshenindegi Qutbaevtardy bilesiz be?

— Qaramaǵymdaǵy adamdardy nege bilmeımin, bilem! Balasynyń aty — Seıit, óziniń aty — Mederbek.

— Men sol Mederbektiń balasymyn. Seıit inim ǵoı.

— Qutbaevtardyń ekeýiniń de moınyna iri qara mingen.

— Bilem. Retin taýyp, solarǵa qol ushyn berip, kómek etseńiz.

— Sen de meniń jumysymdy bitirip ber. Qaı kúni Batyrbekke buıryq shyǵady, sol kúni ákeń men inińe kómektesemin! — dedim.

Mine, sol kúnnen bastap Batyrbek mılısıada.

Biraq óse almaı júr. Óıtkeni taza júredi. Eshkimnen eshteńe almaıdy da, eshkimge eshteńe bermeıdi de. Bizdiń tuqym sondaı. Áıtpese bastyq bolsa da óresi jeter edi.

Al, «aýdandyq ishki ister bólimi bastyǵynyń orny jıyrmadan jıyrmadan otyz myń kók qaǵazǵa jetti» degen sóz bar. Kim bilsin. MAI bitkenniń bári «úlken bastyqqa jeti saıyn ataǵanymyzdy berýimiz kerek» dep júrgizýshilerdi zar ıletip jatady ǵoı.

— Qoı! Shynymen be?

— Qoıatyn túgi joq. Siz «Habar» arnasynan meniń inim — Batyrbektiń erligin kórseń, men de sol arnadan Jambyl jerinde tonalyp, japa shekken bes júz iskerdiń mıtıńisin kórdim.

— Oıbaı-aý, oblys ákimi qaıda qarap otyr?

— Ákim degenińiz, onyń mańaıyndaǵy sheneýnik bitken Qulandaǵy zil-zalaǵa shapqylap júrgen joq pa? Ras-ótirigin qaıdam, áskerler jer astyndaǵy bomba qoımasy jarylyp, zilzala sodan bolǵan! — dep júr ǵoı halyq.

— Solaı deńiz. Biraq «halyq aıtsa qalt aıtpaıdy» degen sóz bar ǵoı, kim bilgen. Sheneýnikter tabaqqa eki qoldy bir-aq salyp asaıdy deseńizshi.

— Kim biledi? «Esitken qulaqta jazyq joq» demekshi kózben kórip, qolmen ustamaǵan soń qyzyl til ne demeıdi. Ondaı tilde súıek joq emes pe? Biraq bizdiń kezimizde para bermek turmaq, atyn esitkende shoshıtynbyz. Jańa ǵana ózim aıtpaqshy qoldan kelse ebin taýyp kómek etip «syıǵa-syı, syraǵa-bal» jasaýdan qashpaıtynbyz. Al, búgingideı túıeni túgimen jutý degendi bilmeıtinbiz.

Biz qarapaıym, tik júrip, tik turǵan, bireýdiń isine aralasyp, dúnıesin saraptap ne bolmasa túgendep, bóten kisiniń qaltasyna qol salǵan ortadan emes, tekti ortadan, qasıetti jerden au-súıek tuqymynan ósip-óngen jandarmyz. Óz jurtym el bıliginde bolyp, halyq dep ótken, bizdiń óńirge tegis belgili adamdar. Ótken kitabymda bul jaǵdaıdy jazǵanmyn. Al, naǵashy jurtyma kelsem, týǵan naǵashym Aýdarbaı da halyq, el-jurt dep ótken kisi. Ári halyq emshisi, Mádimár bolystyń jaqyn aǵasy jáne keńesshisi bolǵan. Ol jaıly jazýshy Iaqıa Shynásiluly men Ál-Maqashulynyń jazǵandarynan oqýǵa bolady.

Mine, osyndaı ortadan shyqqan Batyrbek te tegin emes. Ony ol isimen de dáleldedi. Otbasy tatý-tátti ómir súrip, el qatary júrip jatyr. Úıelmeli-súıelmeli Ǵanı, Mádı degen eki uly bar. Súp-súıkimdi Meıramkúl kelin joǵary bilimdi dáriger, otbasynyń kórki.

Al, negizgi áńgimemizge kóshsek Batyrbek Zıashev pen Erjan Qapashevtiń bandıt qatyndy qalaı ustaǵany týraly Batyrbektiń óz aýzynan estigenimdi aıtyp bereıin. Týra kınodaǵydaı. Olardyń aıtqan sarynymen kıno túsirse bar ǵoı, shet eldiń kez-kelgen kınosynan asyp túsedi. Sodan...

Bandıtter «aıdalada bizdiń izimizge túsken dál kázir kim bar deısiń» degen oımen erkinsip, daýyrǵa áńgimelesip barady. Bári de mıdaı dalany kesip ótip, basqa oblysqa ótý josparyn maquldady. Ol úshin tań atqanǵa deıin qum jıeginde otyrǵan malshy aýylǵa iligip, odan ary atpen ketý kerek! — dep sheshedi.

— Qarý jaraqty daıyn ustańdar. Úlken joldy kesip ótkende saq bolyńdar. Qaýip-qater tónse ǵana qarý jusańdar! — degen áıel daýsyn anyq estigen Batyrbek pen Erjan:

— Qap! Mynalar taǵy da soıqan salyp, eshteńeden aıanaıyn! — dep turǵan joq qoı — deıdi de ekeýara aqyldasa kelip «Bul jerde tosqaýylǵa jer yńǵaıy qolaısyz. Onyń ústine biz atysqanda da pıstoletpen eshteńe isteı almaımyz. Olar beseý, ári karabınderi bolsa bizdi ashyq dalada jýsatyp salady. Odanda mashınanyń jaryǵyn sóndirgen qalpy sońynan ilesip otyryp úlken jolǵa shyqqanda bir amalyn qarastyraıyq» degen toqtamǵa keledi. Sóıtip bandıtter jaryǵyna ilesip, ere beredi.

Baǵyttary shamamen Bazarbaı eldi mekeniniń kún shyǵys jaǵy. Aldyńǵy mashına týra tartty. Ońǵa da solǵa da burylmaı «Kókózek» baǵytyn betine aldy. Soǵan qaraǵanda ishinde bul mańaıdyń jer yńǵaıyn jaqsy biletin adam bar,- dep topshylady. Bul olardy qolǵa túsirý josparyna biraz ózgeris jasatatyn boldy. Batyrbek oılaǵandaı-aq jarty saǵat shamasynda olar jıektegi Úısenbek jazyǵynyń bastalar tusyndaǵy Sýhanbaı ujymsharynda boıdaq mal baǵyp otyrǵan bes-alty úılik iri qara fermasyna baǵyt ustady.

E-e, bular osy fermadan miniske at alaıyn! — dedi. Qandaı amal jasap, jolyn bógeýge bolar eken?» degen oımen qasyndaǵy serigi Erjandy túrtti. Sóıtip óz oıyn ortaǵa saldy.

— Durys aıtasyń! — dedi Erjan. — Tań saz bergenshe sońynan ileseıik. Sodan soń, mashınamyzdy jasyryp, alystan baqylap, bular fermaǵa baǵyt alsa, biz dereý basqa jolmen fermaǵa burynyraq jetýge tyrysaıyq. Kezinde bir amalyn qarastyrarmyz.

Ekeýi osy toqtamǵa kelip, bandıtter kóliginiń jaryǵynan qalmaı ilese berdi. Árkim óz oıymen ózi bolyp, únsiz keledi.

Kenet únsizdikti buzǵan Erjan bandıtter kóliginiń sol qanaty tusynan kóringen eki jaryqty nusqap:

— Batyrbek! Anaý eki jaryqty qara, sol mańda qara jol bar ǵoı deımin. Bul qaı jaqtan shyqqan kólik eken?! Kórdiń be? Motosıkl sekildi.

— Kórip kelemin! Motosıkl ekeni anyq. Biraq ekeý emes, úsheý bolý kerek. Áne, sońynan taǵy bir jaryq kórindi. Shamasy, bul aradan qum jıegi alys bolmaǵany ǵoı. Mynalar anashaǵa barǵandar. Motosıklmen qap-qap etip tasıdy. Ana qumdaǵylar daıyndap beredi. Mynalar jetkizip berýshiler. Qazir esirtki shóbiniń pisken kezi. Kózge túspes úshin mıdaı dalamen júredi. Qazir tań atar-atpastan jıekten shyǵyp ketýi kerek. Biz sondaı sátte tap bolyp otyrmyz. Kórdiń be, bandıtter avtokóliginiń jaryǵyn kóre salyp, qashqaqtap bara jatqanyn!

— Ony qaıdan bildińiz?

— Alǵashynda olar dozorlaryn, ıaǵnı aldyn-ala baqylaýshylaryn jiberip, saqtyq jasaıdy. Olardyń habar bolmaıynsha táýekelge barmaıdy. Organ qyzmetkerleri kezdese de osy baqylaýshylarmen kezigedi. Biraq olardan eshteńe taba almaıdy. Anaý biz qýyp kele jatqan jaryqty kóre salyp jaryqtaryn bir jaǵyp, bir óshirip basqalaryna belgi berip jatyr. Óıtkeni bandıtterdiń kóligin esirtkige qarsy kúresý bóliminiń qyzmetkerleri dep qabyldaýda.

— Múmkin bular jaı, óz sharýalarymen júrgender bolar.

— Áı, qaıdam, mynandaı beısaýyt ýaqytta kim júredi deısiń. Joq izdeýshiler kúndiz júredi. Ury-qarylar motosıkl emes, atpen kezedi. Onyń ústine Aqmola degen Talas ózeniniń kópirinde aǵam kooperatıv ashyp dúken ustap turǵanda esirtki tasymaldaýshylardyń osyndaı mezgilsiz ýaqytta motosıklmen tynym tappaıtynyn jaqsy bilemin.

Endi biz josparymyzdy ózgertemiz. Sálden soń tań da atady. Bandıtter de asyǵys. Erterek qum jıegine iligip, kólik aýystyrýǵa yntyǵyp keledi. Áıtpese qumǵa qaraı nege tartty? Biz de kóligimizdi analardyń motosıkline aýystyramyz!-degen Batyrbek sol qanatqa mashınasyn buryp, motosıklshilerdiń ókpe tusyn tuspaldap, olardyń aldynan tosý úshin joldyń kedir-budyryna qaramaı, mashına jyldamdyǵyn údete tústi.

— Batyrbek! — dep aıqaılady Erjan. Motosıkl bizge jetkizbeıdi ǵoı.

Apattyq jaǵdaı jasaımyz! Mashınany solarǵa tastasaq ta, motosıkldi ıelenýimiz kerek. Áıtpese mashınamen bandıtterdi qýyp jete almaımyz.

Talaı operasıany sózben emes ymmen túsinisip sátti aıaqtaǵan syralǵy serigi Erjan pıstoletin daıyndap, plasmassa soıylyn qolyna aldy. Belindegi qolǵa salatyn kiseniniń de bilezigin ashyp, «Á!» dese, «Má» deıtindeı tolyq daıarlyqqa kóshti.

Kóldeneń tartylǵan taspadaı tas jolǵa jete bere, oǵan op-ońaı lyp etip shyǵatyn jerdi tuspaldap kele jatqan Batyrbek sál qıǵashtaý júrip bir top butanyń tasasyna kelgen soń kólik júrisin baıaýlatyp:

— Men qazir jol jıegine toqtaǵan kezde sen tez mashınadan tús te joldyń arǵy jaǵyna shyǵyp al! Shabýyldy sol jaqtan jasarsyń. «Bulardyń mashınanyń oń jaǵynan kez bolǵany mundaı jaqsy bolar ma?! — dep kólik toqtaǵan boıda lyp etip shyǵyp bara jatqan Erjanǵa Batyrbek: «İske sát!» dedi de ózi «Jıgýlı» kóliginiń ishinde qala berdi.

Oń jaqtan ushyp kele jatqan motosıkldiń aldyna «Jıgýlıdi» tas joldyń jaıpaýyttaý jarqabaǵynan yrǵytyp shyǵaryp, joldyń jartysyn ala sondaı sheberlikpen kilt toqtata qoıǵan Batyrbektiń esebi múlt ketken joq. Oılamaǵan jerden tas jolǵa atyp shyǵyp, toqtap qalǵan «Jıgýlıdi» birinshi kele jatqan motosıklshi motosıklin joldyń ashyq jerine burip úlgermek turmaq, tejegishti de basa almaı «Jıgýlıdiń» oń jaq qanatyna soǵyldy da, ózi ushyp tústi. Kózdi ashyp jumǵansha jetip kelgen ekinshi motosıklshi tejegishin basyp úlgerip qalt-qult etken boıy «Jıgýlıdiń» artyndaǵy ashyqtaý jerge burmaqshy boldy, onyń bul oıyn túsingen Batyrbek otalyp turǵan «06»-ny birden artqa shegindirip edi, motosıkldiń artqy jaǵyna tıelgen qaptarǵa tıgen soqqy ony jol jıeginen tómenge qaraı ushyryp jiberdi. Qarakóleńke bolsa da myna jaǵdaıdy kózi shalyp qalǵan úshinshisi jyldamdyǵyn barynsha báseńdetip, asyqpaı joldan túsip, pıstolettiń oǵy jetpeıtin qashyqtyqqa bardy da, asynǵan myltyǵyn serikteri qulaǵan jaqqa kezep turyp áı-sháıǵa qaramaı ata bastady. Bul aralyqta motosıklden qulap esin jıa almaı jatqan esirtki tasýshylardy bir jerge jınaǵan Erjan, qoldaryn kisendep, qarýlaryn sypyryp alǵan edi. Ol bir myltyqty qaldyryp, ekinshisin ózi aldy da, úshinshi qylmysker jaqqa qaraı birneshe ret atyp ta jiberdi. Kenet Batyrbek:

— Erjan! Motosıkline jaqyndatpa! Birinshi motosıkl júrýge kelmeıdi eken! Jıgýlıge soqqan da aldyńǵy dóńgelegi qısaıyp qalypty. Qaıtsek te ananyń motosıklin qolǵa aman-saý túsirý kerek! — dep aıqaılady.

Ekeýi qylmyskerdiń eki jaǵynan buqpantaılap jaqyndaı berdi. Qyzdy-qyzdymen qarsylastaryna jıyrma qadamdaı qalǵanyn baıqaǵan Batyrbek pen Erjan myltyqtan basqa pıstolettiń de baryn bilsin degendeı pıstoletten de bir-eki ret atyp jiberip, ili-shala óz sharttaryn qoıdy.

— Qarsylasqanmen paıda joq. Oǵyń da taýsylýǵa jaqyn! Sý quıǵan ydysyń kóligińde! Odandaǵy beril! Qarýyńdy tastap, qolyńdy kóter de beri jaqynda! Úshke deıin sanaımyn! Bir! — dep aıqaılady Erjan.

Alakóleńkede ananyń buıryqty oryndaǵanyn kórgen Erjan qaıtadan «Túgel sheshin!» dep aıqaılady. Sóıtip qylmysker qolǵa tústi. Áp-sátte onyń qolyn baılap, úsheýin de qosaqtap jıgýlıge tyǵyp tastady. «Bulardy ne isteımiz?» degen Erjanǵa Batyrbek:

— Bulardyń jarasy jeńil, ólmeıdi. Eń bastysy — analardy ustaý! Motosıkldi otaldyryp kóreıik te benzın bitkendi ózimizben birge ydysqa quıyp alyp keteıik.

— Anaý qaptardy ne isteımiz?!

— Qaptarǵa tıme! Onymen bandıtterge eleýsiz bolamyz. Bandıtterdiń ishinde osy mańaıdyń adamy bar kórinedi. Sol bas bop, bizdi esirtki tasymaldaýshylar! — dep oılaıdy. Mynalardyń qolyn jippen tas qyp baıla da kisendi alyp al, kisen solarǵa kerek bolady. Úsheýin «Jıgýlıdi» aınaldyra úsh jerge baılap keteıik, sáti túsip mılısıa bólimshesine habarlasqan bulardy keshke deıin taýyp alyp, áketetin jaǵyna áketpeı me?!

Sálden soń ekeýi bandalardyń izine túsýge saqadaı saı boldy.

Ekeýi eki motosıklmen keri qaraı, «Jıgýlı» júrgen izben bandıtterden kóz jazǵan jerge jetti. Jan-jaqty baıqap qarasa Amankeldi ujymsharynyń «Jańaturmys» bólimshesiniń soltústik batysynda tur eken. Jan-jaqty jiti qaraǵan ekeýiniń kózine japyrylǵan shóp tústi. Sóıtse jeńil mashınanyń jańa túsken izi! Ekeýi sol izge tústi. Biraq manaǵy kóldeneń tartylǵan tas joldyń tómengi jaǵynan taǵy bir mashına izi qosylyp, kóp uzamaı eki iz eki aıyryldy.

Ekeýi biraz ańyryp turyp-turyp, tas joldy boılaı iz kese bastady. Bul — qumnyń jıeginde kóktem men kúzde malshylar otyratyn eski súrleýge aparatyn tas jol edi.

Tas joldyń qumǵa suǵynǵan tusyndaǵy Úısinbaı jazyǵy arqyly Qosshuratqa óter beldiń ústinen batysqa — Aqdala jazyǵyna qaraı jýsan, mıa, jaıqalǵan jasyl jantaqty japyrǵan jeńil avtomobıl kóliginiń izin kórgende ekýiniń qýanyshynda shek bolmady. Tas joldyń jaıpaýyt jerinen tik túsken mashına izine baıyppen zer salyp turǵan Batyrbek sıgarettiń jańadan tastalǵan tuqylyn alyp, qol tıgizbeı qaǵazǵa orap alyp ilgeri qaraı júre bergende... Erjannyń qýanyshty daýsy shyqty. Jalt qarap edi onyń ábden uıqy qysyp sharshaǵan keıpiniń izi de qalmapty. «Jerden jeti qoıan tapqandaı» máz.

— İshterinde bandıt qatyn bar eken! Mine aıǵaq! Dáret syndyrypty atańa nálet. Teledıdardan Qudaıdyń qutty kúni jarnamalaıtyn áıelderdiń álgi bálesi! Teledıderden kúnde bálen ret kórsetip, júıkege tıip edi, munyń da paıdasy tıdi.

— Kettik! Sıpaqtaı bermeı, bol!

— Myny «qanatty» salatyn nárse izdep júrmin! Aıǵaqty materıal ǵoı! Dáleldegenge kerek bolady.

— Anaý esirtki tasymaldaýshylardyń anasha salǵan bir paketin iske jarat! Biraq teris aınaldyryp al — dep Batyrbek ilgeri júrip ketti.

«Osy izben baǵyt alaıyq. Bulardyń ishinde osy jerdiń yńǵaıyn óte jaqsy biletin adamnyń bary anyq. Endi bul ońbaǵandar mashına júretin jermen jıekti jaǵalap júrip otyryp, túnde ózderi aıtqandaı, kólik aýystyrý josparyn iske asyrýǵa kirispekshi sıaqty. Mashınada qansha adam boldy eken?» degen Batyrbek bulardy qolǵa túsirý josparynyń shegine jete almaı, eki kúngi uıqysyz arpalys tıtyqtatyp, basy zeńip ketti.

Ony bul kúıden Erjannyń otaldyrǵan motosıkliniń daýsy seıiltip. Ol «Oılaǵannan túk shyqpaıdy! Qaýipti-qaterli jumystyń úlkeni áli alda! Moıynǵa alǵan sharýańdy tyndyr! Motosıklińdi otaldyr! İzge tús!» degendeı boldy!

Selk etip, esin jıǵan ol motosıklin otaldyryp, qaıtadan izge tústi.

Mashına izi Aqdala jazyǵynyń orta tusyna deıin tartyp otyryp, kilt qumǵa qaraı burylypty. Sodan kóldeneń kesken sara jolmen Aqdala dúkenine baǵyt alypty. Kóldeneń jolǵa túserdiń aldynda taǵy da toqtaǵan kórinedi. Jol jıegin kólikten túsken adamdar taptap tastapty. Aq fıltrli sıgarettiń birneshe tuqyly jatyr.

— Bular Aqdaladaǵy Seıthannyń dúkenine burylǵan tárizdi — dedi Batyrbek.

— Ony qaıdan bildińiz? Dúkenge baratynyn da, dúkenshiniń aty-jónin de bilesiz be?-degen Erjanǵa Batyrbek qysqa ǵana «Iá» deı saldy. Batyrbektiń kóp sóılemeıtininen syralǵy Erjan ári qaraı úndegen joq.

— Seıthannyń dúkeni osy jerden kóp bosa bes-alty shaqyrym. Biz de tezdeteıik. Dál ústinen túsip qalarmyz!-dedi sál únsizdikten soń Batyrbek.

Ekeýi dereý motosıklderine otyra salyp, asyǵys júrip ketti.

* * *

Bular esirtki tasıtyn sekildi motosıklderin qudyqqa jetkizbeı toqtatyp, bireýi tosqaýylda qalyp, ekinshisi sý quıatyn ydystaryn alyp qudyq basyna baratyn boldy.

Qudyqqa bara jatqan Batyrbekti «Sáske tús boldy. Aınala jym-jyrt. Adamdary qaıda ketken? Mashına osy úıge burylyp edi ǵoı. İzi saırap jatyr! — degen oı mazalaýmen boldy. Degenmen biraz syrttaı baqylap alaıyn.

Qudyq basynda ózi sý iship alyp, ydystarǵa sý toltyrǵansyp turyp bes-on mınýttaı ábden baqylady. Biraq jym-jyrt tynyshtyq elegizteıin dedi. Áýeli ıtter de úrmeıdi. Júregi osy tynyshtyqtyń jaıshylyq emestigin sezgen ol motosıklge qaraı asyǵys júrdi. Bul ákelgen ydystan sý iship jatqan Erjanǵa:

— Ne sezdiń? — dedi sybyrlap.

— Qulaqqa urǵan tanadaı ǵoı. Eń bolmasa ıtter nege úrmeıdi? Jaqsylyq emes, bul.

— Onda kiriseıik, ot aldyr! Ekeýi motosıklderin bir mezgilde otaldyryp, alysyraqtan baqylaıyq degen oımen eki aıyrylysty.

Mal qorasynyń batys jaǵyna shyqqan Batyrbek oǵan jartylaı kirgizip qoıǵan jeńil mashınany kórgen boıda motosıklin ádeıi ózi óship qalǵandaı etip tez óshire saldy. Sóıtip ony qalqalap otyryp, karbúratoryn shuqylaǵansydy. Qoradaǵy mashına da úı de jaqsy kórinedi eken.

Azdan keıin kelip qatarlasa bergen Erjan da mashınany kórip, jyldamdyǵyn azaıtyp, qoranyń tý syrtyna qaraı baǵyt aldy. Ekeýi de ishteı túsinip, úıge jaqyndaı túsýge áreket jasaýǵa kóshti. Áp-sátte qora jaqtyń qaýipsizdigin bilgen Erjan mashınanyń qatarynan buqpantaılap ótip, úıge bet burdy. Ázirge Batyrbektiń baıqaǵany — mashınanyń artqy nómiri kórinbeıdi. Sirá, alyp tastaǵan bolýy kerek. Bul da úlken qazan pesh pen bastyrmaǵa qaraı oryn aýystyryp, Erjandy qorǵaý úshin kózden tasa qylmaı, úı janyndaǵy sákige jetip aldy. Sol sátte Erjan úıge kiretin syrtqy esikke jetti. Bir qadam attasa úıge kiretin sát týdy. Batyrbek Erjannan kóz almaı, onyń bar qımylyn baqylaýda. Bir kezde Erjan «Úıge atyrylyp kireıin be?» degendeı belgi berdi. Batyrbek basyn shaıqady. Ekeýi ishteı túsinisip, ekeýide baqylaýyn jalǵastyryp, tyń tyńdady.

Sol kezde sákiniń astynda kóleńkelep jatqan sabalaq júndi eki laq mańyrap kelip Batyrbekti ıiskeleı berdi. Batyrbek ári-beri qaqpalap edi, ony eleń etpeı munyń qoltyǵyna basyn tyǵa bastady. Maldyń jaı japsarynan habardar Batyrbek eki laqtyń egiz ekenin, jetim ósip, qolǵa úırengenin birden bildi. Ekinshi laqtyń aıaǵyna kózi túsip ketip edi, tuıaǵynda, tuıaq shashaǵynda bolar-bolmas qatqan qandy kórdi. «Jaraqat alǵan ba?» - degen oımen muqıat qarap, tuıaǵynyń da, aıaǵynyń da jaraqattan aman ekendigine kózi jetti. Bir kezde esine áldene túsken Batyrbek tumsyǵyn qoltyǵyna tyǵyp turǵan laqty Erjanǵa qaraı laqtyryp jiberdi. Jan-daýysy shyqqan laq urys pen zekýden renjip, anasynyń baýyryna tyǵylǵan jas sábıdeı qamqorshy izdep alasurdy da, úıdiń ashyq turǵan esigine qoıyp ketti. Onyń sońynan syńary da ketti mańyrap. Ekeýiniń úı ishinde de jaqtary sembedi. Sol mańyraýmen sálden soń syrtqa shyqty. Biraq ekinshi laq qaıta úıge kirdi de, syńary mańyrap Batyrbekke keldi. Oǵan da keregi osy edi, laqtyń tuıaǵyna zer sala qarap, tuıaǵynyń ushy men ókshe jaǵyna jańadan qan juqqannan baıqady. Kózildirigin súrtip qaıta qaramaqshy boldy. Osy kezde Batyrbekke ekinshi syńary kelip súıkendi. Batyrbektiń tula boıy dir ete qaldy. Jalma-jan kózildirigin kıe sala qaıtadan laqtyń ıeginiń astyna qarady. Oǵan da qan juǵypty! Ol ózine-ózi esep bermeı, ytyp úıge kirdi. Munyń qımylyn jiti baqylap túrǵan Erjan da qabattasa úıge endi. Bólmeniń qaq ortasynda shalqasynan túsip bireý jatyr. Basy joq! Mańaıy ábden qanǵa bókken. Qanisherler onyń basyn kesip, andaı jerge tastaı salypty. Seıithannyń basy!

Iapyrmaı bular haıýannan da ary eken ǵoı» dep kúbirleı berdi. Batyrbek, Erjanda ún joq.

Eger syrtta gújildep kelip mashına toqtamaǵanda bular osylaı sileıip tura berer me edi, qaıter edi.

Ekeýi de shuǵyl qımyldap, qorǵanyp, qarsylasýǵa úı ishinen yńǵaıly oryn taýyp aldy. Terezege jaqyn ornalasqan Batyrbek syrtqa kelip toqtaǵan GAZ-66 mashınasynan birinshi bolyp túsken Jambyl aýdanyna qarasty Qyrǵaýyldydaǵy dúkenshi Amanmollany tanyp «Oqıǵadan habardar bolyp kele jatyr ma? Joq, álde, jolaı soǵyp keteıin degeni me»-dep oılady. Júris-turysyna qaraǵanda Amanmolla bul «qandy oqıǵadan» beıhabar sekildi. Ol «Seıthan!» dep aıqaılap esikke jaqyndady. Oǵan ilesip kele jatqan shofer:

— Ábeke, anaý motosıklder neǵyp tur? Sekeń bir jaqqa ketken be? Iti de kórinbeıdi ǵoı! — dedi.

— Shamasy jylqysyn kórip qaıtýǵa ketken bolar. Qoı, júreıin, Nıkolaı! — dep mashınasyna qaraı qaıtty.

Batyrbek Erjanǵa qarap:

— Mynalardyń ketip qalatyn túri bar. Bular beıhabar eken!-dep syrtqa shyǵa jóneldi.

Mashınalaryńa endi otyrǵaly jatqan Amanmolla men Nıkolaı aıaq dybysyna jalt qarady. Batyrbekti birden tanyǵan Amanmolla aman-saýlyqtan soń qasyndaǵy shoferge:

— Nıkolaı! — dedi qazaqsha. Iǵandy bilesiń ǵoı? Ámirkenov Iǵandy aıtam. Onyń Sabyr degen inisi «Asa» kensharynda, sen turatyn Asada bas zootehnık. Sol osy Batyrbektiń aǵasy, bárimiz Besjyldyq aýylynda bir mektepte oqyǵanbyz. Bulardyń ápkesi Gúljahan, «Kólqaınardan» kelgen Janat Tileýjanov bárimiz bir synypta oqyǵan edik. Sol Iǵan Ámirkenov ol kezde «Kólqaınar» bólimshesiniń meńgerýshisi bolatyn. Ol kezde bul balalar jas, Kolá. Al, bulardyń babasy Qyrǵyzbaı men Iǵan kókeniń atasy Dáýitbaı nemere! — dep kósile berip edi, onyń áńgimesine ábden qanyq Batyrbek:

— Ábeke! Sózińizdi bólgenimdi aıyp etpeńiz! — dep toqtatyp aldy da qajet suraqtaryn qoıdy. Amanmolla myna habardan beıhabar eken, bóten attyly adamdar da kórmepti.

Bári aqyldasa kelip, Kolámen máıitti, Aqdala dúkeni Baızaq aýdanyna qarasty bolǵandyqtan, aýdan ortalyǵy — Sarykemerge jiberdi. Qalǵan úsheýi qoraǵa jartylaı kirip turǵan jeńil mashınany qarap shyqty. Onda ózderine tanys biraz zat jatyr eken. Batyrbek bandıtterdiń kólik aýystyrý josparynyń is júzine asqanyn túsindi. Túsindi de jaǵdaıdy basqa oıranǵa jetkizbeı, tosqaýyl qurý jaǵdaıyn qarastyryp, aqyl qurdy.

Olardyń ishinde jer jaǵdaıyn jaqsy biletin adamnyń bolǵanyna Amanmollanyń da kózi anyq jetti.

— Birinshiden, olar kúndiz júrmeıdi. Sebebi anaý ishterindegi jer jaǵdaıyn biletin adam kúndiz tanystar kózine túsemiz degen oımen eski mazardy, ne qudyǵy, kúrkesi bar jerdi panalap, kesh batqanyn kútedi de, jolǵa tún qarańǵysymen shyǵady. Ekinshiden, jol bastaýshysy qansha myqty degenmen bizdiń Qarataı ańshy sıaqty jol bilmeıtin shyǵar. Úshinshiden, qazir bizdikine baramyz. Qarataı da keshe kelgen edi, búgin úıde. Olardy qýmaq bolsańdar senderge miniske beldi at kerek. Attardy óristen aldyryp, Qarataıǵa osy jerden iz kestireıik. Oǵan deıin sender de ájeptáýir tynyǵyp alasyńdar!-dedi Amanmolla.

Onyń aıtqan usynysynyń durystyǵyna kózi jetken Batyrbek pen Erjan Amanmollaǵa erip Qyrǵaýyldyǵa ketti.

Qyrǵaýyldyǵa kelgen boıda bastyrma astyndaǵy sákige otyra ketken ekeýi, ózderiniń qatty qajyǵanyn bildi. Sóıtip jeńil-jelpi jýynǵan soń, bir-bir kese qymyzdan tartyp jiberip, myltyq, pıstoletterin, qalyń tósektiń astyna kózden tasa etip jasyrdy da, jastyqqa bastary tıisimen uıyqtap ketti.

Bular tuıaq dúbirinen oıandy. Top jylqyny aldyna salyp qudyqqa aıdap kele jatqan Amanmollanyń balasy Aıdos eken. Qolyna júgen, shylbyr ustap, jylqy ishinen at ustaýǵa qamdanǵan ańshy Qarataıdy kórgen Batyrbek:

— Júr, Erjan, baryp Qarekeńe sálem bereıik. İz qaıda shyǵypty, sony suraıyq. Ári at ustaýǵa kómekteseıik, talaıdan beri atqa mingenimiz joq, júrisi jaısyz atqa kez bolyp qalmaıyq! — dep ornynan tura bergen Batyrbekti Amanmollanyń áıeli Jámıla:

— Bóleke, aman-esen be? Qalaı dem aldyńdar? Qatty sharshaǵan ekensińder! Tyrp etpeı uıyqtadyńdar. Endi dýshqa jýynyp alyńdar! İzdegen joqtaryń baıaǵy ákeń malmen otyrǵan «Baısal bazynda jatyr»-dep Qarataı aǵaı aıtyp keldi! — dedi.

— Oıbaı, Jámıla bóle, «bizge jýynyp al» degenshe izdegen joqtaryń tabyldy demeısiń be? — dep Batyrbek qýanyp ketti.

Amanmollanyń áıeli Jámıla men Batyrbektiń shesheleri Besterek rýynan edi. Sondyqtan da bir-birine bóle bolyp keledi. Al Jámılanyń ózi Túrkimenstannan erterekte kóship kelgen. Rýy — Arǵynnyń Qarakesegi. Ashǵabattaǵy pedınstıtýtty túrkimen tilinde bitirgen. Soǵan oraı áli kúnge túrkimen sarynymen sóıleıdi.

— Kettik, Erjan! Atty ustaıyq ta tas bolyp uıyqtap jatqan jerinen bas salaıyq! — dep tósek astyndaǵy qarýyn almaqshy bolǵan bólesine Jámıla bir jymıyp:

— Qoryqpa, Bóleke! Olar endi qaqpanda! Esh jaqqa kete almaıdy. Barlyq jaqta kúzet tur!

— Qandaı kúzet? — dep Batyrbek ań-tań.

— Mana sizder kelgen zamatta Qarataı aǵa iz kesýge Aqdalaǵa ketken. Tórt at pen bir ıttiń izi jal-jal qum arasymen Baısalǵa baryp tireledi. Biraq qaıta shyqpaıtyn kórinedi. Belgi salyp júrgen Qarataıdyń ıti joq bop ketip, álden ýaqyttan keıin Seıthannyń Qaratóbetin ertip keledi. Sodan Jandosty(Jandos Amanmollanyń ortanshy balasy) óz ornyna qaldyryp, jan-jaqqa habar jetkizipti. Ózi álginde kelip, áne jylqy ishinen miniske at ustaıyn dep júr.

— Amanmolla qaıda ketken, Bóle! — degen Batyrbektiń sózin estimedi me, áıteýir:

— Anaý kún shyǵys jaqtaǵy «Qynýarbek jazyǵy» dep atalatyn shabyndyqta shóp shaýyp jatqan kisilerge Altynbektiń «ÝAZıgi» ketti!-dep Jámıla áńgimesin jalǵaı berdi.

— Altynbek degen kim?!

— «Qyzyl juldyz» aýylyndaǵy mal bordaqylaý keńsharynyń bas zootehnıgi.

— E-e, bilemin, Nurbaev Tursynhannyń aýly.

— Sol Altynbek Kerimqulovqa jolyǵýǵa ketti.

— Qynýarbek kókemiz sol óziniń bazynda ma? Áli shalǵaı mal jaıylymy ýchaskesiniń meńgerýshisi me?

— Oı, ol kókeń bir sózben aıtqanda osy qumnyń koroli ǵoı. Al, endi ábden ashyqqan bolarsyńdar! Qýyrdaq ta daıyn. İzdegenderińnen qam jemeńder, alystan Jandos joq izdegenge uqsap, olardyń qaı baǵytqa ketkenin bilse, keıin túnde bolsa da Baısaldan iz shyqsa, qalǵanyn Qarataı aǵaǵa jiberińder! — degen áńgimesinen barlyq mán-jaıdy bilgen Batyrbek pen Erjan biraz jeńildenip qaldy.

* * *

Tamaqtanyp, biraz el shaqyryp alǵan soń bular taǵy da sákige baryp tynyqty.

— Erjan! — dedi bir kezde Batyrbek. Biz endi motosıkl minip anashaǵa kelgen adam bolyp «Baısaldaǵy» bandıtterge qosylamyz. Oǵan «Túleı» jaqtan kelýimiz kerek.

— Túsindim.

— Oılan, alyp-qosaryń bolsa, azdaǵan ýaqyt bar, aıta jatarsyń.

Osy kezde Qarataı keldi. Amandyq-saýlyqtan soń kórgen-bilgenderin aıtyp, basyn shaıqap biraz otyrdy da:

— Seıthannyń qaıǵyly qazasyn Jumka áli estimepti ǵoı. Qaıdan estı qoısyn. Búgin Esqara jaqqa qybyr etken jan bolmady! — dedi. Ony únsiz tyńdap otyrǵan Batyrbek pen Erjanǵa alma-kezek qarap alyp, sózin ári qaraı jalǵastyrdy. Marqum Seıthan men Jumka jastarynyń edeýir aıyrmashylyqtaryna qaramaı, alys-berisi bar jaqsy dostar edi. «Jaqsynyń jaqsylyǵyn aıt nury tasysyn» demekshi, qandaı tabylǵan ataly sóz. Atamyz qazaqtan sóz qalǵan ba, sirá. Sondaı-aq osy ýaqytqa deıin Jumka estise... Aq kóńil de ańqyldaǵan qaıran erim qarap jatpaı, nar táýekel jigit qoı, dosyn mynandaı jaǵdaıǵa ushyratqan bandıtterdiń bir-aq ózi ıt terisin basyna qaptar edi.

— Qareke, aıyp etpeńiz! — dedi osy kezde Batyrbek. — Baǵanadan beri Jumka, Jumka! — deısiz. Sózińizdi bólgenime keshirińiz. Ol kim ózi. Buryn da estigen sekildimin. Biraq shyn aty-jóni esime túspeı otyrǵany.

— Biz osy dalada otyrǵandar bir-birimizdi jaqsy bilemiz. Er minezdi, aqkóńil, minezine tulǵasy saı osy jigitti ózimsinip, erkelete Jumka deımiz. Áıtpese azan shaqyryp qoıǵan aty — Jumabek, ákesiniń aty — Ábildabek, famılıasy Nurjaýov kelinniń aty Nurgúl. Baıtan degen meniń aralasyp júrgen dosymnyń qyzy. Ári qyzym ári kelinim bolyp keledi. Ózi bir qudaı bere salǵan altyn adam, atyna zaty saı. Nurgúl dese — Nurgúl. Úıelmeli-súıelmeli Asyl, Ádilet, Dınara, Aqnıet degen tórt perzenttiń anasy. «Er azamattyń baǵy áıelden» demekshi Jumabekke bir baq bolyp kelgen jan.

— Qareke, qaı Jumabek? Jumka, Jumka degenizden-aq eleń ete qalyp edim, endi Jumabek degen soń tipten tanys sıaqty...

— Myna Moıynqum alqabynda burynǵy Sverdlov, qazirgi Baızaq aýdanynyń malshy qaýymynyń Esqara degen jerde shtaby bar. Sonda dúken ustaıdy...

— Qareke-aý, manadan beri solaı Esqaradaǵy Jumabek demeısiz be?

— Tanýshy ma ediń?

— Tanymaǵanda! Esqarada meniń naǵashym Keshýbaı degen kisi turady. Sol Keshýbaıdikine barǵanda Jumabekti de talaı kórip, tipti dámdes bolǵanbyz. Jigittiń bári Jumabekteı-aq bolsyn! Siz nartáýekel dep otyrsyz ǵoı, men jigittiń sultany der edim.

— Álibaıdyń Keshýbaıy seniń týǵan naǵashyń ba?

— Iá, týǵan naǵashym.

— Naǵashyń Besterek boldy ǵoı! Onda alys emes ekensiń! Ózimiz boldyń. Sol Keshýbaı naǵashyńmen talaı ret qasqyrǵa shyqqanbyz. Ákesi Álibaı da qus ustap, tazy júgirtken keremet ańshy edi. Bul óner balalarynyń ishinde osy naǵashynyń Keshýbaı men inisi Kúmisbaıǵa darydy.

— Óziń aıtyp otyrǵan Jumabekte de jaqsy tazy tuqymy bar eken. Ana jylǵy naǵashym barǵanda kórip edim. Báıge attaryn da ustaı ma, qalaı?

— Báıge attaryń ne?! Nebir sáıgúlikter sol Jumabekte. Qazir Keshýbaı naǵashyńnyń ornynda inisi Dúısenniń otyrǵanyn biletin shyǵarsyń. Keshýbaı aýylǵa kóship ketken. Dúısen Ekibastuz qalasynan kelip áıeli ekeýi Álimbaıdyń qystaýyna ornalasty. Aǵasy Kúmisbaı men kishi inisi Kenje ekeýi Keshýbaı aýylǵa kóshken soń ákesiniń ornynda mal úshin biraz otyrdy da, aqyry olar da aýylǵa kóshti. Qumǵa da adamnyń adamy úırenedi. Ákesinen kóp mal qalyp edi. Sol malǵa ıe bolyp otyrǵan ortanshysy Dúısen.

— Aıazbı de aýylda shyǵar?

— Aıazbıdiń bar tirligi — jer-sýy, tam-tasy aýylda ǵoı! Sheshesi Naýat sol Aıazbıdiń qolynda. Óziniń de tirligi jaman emes. Bildeı bir ujymnyń bastyǵy. Onyń ústine qolynan kelmeıtini joq. Aýyldaǵy kisiler sol tap-tuınaqtaı tirligine saı atyn Aıazbı, nemis Aıazbı deıtin kórinedi.

Birin aıtyp birine kettim bilem, Jumabektiń sáıgúlikterin baptap-kútip báıgege shaýyp júrgen Abdan degen jıeni. Bir aıtary joq jigit. Jumabektiń ózi jumys boıyna qaraı syrtta júrgende aýyldaǵy is sol Abdannan-aq artylmaıdy.

— Esqarada dúken áli bar ma?

Árıne. Sol dúkendi dúken etip otyrǵan da Jumabek. Qala men Esqaranyń arasyn jol qyldy ǵoı, sabazyń.

Qazir oblystaǵy, qaladaǵy bastyq bitkenniń bári jer alyp, tórt túlik maldy qysy-jazy qumdaǵy qystaýlarynda ustaıtyn bolǵan. Solardyń malshylarynyń bári saýdany sol Jumabektiń dúkeninen jasaıdy. Osy jumystarynyń bárine bas-kóz bolyp uıymdastyryp otyrǵan jańaǵy Abdan degen jigit pen áıeli Nurıla, — dep Qarekeń áńgimesin aıaqtady. Sóıtti de Batyrbekke burylyp:

— Anaý eki atty erttep qoıdym. Men jetkenshe kún de tómen túsedi. Jandosqa tamaǵyn ala keteıin. Olar qarańǵy túsýin kútip otyr. Menińshe tótesinen qum men júrip Qamqaly arqyly Jezqazǵan, Qaraǵandy oblysynyń aralyǵymen Aqmola oblysynyń Qorǵaljyn, Teńiz aýdandary arqyly Qostanaı oblysynyń shetimen Selebi (Chelábınsk) jaqqa tartpaqshy. As-sýdy jol jónekeı oıran salyp taýyp otyrmaqshy ǵoı. Bular eldi-mekenge, sirá, soqpaıdy. Maqsattary tez arada izin jasyryp, basqa elge ótý. Tezirek qamdanbasa bolmas. Al, balalar men sol jaqta kútemin! — dep ornynan turdy da: «Sender ne isteısińder?» degendeı ekeýine alma-kezek qarady.

Batyrbek ózderiniń atpen emes, mtosıklmen baryp bazaǵa kiretin oıyn Qarekeńe jaıyp sala otyryp, «Baısalǵa» tómennen barý úshin qaı jolmen júrý kerektigin surady. Bárin túsindirip bergen Qarataı qorjynyn atqa salyp Jandos qalǵan jaqqa júrip ketti. Qarataı kete salysymen qasynda Qynýarbek kókeden basqa attyly úsh kisi bar Amanmolla keldi. Olar attaryn qazyqqa baılap jatqanda qastaryna Batyrbekter de kelip, Qynýarbek kókege, odan keıin qalǵandaryna sálem bergende jetpisti alqymdap qalsa da palýan deneli Qynýarbek kókeniń áli shıraq ekenin baıqaǵan Batyrbek:

— Kóke densaýlyǵyńyz jaqsy ma?! Apam qalaı aman-esen be?! Jańabek, Arqabek, Asylbek jáne basqa inishekter aman-saý ma? — dep jatyr.

— Qudaıǵa shúkir! Ózderiń aman-esensińder me? Nurekeń, ákeń qalaı baqýat pa? — degen sózin estigen Amanmolla:

— Kóke, tanydyńyz ba? — dep surady.

— E-e, tanymaǵanda! Boıy da bet álpeti de aǵamyz Nurtaı bolypty da qalypty! — dep alyp Batyrbekke qarady:

— Qoryqpa, aınalaıyn! Biz de elmiz, jurpyz. Ondaı qanypezerlerge qashýǵa jol joq! Jańa Amanmolladan estidim. Aqdala dúkenshisiniń jaǵdaıyn, obal boldy. Bir Qudaıǵa qaraǵan bala edi. Qaıtesiń, endi. Bandıtterdiń izine túsip, qýyp kele jatqan ózimizdiń bala degen soń qarýymyzdy saılap, myna balalardy Arqabek úıdi, mal qorany jóndeýge jibergen eken, jaqsy at taýyp, ózim bastap kelip turmyn. Qarataı izin tapsa, olar endi esh jaqqa qutyla almaıdy. Altynbek te óziniń «ÝAZıgimen» jáne sharýaǵa paıdalanyp júrgen qorapty mashınasymen shóptegi adamdardy alyp kelip olar tyǵylyp otyrǵan jerdi qorshaımyz!-dep otyr. Qazir kelip te qalady. Bári de osy jerdiń oı-shuqyry, saı-salasyn jatqa biledi ǵoı. Qarataıdan habar bar ma? İz shyǵaryp pa? Qaı jaqqa baǵyt alypty?

Olar «Baısalǵa» baryp panalapty! — dedi Batyrbek. Jandos qazir alystan baqylaý jasap júr.

— Onda jarasy jeńil eken. Altynbektiń otyzdan asa adamy bar, biz bar, jabylyp bazdy qorshap alamyz. Qansha kún bolsa da biz tura beremiz, al, olar sýsyz shydap kórsin. Berilmeı qaıda barady! — dedi Qynýarbek aqsaqal. Aqsaqaldyń osy sózinen keıin Batyrbek pen Erjan ekeýi aqyldasa kele alǵashqy josparynan kóri Qynýarbek kókeniń aıtqan usynysyn unatty. «Jigitter kelse-keldi, kelmese ózimiz de jetemiz» dep jınalǵan jeti segiz adamǵa jospardyń eki túrin aıtyp bite bergende shabyndyq jaqtan aldynda Altynbektiń «ÝAZıgi», odan soń GAZ-53 mashınasynyń qoraby toly adamdar da kelip jetti. Sońynda shóp shabatyn túrli tehnıkaǵa mingenderi de bar. Buny kórgen Batyrbek pen Erjannyń óńine qan júgirip qaldy. Sóıtip eńseleri kóterilgen boıda keýdelerine jańa qýanysh seziminiń lebi biqalypty soqqan júrek soǵysynan da biline bastady.

Batyrbek pen Erjan shópshilerdiń bas-aıaǵy ábden jınalyp bolǵansha kútip, sodan soń oılaryn taǵy da ortaǵa saldy. Jınalǵandar bulardyń josparyn birden maquldady.

Jospar boıynsha Qynýarbek aqsaqal bastaǵan shópshilerdiń alǵashqy legi búkil tehnıkasymen «Baısal bazdyń» kún batys jaǵynan barady da bazdyń tómengi jaǵynan shóp shabýǵa kelgen brıgadanyń keıpimen, uzyndyǵy jıyrma metr, qulaıyn dep turǵan eski bazǵa ornalasady. Adam sany da jeterlik, uzyn sany otyzdan asady. Osy adamdarǵa Batyrbek, Erjan, Altynbek jáne basqa iriktelgen qarýly jigitter toby qosyldy. Bári aıyr, shalǵymen qarýlanǵandar. Atqa mingen qarýly top bazdyń ekinshi jaǵynan torýyldaıdy. Olar bazdan atqa minip sytylyp shyqqandardy qolǵa túsiredi. Eki motosıkl de oıpańdaý, kózge kórinbeıtin jerde jasyrynyp, birdeńeni sezip qoıyp, atpen qashqan bandylardy qýýǵa daıyn turady.

Osyndaı jospar boıynsha tapsyrma alǵan alǵashqy lek «Baısal bazyna» jetip júkterin túsirip, tehnıkalaryn retteýge kirise beredi.

Alǵashqy barǵanda-aq bazdan shyqqan dúkenshiniń qaratóbeti olardyń qaı tusta ekenin bildirip qoıǵandyqtan, sol ıt shyqqan tusqa bári de qaýmalaı ornalasyp, bir jaǵyna jantaıa qulaǵan bazdyń qamysyn tazalap, tireý aǵashyn iriktep, basqa baz turǵyzýǵa Altynbek bastyqtyń tapsyrmasyn alǵandar jumystaryn bastap ta ketken de tyǵylyp jatqan bandıtter shyn sengen bolýy kerek, ári amaly taýsylyp qýlyq jasaǵysy keldi me, joq álde basqa oıy boldy ma, áıteýir eńgezerdeı bireý aýrý adam bola qalǵan qatyn bastyǵyn súıemeldep shyǵyp kele jatty.

— Talas aýdanynyń malshysy edik, — dedi eńgezerdeıi. — Esqara jaqtaǵy malshy aýyldyń toıynan shyǵyp, adasyp kettik ári qatyn aýyryp qaldy. Taǵy eki serigimiz bar. Sý bolsa attarymyzdy sýaryp alsaq. Sodan keıin «Kókoı» shtabyna qaraı jol kórsetip jiberseńizder. İshkilikti kóbirek urttap qoıǵandyki me, myna qatynnyń mazasy ketip... Ony muqıat tyńdap alǵan Altynbek:

— Erjan, Qanat! Bir shelek sý ákelińder, tirkemeden bir flág sýdy túsirińder! Sodan soń anaý attardy baz ishindegi sýdan sýaryńdar! Myna kisiler jolaýshy eken, qınalyp tur. Sóıtińder! Attaryn erttep berińder! — dep aıqaılady. Tórt jigit túk bilmegensip jol kórsetip, attandyrý yńǵaıyn tanytyp qaq jarylǵan toptan óte bergende bandıtter qatynymen bastyǵymen qosa jer qaýyp, qoldary baılaýly jatty. Zattary qorshaǵan halyqtyń kózinshe qaǵazǵa túsirildi. Sóıtip bir mıllıon úsh júz AQSH dollary, bir dorba altyn men ózge de baǵaly zattar, úsh paket geroın untaǵy, bes qap kıim-keshek tárkilenip, kýálardyń qoly qoıyldy. Jınalǵan topqa Batyrbek pen Erjan alǵysyn aıtyp, Altynbek Kerimqulovtyń «ÝAZıgine» bandıtterdi otyrǵyzyp, týra qalaǵa tartty.

Osylaı áńgime-dúken quryp otyrǵanymyzda fakspen qujatymyz da kelip jetken eken. Sony alyp taǵy da jolǵa shyqtyq.

* * *

Bir kún júrip, Jambyl qalasyna da jettik. Qalaǵa kire beristen telefon avtomattan Halımamen habarlastym. Telefon tutqasyn sińilisi aldy. Ol meniń daýysymdy tanyp, jylap jiberdi.

— Sabyr-r! Sen estigen joq pa ediń? Qaıda júrsiń?! Halımadan aıyrylyp qaldyq qoı! — dedi ol býlyǵyp.

Shoshyp kettim. Sasqanymnan «Ne-e! Ne!» deı berdim.

— Operasıa ústinde... Qaıtys boldy. Erteń jetisi. Sýhambaev kóshesi 135-te! Qaıdan kele jatyrsyń? Qaıdan telefon soǵyp tursyń?

— Reısten. Osyndamyn!

— Kel, úıge-ee ke-el...

Telefon tutqasyn ilýge shamam kelmeı, qalshıǵannan qalshıyp turyp qaldym. «Aıyryldym-aý-ýý! Bárinende aıyryldym! Endi Halımadan da aıyryldym ba?! Ne degen baqytsyz jan edim!» - degen oı mendep, solqyldap jylap ta jiberdim. « — Jeńeshemmen men de sóılesem» — dep turǵan Erdos mán-jaıdy birden túsindi.

— Kóke, Qaıǵyńyzǵa ortaqpyz! Ózińiz júıkeńiz tozyp, zorǵa kele jatyrsyz... Endi sabyr saqtańyz. Siz qulasańyz, biz ne bolamyz? Kútinińiz, aýyryp qalypsyz! Búgin shydańyz, erteń jetisine barýymyz kerek! — dep basý aıtyp jatyr.

Meni súıemeldep KamAZ-ǵa áreń mingizdi.

Qansha ózimdi ózim ustaıyn desem de Halımanyń sońǵy kezdeskendegi sózi qulaǵymnan keter emes.

— Sabyr, osy KamAZ-dy qoıshy! Uzaq jol júrý ońaı emes! Neshe túrli báleni estip jatamyz! Óz tirshiligimiz ózimizde, ólip bara jatqan jaǵdaıymyz joq. Bir tamaǵymyzdy keshke deıin bazarǵa shyǵyp saýda jasasam da tabamyn. Qazir densaýlyǵym da beri qaraǵan sıaqty!-degen sózi esime túsip, aǵyl-tegil jylaımyn kelip.

— Qaıran Halıma! Bul qalaı boldy?! Sońǵy kezdesý, «Sońǵy sapar» ekenin sezgen ekensiń ǵoı:

— KamAZ-dy qoı, saǵan qol emes, qolyńnan keletin tirlikpen aınalys deısiń. Men KamAZ-ben júrgeli qansha oqıǵanyń kýási boldym. Qanshama jerdi kórdim! Ondaǵy halyqtyń turmysyn, ómirin, kásibin bildim! Qysqasy «Kóp jasaǵannan surama, kóp kórgennen sura» dep dilmársip, Halımanyń aıtqanyna kónbeı, tilin almaǵanyma ókinip jylaımyn...

— Sabyr-aý, Rabıǵany da, meni de, seni de músápir etip, bireýmizdi soltústikke qańǵytyp, ekinshimizidi túrmege, meni aýrýhanaǵa jatqyzyp, toz-toz etken Maıa sumyraıdyń isi emes pe?!-degeni esime túsip egilem...

Túrmege túsip, taǵdyrym qyl ústinde turǵanda da dál osylaı kúızelgen joq edim. Jaqyn adamdy joǵaltý úlken qasiret ekenin endi bildim.

Erdostikine toqtap, ózbekterimizdi bir túnetip, ertesine tań azannan saparǵa shyǵaryp saldyq. Olardyń da kóńil-kúıi shamaly edi. Meniń jaǵdaıym olardy da kúızeltti.

...Halımanyń jetisine Erdos ekeýmiz baryp, bir-eki kún birge júrip qolǵabys ettik. Bata jasap kelgen kisilerdi qarsy alyp qyzmet jasap júrip, mán-jaıdyń bárine ábden qanyqtym. Qysqasyn aıtqanda ol úıde artyq ekenimdi; eshkimge de kerek emestigimdi bildim. Muny sezgen Erdos ta:

— Kóke, ketemiz be? Kóz qarastaryn qarap otyrsyz ǵoı. Keteıik te, - dep qoımady.

Ásirese burynǵy kúıeýiniń boı jetken Anar atty qyzy ashyqtan-ashyq búkil eldiń aldynda maǵan qarap:

— Mamamdy jalmaǵan, mamamnyń túbine jetken osy! Endi qaısymyzdyń kezegimiz! Bul ózi neǵyp júr munda?! Ketpeı me endi?! Qurysyn! Joǵalsyn!-dep qaqsaýmen boldy.

Árıne, «Áı deıtin, áje qoı deıtin qoja» bolmaı sheshe tilin almaı kóshe kórip kóldeneń ótken kók attynyń jemtigi bolyp kim kóringenmen tósektes bolǵanǵa amal bar ma? Oǵan ne aıtasyz?-degen Erdostyń sózi qamshy bolǵan Sabyr únsiz basyn ızep qalyń oı tuńǵıyǵyna shomyp.

Qaıran Halıma aman bolǵanda... Bireýi de aýzyn asha almas edi-aý! Erekshe jaratylǵan, jóniń bólek jan ekensiń-aý! Baqul bol! — dep barlyq qasiret-muńdy arqalap, Erdostyń sońynan ilese berdi.

Ekeýi únsiz, jaıaýlap keledi. Sońdarynan jetken jeńil mashına Erdosty tanyp toqtap, aýylǵa jetkizip tastady.

Barar jer, basar taý qalmady. Ákesinikine barýǵa bet joq. Sońǵy saparǵa júrerde onyń da osy jumysty qoı» degenine kónbeı ketken.

Baýyr, aǵaıyn, týǵannyń bárimen araz. Olar bozbalaǵa uqsap selkildep júrgen júrisin jaqtyrmaıdy. Ásirese KamAZ-ǵa otyrǵan kezden bastap ony buzylǵan adam, sharýasy bitken adam! — dep sanaıdy. Onyń ústine Rabıǵanyń ketkenin de odan kórip, eshnársege túsinbegendikten, ony odan saıyn shettetip, mańaılaryna jolatpaǵaly qashan... Buny ol moıyndap ózinshe topshylaǵan bolady.

Meniń de ońyp turǵan eshteńem joq. Qasarysqan, qyrsyq minezdiń arqasynda bárimen de sózge kelip bitkenmin. Ári oılanyp, beri oılanyp, aǵaıynnyń da kózine túspeı, bir-eki kún Erdostyń úıine toqtap, sodan soń kóz kórip, qulaq estimeıtin jerge keteıin degen oıǵa keldim. Adamdy qyrsyq shalarda «áýeli jaqynymen janjaldasady, odan keıin otbasynan aıyrylady», degen osy eken ǵoı.

«Mine, endi qańǵyryp qara basym ǵana qaldy. Halıma marqumnyń qyzy da túsingen adamǵa edáýir áńgime aıtty ǵoı. Basqasynan da sondaı sóz estimeı turǵanda kózimdi qurtaıyn» degen oıymdy Erdosqa aıtyp, «ketkenge deıin senikinde aıaldaı turaıyn» - dedim. Ol:

— Oı, kóke, o ne degenińiz. Basqa-basqa, sizge qansha bolamyn deseńiz de, qansha jatamyn deseńiz de oryn tabylady ǵoı. O ne degenińiz? — dep báıek bolyp, aǵynan jarylýda.

* * *

Erteletip qalaaralyq avtobekettiń qasyndaǵy KamAZ-shylar júk kútetin jerge tarttym. Meni anadaıdan tanyǵan jigitter «O-o, kókemiz keldi! «Detektıv kóke» keldi!» dereý qaýmalap aldy. Meni jaqsy tanymaıtyn, syrttan estigen jańa KamAZ-shylardyń da:

«Odınochnyı volk» degen osy kisi me?!

— Kádimgi ózimiz sıaqty-aq adam eken ǵoı!

— Men bir keremet úlken alyp adam ba desem!-degenderin esitip turmyn.

Óz ortamyzda meni «Odınochnyı volk» dep ataýshy edi.

Ylǵı da jalǵyz ózim, jalǵyz mashına bolyp júrgennen be, áıteýir maǵan osylaı laqap at qoıylǵan.

Jamanat habar jatatyn ba edi, jigitterdiń bári uzyn qulaqtan estip, meniń basymnan ótken hıkaıaǵa ábden qanyq eken. Barlyǵy da jol júrip, ómir kórgen, jaǵdaıdy túsinetin túsinigi mol jigitter ǵoı, ishterinde el basqaryp, tizgin ustaǵan Sultan Mahmadov, Musa Qulsarıev sekildi azamattar da jeterlik.

Jigitter ortadan qarjyshy shyǵaryp, meniń aman-esen elge kelip ózimizdiń topqa qosylǵanyma arnap dastarqan jaıdy. Halıma jaıly da habardar eken, qaıǵyma ortaqtasyp, kóńil de aıtyp jatyr.

Qoǵamnyń ózine tán qaǵıdasy bolsa, myna otyrǵan KamAZ-shylar qaýymynyń da jazylmaǵan zańy bar. Bul da bir qaýym el. Men de osy qaýymnyń múshesimin. Sondyqtan da meni qaýmalaı qolpashtap, qoltyǵymnan demep, taǵdyr tálkeginen alyp shyǵý úshin júrek jardy sózderin aıtyp, aqyl-keńesterin aıamaı tamyr-tanysymnyń kóptigin eskere otyryp, josparlanǵan kóp usynystardyń eń tıimdisi mynaý edi. Usynys jasap otyrǵan — aǵaıynym Qynýarbekuly Jańabek.

— Kóke — dedi ol. — Siz meniń inim Arqabekpen Asylbekti bilesiz be?

— Jaqsy bilemin.

— Siz stýdent kezińizde úıge talaı ret kelgende kókparǵa talaı birge barǵanbyz. Ol kezde ákem «Kólqaınarda» «Qarataý» mal bordaqylaý keńsharynyń malyn baǵyp otyrǵan.

— Eee!.. Iá-ıá!... Esime endi tústi, odan beri de talaı jyldar ótipti-aý, ózi.

— Iá, Jańabek aıta ber... Tyńdap otyrmyn.

— Arqabektiń KamAZ-y úıde tur. Myna jerde turǵanymyzǵa jıyrma kúndeı boldy, tapsyrys berýshi joq. Bul jerden júk tıeý múmkin emes. Tipti tura beretin túrimiz bar. Sondyqtan da sol Arqabektiń jáne meniń KamAZ-yma ózimiz taýar taýyp tıep, sony alyp keteıik. Sizdiń ótkizetin tanystaryńyz bar ǵoı. Tipti bolmasa Arqabekke alyp baraıyq.

— Arqabektiń ózi qaıda edi?

— Ózi Reseıde júr. Túmende!

— Onda ne istep júr.

— Ol Almatyda, 1 maı atyndaǵy aýdanda janar-jaǵar maı bazasyn salyp bitken. Endi sol bazasyna janar-jaǵar maıǵa jáne de basqa sharýalarmen Túmenge shart jasaýǵa ketken.

— Arqabektiń jumysy basqa sala kórinedi. Al, bizdiń jemis-jıdek, kók-ónisimiz oǵan saı kele me?! Qysqasy, ótkizýge járdemdese ala ma?!

— Ótkende telefonmen sóıleskende alma bul jaqta ushyp tur degen.

— Solaı, kóke! Sóıtip bir áreket jasamasaq bul jerde turyp, bosqa ýaqyt ótkizemiz.

— Almany qaıdan alamyz?! Aqshany qaıdan tabamyz?

— Kóke, ol jaqta pıaz bizdiń aqshaǵa shaqqanda kóterme baǵamen 30-35-teńgeni uryp turyp degen ol. «Aqshany qalaı tabamyz» - deısiz, bıyl pıazdyń kóptigi sonshalyqty bir teńgeden ótkize almaı, bári úıinde jınap otyr. Solardyń ishinen tamyr-tanystardy qarastyryp, bir teńgege baǵalap, «satyp bolǵanǵa deıin shydaısyń» dep kelisemiz de.

— Qosh!... Bir taýardyń túri bar. Qalǵan taýardy qalaı alamyz? Reti kelse alma alýdy qarastyrsaq. Ol jaqqa dál jańa jyl qarsańyna baramyz, al alma kádimgideı pul bolar edi...

— Kóke, myna jigitterdiń ishinde aqshalylar bar. Solarǵa mán-jaıdy túsindirip, bir-eki aıǵa paıyzben ala turaıyq.

— Jańabek, ony qoıa tur! Bir kúnde bárin aıtyp, jaıyp salmaıyq, uıat bolar. Onsyz da áreket jasap, qoldarynan kelgendi aıap jatqan joq-qoı. Erteń osy jerde kezdeseıik. Men aýylǵa kettim.

— O-oı, kóke! Úıge júrińiz, syı-sıapatymdy kórińiz, daıyn mashınaǵa otyryńyz! — dep jatty da jabysty.

— Jańabek, birinshi tirlikti bitireıik, syı-sıapat esh jaqqa qashpas. Osy kóńilińe de rahmet.

Erdostikine kelsem, ol aýlada júr eken.

— Oı, kóke-e, men sizdi typyrshyp kútip... Nege keshikti eken! — dep ózimdi qoıarǵa jer tappaı júr edim.

— Tynyshtyq pa?

— Ekeýmizdiń tutqynnan qashyp shyqqanymyzdan búkil aýyl habardar bolypty. Ony maǵan Qyryqbaev Ýálıhan aıtty.

— Áı, qaıdam, óziń aıtqan shyǵarsyń. Kelgenimizge bir apta da bolǵan joq, qaıdan estip, bilip qoıady?

— Qaıdan esittińizder, qaıdan bildińizder?! — dep men de suradym.

— Ne qylasyń? Bildik te, — dep qysqa jaýap beredi.

— Al, sen qalaı jolyǵyp júrsiń?! Meniń senikinde ekenimdi qaıdan bilip qoıdy?!

— Biz reıske ketken kezde oblys ishki ister basqarmasynyń jańa kelgen bastyǵy arnaıy topqa Ýálıhandy qamaýǵa tapsyrma beredi.

Sodan Ýálıhandy júgeri sýartyp júrgen jerinen áı-sháıǵa qaratpaı ustap áketedi. Sodan biz kelerden bir-eki kún buryn ǵana aqtalyp shyqqan. Búgin qudaıy tamaǵynda boldyq. Sol qudaıy tamaq ústinde aýyl adamdary bizdi áńgime etti. Maǵan keter kezde:

— Sákeńdi maǵan ertip kel! — dep tapsyrdy.

— Saǵan tapsyrma beretin nemene Báıtik pe?!

— Joq! Joǵa-a! Sizge aıt, maǵan jolyǵyp ketsin! — dedi. Sózimdi aıaǵyna deıin aıtýǵa mursha bermeı bólip jaryp jiberdińiz ǵoı!

— Erdos óziń ǵoı, aıaǵyn — bas, basyn — aıaq qylyp jatqan! — shabyna tıip, ádeıi buralqy sóılep, «Taǵy ne aıtady», dep qoıam.

— Sizdi jazyp júr me? — dedi. Ekeýińizdiń áńgimelerińizdi esine túsirdi. «Ekinshi kitapty jazyp bitirdim, endi bir-eki reıs jasasam shyǵarýǵa qarajat ta jetip qalar. Al, ekinshi kitap jaryqqa shyqqansha, úshinshi kitap ta jazylyp biter!» degen edi dep otyr. Qarajat tabatyn KamAZ-y jaýda qalsa kitap shyǵarý qaıda?-degendi de aıtyp qaldy. Keterinde «Ol ózi shynymenen KamAZ-da júrip jaza ma?» dep surady.

— Iá! — dedim men. Sál qoly qalt etse, faner taqtaıshasyn KamAZ-dyń rúline qoıady da jazýǵa otyrady. Al, jol ústindegi eldi meken, jer ataýlaryn qoıyn dápterine túrtip otyrady. Ol kisiniń bir qaǵazyna tıseń bálege qalasyń. Bir ret 70-80 shaqyrymdaı uzap ketip sońǵy toqtatqan beketke qaıtyp kelgenbiz. Sonda kabınanyń ishin teksergen júgermekter kóp qaǵazdyń birin alyp qalypty. Sol qaǵaz úshin qansha ýaqyt joǵalttyq!-dep ókinip júrsem, kókem ol qaǵazdyń anyq solarda ekenin bilgen bolýy kerek, áı-sháıǵa qaramaı kóp aqsha berip, analardyń janyn qoımaı aqyry aldy. Keıin «sol sonsha qymbat turatyn qandaı qaǵaz?» desem, mine mynaý «Arnaý» degen óleńder jınaǵymnyń birinshi betinde tur! — deıdi. Men kitap oqıtyn adammyn ba? Qarasam — óleń eken.

— Tý-ýı, kóke-aı! Osy óleńge bola qaıta baryp, sonsha syıaqyǵa tólegenshe, qaıta jaza salmadyńyzba?! — desem, biraz úndemeı qalǵan kókem:

— Bul dúnıeni osy qalpynda qaıta jaza almaımyn ǵoı! — dedi. «Oıpyrmaı, óz jazǵanyn ózi qaıta jaza almaıtyn qandaı adam»-degen oımen.

— Nege jaza almaısyz, óz jazǵanyńdy jaza almaıtyndaı nesi bar? — dep edim:

— Men emes, Qudiret jazdyrýda! — dep jaýap berdi.

Men Ýálıhanǵa ótirik aıtqanym joq, kórgenimdi aıttym, kóke.

— Qaıdam, Ýálıhannyń meniń birinshi kitabymdy oqyǵan-oqymaǵanym bilmedim. Bir ret jolym túsip Igisinov Tursyn, — degen burynnan aralasyp júrgen kisimen eki keshtiń arasynda Tarazǵa kelgenimde Ýálıhannyń aǵasy Inoıatqa jol-jónekeı kezdesip qaldyq. Sonda:

— Kitabyńyzdy oqydyq, bastan aıaq Erdosty jaza beripsiz! — dedi. Soǵan qaraǵanda ol meniń ne jazǵanymdy túsinbegen-aý, ózi! — dep oıladym. Bul da sol sıaqty saǵan kezdesip qalǵannan keıin jáı qyzyǵýshylyq tanytqansymaq bolǵan ǵoı shamasy.

— Jo-oǵa! Bir kitabyn shyǵaryp beremin! — dep týysqandyq nıet bildirip edim, sodan keıin surap jatqanym ǵoı, — dedi.

— Meıli, Erdos, aıtqanyń kelsin! Ýálıhan solaı dese jazylǵan dúnıe jeterlik qoı.

— Ýálıhan aıtsa isteıdi! — dep ózeýregen Erdosqa:

— Erdos saǵan aıtqan bul sózin Ýálıhan osydan tórt jyl buryn óz dastarqanynyń basynda maǵan da aıtqan. Odan beri Ýálıhansyz-aq talaı kitap jaryq kórdi. Bar bolsyn, aman bolsyn aǵaıyn! Áıteýir Jambaı eline jamanaty bolmasa boldy! Nıet bildirgenine rahmet. Endigi jolyqqanyńda solaı!-dep menen sálem aıt!

— Ne, kóke, barmaısyz ba? Ýálıhanǵa ózińiz ókpeli sıaqtysyz! — ǵoı.

— «Bıtke ókpelep tonyńdy otqa jaqpanyń» kerin keltiretin adamyń men emes. Aıtqan ózi, jarıaǵa jar salyp júrgen ózi. Oǵan men jarnama jasa deppin be? Erik óziniki, aýzyna qaqpaq bolamyn ba?

— Sonda ne, kóke, oǵan jolyqpaısyz ba?

— Jolyqqysy kelse ózi jolyǵar. Erteń sózge qalar jaǵdaıym joq. Al, aǵa! — dep kelse jónimizdi aıtarmyz.

— Uıat boldy-aý. Kirip shyqsańyz bolar edi! Búkil aýyl bolyp kirip shyǵyp jatyr ǵoı! — dep Erdos renjýge aınaldy.

— Erdos, Ýálıhan qamalyp kelse, men búlikshilerdiń tutqynnan qashyp kelip otyrmyn. Onyń bárin óz kózińmen kórdiń. Mana aıttym ǵoı, meni shaqyratyndaı Báıtik pe!-dep. Soǵan da mán bermediń-aý, - dep men de qyzbalanyp kettim.

— Shyndyǵynda aýyl aqsaqaldarynyń aýzynan talaı estigenmin. Biraq mán bermeppin.

— Ol sózdiń máni mynandaı. Osy ózimiz ósken Besjyldyqty aýyl etken Báıtik degen kisi. Áteı Tineı urpaqtarynyń basyn qosyp «Besjyldyq» aýyl bolyp atalǵan. Eline, jurtyna, Otanyna sińirgen eńbegi bar úlken tulǵa. Ómiriniń sońǵy ýaqtysyna deıin sharýashylyq basshysy bolyp ótken. Sol Báıtik atamyzdyń izin Qojamjarov Pernesh, Dáýitov Sholpan, Oryntaev Eskermes, Syzdyqov Musa jáne t.b. basqan.

Dosymbekov Báıtik týraly reti kelgennen keıin aıta ketetin bir nárse bar. Senimen bir synypta oqyǵan Aqbotanyń aǵasy, jıyrma bes jyl aýyl sharýashylyǵy salasynda basshylyq qyzmette bolǵan, kóptegen memlekettik marapattyń ıegeri, qazirgi derbes zeınetker, áli de úlken ujymǵa — sharýa qojalyǵyna basshylyq jasap júrgen Sholpan Dáýitovten estigenmin: Jambaı babadan Bektas-Qultas, Áteı-Tineı týady. Bektastan taraǵandar Tashkenttiń arǵy jaǵyndaǵy Bostandyq aýdanynda turady. Arasynda Qultas balalary da bar. Lengir qalasynyń ústińgi jaǵynda — taý bókterinde de Qultas-Bektas kezdesedi eken. Al, Jambaıden taraǵan Áteı-Tineı jaǵdaıǵa, maldyń yńǵaıyna baılanysty beri — Lengirdiń tómengi jaǵyndaǵy bulaqtardyń saǵasynda (qazir Qarabulaq dep atalady), Jibek jolyn boılaı qonystanypty. Sol zamanda Uly Jibek jolymen kire tartqan adamdar jol boıynda otyrǵan Áteı-Tineı aýlyna qosyn bolyp, at shaldyryp kólikterin tynyqtyryp, ózderi de dem alyp, qymyz iship qaıta saparǵa attanady eken. Áteı-Tineıdiń qonaq jaılylyǵyna baılanysty el aýzynda «Áteı-Tineı jolda ma eken? Syrly aıaǵy qolda ma eken?» degen sóz qalypty. Sodan mal-jan yńǵaıyna baılanysty osy «Býryl» tóńiregine deıin kelip, ony jaz-jaılaýy, qys-qystaýy etip mekendeıdi. Sol zamanda alǵashqy bop Tineıden shyqqan Serkebaı degen kisi «Dóńgelek saz» degen jerdi Janys aǵaıyndarynan eki júz dónen qoıǵa satyp alady. Qazirgi Jańa saz, Mashaqaıdyń tóńiregi. Serkebaıdyń satyp alǵan jeri «Dóńgelek saz» qut meken bolady. Ábden baıdy. Jekemenshigine «Mashaqaıdy», «Jańa sazdy» qosyp alady. Serkebaıdyń artynda balasy Sársenbi qalady. Sársenbi degen atamyz kóne kóz qarıalardyń aıtýyna qaraǵanda sózge sheshen, ádil, ótirik pen qıanatqa joq, shyndyq pen aqıqattyń adamy bolǵan eken. Zamanynda Áýlıeata óńirinde ol kisiniń qara qyldy qaq jarǵan ádilettiligimen kóptegen daýlar sheshilgen deıdi. Keńes ókimetiniń tusynda da Sársenbiniń ádilettiligin, kóregendiligin baǵalaǵan halyq bılikten shettetpeı bı retinde qurmettep, oǵan senim artyp starshyn saılaıdy. Sársenbi dúnıeden ótkennen keıin Nurman starshyn bolǵan. Ázimbek Smaıylovtyń týǵan aǵasy Nurman Smaıylov 1937 jyly atylyp ketken. Bul bólek áńgime.

Al endi áńgime etip otyrǵan Báıtik Dosymbekov 1932 jyldan 1954 jylǵa deıin, mana aıttym ǵoı, osy Besjyldyq aýlynda eńbek etken. Dushpanderdyń domalaq aryzynyń kesirinen Báıtik on segiz jylǵa, úzeńgiles qımas dosy «Qyzyl juldyz» kolhozynyń bastyǵy, eki ret Sosıalısik Eńbek Eri Mahamǵalı Nurbaev bolsa jıyrma bes jylǵa sottalady. Degenmen «aqqa qudaı jaq» demekshi halyqqa orasan eńbegi sińgen tulǵalar aqtalyp, bes-alty jyldan soń bostandyqqa shyǵady. Báıtik aqtalyp, óziniń týǵan aýyly Besjyldyqqa kelgende aýylynyń toz-tozy shyǵyp, alǵashqy ózi basyn qosqan el-jurty talan-tarajǵa túsip tóńiregindegi qurylǵan ár keńshardyń quramyna ótip birneshe bólimshege ydyrapty.

— Nege?

— Halyqty sońyna ertetin eri joq el sondaı bolady. Qazir de sondaı jaǵdaıda ǵoı. Sonaý egemendigimizdi ıemdenip, táýelsiz el bolǵan kezdiń alǵashqy jylynda Sholpan Dáýitov ózi on úsh jyl basqarǵan keńsharyn ashyq aksıonerlik qoǵam etip zaman talabyna yńǵaılastyryp qoıǵandy. Sodan keıin týǵan aýylyna kelip:

— Qoǵam nemese ujym-ujym bolyńdar! Ózderińe tıisti dúnıe-múlikti, tehnıka men jerdi sonda ǵana saqtaı alasyńdar!-dep aıtýyn aıtty. Beker obaly ne kerek Sholpan Dáýitovtyń aıtqanyna aýyldaǵy aǵaıyndary kónip ujym da boldy. Amal qansha, Báıtik, Sholpan sıaqty bilikti uıymdastyrýshysy bolmaǵandyqtan álgindeı kúıge tústi.

— Bul qalaı? Buryn atyshýly keńshar emes pe edi? Meniń biletinim — Besjyldyq keńshar bolyp turǵanda Eshenqulov Ilıas degen kisi dırektor bolatyn. Onyń aldynda bir orys jigiti dırektor edi, aty jóni este qalmapty.

— O-ú-ı! Erdos aldyǵa oza shappasańshy! Besjyldyqtyń Báıtikten keıin qalaı el bolyp jurt bolǵanyn aıtaıyn!-dep otyrmyn-ǵoı.

Erdos «Qoıdym» degendeı qolyn kóterdi. Men úzilgen sózimdi jalǵadym.

Báıtikten keıin shashyrap ketken aýylǵa keńshar dırektory bolyp Klenkın degen orys jigiti keldi.

— Iapyr-aı ol kileń qazaqqa qalaı dırektor bolyp júr? Bólimshe qalaı keńsharǵa aınaldy.

— Mine áńgime osynda. Jóńge endi kele jatyrsyń. Al eń basty tarıhı tulǵa — Sosıalısik Eńbek Eri Ázimbek Smaıylovtyń jóni tipten bólek. Smaıylov pen Báıtik aqsaqaldy kórdim, inisi Ázimbek aqsaqalmen dámdes te boldym.

— Qandaı inisi bolyp keledi?

— Dosymbekten Báıtik, Smaıyl. Al, Ázimbek Báıtiktiń inisi Smaıyldyń balasy. Endi túsindiń be? Mine, sondaı halyqqa eńbegi sińgen adamdardyń eńbegin baǵalap, árýaǵyn ardaqtaý kerek.

Sol shashyrap ketken aýylyńdy syrtta júrse de el qataryna qosyp, derbes keńshar etýge atsalysqan Ázekeń Qazaq SSR Mınıstrler Keńesiniń tóraǵasy Másimhan Beısebaevtan bir-aq shyǵady.

Ázimbek Smaıylov ol kezde Merke aýdanynyń birinshi hatshysy. Qazaq SSR Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty. Sonymen ol Beısebaevqa baryp:

— Seniń týǵan aýylyń «Qyzyl Oktábr» edi. Ol da bólimshe bolyp qaldy. Meniń týǵan aýylym «Besjyldyq» ta bólimshe. Sen myna orynda otyrsyń, men aýdan da birinshimin. Ekeýmiz de Joǵarǵy Keńeske depýtatpyz. Al aýylymyz aýyr jaǵdaı keship otyr. Ne sý joq, ne jol joq. Telefon baılanysy sóz etýge turmaıdy. Myna seniń qyzmet babyńdy paıdalanyp, «Qyzyl Oktábrdi» de, Besjyldyqty da jemis-jıdek keńshary etip, «Qyzyl Oktábrge» Almaty oblysyndaǵy «Mıchýrın» sovhozynyń bas agronomy Smolgındi, Besjyldyqqa Klenkındi dırektor etip taǵaıyndap jiberedi.

— Nege olaı etken.

— Ol kezde saıasat sondaı, ári olar jemis-jıdek daqylyn ósirý men baptaýdyń bilikti mamandary bolǵan.

Klenkın dırektor bolyp jumysqa kiriskennen bastap Ázekeńniń kórsetken kómeginiń arqasynda Besjyldyq keńshary órkendegenniń ústine órkendeı tústi. Kórshiles keńsharlarǵa ótip ketken jerdiń bári bolmasa da birshamasy qaıtaryldy. Qaıtarylǵan jerdiń kóbin júzim alqaby men alma baǵyna aınaldyrdy. Kóptegen kúrdeli qurylystar, sút óndiretin keshender salyndy. Sondaı-aq asyl tuqymdy mal ósirilip, ol ózge oblystarǵa satyla bastady.

1960-1966 jyldar aralyǵynda mal basy, «Kódeli» alqabyndaǵy jaz jaıylymy, Moıynqumdaǵy qys qystaýy, shabyndyǵy, malshysy, bári-bári «Pıoner» keńsharyna ótip ketip edi. Onyń da birazyn qaıtaryp alyp, qoı ósirý salasy damyǵannyń ústine damı bastady. Klenkın on jyl jumys istedi. Báıtikten keıin Besjyldyqtyń jaǵdaıyn túzegen osy Klenkın bolatyn. Halyqtyń ál-aýqaty kóterildi. Uzyn sózdiń qysqasy — týysqandaryń toıynyp, adam tanymaıtyn jaǵdaıǵa jetti. Kózine maı bitken adam ne isteıdi? Árıne «Semizdikti qoı ǵana kóteredi» degendeı aǵaıyndar Báıtikke jasaǵan eski ádetine basty. Klenkınniń ústinen jabylyp domalaq aryz jazýǵa kiristi. Aqyr aıaǵynda Klenkın zeınetke shyǵyp ketti. Sol — sol-aq eken Besjyldyqtyń kúıi taıdy. Qansha dırektor kelip, qanshasy ketti. Ol kezde sóz járdem beretin Ázekeń de zeınette. Bertin — İ. Eshenqulov pen S. Sadyqovtyń kezinde bir shama durystalǵan edi... Qazirgi jaǵdaıdy óziń bilesiń.

— Al, qazir nege aryz jazbaıdy?

— Túh, Ereke sende qyzyq ekensiń! Jazatyn basshysy joq, el basqaratyn estisi qalmasa kimniń ústine jazady?! Kúnde bir shyny araqty bólip iship júrgen dostarynyń ústinen kim jazady? Joq, álde, aǵaıyndarynyń úlesi bar burynǵylardyń kózi bolyp qalǵan ǵımarattardy birge buzyp, saýdaǵa salyp, aryn satyp, aǵaıyndaryn aldap júrgen arsyzdardyń ústine kim jaza qoıar deısiń.

— El bolýdan, jurt bolýdan qalyppyz-ǵoı! Endi ústinen aryz jazatyn adam da qalmady deseńizshi. Sonda bul jaǵdaıdy qalaı toqtatýǵa bolady. Zań, qaıda?

Zań bar ǵoı. Biraq sana da kerek. Sodan keıin tálim-tárbıe, qatań tártip kerek. Meniń paıymym osylaı.

— Joq, menińshe Báıtik sıaqty adam kerek. Osy zamannyń Báıtigi kerek...

— Bul oıyń da durys shyǵar. Meniń bar biletinim Báıtik jasaǵan eńbekti esten shyǵarmaı, onyń tirligin ónege etip, atyn óshirmeý kerek. Sonda ǵana keleshek urpaq babalarynyń ónege isin sabaqtastyryp jalǵasyn tabar. Ondaı jumystardy artynda qalǵan urpaǵy atqaryp ta jatyr. Á. Smaıylov atynda mektep, kóshe, Báıtik Dosymbekovtiń atynda tek kóshe ǵana bar. Osy aýyldyń atyn «Báıtik» aýyly!-dep nege atamasqa? Besjyldyq degen ataý Keńes dáýirindegi «uranshyldyq» sarynyndaǵy ataý emes pe? Men saǵan Báıtik aqsaqaldyń kóregendigin aıtaıyn. Bul jaıynda birinshi «Sapar joly» atty kitabymda jazǵanmyn. Sol Qyrǵyzbaı babamnyń qambasyn qurylysqa tas sıaqty qajetti zattar jetpeı jatqan aýyr jaǵdaıdyń ózinde buzdyrmaǵan ǵoı. Keıbireýler «jerden tas qazyp áýre bolǵansha anaý Qyrǵyzbaı qambasynyń daıyn tasyn qurylysqa paıdalanaıyq» dese:

— Sender de sol kisi sıaqty ter tógip urpaǵyńa eskertkish qaldyr!-depti.

Bertin kele eldiń ál-aýqaty jaqsaryp, óz qoldary óz aýzyna jetkende sol qambany jóndep, «Taýyq baz» etti. Ony da kózimmen kórdim. Aýyldaǵy Ábdirahman Hafızuly Tanalıevtiń týysqany taýyq fermasyna meńgerýshi boldy. Balalarynyń biri Tahır qazir Shaıqoryqta turady. Ol kisi týraly el aýzynan estigen naqty bir derekti áńgime «Kólqaınar» alqabyndaǵy Qyrǵyzbaı bógeti týraly. Kolhozdastyrý kezinde sol «Kólqaınar» jazyǵyn Qyrǵyzbaı bógeti atalýynyń arqasynda jer ataýyn aıǵaq qyp kódeli dalasyndaǵy Qyrǵyzbaı bógeti arqyly sýarylatyn jerdiń bárin geodezıster men jer komısıasy múshelerine dáleldep, Besjyldyqqa qaratyp alypty.

Sol sıaqty, Ýálıhan meshit soqty. Qanat búkil aýylǵa jumys taýyp berip, el qurmetine bólenip otyr. «Babalaryna tartqan, solardyń jolymen júrip, isin isteýde»-dep maqtan tutady.

Men kitap jazsam — «oqyrmandar oqysyn»-dep jazamyn. Kóńilinen shyqsa — maǵan sol qýanysh.

Al, Ýálıhan týysqan kitabymdy shyǵarýǵa kómektesem dese ózi biler. Men de rahmetimdi aıtyp, rızashylyǵymdy bildiremin. Jaǵdaıym joq dese ókpelemeımin. Biraq men bárinen aıyryldym!-dep moıymaımyn da, ezilmeımin de.

Mende dúnıe-baılyqtyń bári bolǵanyn da bilesiń. Biraq men odan qanaǵat ala almadym. Dúnıeniń de ıesi bolatynǵa uqsaıdy. Óıtkeni bul ıtiń maǵan qutaımady. Qazir uıqym tynysh. «Dúnıe qoldyń kiri, jýsań ketedi de qalady», «Dúnıe boq» degen osy eken! Tipti mılısıaǵa da, reketke de kerek bolmaı qaldym. Bárinen de buryn soǵan qýanamyn.

Tuqym qýlaý qasıetiniń bar ekenine seniń kóziń jetedi ǵoı. Seniń atań qyryqqa kelip úılendi, eski kóz de, biz de bilemiz. Sen de qyryqqa kelgende úılendiń, kelin ul týyp, atyn Qyryqbaı qoıyp otyrsyń. Men de sondaımyn. Osyndaı jaǵdaıdyń meniń basymda bolatynyn bir qudiretti kúsh ózime sezdirgen sıaqty. Maǵan keıbir oqıǵalar buryn bolǵan, tanys sekildi bolady da turady. İzinshe sol jaǵdaı dál solaı qaıtalanatynyn qaıtersiń. Jolda bolǵan apatty kórsem buryn bolǵan edi ǵoı» dep qaıran qalam. Synyqshylyq qabilet te keıin paıda boldy. Jaraıdy, ol sheshemnen daryǵan deıik. Biraq sheshem saýdamen de aınalysty ǵoı. Men de aınalystym. Biraq bul kásip nege maǵan syrt aınaldy! — dep te oılaımyn. Sheshem Áýestiń halyq emshisi bolǵanyn bilesiń, ákesi kóregen eken. Ony halyq «kóregen Aýdarbaı» dep atasa kerek. Atalas aǵasy, ataqty bolys Mádimardyń ataǵyn shyǵaryp, aqyl-keńes berip otyratyn aǵasy Aýdarbaı! — degen de sóz bar. Sheshem sol Aýdarbaıdyń jalǵyz qyzy. Buny da birinshi kitabymda jazǵanmyn. Al, osy jazylyp otyrǵan oqıǵany maǵan kózime kórsetip, otyrǵan bir qudiretti de qupıa jaratylystyń jazýǵa boı uryp, bas ısin degen isi shyǵar. Óıtkeni, ózim baıqaımyn qolyma qalam alsam boldy, sanama nebir oılar quıylady da aq qaǵazdyń betine sóılem bolyp óriledi. Osynda bir qupıa qubylys baryn sezemin. Keıde bireý qasymda turyp, maǵan anyq etip aıtyp, jol siltep turǵandaı kórinedi. Aıtqanyn istep, ámirine quldyq uryp kún-tún jazam. Jazýym bitkende keremet bir lázzat alamyn. Biraq keıbir kisi attaryn, óz sóz qorymda joq sózderdi oqyp tańqalatyn kezderim de bar.

Buryn kitap túgili, konspekt jazýǵa erinetin stýdent edim. Birge oqyǵan stýdent dostardyń bári munymdy biledi.

Degenmen bul jazýdy jubanysh ne bolmasa ermek úshin emes oqyrman qaýymnyń oıynan shyǵatyndaı etip, qospasyz, qoıyrtpaqsyz shynaıy shyndyqty jazýǵa bel býdym. Óz atymen atalǵan keıipkerlerimdi de qaz qalpynda sýretteýdi maqsat ettim. Osy mazdaǵan úmit ushqynyn sezgendikten moıymaımyn!-dep bilem.

Mundaı baǵyt ustatyp, maǵan tapsyrys berip, jol kórsetýshi babalarymnyń úni. Solardyń amanaty. Babalardyń osy amanatyn oryndaýym kerek. Aqyry ony moınyma alǵan soń bor kemik bolyp bosamaýym kerek, tekten-tekke jasymaýym kerek. Qaıta el aralap, jer tanýym kerek, jer aralap el tanýym kerek! Shym-shytyryq oqıǵanyń kýási bolýym kerek! İzdenýim, zertteýim, tabýym kerek! Qaırattanyp qataıýym kerek! Erteńnen bastap jańaǵydaı sharýaǵa kirisem.

— İ-imm! Erteń sharýaǵa kirisem deısiz!... İ-imm! Qap! — dedi ol tómen qarap.

— Ne boldy, Ereke! İm-iń kóbeıip ketti ǵoı?

Erdos biraz únsiz otyrǵannan keıin:

— Áńgime endi qyzyp kele jatqanda... Biz osy alaqandaı aýyldy «Besjyldyq Jambaı» «Sovtraktor Jambaı» dep bólinemiz de jatamyz, men soǵan túsinbeımin! — dedi kóńilsizdeý.

Al aýyldan syrtqa shyqsaq boldy, jańa ózińiz aıtqan úlken kisilerdiń atyn atasaq, «E-e! Báıtiktiń aýlynan ekensiń ǵoı! Ázimbek Ismaıylovtyń, Qojamjarov Perneshtiń, Dáýitov pen Oryntaevtyń týysqany ekensiń ǵoı! O-oı, jaraısyń jigitim! Úlken jerden ekensiń! Ósken elden ekensiń!» dep jatady. Osynyń máni nede?

— Ia, durys aıtasyń, Erdos. Bundaı jaǵdaı birinshi ret, sonaý 1976 jyly Qordaı aýdanyndaǵy «Georgıevskıı» keńsharyna joldamamen qyzmetke ornalasýǵa barǵanymda meniń de basymnan ótken.

Sovhoz dırektory Rahymbaı Álimbaev jón-josyq suraǵan soń:

— O-oı, azamat ózimiz ekensiń ǵoı! Ázekeńniń aýlynanmyn deseńshi! Ázimbek Ismaıylov! Batyr Ismaıylovtyń aýlynan shyqqan bala ekensiń ǵoı! — dep óziń aıtqandaı qýanyp qaldy.

— Óziń Ázekeńdi jaqsy bilesiń be? — dedi bir kezde. Men kúmiljip qaldym. Ol kezde oqýdy jańadan bitirip, el-jurt, aǵaıyn-týǵanmen aralasa qoımaǵan kezim. Kimniń kim ekendiginen de habarsyzbyn. Ol kezde Ázekeńdi kózbe-kóz kórgen de emespin. Meniń osy jaǵdaıymdy túsingen dırektor:

— Oqasy joq. Áli jassyń ǵoı. Keleshekte bárin kóresiń, bárin bilesiń! Bárin estısiń! — dep jubatqandaı boldy. — Ázekeńniń halyqqa sińirgen eńbegin, halyq úshin jasaǵan qyzmetin, Sosıalısik Eńbek Eri ekendigin bári bilgenimen sonaý alystap ketken alasapyran jyldardaǵy keleshek urpaq úshin jasaǵan óshpes erligin eshkim de bilmeıdi. Bilse de biren-saran biz sıaqty eski kóz, qasynda birge júrgen adamdar biler. Biraq olardan da eshkim qalmady. Qalsa da dáp qazir Ázekeńniń sol kezdegi jasaǵan óshpes erligi jaıly eshkim de tis jaryp eshteńe deı qoımas. Oǵan zaman kótermedi!-dep tuńǵıyq oıǵa súńgip, uzaq ýaqyt únsiz otyryp qaldy. Osy tynyshtyqqa shydamaǵan men:

— Nege, Rahymbaı Alımbaevıch?! Sondaı qupıa ma? — dep qoıyp kep qaldym.

Áli de álgi oıynan seıile almaǵan dırektor:

— Ia... Qupıa!... — dep qysqa ǵana jaýap qatty.

Sol Rahymbaı Álimbaevtiń sovhozynda tórt jyl qyzmet istedim. Bir jyldan soń Rahymbaı Álimbaev qurmetti demalysqa shyqty. Ol zeınetkerlikke shyqqannan keıin de aralasyp turdym. Ázimbek Ismaıylovpen de aralasa bastadym.

Ár kezdesken saıyn Rahymbek Álimbaevtan da Ázekeńnen de baıaǵy «Óshpes erlik» týraly sóz reti kelgende surap qoıam. Biraq ekeýi de tis jarmaıdy.

Estimegen bola salady.

Araǵa onshaqty jyldar salyp Ázimbek Ismaıylovty sońǵy saparǵa attandyrǵannan keıin Rahymbaı Álimbaevtan baıaǵy «Óshpes erlik» týraly taǵy da suradym. «Keter adam ketti, ózi de jetpisten asty. Endi aıtar. Osy joly aıtatyn shyǵar! — dep oılaǵanmyn.

Men ol kezde «Asa» keńsharynda qyzmettemin. Ázekeńdi sońǵy saparǵa shyǵaryp salýǵa keńshar dırektory Maqulbek Baıgeldıevpen kelgenmin. Rahymbaı Álimbaev ekeýmizdiń qyzý áńgime ústinde turǵanymyzdy kórgen Maqulbek Baıkeldıev áńgimemizdi bólmeıin dedi me, maǵan qarap «men kete bereıin, óziń kelersiń!» - degen yńǵaı tanytyp Rahymbaı Álimbaevpen qoshtasty. Sodan soń maǵan:

— Asyqpaı tirligińdi bitirip kelersiń! — dedi daýystap.

Sonda Rahymbaı Álimbaev meni ońashalap, Ázimbek Ismaıylovtyń alasapyran jyldarda jasaǵan eshkim bilmeıtin «Óshpes erligin» baıandap bergen edi.

...Memlekettik qaýipsizdik komıtetiniń oblystaǵy basshysy orys jigit edi. Onyń dandaısyǵany sonshalyqty jazyqsyz adamdardy, onyń ishinde tek qazaq azamattaryn aq, qarasyna qaramaı, tergeý, saraptama jumysynyń qorytyndy sheshimin kútpeı-aq, týra óz jumys bólmesinde ıtshe atyp tastaı berýdi ádet-daǵdyǵa aınaldyryp alǵan.

Ol kezde janyń jánnátta bolǵyr Ázekeń sol komıtettiń beldi laýazymdaǵy qyzmetkeri. Komıtet tóraǵasy óz bólmesinde taǵy da úsh adamdy atyp tastaıdy. Úshinshisi komıtet qyzmetkeri, Ázekeńniń jaqyn dosy edi.

Bul jaǵdaı Ázekeńe qatty batady. Sóıtip komıtet tóraǵasynyń bólmesine kirmek bolǵan Ázekeńe saqshylar «Joldas Ismaıylov» dep kirgizgisi kelmeıdi. Olardyń sózin qulaqqa da qystarmaǵan Ázekeń esikteriniń bárin qymtap japqan boıy tapanshasyn daıyndap, komıtet tóraǵasyna kirip keledi. Keledi de qarýyn kezep, onyń tapanshasyn alýǵa shamasyn keltirmeı, tórde otyrǵan tóraǵany atyp-atyp jiberedi...

Komıtet tóraǵasynyń máıitin komýnıser mektep aldyna — kórnekti jerge «Geroı» retinde jerleıdi. Biraq Ázekeńniń «Bul jerde buǵan oryn joq» degen sózinen soń onyń múrdesi bir túnde joq bolady. Mine basyn qaterge tigip, qansha adamnyń ajalyna ara túsken Ázekeńdi nege batyr demeske?! — dep. — Ázimbek Ismaıylovtyń zamandas, ári úzeńgiles joldasy, jaýapty qyzmette júrip el-jurty úshin bastaryn qaterge san márte tikken jáne talaı-talaı oqıǵanyń kýási bolǵan Rahymbaı Álimbaev halyqtyń ardager ulyn — Ázimbek Ismaıylovty sońǵy saparǵa shyǵaryp salǵannan keıin onyń erligi jaıly qysqa ǵana qaıyrǵandy.

«Jaqsynyń aty óshpeıdi» degen sóz ras eken. Ázimbek Ismaıylov ózi baqılyq bolyp ketkennen keıin de jıyrma bes jyl aýyl sharýashylyǵy salasynda qajymaı-talmaı eńbek etken, basshylyq qyzmette júrip te jurtynyń qamyn oılaǵan, qurmetti demalysqa shyqqannan keıin de halqyna sińirgen eleýli eńbegimen keleshek urpaqqa ónege etip nasıhattap otyrǵan Sholpan Dáýitov te Ázimbek Ismaıylov týraly bylaı degen edi.

... Endi anaý Oblystyq qaýipsizdik Komıtetiniń (ol kezde CHK dep atalady) tóraǵasynyń ornyna Máskeýden Kapýstın degen keldi. Burynǵy tóraǵanyń kezinde Ázimbek Ismaılov oblystyq CHK-da jaýapty hatshy qyzmetin atqarsa, Kapýstınniń kezinde biraz ýaqyt CHK-da, odan keıin NKVD-da qyzmet isteıdi. Ol kezde CHK, NKVD ataýlaryn qazaqshalaýǵa qoryqqan. Dál solaı, qysqartylǵan túrde ǵana ataǵan.

Mine, sol oblystyq CHK-da jaýapty hatshy bolyp júrgen Ázimbek Ismaıylov óziniń týǵan aǵasy starshyn qyzmetinde júrgen Nurmandy jazyqsyzdan jazyqsyz atyp jibergen kezde de ara túse almaı barmaǵyn tistegen. Sol kezde CHK-da júrip talaı qazaqtyń órimdeı jas bozdaqtaryn, onyń ishinde eń saýatty, bilimdi, isker, jaýapty qyzmet atqaryp júrgen azamattaryn iriktep, Jambyl qalasynyń batys jaǵyndaǵy kóldiń jarqabyǵyna (Komsomolskoe ozero, táýelsizdikten keıin «Zer bulaq» ataýyna ıe bolǵan) tizip qoıyp turyp jelkeden, tek qana qazaq ultynyń balalaryna atqyzǵanyn kózimen kórip, ári ara túsýge aıla tappaı Ázimbek Ismaıylov ábden qusa bolady.

Kapýstın oblystyq CHK-anyń bastyǵy bolyp istegen alǵashqy kúnnen bastap, Á. Ismaılovqa halyq jaýy degen at jabysqan azamattardy atý jazasynyń úkimin oryndaıtyn toptyń basy-qasynda bolý mindetin qosymsha etip júkteıdi. Bul mindetti adam tilimen aıtyp jetkizý sirá múmkin emes.

Bertin kele Ázimbek Ismaıylovtyń óz aýzynan estigen Sh. Dáýitov bylaı deıdi:

...Sol kóldiń jaǵalaýyndaǵy jarqabaqqa atýǵa kesilgen qazaq azamattaryn qatarǵa tizip bolǵan soń jelke tusynda úkimdi oryndaýǵa tıisti tek qana qazaq jigitterinen quralǵan sap turady. Bul qazaq jigitteriniń jelke tusynan basqa ult ókilderinen quralǵan taǵy bir sap tiziledi. Birinshi qatardaǵy jazyqsyz beıbaqtardy ekinshi qatardaǵy qazaq jigitteri buıryq boıynsha shúıdeden atýy tıis. Atýdan bas tartqan ne bolmasa múlt ketken jaýyngerdi jelke tusyndaǵy ózge ult ókili tabanda atyp tastaıdy. Úshinshi qatardaǵy ózge ult ókili múlt ketken jaǵdaıda ony komandıri atýy tıis. Mine, osy júıeniń oryndalý tártibin Á. Ismaıylov baqylaıdy. Bul júıeni oılap tapqan — qanisher Kapýstın. Árıne, bul buıryqtyń oryndalý barysynda birinshi qatardaǵy «Jazyqtylar» men ekinshi qatardaǵy jaýyngerler arasynda da ajal qushqan kezdeısoq jaǵdaılar bolyp turǵan. Mysaly Nurman Ismaıylovty atqan Nurjan degen kisi bertin kele moınymda ketpesin!-dep Tanty aýlynda turatyn Nurmannyń Rátáı atty qyzyna kelip:

«— Ákeńdi atqan men edim! Zaman sondaı boldy» dep keshirim suraǵan.

Nurman men Nurjan sıaqty biz bilmeıtin qyzyl qyrǵyn qurbany qanshama deseńshi!

Qıanaty men zulymdyǵy shekten shyqqan Kapýstın qanisherdiń kabınetine Á. Ismaıylov túngi saǵat 12 shamasynda kirip keledi. Á. Ismaıylov Sverdlov aýdanynyń (qazirgi Baızaq aýdany) atqarý komıtetiniń tóraǵasy bolsa kerek. Biraq ol zamanda partıa basshylarynyń roli joqtyń qasy. Oblystyq CHK-nyń bastyǵy oblystyń partıa komıtetiniń basshysyn qamaýǵa, kerek deseń atyp tastaýǵa, atpaǵan jaǵdaıda jer aýdarýǵa quqyly bolǵan. Al, aýdandyq atqarý komıteti tóraǵasynyń roli aýdandyq partıa komıtetiniń basshylarynan da joǵary bolǵan.

Ázimbek Ismaıylov qanisher Kapýstınniń bólmesinde túngi saǵat úshke deıin bar shyndyqty betine basyp, qanshama jazyqsyz adamdardy, isker de bilikti mamandar men jaýapty qyzmette júrgen adal da bilikti saýatty qazaqtardy qyrǵanyn, naqty aıǵaqpen tizbektep shyqqan. Sóıtip bul kezdesýdiń sońy janjalǵa aınalady. Sodan Á. Ismaıylov jalma-jan ornynan atyp turyp Kapýstınge tapanshasyn kezegen kúıi:

— Itteı etip atyp tastaımyn! — dep aıqaılaǵan Á. Ismaılov aq shúberekteı qýaryp ketken Kapýstın:

— Munyń ne, Ázımbek Ismaılovıch? Esińdi jı! — deı beripti.

Onyń qatty sasqan sátin ońtaıly paıdalanǵan Ázimbek Ismaılov tapanshasyn kezengen boıy sheginshektep Kapýstınniń bólmesinen syrtqa shyǵady da baılaýly turǵan atyna qarǵyp minip «Mıhaılovka (qazirgi Sarykemer) qaıdasyń» - dep tartyp otyrady. Ol kezde Ázekeń úılenbegen. Aýdandyq atqarý komıtetindegi kabınetine kórshi bólmede turady eken. Sol bólmesine baryp telefon daýsynan oıanyp, saǵatyna qarasa tańǵy bes eken. Telefonnyń ar jaǵyndaǵy kisi «Kapýstın ózi atylyp óldi!» dep habarlaıdy. Sóıtse Ázekeń Kapýstınge «Seniń ústińnen Moskvaǵa úsh tom materıal ketti! Eger ádilettilik bolatyn bolsa endigi atylý kezegi seniki» degen eken.

Osy áńgimeni Erdosqa aıtyp bergenimde ol maǵan:

— Bul jaǵdaıdyń bárin... Ol batyr atalarymyzdyń erligi men halyqqa sińirgen eńbegin eli-jurty bile me eken? Mysaly meniń óz basym birinshi ret estip otyrmyn, — dedi jasyrmaı.

— Iá, durys aıtasyń, ekiniń biri bile bermeıdi. Aldynda aıttym ǵoı, bilse de birdi-ekili kisiler biler. Ol biletin adamdardyń da qatary sıregen,-dep Rahymbaı Álimbaevtyń sózin qaıtaladym da. — Al, endi sen... Mynany bilesiń be? — dedim.

— Neni?

— Besjyldyǵyńdy sonaý Mashaqaı, Dóńgelek sazdan eki taýdyń ortasyndaǵy jazyqqa sýdyń basyna kóshirip ákelgende Báıtikke kómekshi bolǵan kisilerdiń kim ekenin birinshi batyrdyń kim bolǵanyn birinshi oryn basardy, birinshi aýyldyq keńes tóraǵasyn, birinshi muǵalimdi, tuńǵysh dárigerdi.

— Joq, jo-oǵa bilmeımin! — dedi ol qolyn erbeńdetip.

— Erdos-aý, tym bolmasa myna kórshiń — Musanyń ákesi Tashaı Jáıshibekovtiń halyqqa sińirgen eńbegin bilseń etti. Tym bolmasa birge oqyp bir júrgen dosyń Aqbotanyń aǵasy Sholpan Dáýitovtiń eńbegin de bilmeımisiń?

— Ol kisi syrtta boldy!-ǵoı, sonda da shamaly habardarmyn talaı ret teledıdardan, gazetten atqarǵan eńbegin kórip, oqyp bilgenbiz.

— Ol atqarǵan syrttaǵy qyzmeti! Aýylǵa — Besjyldyqqa sińirgen eńbegin aıtamyn.

— Joq, ony jaqsy bilmeımin. Shyndyǵyn aıtaıyn, «aýylyna qol ushyn berip, kómegin aıamaıdy» degen áńgimelerdi esitkenmin halyqtan.

— Estiseń «Halyq qalpy aıtpaıdy». Bir reti kelgende barlyq aty atalǵan kisilerdiń aýylǵa, el-jurtqa, halyqqa sińirgen eńbegin jiliktep turyp aıtyp beredi ekenmin.

Bul birinshi suraqqa jaýap, ekinshi suraqqa jaýap berý úshin áriden bastaǵan jón bolar. Biz Jeti ata jolymen ómir súrgen qazaqpyz. Jańa bir suraǵyńda «Sovtraktor Jambaı» degen ilespe sóziń munda, Keńes dáýirinde shyqqan. Sen ekeýmiz qazaqı dástúrdiń baǵytymen ejelgi atalarymyzdyń shejire áńgimelerin terip júrip, tanyp bilgen jón. Jeti atasyn, rýyn, júzin bilý árbir qazaqtyń mindetti paryzy. Óıtkeni olardy bilgen qazaq óz tarıhyn biledi. Bizdiń ulttyń zerdesinde jer yńǵaıy men júzder, rý astarlasyp jatady. Jańa óziń aıtqandaı «Qaı jerdensiń?» degeni. Mine, sodan baryp shyqqan jerińdi, tegińdi bile beredi.

Tegin bilý bizge ne úshin kerek? Oǵan qandaı tarıhı derekter keltirilýi tıis?

Mysaly biz ekeýmiz jáne joǵarydaǵy basqa elde, basqa jerde qyzmet etken adamdardyń bári Jambaı babadan taraǵanbyz. Jambaıdan-Qultas, Bektas, Áteı, Tineı. Jambaıyń ákesi — Jaıylmys. Jaıylmystyń ákesi — Jantý. Jantýdyń ákesi — Janys. Janystyń ákesi — Dýlat. Dýlattyń ákesi — Tleýberdi (Jaryqshaq) Tileýberdiniń anasy — Domalaq ana (Nurıla), al ákesi Báıdibek XIV ǵasyrdyń bas kezinde dúnıe keshken.

Mana aıtqanymdaı Jambyl oblysyndaǵy Tastóbe, Besjyldyq eldi mekenindegi biz Áteı, Tineı urpaǵymyz. Áteı, Tineı urpaǵynyń ózi kóptegen áýletke bólinedi. Mysaly joǵaryda atalǵan Báıtik, Ázimbek, Sholpan, Eskermes sıaqty tarıhı tulǵalar Serkebaı, onyń ishinde Dosymbek áýletinen, Sholpan Dáýitov Sarmyrzadan taraıdy. Al Óksikbaı, Káripbaı Qaraǵul áýletinen. Mine, osylaı ár áýletke bólinip kete beremiz. Joǵaryda atalǵan halyqqa eńbegi sińgen Musa Syzdyqov ta osy áýletten.

Árbir rý men áýlet ata-babalarynyń elge sińirgen eńbegin ashyq aıtyp, óshýge aınalǵan esimderin jańǵyrtý áreketine kóshti. Bul qazaqqa tán, árýaqqa syıynǵan halyqtyń ejelgi atadan balǵa mıras bolyp qalǵan kórgendi isi. Elimiz egemendigin alǵan alǵashqy jyldary Keńes ókimeti kezinde qalyptasqan iritki salý, rýdy ydyratý, aýyz birshiligin joıyp, tatý-tátti qazaq aǵaıyndarynyń tynyshtyǵyn buzý sekildi jaıttar báribir kezdespeı qalǵan joq. Biraq birte-birte ana tili, ádet-ǵuryp, salt-dástúrimiz, dinimiz ben dilimiz, babalardan qalǵan ósıet pen ónegeli ister aıqyndalyp, qaıta orala bastady. Rýhanı bolmysymyzǵa úńilip qaraǵan saıyn «rý» men «júz» aǵaıyndyq pen qarǵa tamyrly qazaqty biriktirýshi kúsh ekenin sezdik.

Onyń ústine keńestik dáýirde rý arasyndaǵy jikshildiktiń týýyna birden-bir sebep bolǵan ana tiliniń kenjelýi de óziń aıtqandaı bir aýyldy bóle jarǵan faktorlardy týǵyzdy.

Keńestik dáýirde rý, áýlet turmaq qaıran qazaq tektilikti de qatty shatastyrdy. Tipti qazaq bolyp jaratylǵannan bastap qalyptasqan «Jeti ata» qaǵıdasyn umytty. Sóıtip ana tiliniń kenjeleýi kesirinen teginen bas tartqan urpaq zamany bastaldy. Ulttyq bolmysty joǵaltý qaýpi tóndi soǵan oraı ulttyq bolmysty qalpyna keltirý úshin eń aldymen ana tilin qolǵa alý kerektigin tuńǵysh prezıdentimiz N.Á. Nazarbaev qıyn qystaý, ótpeli kezeńde jedel túrde sheshim qabyldap, qazaq ultynyń ana tili týraly Zańyn ómirge keltirdi. Bul zańnyń biren-saran ult ókilderiniń kóńilinen shyqpaǵany barsha qazaqqa belgili.

Osy til máselesinde de asyra silteýshilik oryn alyp, tilmen qosa tektilik orny da olqylana berdi. Oǵan da sebep, óziń aıtqandaı, taǵy da bóle jarý. Oǵan ortanyń áseri yqpal etti. Birin-biri tanymaı ósip kele jatqan týystas jas urpaq osylaı birtindep teksizdikke qaraı qadam basty. Ol tekter kásibine qaraı tipti jiktele tústi. Qojaıyn, bankır, reket, salyq polısıasy degen termınder paıda boldy.

Osyndaı keleńsiz jaǵdaıǵa jol bermeý úshin til máselesine de, tektilikke de, kerek deseńiz ár áýlettiń tarıhyna da kóz jiberip, boı bermeı ketip bara jatqan qubylysqa den qoıý kerek boldy.

Máselen áýlettiń tegin tanytyp turǵan Báıtik, Ázimbek, Pernesh Sholpan, aýyldaǵy ózim biletinderden Eskermes, Musa sıaqty jáne t.b. tulǵalardyń tegin jasóspirimderge «Biz osyndaı áýlettenbiz. Jambaı elinen, Dýlat rýynan uly júzdenbiz» dep ulaǵatty tárbıelik máni bar jumystar júrgizgen durys. Muny keıbireýlerdiń qate dep, meni kústanalaýy da múmkin. Biraq men jikke ból dep otyrǵanym joq, tegińdi bil dep otyrǵanmyn.

Degenmen áýlet tegin izdeý ońaı sharýa emes. Óıtkeni áýlettiń tegin tanytatyn el aýzynda qalǵan tarıhı tulǵa bolýy mindetti. Olardyń halyqqa sińirgen eńbegi, jasaǵan erlikteri halqymyzdyń sanasynda jaqsy jaǵynan kórinis taýyp, eleýli deńgeıde bolýy shart. Qoryta kelgende kózi ashyq, kókiregi sara, júregi aq tulǵa bolýy kerek. Olardyń qalaıda taqqa otyryp, tizgin ustaýy, bılik aıtyp, bolys bolýy ne bolmasa aqyn-jazýshy, ǵalym bolýy shart emes.

Emshi, kóripkel, ımam, molda, sheber, zerger, sazger, batyr, sheshen, palýan, sport sheberleri, ánshi-bıshi sıaqty tulǵalardy tekti deýge bolady! — dep oılaımyn. Eski kóz qarıalar qatary sırep bara jatqan myna zamanda osy aıtqan túıindi máselege zeıin qoıý kerek.

Tektilik jalǵyz bizdiń aýylǵa emes, jalpy qazaq ultyna kerek dúnıe. Onyń tárbıelik mańyzy biz úshin asa qajet. Osy másele jóninde meniń «Turan» gazetinde jaryq kórgen «Tárbıege de talǵam kerek» degen maqalamda anyq aıshyqtalǵan.

Sen óziń de tegin emessiń. Arǵy jaǵyńnan bastasaq Bımenbet, bergi jaǵy Jánet, odan Aıtmahanbet, Sopybek (el Sopbek sopy dep atap ketken), kempir Saıra apanyń kámpıtine talaı talasyp-tarmasyp edik qoı! Al, Aıtmahanbetti kórmesem de Sopbek atanyń kezin kórdim. Islamsha bilim alǵan, sýffızmi jolyndaǵy kisi edi. Ol tipti zerger de bolatyn. Qobyzdy da keremet tartatyny esimde. Ózińniń ákeń Joldasbaı aqsaqal da kisiniń ala jibin attap, ótirik sózge joq tekti kisi edi. Mine osy qasıettiń ákeńe tartqan da, sheberligiń babalaryńa tartqan. Iá, Ereke, sen de tegin adam emessiń. Buǵan taǵy bir mysal keltireıik.

Aıtmahanbetten Bıdaıbek. Bıdaıbekten bar ómirin shákirt tárbıeleýge arnaǵan meniń ustazym Faızýlla týady.

Meni de shyǵarmashylyqqa baýlyǵan sol ustazym, tekti jerden shyqqan Faızýlla Bıdaıbekov. Ol meniń sonaý besinshi synypta oqyp júrgende erkin taqyrypqa jazylǵan shyǵarmamdy ózi qurmetti demalysqa shyqqanǵa deıin oqýshylarǵa kórsetip, úlgi etip júripti.

Sondaı-aq búginde tekti izdeý jaýapty nárse ekeýmiz bir aýyldan bolǵannan keıin ári seniń sóziń qamshy bolyp biraz suraǵyńa jaýap izdep kóp áńgimeniń basyn shaldyq. Sol sıaqty seniń tegiń. Týraly babalaryńnyń erlik isin halyqqa sińirgen eńbegin basqa bireý aıtyp tursa árıne mártebeń kóteriledi. Ony ózińde baıqapsyń. Biraq sol aıtqan adamnyńda tegin surap bilý bizge paryz ári keleshek urpaqqa kerek bolatyn birden bir paıdasy mol dúnıe.

Tektiligińe isiń de saı kelip otyrmasa, ata-babalaryńnyń atyna kir keltiresiń. Qazirgi zamanda esebin taýyp eki asap, neshe túrli qıturqy jolmen alaaıaqqa salynǵan, ter tógip, jan qınamaı-aq baılyqty basyp qalǵandardyń qatarynda tek qana tektiler bar!-dep aıta almaımyn. Óıtkeni halyqqa tıesili úlesti óz menshigine aınaldyrý jolynda azdy-kópti bılik basyndaǵylar álimjettiliktiń nebir «úlgilerin» kórsetti. Sóıtip, shynjyr balaq, shubar tós bolǵanymen turmaı, kólgirsip, halyq qalaýlysy bolýǵa da tyrysyp baqty. El ishi kem-ketiksiz bola ma? Bárimiz de pendemiz ǵoı. Sol pendeshilikke salynyp bas shulǵyp, keıbireýlerin halyq qalaýlysy etip saılap ta jiberdik. Bul pendeshiligimizdi Elbasy bilmeı otyrǵan joq.

Qazir eldiń bári aıla, amal jasaýǵa sheberlenip aldy. Ol aıla, amal taǵy da aqyl, oı shabýyly. Aqyl-oı bosqa shashylyp jatqan dúnıesi emes qoı. Olar babalarynan qalǵan bir qupıa qasıettiń barlyǵyn, munyń bári sonyń áseri ekendigin dáleldep, arǵy babalarynyń jaqsy bir qasıetin odan ári izdeýmen bolady. Óziniń jasaǵan tirligin isin aıtýǵa biletin el-jurttan qymsynady da, qazirgi jaǵdaıyn dáleldeı kele «Arýaq qoldap, jaǵdaıym osyndaı boldy!» degen astamshylyq pen arýaqty da, tekti de baılyqqa mıpalaý etip adasady. Sóıtip kóptegen jasandy baısymaqtar jurtqa kúlki bolmas úshin bar tekti tabý, joq bolsa, jasap alý qamynda. Biraq tektilikpen tekti qoldan jasap alý óte qymbat dúnıe ekenin qaıdan bilsin.

Mysaly Ábdirashıt Bákiruly da «Tek pen tektilik» týraly bylaı deıdi...

«Tek pen tektilik» uǵymdarynyń da tárbıelik máni bar:

«Aıaz bı álińdi bil qumyrysqa jolyńdy bil» deıtindeı ulttyq múddege qyzmet eterlik maǵynada qoldanylsa, onda ol birlik pen biliktiliktiń, ónegelik pen óreliktiń naǵyz bastaýy bola alady. Jáne árbir adamnyń ultshyldyq qasıetin ultshyl deńgeıge deıin kóteretindeı qaýqary bar kúshke aınalady eken. Al eger ony «qarabaqyr bastyń altynnan quıylǵandyǵyn» dáleldeýge baǵyttalǵan toǵysharlyq deńgeıde qoldansa, ol adamdar arasyndaǵy baqtalastyq pen qyzǵanshaqtyqtyń, ósek-aıań men ylańnyń, bos maqtan men beker mal shashpaqtyń birden bir kózi bolyp shyǵady». Biraq oǵan qulaq asyp jatqan kim bar?!

Ereke, áńgimemiz tym sozylyp barady. «Áńgime buzaý emizedi — buzaý taıaq jegizedi» demekshi, qalǵanyn kelesi kezdesýge qaldyraıyq. Árqaıssymyz óz sharýamyzdy qunttap, bir jaqty eteıik. Ázirge óz boljamym boıynsha barlyq sharýa bir júıege túsken sıaqty. Degenmen uzaq joldyń qyr-syryna jettik, KamAZ-dy jaqsy ıgergen, jol saparynyń qıyn-qystaý azabyna tózimdi serik kamazıst izdep tabý kerek.

Erdos ekeýmiz osy ýájden soń kóz shyrymyn alýǵa kelistik.

* * *

Biz jınalatyn jerde júk kútip turǵan KamAZ-dar sanynda shek joq eken. Jyl saıyn qara kúzdiń sońǵy aıynda jumystyń joqtyǵynan KamAZ bitken sapqa turyp osylaı qańtarylyp qalýshy edi. Ylǵı da dala kezip túzde júrgen jigitter úıge syımaı, ári jaqyn mańǵa baratyn, ne bolmasa qala ishi, aýyl arasyna saǵatpen isteıtin jumys tabylyp qala ma degen dámemen osynda kelip, jumys tabylsa tabylady, tabylmasa keshke deıin turyp, úıine qaıtady. Alǵashqy qyzanaq shyqqanǵa deıingi ýaqytty osylaı ótkizemiz.

KamAZ-shy jigitterdiń bári tanys.

— Kóke! Qaıdan?!

— Assalaýmaleıkým! Sáke! Jumys bar ma! Jumys taýyp berseńizshi!

— Tura-tura ishimiz pysty! — degen bes-alty jigittiń basy quralyp áńgimeni endi bastaı bergende:

— E-e, bátshaǵar! KamAZ-yń qaıda?! Men seni izdegeli qashan! —degen daýysqa bárimiz jalt qaradyq.

Sol arada jigitterdiń biri:

— Osy kisi mana sizdi suraǵan. Sodan sizdiń bastan ótkizgen oqıǵańyzdy aıtyp bergenbiz! — dedi yńǵaısyzdanyp.

— Baıaǵyda Almatyda birge oqyǵan Erjan degen dosym! — dep janymdaǵy jigitterge ol qasymyzǵa jaqyndaǵansha tanystyryp ta úlgerdim. Erjan baıaǵy ádeti boıynsha «Bátshaǵaryn qaldyrmaı sóılep keledi.

— O-o-oı, bátshaǵar! Buryn «Jalǵyz arlan deýshi edik, endi ne deıik?! Myna jigitterdiń «Detektıv kóke!» deıdi eken! Biz seni «Detektıv Sabyr!» deıtin boldyq qoı,-deıdi máz bolyp.

— Ámir ekeýiń naqaqtan-naqaq Andropovtyń «repressıasyna» túskende, men Tájikstan opozısıasynyń quramasynda bir táýlik polkovnık boldym, — dedim men de onyń qolyn alyp jatyp.

— E, e, qyzmet ete bermediń be? Otstavkaǵa erterek polkovnık sheninde shyǵatyn ediń, myna zamanda zeınetaqy alyp qaryq bolatyn ediń!-dep taǵy da ázilge basa berip, kenet kúlkisin jıa qoıdy.

— Sabyr-aý, qurysyn bári! Bizge kúlki! Qudaı saqtaǵan eken! Aman-esen qutylǵanyńdy aıtsańshy. Elge kelýińmen! Ár ýaqytta pále-jala, qyrsyqtan bir Qudaıym saqtasyn! Arýaqtar qoldap jebesin! Ázilim úshin aıyp etpe... Úırenip qalǵan aýyz ǵoı. Mana myna jigitterden mán-jaıdyń bárinen habardar bolyp, tańqalǵanmyn! — dep jýyp-shaıyp baǵýda.

— Eshteńe emes, Erjan! Qıynshylyqtyń bári artta qaldy. Endi qaıtadan jańa ómir bastaýǵa týra kelip tur. Mine sonyń qamymen shapqylap júrmin.

— Óziń qalaı? Bala-shaǵa aman-esen be? Zaǵıpa qalaı? Saǵan kezdespegeli de kóp jyl boldy ǵoı!

— Sabyr, sen estimegen ekensiń ǵoı? Zaǵıpa dúnıe salǵan!

— Ne deıdi?! Qashan?!

— Eki jyl bolyp qaldy...

— Imany salamat, jany janátta bolsyn. Jaqsy adam edi. Oı-ı, qaıran Zaǵıpa, baqul bol! Jalǵan dúnıe-aı!

— Mine men de sondaı tirshiliktiń qamymen KamAZ izdep kelip edim. Zaǵıpanyń ata-anasy «Keńeste» turýshy edi ǵoı. Solardy myna qala mańyna kóshirip ákelgenbiz. Sol «Keńeske» taǵy da baryp, qalǵan júkti alyp kelýge týra kelip tur. Kórdiń be, oılamaǵan jerden saǵan kezdeskenimdi. Óziń qalaısyń? Rabıǵa she? Aman-esen be? Balalar jigit bolǵan shyǵar?

— Erjan, seniń de kóp nárseden habaryń joq eken. Men de «represıaǵa» túskem. Áıteýir, sottalmaı, aqtalyp shyqtym. Sonyń kesirinen Rabıǵa eline ketip qalǵan. Balalar oqýda.

— Taǵy ne deıdi? Ýaqyt degen qandaı, a?! Ómir degen jantalas, alasapyran eken ǵoı!

Árıne, Ereke! Búkil ómiriń óziń oılaǵandaı bolyp, kóńilińnen shyǵa berse, onyń nesi qyzyq?

— Durys aıtasyń, Sabyr! «Kóreshegińdi kórip baryp, kórge kiresiń» degen bar ǵoı. Sol kóreshegimizdi kórip kele jatyrmyz da. Men ómirimniń eń qyzyq kezeńi — Almatydaǵy stýdenttik shaǵym eken. Keı-kezde sol kúnderdi jıi esime alamyn!

Onyń bul sózi Erjannyń aýyldasy, meniń stýdenttik dosym, bir páterde birge turǵan Ámirdi esime túsirdi. Sodan soń:

— Meniń Ámir dosym qalaı? Odan ne habar bar?-dedim jalma-jan.

— Ámir aman-esen! Úlken uly Qanat úılengen, jaqynda toıy boldy, bárimiz bardyq, jaqsylap ótkizdik. Sabyr, eń qyzyǵy «Ámirdiń qudaǵıy kim demeısiń be?». Úsh uıyqtasań da túsińe kirmes edi.

Erjan-aý, adamnyń taǵatyn taýyspaı, bilseń — aıtpaısyń ba?!

— Qudaǵıy Meńgúl! KazPI de oqyǵan qyz she? Iá, ıá, sen ǵashyq bolatyn Meńgúl!

— E, qoıshy! Seniń taǵy bir qyljaǵyń da!

— Shyn aıtamyn! Kádimgi Meńgúl!

— Meńgúl qaıda, biz qaıdy? Biz Tarazdamyz, Meńgúl bolsa Almaty túbegindegi Qaraqastekten.

— Oý, sen bilmeıdi ekensiń ǵoı, Meńgúl osy Tarazda. Pedınstıtýtta kafedra meńgerýshisi. Kúıeýi qurylys ınstıtýtynda sabaq beredi. Ǵylym kandıdaty. Doktorlyqty jazyp júr.

— Al, maqul. Ámir she? Ámir qaıda? Qaıda isteıdi? Qalbúbi she? Balasy she? — dep tańǵalǵanymnan ne senerimdi, ne senbesimdi bilmeı, qaıta-qaıta Ámirdi, áıeli Qalbúbini, balalaryn suraı berippin.

— Ámir de, Qalbúbi de, balalary da osynda. «Kerýen» degen mekemeniń qasynan otyn bazasyn ashqan, soǵan jan-jaqtan vagon-vagon kómir ákelip, sol kómirdi elge satady.

Erjannyń áńgimesin qulaǵy shalǵan ózi túsiretin KAMAZ aıdaıtyn jigit bolýy kerek, áńgimege aralasty.

— Aıtyp turǵandaryńyz myna «Kerýendegi» Ámir me? Ia ol kisiniń kómirin bazaǵa, bazadan aýyldarǵa, tipti Qyrǵyzstanǵa deıin talaı ret tasydyq qoı. Ol kisini bilemiz, keremet jigit Sabyr kóke! Erekeńniń aıtyp turǵany ras.

— Joq oǵan senemin ǵoı. Ol óte pysyq jigit. Stýdenttik kezdiń ózinde kózge túsken. Naǵyz «segiz qyrly bir syrly» jigit bolatyn ózi sportsmen, ózi ánshi, ózi kúıshi edi. Qoǵamdyq jumysqa da belsene aralasqan jigitterdiń biri ǵoı.

— Meniń tańqalyp otyrǵanym — Meńgúlmen qalaı quda bolǵany. Iapyrmaı, bul taǵdyr pálen jyldan soń, qaıta kezdestiredi dep kim oılaǵan. «Taý men taý kezdespeıdi, adam men adam kezdesedi» - degen osy da.

— Sabyr, qyzyq ekensiń. Sen Meńgúl emes, áli Ámirmen de kezdesken joqsyń, sonsha tolqyǵanyń ne? — dep Erjan jymıa tústi.

— Oý, kezdespegende endi nemiz qaldy?! Men endi esh jaqqa sandalmaımyn. Týǵan jerime keldim. Osy Tarazda turamyn, osy jerde qalǵan ǵumyrymdy ótkizemin. Sonda dál búgingideı dostarmen kezdesip aralasamyn. Ámir dosymdy taýyp alamyn. Sonda qudaǵıy Meńgúlmen kezdespegende kimmen kezdesemin. Al, onyń arǵy jaǵyn da Ámirdiń qudasy — Meńgúldiń kúıeýi she? Ol qandaı kisi eken? Árıne, túsinse jaqsy. Ámir men Qalbúbi she?! Mine, meni qınap otyrǵan osy.

— Qoı, Sabyr, aqyrzamandy ornatpaı! Meńgúldiń ózi de, kúıeýi de túsinigi mol, jandar. «Qymyzdy kim ishpeıdi, qyzǵa kim sóz aıtpaıdy» demekshi, jastyq shaqta ne bolmaıdy deısiń. Seniń bul jerde qandaı kináń bar? Alladan buıryq bolmaǵan soń sol da, — dedi Erjan.

— Meıli, Ereke, bárin ótken shaqqa jatqyzyp jatyrmyz ǵoı. Endi Ámir dosymnyń stýdenttik kezdegi este qalǵan bir oqıǵasyn aıtyp ber. Myna jigitter estisin. Bul jigitter shym-shytyryq oqıǵany jaqsy kórip tyńdaıdy. Sondaıyn tańdap aıtqyn.

Erjan qapelimde «Qaısysyn aıtsam eken» degendeı oınalyp qaldy. Sol eki arada mana sózge kirisken jigit:

— Sizderdiń dostaryńyzdy men jaqsy tanımyn. Bir kórgennen-aq myna kisi kezinde myqty sportshy bolǵan-aý, dene bitimi áli de sol qalpynda, bir qyrym artyq eti joq. Shamasy áli de sportpen aınalysatyn shyǵar! — dep oılaǵanbyz. Temeki de tartpaıdy.

— Iá, durys aıtasyń, temekini aýzyna alǵan emes.

— Sabyr, Shymkenttik Ámirdi bilesiń ǵoı?! — dedi manadan beri oılanyp turǵan Erjan jerden jeti qoıan tapqandaı.

— E, bilmegende. Seıitbekov Dáýlettiń tobynda oqyǵan. Erkin kúresten sport sheberi edi ǵoı. Boıy Aralbekov Ámirden sál alasa bolǵan soń ony «Kishkentaı Ámir» deıtinbiz nemese famılıasymen ataıtynbyz.

— Sol «Kishkentaı Ámir» bar, men, Ámir Aralbekov dosyń, Baltbaı Oqshantaev bar: — Cen ol kezde Grýzıaǵa jarysqa ketkensiń, bárimiz, aıtpaqshy Baltabaıdy bilesiń ǵoı?

— Árıne, bilemin. Aqtóbe oblysynyń Shalqar aýdanynan bolatyn. Ózi sambodan sport sheberi edi.

Ia, biledi ekensiń ǵoı, sol bárimiz jarysqa bara jatqan Dáýlet Seıitbekovti,dál qazir qaı qalaǵa ekenin esimde joq, áıteýir Qazaqstannyń bir qalasyna birinshi Almatydan shyǵaryp salyp, troleıbýs kútip aıaldamada turǵanbyz. Aıaldamada bizden eresekteý jigitterdiń mańyndaǵy qyzdarǵa qyrǵıdaı tıip turǵanyn baıqaǵanbyz. Sol arada álgi qyzdardyń arasynan bireýi Aralbekov Ámirmen shúıirkelese ketkeni. Aıaldamaǵa 30-shy avtobýs kelip toqtap, qyzdar ishke eneıin dep edi, álgi jigitter qoldarynan shap berip, jiberetin emes. Bir-eki qyz ǵana avtobýsqa minip úlgerdi.

Olar júrgizýshige ótinish aıtyp, avtobýsty toqtatyp qoıdy. Al, qurbylary jigitterden bosana almaı álek. Ámirdiń tanys qyzynyń da qolynan bir jigit tas qyp ustap alǵan. Osyǵan shydamaǵan Ámir:

— Jigitter uıat bolady, jiberińder! Avtobýstan qalyp qoıady, jiberseńdershi, — dedi daýystap. Soǵan namystandy ma bireýi Ámirge qatty sóz aıtty. Sol-aq eken, qatty sóz aıtqan jigittiń aıaǵy aspannan kelip, sereń ete qaldy.

Ámirdiń qalaı urǵanyn, qalaı sereń etkizgenin baıqamaı da qaldym. Baltabaı da, «Kishkentaı Ámir de», burynnan nysanaǵa alyp qoıǵan bolýlary kerek, jańaǵy myqtysynyp turǵan tórt-bes jigitteriń kózdi ashyp jumǵansha jerde sulap jatty.

Bizdiń jigitter qyzdardy avtobýsqa mingizip jatqanda aıaldamada turǵan orysy bar, qazaǵy bar búkil jurt:

— Jaraısyńdar, jigitter. Mundaı buzaqylarǵa sol kerek! — dep rızashylyǵyn bildirip shýlap qoıa berdi. Jerde jatqandarǵa eshkim jaqyndaǵan da, jolaǵan da joq. Osy kezde «Balalar, mılısıa! Qashyńdar!» degen daýysqa jalt qarasam, eki-úsh mılısıa, jańaǵy jerde jatqannyń bireýi esin jıyp, qaıtadan Ámirlerge tura umtylmasy bar ma? Mılısıanyń bireýi kelgen boıy, kishirek bolǵan soń «kishkentaı Ámirge» bas salyp edi, ol sál otyryńqyrap, tizeni búger-búkpes qalypqa keldi de, mılısıańdy belinen qapsyra qushaqtaǵan boıy jarty aınalyp, óziniń keýdesinen asyra kótergen mılısıonerdiń aıaǵy aspannan kelgen kezde, qasyndaǵy qoqys salatyn beton qorapshaǵa basyn tyǵa saldy.

Aıaldamadaǵy el qyran-topan kúlkige batty. Arasynda bireýleri «Sol kerek! Saýap boldy» dep jatyr.

Baltabaı men eki Ámir bir-birine arqasyn berip úsh burysh jasaı otyryp, úlken jolǵa qaraı yǵysa urys salyp barady. Tóbeles tártibi qorǵanys tásiline kóshken sıaqty. Óıtkeni analar kóp. Mılısıoneri bar, basqasy bar, qoqys qorabyndaǵysynan basqasynyń ózi jeti-segiz. Bir qyzyǵy Ámirler qolmen uryp tóbelesip jatqan joq, tek aıaqtary ǵana qımyldaıdy. Ámir men Baltabaıdyń ekeýiniń de aıaqtary uzyn. Qarsylastaryn aıaq jetedi-aý degen jerge jaqyndatyp alady da, keýde, bas, qulaq-sheke, jaq-tusynan aıaqtaryn sart etkizedi. Anaý jerge jalp ete qalady. Iapyr-aı, aıaqtaryn kótergende ózderiniń basynan asyp ketedi eken. Kádimgi janynan shoqpar ne bolmasa soıyl sýyryp alyp, perip qalǵan sıaqty.

Arasynda qarsylastary qaptap kelip qalǵan kezde «Kishkentaı Ámir» Baltabaı men Ámirdiń ıyǵyna súıenip kóterilgennen-kóterilip baryp qatar kelgen ekeýin eki aıaqpen teýip qulatqanyn kórseń:

Áp-sátte qarsylastarynyń bes-altaýyn sulatyp salǵanan keıin-aq óńmendegenderdiń qarqyny báseńdep qaldy. Bul kezde bizdiń jigitter úlken jolǵa da shyqqan edi. Sodan úsheýi kele jatqan taksıdiń aldyna qol ustasqan kúıi tura qalyp, eriksiz toqtaýǵa májbúr etti. Ol toqtar-toqtamasta áı-sháıǵa qaramaı, esikterin apyl-ǵupyl ashyq taksıge otyryp kete bardy.

Júrip bara jatqan taksı sál irkildi de, ashylǵan terezeden Ámir:

— Erema! Sen eshteńe kórgen joqsyń! Biz qutyldyq! Tez ket! — dep aıqaılady. Ary-berisi bes-alty mınýttyń ishinde aınaldyrǵan úsheýi oılamaǵan jerden bárin soqqyǵa jyǵyp, ózderi túk bolmaǵandaı taksımen ketkenine ań-tań bolyp men qaldym.

Aıaldamadaǵy adamdardyń bári gý-gý áńgime etip jatyr. Ámirlermen turǵanymdy kórgen bir-eki kisi:

— Seniń tanysyń ba? Seniń jigitteriń be? Sportshylar ǵoı deımin!-dedi meni áńgimege tartyp. — Bular endi qyzdarǵa tıispeıtindeı bolǵan shyǵar!

Osylaı áńgimelesip turǵanymyzda mılısıanyń ÝAZ mashınasy kelip, onshaqty adamdy salyp Oktábr aýdandyq ishki ister bólimine alyp keldi. İshinde men de barmyn.

Kelsek manaǵy taıaq jegenderdiń bári otyr Ásirese «Kishkentaı Ámir» qoqys qorabyna laqtyrǵan mılısıonerge janym ashyp ketti. Betten bet joq, qabaǵy jarylǵan, túrin adam ajyratyp bolmaıdy, qan-josa. Onyń eshteńe aıtýǵa shamasy kelmegen soń aýrýhanaǵa jóneltti.

Qalǵandaryn tergeýshi tergep jatqanda bizdiń túsingenimiz álgi qyzdarǵa tıisken bes-alty jigit KazGÝ-dyń sońǵy kýrsynda, zań fakúltetinde oqıdy eken. Tájirıbeden ótip júrse kerek. Mılısıonerlerdiń janushyra kómekteskeni sodan eken.

Aqyry kezek bizge keldi:

— Olar kimder? Qaıda oqıdy? Qandaı jaqynyń?

— Bilesiń be? Tanısyń ba? Qaıdan keldińder? — dep aty-jónimizdi jazyp, suraqtyń astyna alyp meni de tergeı bastady.

Men de aldymdaǵy jaýap bergen kisiler sıaqty «Bilmeımin, tanymaımyn, avtobýs aıaldamasyna kelgen boıym edi, tóbelesti tipti kórgen de joqpyn» dep tandym olardyń túrlerin jyǵa tanymaıtyndaryna kózim jetip.

Aqyry ári-surap, beri surap 2-3 saǵatta keıin bárimizdiń meken-jaıymyzdy alyp, qoıa berdi. Men taǵy da qýlyq jasadym, Meken-jaıymdy suraǵan kezde «Taldyqorǵan oblysynanmy. Úshtóbeden keldim. Jambylǵa qaraı ápkemdikine ketip baramyn. Qujattarymdy almappyn, — dep aty-jónimdi de basqasha aıtqan edim. Bir jaǵynan «Taldyqorǵanǵa suraý salmasa bolar edi» dep záre-qutym da qalmady. «Ózderiń tájirıbeden ótip júrsińder, endi ózderiń aınalysyńdar! Sender... qylmysqa, buzaqylyqqa jol bermeýdiń ornyna tóbeles shyǵardyńdar!-dep ózderine túıilip, kiná taqty.

— Mine, bir kezde osylaı da bolǵan! — dep Erjan áńgimesin aıaqtady. Tyńdaýshylardyń ishinen mana Ámirdi tanımyn degen jigit:

— Báse, tegin kisi emes ekenin bilgenmin! — dedi.

— Sabyr, barasyń ba? — dedi osy kezde Erjan. Men qapelimde túsinbeı:

— Qaıda, qaıda baramyz? — dedim qarsy suraq qoıdym.

— Dosyńa — Ámirge! Men sol Ámirlerge baramyn! Júr ala keteıin. Myna jerde sharýanyń reti kelmeıin! — dep tur. Olarda da KamAZ bar. Yńǵaıy kelse sol Ámirge qolqa salaıyn.

Zaǵıpanyń qonaǵasyn, jetisin ótkizgende otyn-sý tasıtyn kólikpen qamtamassyz etip, basy-qasynda bolǵan da, sońǵy saparǵa shyǵaryp salǵan da ózi edi. Sabyr, sen syrtta júrgen soń kóp nárseden habaryń joq qoı. Ámir esh ózgermegen. Qansha qıyndyq kórip, qyzyl ımperıanyń solaqaı saıasatymen jala jabylyp qıanǵa aıdalsa da moıymaǵan. Qaıta shyńdala túsken.

Olaı deıtinim:

— Ámir ekeýmiz toǵyz aı boıy tergeý oqshaýlaýyshynda birge otyrdyq. Bul sonaý 1983 jyly edi. Andropov bılik qurǵan jyly ǵoı. Bizdiń qasymyzda nebir jaýapty qyzmette istegen adamdar da boldy. Barlyǵy da kúdik týǵyzǵandar. Bárimiz de jalǵan jala, ótirik aryz boıynsha tekserilip, tergelýdemiz.

Ámirdiń aqynjandy ekenin jaqsy bilesiń. Sol Ámirdiń túrmede jazǵan mynandaı óleńi bar. Osy óleń shýmaqtarynan-aq onyń qandaı jalamen qapasqa túskenin bilesiń...

Qyrandaıyn sharyqtaǵan kóktegi,
Sezgen júrek jyr shýmaǵyn tók dedi.
Jyr joldary shýmaq bolyp tógildi,
Qara — nóser jaýyndaı bop kóktemgi.
Saý adamnan júzi qara jasady,
Jala japsa kim bolsa da sasady.
Shalys baspaı, sap-saý júrgen adamdy,
Alyp kelip abaqtyǵa qamady.
Jala degen aýyr sóz ǵoı qashannan,
Jalaqordyń qanjarynan qashalǵan.
Áýmeserdiń qolyna ol túskesin,
Qaımyqpastan «shash al» dese «bas alǵan».
Qylmysker bop týa ma eken adamdar?
Ondaı oıdan aýlaqpyn men jarandar!
Túsindire alam ba men shyndyqty,
Kezdestermep edim mundaı sumdyqty.
Shamam kelse túsindirip kóreıin,
Eń bolmasa jan-joldasym sen uqshy!
Deı almaımyn men ózimdi «suńqarmyn»,
Ne bolmasa «tuıaǵymyn tulpardyń».
Kelgennen soń iz qaldyrý ómirge,
Boryshy ǵoı ár sanaly urpaqtyń!
Taýyp ótkiń durys ómir ótkelin,
Bilmeı qalma ómirińniń ótkenin.
Taıyz bolyp kóringenmen keı jeri,
Keship kórseń máńgilikke ketkeniń.
Qoldan keler áreket joq jatyrmyz,
Túrme degen aty qandaı qadirsiz.
Halyq sóz ǵyp dushpan kúler — amal ne?!
Namys órtep ólýge ázir otyrmyz!
KPZ-da jatyrmyz biz san adam,
Jan túrshiger qorlyqqa da shydaǵan.
Aýa jetpeı dem tarylyp, qapa bop,
Adamdardy kózim kórdi jylaǵan.
Bala shaǵa eske túser úıdegi,
Eske túser tirlikteri kúndegi.
İshiń jylap, et baýyryń eljirep,
Qıyn eken bir aınalǵan jaqsylyqtyń kelmegi.
Kóz aldymda erkelegen kezderi,
«Áke!» - degen janǵa jaıly sózderi.
Balalardy saǵyndym ǵoı qaıteıin,
Shynymdy aıttym, maǵan eshkim senbedi,

— dep Erjan Ámirdiń abaqtyda jazǵan óleńin jatqa oqyp berdi.

Áne-mine degenshe «Kerýen» ashyq aksıonerlik qoǵamyna da jetip keldik.

Kire beriste otyrǵan kúzetshiden Ámirdi surap edik:

— Ol kisi jańa ǵana shyǵyp ketti!-dedi ol. — Jarty saǵat shamasynda kelemin! Maǵan kelgen kisiler kúte tursyn!-degen. Kúte turyńyzdar! Qazir kelip qalar.

— Aqyry keldik, jolyǵyp keteıik, aman-saýlyǵyn bilip, sálemdeseıik. Sen de yńǵaıy kelse sharýańdy birjolata tyndyryp ket, — dedim Erjanǵa. Ol da aqyry kegennen keıin jolyǵyp ketetin yńǵaı tanytty.

Ár áńgimeniń basyn shalyp, ótken-ketkendi eske túsirip turǵanymyzda osydan 14-15 jyl buryn KamAZ-ben qazirgi Atyraý oblysyna, Qulsary, Jańaózen arqyly Aqtaýǵa barǵan saparym eske oraldy. Osy «Kerýen» ol kezde ATEP bolyp atalatyn. Sol Qulsaryda KamAZ-ymnyń motory ketip, qıanda jalǵyz qalǵan kezimde osy ATEP-ta bastyq bolyp isteıtin Shahzada Tólentaev degen kisi «Sarbaraqtyń» turǵyny Mýhın Anatolıı degen motor jóndeýshige tikeleı tapsyrma berip, jınatyp bergen edi.

— Aınalaıyn, inishek, elden jyraqta saparda júr ekensiń ári jerles boldyń, bul jaqtyń jolyn kórdiń ǵoı, mashınany jep qoıady. Basqasyn qoıǵanda bir «Jalǵyz senimiń — astyńdaǵy kóligiń».

Bizde Aman degen agregatshy bar, men tapsyrma berip qoıdym. Motoryńdy bitken soń, soǵan baryp kóligińniń júris bóligin kórsetip, kerek bolsa aýystyryp al. Men ózim de syrtta saparda kóp bolyp jolaýshylyq ómirdi bastan keshken adammyn. Búgin Jańaózenge qaraı salynyp jatqan jol qurylysyn kórip, erteń osy ýaqytta kelip qalarmyn. Balalyq jasap, men kelmeı ketip qalma! Qysylmaı kerek jaraqty aıt! Qoldan kelgen kómekti aıamaımyz! — dedi Shahzada aǵaı.

— Iapyrmaı, osyndaı da adam bolady eken úsh qaınasa sorpam qosylmaıdy. Bir kórgennen aǵynan jarylyp, adamgershilik tanytqanyn qarashy! — dep ań-tańmyn.

Tegi, Ereke, qol ushyn bermese de bir aýyz aıtqan jyly sózin kóńilim marqaıyp, tóbem kókke jetkendeı áser alyp qanattanǵanymdy aıtsań. Ol jaqtyń qazaǵy shart ta shurt keledi ǵoı. Sondaı ortada kóńilim jabyrqap júrgende Shahzada aǵanyń baýyrmashyldyq tanytqany máńgi este qalyp, keıin de talaı jerdi aralap júrip, Shahzada aǵanyń jyly sózin saǵynǵan kezderim boldy.

Myna «Kerýenge» de bir qudaı aıdap keldi-aý deımin. Ol kisi osynda isteı me eken? Biraq odan beri talaı ýaqyt ótipti ǵoı. Kúnde ózgerip jatqan zaman. Degenmen Ámir kelse surastyryp Shahzada aǵaıdy tapsam, jolyǵyp, kórisem, dep ańsarym aýyp turǵany. Myna Ámirdiń de keshikeni-aı, á?

Sózimdi bólmeı tyńdap turǵan Erjan baıaǵy ádeti boıynsha bir jymıyp aldy da:

— Sabyr, kókten tilegeniń jerden tabylady! Ámir dosyńnyń bul jerde qajeti shamaly. Ámir emes ol kisiniń habaryn menen-aq suraı ber.

Qýanyp ketken men bas salyp Erjandy qapsyra qushaqtaı alyp:

— Oı, Ereke, ras pa?! Aıtshy, qaıda? Shahzada aǵaıdy shynynda da jaqsy bilesiń be?! — dep jatyrmyn.

Erjan taǵy da bir jymıyp alyp:

— Bilgende qalaı? Ol kisi bizge týysqan bolyp keledi. Sen aıtqandaı-aq bizdiń Shákeń (Erjan Shahzada aǵaıdy solaı atasa kerek) 1960 jyly Ernazarda mektep — ınternatty bitirgen soń, sonaý Ýkraınanyń astanasy Kıevtiń Halyq sharýashylyǵy ınstıtýtynyń ınjener-ekonomıst fakúltetine túsedi. Sol ınstıtýt qabyrǵasynda oqyp júrip-aq búkil Ýkraınaǵa óziniń ánimen, tembr daýysymen tanymal boldy.

— Ol kisiniń án salatyn da óner bar ma edi? — deımin tańdanyp.

— Árıne! Tek qana ánshi emes, Shákeńniń myqty sportshy ekenin aıtsańshy.

— Ondaıyn da bilmeıdi ekem. Biraq Qulsaryda júrgende esimde qalǵan «ákem Tólentaı Ahmetuly seksenniń úsheýine kelip qaıtys boldy» dep edi. Sol kisiniń yńqyl-syńqyly kóbeıgen soń Aqkóldegi batpaqpen emdeıtin sanatorıaǵa aparyp emdetip júrgenmin. Kúnde tańerteń jumysqa barar aldynda bir, jumystan keıin, bir baryp turamyn. Qaıran ákem men barǵan saıyn rıza bolyp jatady. Sondaı kúnniń birinde ákem jatqan sanatorııdyń aýlasynda, ákemdi biraz adamnyń qaýmalap qorshap turǵanyn kórdim.

Áýeli seskenip qaldym. Tez-tez basyp jaqyndaı bergende ákemniń qońyr daýsyn estip kóńilim ornyna tústi. Sodan jaqyndap kelip, ákemniń áńgimesine men de qulaq túrdim.

«Sodan «qosh!» dep Magnıtogorskige bardym. Onda da bir top oshaqty júr eken. Kózderine túsip qalmaıyn dep, qashqannan qashyp elge keldim. Elde de jan-jaǵymnyń bári oshaqty. Bulardan endi qalaı qutylam! — dedim de Lenıngradqa tarttym. Barsam qorshaýda qalǵan qalanyń syrty da, ishi de qaraqurym bolyp qaptap júrgen oshaqty. Sol jerde 1945 jylǵa deıin biraz shydaıyn, — degen oıǵa keldim. Biraq shydamaı 1945-1946 jyldary Japonıanyń ataqty Kvantýn armıasyna qaraı yǵystym. Barsam onda da toly oshaqty. Odan beri biraz jyl ótti ǵoı. Endi dep myna sasyǵan batpaqqa kelsem munda da júr».

Ákem oshaqtyǵa kúıeý bolatyn. Qaıyndaryna aıtqan ázili ǵoı.

— Sóıtip, Ereke, elden jyraq — Mańqystaýda júrip Shahzada aǵaıdyń osyndaı bir áńgimesin esitkenmin.

— O-O! Bizdiń Shákeńdi bir áńgime emes, myń áńgime jatyr ǵoı. Óıtkeni ol elde kóp aralaǵan, kópti kórgen kisi. Qyzmet baby da soǵan saı boldy. Kıevtegi oqýyn bitirip kele sala Almatyda Avtokólik mınıstrliginde bas maman bolyp uzaq jyldar boıy qyzmet etti. Bertin kele elge jaqyndap, oblystyq avtokólik basqarmasynda qyzmette boldy. Qazaqstan avtomobıl joldary qurylysynyń teń jartysy bizdiń Shákeńniń qolynan ótti dese de bolady. Onyń osynaý qyrýar isterge qatysqanyn aıǵaqtaıtyn talaı-talaı marapattary bar.

Sondaı-aq Torǵaı oblysynyń Qıma, Jaqsy, Esil, Derjavın aýdandarynda birneshe jyl qatarynan astyq tasymaldaý jumysyn úlgili uıymdastyrǵany úshin alǵan marapattary da jetkilikti.

Osy kezde áýeli qylaýlap jaýǵan qar japalaqtaı bastady. Ústi-basyn qaqqylaǵan Erjan:

— Júr, Sabyr! Myna qar údetti ǵoı. Ámir kelgenge deıin kúzetshiniń bólmesine kirip otyra turaıyq! — dedi de áńgimesin júre jalǵastyrdy. — Sen Ámirdyń stýdent kezindegi ǵashyǵyn — Álpesh degen qyzdy bilesiń be?

— Bir qyzdy buzyqtardan arashalap, keıin oılamaǵan jerden kezdesip qalǵanyn, surastyra kele jerles bolyp shyqqanyn keıin ekeýi birin-biri súıip, jýyq arada úılenetin shyǵar degendi estigenmin.

— Estiseń sol ózi arasha túsken qyz «Dınamo» stadıonyndaǵy muzaıdynyn da kónkı teýip júrgen Ámirdi tanyp qalady da, vokzal aıaldamasyndaǵy oqıǵany aıtyp, Ámirdiń esine salady. Surastyra kelgende Ámir ekeýi bir aýdannan bolyp shyǵady. Aty Álpesh eken. Álpesh dese Álpesh edi!

— E-e! Bilem! Esime endi tústi. Ámir besinshi kýrsta Lýgovoı aýdanyndaǵy jylqy zaýytynda tájirıbeden ótip júrgende, aýyldas jigit Álpeshti aldap alyp qashyp ketken. Álpeshtiń dos qyzy Ámirge baryp estirtedi. Sodan Ámir sol jerdegi menimen birge oqyǵan, qysqy kanıkýlda júrgen kúrestiń maıyn ishken Jánibek Álibekovti jáne menimen bir topta oqyǵan Jumahan Abdýllaevty kezdestirip, artynan qýyp baryp alyp kelmekshi bolǵan áńgimesin de estigenmin.

— Sol habar aıtyp barǵan Álpeshtiń dos qyzynyń aty — Rysty. «Ketkenine on-onbes kún boldy. Biz de kesh esittik. Erteń Almatyǵa kelgende «Nege aıtpadyńdar?» dep renjimesin ári úıge qysqy kanıkýlǵa ketip bara jatyp, jolaı bolǵan soń aıta keteıin degenim edi, mundaı shataǵyńdy bilgende kelmes te edim, aıtpas ta edim. Qoı elde joq nárseni shyǵarma, uıat bolady, buıryq bolmaǵan soń amalyń joq!» dep Rysty basý aıtyp zorǵa toqtatypty.

— Bul áńgimeni de bilem, Jumahannan estigem.

— Ámirdiń baǵyna qaraı Qalbúbiniń kezdeskenin qarashy. Qalbúbi kezdeskenge deıin Ámir Álpeshin umyta almaı delquly kúı keshken edi ǵoı.

— Iá, Erjan, Ámirdiń eshkimge qosylmaı ózimen-ózi bólektenip, áýeli jattyǵýǵa da qatyspaı, tipti sportty da birjola tastaǵanyn, kerek deseń leksıaǵa da barmaı, jatyp alǵanyn da kózim kórgen. Tájirıbeden kelgende «Álpeshpen jıi aralasyp, habaryn bilmedińder, bas-kóz bolmadyńdyr!» dep bizge soıqan salǵany da esimde. «Ǵashyqtyń bir sáttik sezim ǵana... Sezimge erik berýge bolmaıdy» dep basý aıtsaq, bálege qalatynbyz.

Ámirdiń Álpeshke degen sezimi shyn mahabbatqa ulasqanyn, kóńili taza, nıeti aq, jany pák, kez-kelgenniń ýysyna túspeıtin, tek aqqýǵa ǵana tán mahabbattyń Ámirdiń boıyna daryǵanyn biz ol kezde qaıdan bileıik.

Bir kúni Seıitbekov degen jerlesimiz Ámirdiń bólmesine kelse japadan jalǵyz jatqanyn kórip «Keshki kınoǵa baraıyq!» dep qolqa salsa, Ámir úndemeıtin kórinedi. «Bıge baraıyq» dese de úndemeıdi.

Seıitbekovke serik kerek. Kınoǵa barý nemese kóshege shyǵý kerek. Ámirge ári aıtyp, beri aıtyp kóndire almaǵan soń:

— E-eı, Ámir! Sen tizeńdi qushaqtap, japadan jalǵyz qusa bolyp, kúıip jatyrsyń! Bul jaǵdaıyńdy bilip jatqan Álpesh bar ma? Ol rahattanyp baıynyń qushaǵynda jatyr! Men seniń ornyńda bolsam Álpeshtiń de baıynyń da basyn kesip alyp, ózim asyla salar edim. Nemese Álpeshke degen shyn mahabbatymdy dáleldeý úshin myna terezeden sekirip óler edim! — dep jigittiń namysyna tıetin sózdermen Ámirdi tıtyqtatsa kerek. Shydaı almaǵan Ámir tósekten atyp turyp, Seıitbekovti tepkiniń astyna alyp, ashý men yza kernegen qalpynda ekinshi qabattyń terezesinen sekirip ketedi. Abyroı bolǵanda aıaǵy synyp, qoly ǵana shyǵyp bir ólimnen aman qalady.

— Aıdarov Ámir ekeýmiz bir-eki kúnnen keıin Ámir jatqan jataqanaǵa kelgende jigitterden esitip, ári «Dostaryńdy ózderińniń páterlerińe alyp ketińder! Taǵy da Seıitbekov sıaqty qyljaqbastaryń júıkesin tozdyrsa, jazymǵa uryndyrar! — degen sózden soń Ámirdi úıge alyp kettik. Ámir bizden bir kýrs joǵary oqıtyn. Sodan oqýyn bitirgenge deıin Aıdarov úsheýmiz bir páterde turdyq. Ámirdiń ǵashyqtyq dertine urynǵany sonshalyqty qyzdarmen tanysý turmaq, bizge de qosylmaı japadan jalǵyz úıde qala beretin. Sóıtip rýhanı dıpressıaǵa ushyrady.

Instıtýtty bitirgennen keıin Ámir Jambyl oblysynyń Qordaı aýdanyndaǵy keńshardyń birine zootehnık bolyp bardy. Men bir jyldan keıin sol Ámir istep júrgen keńsharǵa jaqyn «Slavnoe» degen jerde bas zootehnık boldym.

Bizdiń «Slavnoe» mal sharýashylyǵynyń bas mal dárigeri Zanoha Aleksandr degen jigitpen Ámir jaqsy tanys eken. Sol arqyly meniń kelgenimdi esitip, Zanoha Aleksandrmen birge bizdikine kelgende áıeli Qalbúbimen, tanysqan edim. Sóıtip stýdenttik shaqtan keıin taǵy da aralasa bastadyq.

Biraq qarym-qatynasymyz uzaqqa barmady. Ámir bir jyldan soń Jambylǵa, men Torǵaı oblysyna kettim. Sodan qanshama jyl baılanysymyz úzilip, mine, taǵy da kezdeseıik dep turmyz. Bir sózińde Ámirdi nemereli boldy» dediń. Óziniń qansha bala-shaǵasy bar?

— Seniń Ámirmen kezdespegenińe jıyrma jyldaı bolǵan shyǵar. Bala-shaǵasyn bilmeýiń de múmkin. Eń úlkeni qyz bala. Esimi — Qarlyǵash. Qazaq ulttyq memlekettik ýnıversıtetinde aspırant. Odan keıingisi de qyz bala, aty — Aısáýle. Taraz memlekettik ýnıversıtetiniń zań fakúltetinde oqıdy. Kenjesi Móldir birinshi synypta — deı bergende qońyr qyzyl 099 markaly jeńil mashınadan kelip túsken jigit biz otyrǵan bólmege kirip sálemdesip bolǵan soń Erjan ony tanystyra bastady.

— Mine, Shákeńniń izbasary Erkin Tólentaev degen jigit osy. Osy biz kelip otyrǵan «Dáýren» jaýapkershiligi shekteýli seriktestiginiń prezıdenti. Bul jigit áli úılenbegen. Úıli-jaıly bolýǵa jumys basty bolyp, murshasy kelmeı júrgen shyǵar! — dep oılaımyz. Óıtkeni fırmasyndaǵy avtojóndeý sehy, qosalqy sharýashylyǵy, TMD elderiniń árbir qalasyna qatynap, júk jetkizetin avtomashınalary bar. Burynǵy Keńestik respýblıkalardy aıtpaǵanda Qytaı, Túrkıa, Iran, Irak, Arab memleketterimen de shart boıynsha jumystar júrgizýde. Bul jigit kóbine syrtta bolady. Biraq búgin oılamaǵan jerden kezdesip qaldyq qoı.

Erkinmen jaqynyraq tanysyp, sóıleskende jas ta bolsa, kópti kórgenin, óz isine ysylǵandyǵyn ańǵardym. Joǵarǵy bilimdi, mamandyǵy ınjener-mehanık eken. Byltyr prezıdentimizdiń jarlyǵyna baılanysty, óz tarapynan belsendilik tanytyp Almaty-Astana avtomobıl jolyn jóndep, qalpyna keltirý naýqanyna qatysyp ta úlgeripti.

— Iá, Erjannyń sóziniń de jany bar. Osynsha jumysty aqsatpaı, alyp júrýge de ýaqyt kerek. Shynynda da qyzben jýrýge ýaqyt qaıdan bolsyn!-dedim men de qaljyńǵa saıyp.

Japalaqtap jaýǵan qar burynǵydan da údeı tústi.

— Myna qar osy qarqynmen tań atqansha jaýa berse jaqsy bolar edi!-dep terezeden jaýǵan qardy qyzyqtap turǵan Erjanǵa:

— Nesi jaqsy bolady? Qys áli bastala qoıǵan joq qoı, Ereke. Qystyń bastalýyna áli jarty aıdyń júzi bar emes pe?-degen Erkinniń sózine Erjan:

— Joq! Jo-oq, Erkin! Qazir dál ýaqyty. Der kezinde jaýyp tur. Áıtpese ánekúngideı qara sýyq jaqsylyqqa aparmaıtyn. Endi bir, bir jarym apta turǵanda kúzdik bitkenniń bárinen aıyrylatyn edik. Endi qorqynysh joq. Kúzdik bıdaıdy myna qar jaqsy japty, kúzdikti endi úsik ala almaıdy.

Osylaı áńgimemiz endi qyzyp, jaýǵan qardy terezeden qyzyqtap turǵanymyzda esik ashylyp, ústi-basy appaq bolyp kópten kútken Ámirimiz de keldi. Bólmege kirip, ústi basyn qaǵyp turyp kózi maǵan túsip ketti.

—Ýa! Myna Sabyr ǵoı! Qaıdan júr bul? Qaıdan júrsiń deımin! Qaı qudaı, qaıdan aıdap keldi!? Mássaǵan! Qansha jyl kórispedik? Qanshama ýaqyt ótti!

Ekeýmiz bir-birimizdi qapsyra qushaqtap, jarysa aman-saýlyǵymyzdy bildirip jatyrmyz, «Qaıdan! Qaıdan júrsiń?! Qaıdan taptyń?! Úı ishi qalaı?! Bala-shaǵa aman ba?! Kimmen júrsiń?!» dep ol suraı berdi. Meniń kútpegen jerden kelgenime me, joq, álde, kópten kezdesip, kórispegenniń áseri me qaıta-qaıta suraýyn qoıýmen boldy. Mán-jaıdy aıtyp jatqan Erjannyń Sózine ne senerin de, ne senbesin de bilmeı, dal bolǵan Ámir «ıá Erjannyń aıtyp otyrǵanynyń bári ras» dedim.

— Oıpyrmaı! Biz esitken joqpyz! Ózińdi kórip turǵanym osy ǵoı. Áıteýir árkimnen «Aman-esen, Soltústik Qazaqstanda júr nemese Reseıden birge keldik, Ózbekstanda kezdestik degendi estımiz. Aqyry Ózbekstan túbińe jetipti. Oqasy joq, bir amalyn tabarmyz. Qardyń jaýyp turǵany mynaý. Mynandaı aýa-raıynda jolǵa shyǵýdyń ózi eki talaı ǵoı. Onyń ústine Erjannyń aıtýyna qaraǵanda kóligiń sheshilgenmen, júgiń daıyn emes kórinedi. Tórt-bes kún osynda bolatynǵa uqsaısyń. Men endi jarty saǵat shamasynda bosaımyn. Ári Erjannyń sharýasyn bitireıin. Sodan soń ekeýmiz bizdiń aýylǵa — Amankeldige tartamyz.

— Eı, Ámir! Qaı Amankeldige? Onda ne isteımiz? Qardyń borap turǵany mynaý, seniń neni meńzep turǵanyńdy asa túsine almadym.

— Áste saspa! Men qazir kelemin bárin túsinesiń! Men jarty saǵattan kóp keshikpeımin, eshjaqqa ketip qalma! — dedi de, jigitterge qarap ázil-shyny aralas: «Myna dostan aıyrylyp qalmańdar! Bastaryńmen jaýap beresińder!» dep ketti.

Men ań-tań bolyp otyrǵan jigitterge qaradym. Shynynda meniń eshteńeni túsinbegenimdi sezgen jigitterdiń bireýi:

— Dosyńyzdyń ádetin bilmeýshi me edińiz? Búgin alǵashqy qar jaýyp tur. Jylda birinshi qar jaýǵanda ol ańǵa shyǵady.

Men odan saıyn túsinbeı dal boldym.

— Myna Ámiriń qyp-qyzyldyń ózi eken ǵoı! Osyndaı boranda qaıdaǵy ań? Ańǵa kún ashyqta, jer qarada shyǵýshy edi. Túkke túsinsem buıyrmasyn!-dep jigitterge qarap edim, olardyń bireýi:

— Aǵa, bular qolǵa myltyq alyp, «Vezdehod» mashına minbeıdi. Qolyna búrkit alyp ne bolmasa qarshyǵa alyp, astyna jaramdy at minedi, sońyna qumaı tazy ertip, qansonarǵa shyǵady.

Men «Qansonar» degen sózdi esikten soń esime Ámirdiń sonaý stýdenttik shaqtaǵy áńgimeleri tústi.

Sol kezdiń ózinde Ámir «jylqy kútimi úlken ǵylym. Máselen ár túrli ulttyq oıyndarǵa saı attyń baptaýy da aspan men jerdeı! — dep otyrýshy edi. Sondaı-aq, qusbegilik nemese salbaýryn týraly da kóp aıtatyn. Biraq ol kezde kóńil aýdarmaǵandyqtan ba, Qusbegi, salbaýryn týraly kóp áńgimeleri este qalmapty.

Osylaı ótken kezderi eske túsirip, oı eleginen ótkizip otyrǵan kezde kirip kelgen Ámir:

— Áste saspa! Men sharýalarymdy biryńǵaı ettim. Endi alańsyz aýylǵa — erteńgi qansonarǵa attanamyz! — dedi.

Ámirdiń aýzynan birinshi ret «Qansonar» degen sózdi estı sala:

— Manadan beri ańǵa shyǵamyz, ańǵa shyǵamyz!» degenshe qansonarǵa shyǵamyz dep bir-aq aıtpaısyń ba? Qysqa da nusqa da bolatyn, — dedim ádeıi.

— Sabyr, myna tógilip jaýǵan qar toqtaǵannan keıin naǵyz qansonar bolatynyn biledi ǵoı dep oılap edim, — dep ol aqtala ketti.

— Al, Ámir kettik onda, basta alǵa! Qansonar degen sózdi esitkenim bolmasa buryn-sońdy qatysyp kórgen joq edim. Báribir tórt-bes kúnsiz jolǵa shyqpaımyz. Barsam — baraıyn.

Otalyp turǵan «Aýdı-100» avtomashınasyna meni otyrǵyzdyda qalanyń syrtyndaǵy «Mal bazary» baǵytyna qaraı tartty. Odan arǵy baǵytymyz Ámirdiń aýly Amankeldi. Amankeldige deıin 120-130 shaqyrym. Tobyqqa deıin jaýǵan qardy ázirge mashına sezip kele jatqan joq. «Osy qarqynmen júrip otyrsaq bir-bir jarym saǵatta aýylǵa da jetip baramyz» dep qoıady Ámir. Bir kezde ol maǵan bir qarap aldy da yńǵaılanyp otyrdy. Áńgime bastardaǵy ádeti edi bul.

— Ákem Aralbek búrkit, qarshyǵa ustaǵan kisi edi! — dep bastady ol áńgimesin. — Ekeýmiz talaı ret osyndaı qansonarǵa shyǵyp, ańǵa búrkit salyp, talaı ret tamashalaǵan edik. Shirkin, búrkit degen qus qustyń qasıettisi — ǵoı. Bizdiń aýyl qumnyń jıeginde. Ol kezde sondaı 50-60 jyldyq eń bıik sekseýilge uıa salady da eki búrkittiń balapanyn bir túlek, eki jastaǵysyn ekinshi túlek dep ataıdy. Bir túlekke qaraǵanda, ekinshi túlekti qolǵa úıretý qıyn bolady. Sondyqtan da kóbine birinshi túlekti izdep sony alýǵa tyrysatynbyz.

Ákemmen balapan alýǵa da talaı ret birge barǵan edim. Maýsymnyń basynan bastap, balapan alýǵa kirisetinbiz. Búrkittiń balapanyn alýǵa mindetti túrde eki adam kerek. Balapannyń uıasyna shyqqan adamǵa túspes úshin ekinshi adam ana búrkitti uzyn quryqtyń ushyna jelbireýik baılap úrkitip turady.

Ylǵı da balapan alar kezde ákem ana búrkitti álgi aıtylǵan tásilmen úrkitip turatyn da men sekseýildiń basyna shyǵyp uıadan balapan alýshy edim. Úıge alyp kelgen balapandy tuǵyrǵa otyrǵyzady. Túzdegi jaǵdaı men úı jaǵdaıynyń aıyrmashylyǵyna baılanysty, birneshe kezekte jarty kún, bir kúnge deıin ashyqtyrady. Bul tásildi «Tazalandyrý» ne bolmasa «ishin tazartý» dep ataıdy. Jarty kún, bir kúnge jýyq ashyqqan qusqa taza júndi sýlap kómekeıine tyǵyp jiberedi. Jún ishki qurylysyn tazalap shyqqanan keıin qusty «Aq jemge» otyrǵyzady. «Aq jem» degenimiz sýǵa salynǵan jas et. Qustyń tamaǵynda tuzdalǵan et múlde bolmaıdy. Etten basqa tamaq berilmeıdi. Ettiń ózin de ylǵı jas kúıinde beredi. Ár tamaqtandyrǵan saıyn qusqa, «Popa!» «Popa!» dep otyrady. Tamaqtanýǵa táýligine úsh ret bir mezgilge daǵdylandyrady. Jıyrma kún ýaqyt shamasynda tuǵyrǵa daǵdylanyp, «Popa!» degenge úırengennen keıin tomaǵa kıgizedi.

Jaz, kúz boıy qusty baptap kúzdiń sońǵy aıynda shyrǵa tartady. Búrkitti qoldan istegen ańǵa túsirip úıretedi. Shyrǵany uzyn jip baılap bir adamǵa tartqyzady da búrkittiń tomaǵasyn sheship jiberedi. Shyrǵaǵa túsken búrkitke «Aıt! Aıt!» dep, etti shyrǵanyń astynan berip daǵdylandyrady. Qys boıy at ústinen ushyryp, ózine shaqyryp, qaıta qondyryp úıretedi. Qystaı babynda bolǵan qus semirip ketedi. Aryqtatý úshin qusty qaıtadan «Aq jemge» otyrǵyzady. Sodan babyna kelgen qus úı jaǵdaıyna, ıesine úırenip shaqyldap turady.

Úıretý kezeńinen ótken qusty qansonarǵa daıyndaıdy. Qansonarǵa shyǵatyn kúni qustyń uıyqysyn alady. Kerilgen arqanǵa qondyryp uıyqtatpaı shyǵady.

Al, qarshyǵany búrkit sıaqty balapan kezinde ustamaıdy. Ushyp júrgen saqa qarshyǵany-aq kún ilgeri qonaqtaǵan jerin ańdyp júresiń de tún mezgilindi shyraq jaǵyp, baryp, ushyp ketpes úshin ony kóz aldyna taqap ustaıdy. Sol kezde ekinshi adam artqy jaǵynan baryp ustap alady.

Qyrkúıek aıynda qarshyǵa keletin mezgilde tórt buryshty tor qurady. Tordyń ishine taýyq baılap qoıady. Qarshyǵa búrkit sıaqty tóbesinen túspeıdi. Janynan topshymen urady. Toraǵashtaryn ilekerlep bos qoıǵandyqtan olar tez qulaıdy da, qarshyǵany tor jaýyp qalady. Tamaqtandyrý tásili de búrkittikindeı bolady. Qarshyǵanyń da birinshi túlegi — qyzyl qarshyǵa qolǵa tez úırenedi. Ekinshi túlek — Kók qarshyǵany baýlý qıynǵa soǵady. Sondyqtan kóbine qyzyl qarshyǵany ustaýǵa tyrysady. On bes, jıyrma metr aıaq baý baılap. «Popam!» dep qoıyp, 10-15 metr aıaq baýmen jiberip, keri tartyp qysqartyp otyrady. Tún ortasynda turyp sylap-sıpap qoıady. Ańǵa salarda búrkit sekildi arqan kerip, uıqysyn alady.

Qyzdy qyzdy áńgimemen Ámirdiń aýyly — Amankeldige de kelip qalyppyz. Aýylǵa kire beristegi «Amankeldi aýyly» degen taqtaıshaǵa kózim tústi de, osydan jıyrma alty jyl buryn oqý bitirip, Qordaı aýdanyndaǵy «Slavnoe» aýlyna jas maman bolyp barǵanym esime tústi. Ol kezde Qordaı aýdanynyń birinshi hatshysy Baıqoshqarov Berden Baqoshqaruly edi. Onyń osy aýyldyń túlegi ekenin ekiniń biri bile bermeıtin shyǵar. Bilse de Qordaı aýdanyn kótergen isker azamat, iri uıymdastyrýshy retinde jáne «Segodná Kordaıa ı zavtra Kordaıa» atty eki tildegi kitabynan bilgen shyǵar.

Mine, sol kisiniń kelip, kindik qany tamǵan jerin óz kózimmen kórgenime ishteı qatty qýandym.

Berden Baıqoshqarovty, basqa da uly tulǵalardy dúnıege ákelgen qasıetti jerdiń áli de halqynyń kóptegen ul-qyzdarynyń esimin egemen Qazaqstan tarıhyna qaldyratynyna eshkimniń de daýy joq shyǵar.

Aýyldyń arǵy basyndaǵy úlken úıdiń aldyna kelip toqtadyq. Kúni boıy jaýǵan qar biraz saıabyrsyǵan sıaqty. Mashınanyń daýsyna tóbeti bar, tazysy, dúbarasy bar birneshe ıt jarysa úrip, jetip kelgenimen Ámirdi kórip:

— «Ie, ózimiz eken ǵoı»-degendeı basylyp qaldy.

Úıden shyǵyp bizge qaraı qarsy júrgen kisini Ámir amandyq, saýlyqtan keıin:

— Meniń úlken aǵam. Áke ornyna — áke, aǵa ornyna — aǵa bolǵan İlen degen kisi osy bolady! — dep tanystyrdy da taǵy bir áńgimeniń shetin shyǵardy. — Meni qusbegi ónerine ákemnen keıin baýlyǵan osy kisi. Men ákemnen erte qaldym da, osy İlen aǵanyń tárbıesinde boldym.

Eldiń aıtýyna qaraǵanda ákem Aralbektiń ákesi Qystaýbaı bul Qusbegilik ónerin dosyń Erjannyń úlken atasy Moldabekten úırense kerek. Mine, qazaqqa tán ulttyq kásipti urpaqtan-urpaqqa jalǵastarǵan azdaǵan qazaq azamattarynyń birimiz dep maqtan tutamyz. Sáti tússe erteń tańsáride qansonarǵa shyǵyp, óz kózińmen tamashalaısyń — dep aýlaǵa bettedi. Aýlaǵa engen soń sol jaqtaǵy qańtarylyp turǵan úsh attyń ortasyndaǵy kúreń qasqaǵa jaqyndap «Moh!» «Moh!» dep daýystap edi kúreń qasqa da oqyranyp, jaýap berdi. Ámir taǵy da jaqyndaı túsip kúreń qasqanyń moınynan sıpap, qulaǵynyń túbin qasylap, saýyryn shapaqtady.

— Bul kúreń qasqa da, — dedi Ámir. Enesin emip júrip jetim qaldy da qolda ósti. Aýylda qalǵan qozy-laqpen birge jaıyldy, shelekten sút iship úırengendikten, ermegi aýyldaǵy bos ydysty ańdıtyn. Bunyń eń jaqyn dosy myna aldynda jatqan tóbet ekeýi bir ydystaǵy jýyndyny talasyp-tarmasyp ishetin. Bul qansha ret Qaıtpasty qatty tuıaǵymen basyp ketip oıbaılatsa da, báribir Qaıtpas dosy kúreń qasqadan bir eli qalmaıtyn. Mine sodan beri bes jyl ótti. Dostyǵynyń beriktigi sonshalyqty kúreń-qasqa qaıda bolsa Qaıtpas ta sonda.

Alǵash kórgen adamǵa taıynshadaı tóbettiń tili salaqtap at sońynan júgirip júrgeni tipten ersi kórinetin. Al, bertin kele jurttyń kózi úırendi me, tegi eleń de qylmaıdy.

Bul kúreń qasqany taı kezinde «Qol bala kúreń» deıtinbiz. Tórt jasynda báıgeden kelip, Kúreń qasqa degen atqa ıe boldy. Taı, qunan kezinde kóshede júrgen kóringen balanyń: «Qol bala Kúreń!» dep shaqyrǵanyna shaýyp baryp ne berse sony qolynan jep, ásirese qant, kámpıt bergen balanyń sońynan qalmaıtyn, fýtbol oınap, dop tepken balalardyń arasynda oıqastaı shaýyp, urysqan balaǵa qulaǵyn jymıtyp, ózinshe aıbat kórsetetin. Aqyrynda balalardan jalyǵyp, dosy Qaıtpasqa erip óz jónderine ketetin.

Keıin úıirge salǵanda da joǵarǵy jaqtaǵy «Kólqaınar», «Kók samaldaǵy» birneshe ret túrmege otyryp shyqqan Aıýbaı, Qasqyrbaı degen kánigi urylar aýyldyń kóp jylqysyn aıdap ketkende de, óz úıirin dosy Qaıtpas ekeýi olarǵa bermeı alyp ta qalǵan. Uzyn sózdiń qysqasy bul kúreń qasqa men dosy Qaıtpastyń «ómirbaıany» osyndaı.

Qudaı qalasa erteń kúreń qasqa men dosy Qaıtpastyń da ónerin tamashalaısyń!

Úıge kire bergenimizde aldyńǵy jaqtan «Shańq» etken qustyń daýysyna eleń ete qalǵanymdy sezgen Ámir:

— Ámir, bul bir aıaǵymen ańǵa qalaı túsedi? — deımin tańyrqap.

— Qarshyǵa aıaqpen ustamaıdy, topshymen urady degen joqpyn ba, mana. Soqqynyń kúshtiligi sonsha qoıannyń aıaǵy mort synyp ketedi. Al, shilderdiń keıbireýin ekpinmen qaǵyp qulatsa, keıbireýiniń qoryqqannan júregi jarylyp ketedi.

«Baldyq qarshyǵanyń» úıge qalaı kelgenin aıtyp bereıin. Óıtkeni baıqaımyn sen «Bir aıaǵy nege joq? Neden sholaq bolǵan?» dep oılap tursyń.

Bizde bir kári qarshyǵa bolǵan. Qarataıǵa soń İlen aǵaı ony bostandyqqa qoıa bergen. Sol qarshyǵa bir jyldaı úıge kelip-ketip júrdi. Bir kúni qasynda osy «Baldaq qarshyǵa» bar, ekeýi kári qarshyǵanyń tuǵyryna kelip qonaqtady. Jaqyn jerden «Baldyq qarshyǵanyń» aıaǵynyń salbyrap turǵanyn kórgen aǵaı ustap alady. Ol tipti qashpaǵan da. Sóıtse «Baldaq qarshyǵanyń» aıaǵyna qatty zat tıip, súıegin mort syndarypty. Jansyz súıekti teri ǵana ustap tursa kerek. Terisin qaıshymen qıyp tastap, emdep, qolǵa úıretip alady. Mine, sodan beri birtalaı jyl ótti. Endi bul qarshyǵa da qartaıǵan syńaıly.

— Muny ertip kelgen kári qarshyǵa ne boldy?

— Ie, ol myna «týysyn» İlen aǵaıǵa tabystaýǵa kelgen ǵoı, sol ketkennen mol ketti. Júr ary óteıik, endi búrkitti kór — dep kelesi bólmege bastady.

Men «Baldaq qarshyǵanyń» qasynda biraz turyp qaldym. Ol taǵy da bir «Shańq» etti de maǵan kirpik qaqpaı tesildi de qaldy. Kóziniń ótkiri-aı deseńshi.

— Sabyr beri ót,-dedi osy kezde Ámir. — Ol seni bótensinip tur. Sodan soń qaıta-qaıta shańqyldap, «Bóten adam keldi» dep ıesine habar barip jatyr.

Oıpyrmaı, qus ekesh qus ta aqyldy. «Kári qarshyǵanyń» aqyry ketetin bolǵan soń ózin mápelep baqqan ıesine múgedek bolyp qalǵan ózge qarshyǵany tabystap ketýin qarashy. Qandaı senim deseńshi!

Tuǵyrda otyrǵan balaq júni qalyń, tuıaǵy aıaúdyń tyrnaǵyndaı, sıraǵy 4-5 jasar balanyń bilegindeı, qanatyn qomdap bir jazyp, bir jıǵanda jalǵyz qanatynyń ózi bir metrden asatyn, salmaǵy shamamen 10-15 kılogramm qońyrlaý tústi dala búrkitin kórgende ornymda sileıip turdym da qaldym.

Ámir «Popa!» «Popa!» dep jaqyndap baryp tomaǵasyn sheshkende, kózine kózim túsip ketip edi, onyń sýyq janaryna tike qaraı almadym. Mynaý sýyq janar, ótkir kóz oǵan erekshe aıbat berip tur. Qyrannyń sańqyldaǵan daýsy, kerilgen arqandy terbetile qaıta-qaıta qomdanǵany erteńgi qansonarǵa saqadaı saı daıyndyǵy men babynda ekendiginiń belgisi.

— Bul búrkittiń «ónerin» erteń qansonarda kóresiń, — dedi Ámir.

Biz as-sý ishýge otyrǵanymyzda ymyrt jybylyp qarańǵy da túsken edi.

* * *

Ertesine tań qylań bere bir-bir jaramdy at minip bes-alty kisi ańǵa shyqtyq. Alyp shyqqan bir qarshyǵa, bir búrkitimiz, ertken tórt-bes ıt, tazymyz bar.

Maǵan Kúreń qasqany erttep bergen. Sońynda arystandaı ıt Qaıtpas erip keledi. İlen men Ámir, eki basty qorjyn salǵan atqa mingen taǵy bir bala alda. Búrkit ustap kele jatqan. İlen meni kútip, qatarlasa bergenimde bes-alty shaqyrymdaı jerdegi jaldy mezgep:

— Anaý kórinip turǵan jal qum jıegi, soǵan jetkende búrkittiń tomaǵasyn sheshemi! — dedi.

Men áldeneni suraıyn dep yńǵaılana bergenimshe, ol sózin ári qaraı jalǵady.

— Búrkitti ushyrǵanda samǵaý bıikke atyla kóterilse, onda ańnyń alysta bolǵany. Búrkittiń kóziniń ótkirligi sondaı, jeti-segiz shaqyrymdaǵy ańdy kórip qoıady.

— İleke, mynaý qorjynyńyz ne? Ámir de, ana bala da qorjyn bókterip alypty! — dep suradym men.

— E-e, inim, «Kerek tastyń aýyrlyǵy joq» degen atamyz qazaq. Bul ań aýlaýǵa shyqqanda alatyn kerek-jaraq zattar, endi sál shydasań bárin de óz kózińmen kóresiń! — dep, qum jıegindegi eń bıik tóbege shyqty da aınalaǵa qarap biraz turdy.

Bul kezde kún de araılanyp uıasynan endi shyǵyp kele jatqan edi. Sylap-sıpap turǵan búrkittiń sońǵy daıyndyǵyn jasaǵan İlen tomaǵasyn sheship jiberdi. Birden kókke atylǵan búrkit biraz qalyqtap baryp, ońǵa qaraı baǵyt aldy da, birden jerge qaraı quldılady.

İlen de, Ámir de:

— Ań jaqynda eken! — dep qýandy da, búrkit quıylǵan jaqqa qaraı shaba jóneldi. Men mingen kúreń qasqanyń qasynda turǵan Qaıtpas ta baǵanadan beri kókke kóterilgen búrkitke qarap turǵan edi. Endi ol da qyńsylap, bizdi bir-eki aınala úrdi. «Kettik!» degendeı analar ketken jaqqa qaraı júgire jónelip, bizge qaıtyp oralady. Men de ony túsine qoıyp kúreńniń basyn jiberip, tebinip qalyp edim, Kúreń qasqa yta jóneldi. Janýardyń ushqyry-aı, áne-mine degenshe İlenderge jetip aldy. Aldymyzdaǵy tóbege shyǵa kelgenimde bizdi kútip turǵan Qaıtpas alaq-julaq etken qasqyrǵa qarap úrip tur eken, kóktegi búrkit kózdi ashyp-jumǵansha quıylǵannan-quıylyp kelip, kókjalǵa qona ketti. Sońymyzdan ile-shala jetken jigitter attyń basyn irkip, qatarlasa tura qaldy. Al, İlen toqtamastan búrkitke qaraı zýlaı berdi. Mynaý meniń úsh uıyqtasam túsime kirmeıtin kórinis edi. Shyndyǵynda da túz taǵysy men dala qyranynyń arasyndaǵy ólim men ómir arpalysyn ekiniń biri kóre almaıtyn shyǵar. Dala qyrany túz taǵasyna kókten shúıilgenge deıin qasqyr bizdiń kózimizge kishigirim taıynshadaı bolyp kórinip edi. Endi Búrkit qanatynyń astynda álgi qasqyryń bir ýys bolyp qalypty

Búrkitke jetken İlen aty toqtar-toqtamastan yrǵyp túsip, búgejektep birshama júrdi de bizge qol bulǵady. Bul onyń «kele berińder» degeni edi.

Keremettiń kókesin İlenge jetkende kórdik. Búrkittiń oń aıaǵy qasqyrdyń bas terisin bir ýys etip jıyp alypty, bir tyrnaǵy qasqyrdyń kóz almasyna kirip, aǵyzyp ketipti. İlen búrkittiń aıaǵyn ýqalap, qasqyrdyń kózine kirgen tyrnaqty shyǵara almaı otyr eken. Al, búrkittiń sol aıaǵyn qasqyrdyń keýde omyrtqasy jota omyrtqasynyń arasynan shyǵaryp alǵan eken. İlen búrkittiń aıaǵyn ýqalaǵannan ishteńe shyǵara almady. «Mynaý qasqyrdyń naǵyz arlany eken. Qoı, búrkitime «Jyly toıat» bereıin, ashýyn bassyn»-dedi ol. Sóıtti de qasqyrdyń artqy tilersegin tilip jiberip bir-eki ret shoqytty. Búrkit shynynda da ashýly kórinedi. Eki kózi qyp-qyzyl, shoqtaı janady. Bir eki ret shoqyǵan soń búrkit silkinip-silkinip «shańq-shańq» etti de qasqyrdyń kózine kirgen tyrnaǵyn ózi-aq bosatyp aldy. «Qus tamaǵy úshin, ıt ıesi úshin alady»-degen osy eken-aý dep bárimiz de tań qaldyq.

Aqsıyp jatqan qasqyrdyń óli denesinen Qaıtpastan basqa ıtter seskenip, anadaıdan ǵana ses kórsetip júr.

Jarty saǵat shamasynda qasqyrdyń terisin qorjynǵa sypyryp atqa qondyq. Sonda İlen:

— İnishek jolymyz bolady eken! Kórmeısiń be?! Naǵyz arlannyń ózi kezdeskenin!-dep qansonardyń alǵashqy oljasyn saltymyz boıynsha «Qanjyǵań maıly bolsyn» aıtyp, qurmetti qonaǵynyń, meniń qanjyǵama baılaǵan.

Alǵa qaraı ozyp ketken attylar, qıqýlap qoıanǵa túsken tazylardyń qyzyǵymen jan-jaqqa bytyraı shaýyp júr. Bizdiń bet alysymyz — bıik jal. Sol bıikke analardan buryn jetip búrkitti taǵy jiberetinine kámil senip kelemin. Jele jortyp bıik jalǵa da jettik. Eń bıigine shyqqan soń búrkittiń tomaǵasyn taǵy da sypyrdy.

Búrkit alǵashqydaı emes, tym bıik kóterilip, qalyqtaı ushty.

Ony baqylap turǵan İlen:

— Ań alysta boldy!-dep búrkit ushqan baǵytqa qaraı shaba jóneldi. Eki kózi búrkitte. Búrkit bir núkteni aınala ushyp júr. İlen bar daýysymen «Qaıtpas! Qaıtpas! Ká! Ká! — dep Qaıtpasty shaqyra bastady. Qaıtpas eleń etip júzgin, jas sekseýildiń qalyń ósken jerin timiskileı júgirdi de, bir qalyń júzginniń arasynan shyǵa qashqan qyzyl túlkini jazyqqa qaraı qaqpaılaı jóneldi.İlen sol zamatta oramaldy uzyn taıaqqa baılap, búrkitke qaraı bulǵap, «Popa! Popa!» dep aıqaı saldy da, Qaıtpas! Qaıtpas! Bas! — dep Qaıtpasqa buıryq berdi. Men álgi túlkini áp-sátte kózden jazyp qaldym. Osy kezde Ámirdiń «Búrkitti qondyr! Búrkitti shaqyr! Aılaly túlki eken! Búrkitti taqyrǵa salady! Jazym qylady! — degen jan daýysy shyqty. Men «Túlki qaıda? Túlki qaıda ketti?!» deımin Ámirge. «Áne, áne» deıdi ol shaýyp kele jatyp. Sóıtsem túlkimiz dál qarsy aldymyzda tórt aıaǵyn aspanǵa kóterip jatyr. Quddy bir erkelep jatqan baladaı. Qaıtpas ta aldanyp qalǵanǵa uqsaıdy. Degenmen ıisin sezdi-aý, áıteýir. Bul kezde qoıan qýyp júrgen basqa ıtter de kelip, qaýmalap túlkige bas saldy. Qý túlki júzginniń astyndaǵy inine lyp etip kirdi de ketti. «Qap! Bárimizdi aqymaq qyp ketti aý myna qý túlki!» dep ókindim men.

Búrkitin aman-esen qondyryp alǵanyna qýanǵan İlen aǵaıymyzdyń óz qýanyshy ózinde. Endi qorqynysh joq, óte aılaly kekse túlki eken! Búrkitti taqyrǵa otyrǵyza salady ǵoı! Balalar baıqadyńdar ma?» dep bizge qarady da, meniń onsha túsinbegenimdi sezip:

— Búrkitti taqyrǵa tek osyndaı aılaly kekse túlki ǵana qondyra — alady. Ol tórt aıaǵyn aspanǵa kóterip shalqasynan jatyp, búrkitti erkin kóre alady, búrkit shúıilip túlkige túsken kezde lyp etip, eki-úsh metr jerge jyldam aýnap ketedi. Sóıtip quldılap kelgen búrkitti jańylystyryp, taqyrǵa soqtyryp maıyp etedi, tipti qyran ólip te qalady. Mine, osy jaǵdaıdy «Taqyrǵa otyrǵyzý» deıdi.

Men «Qap! Taqyrǵa otyrǵyzyp ketti-aý!» degen ókinishti sózdiń túp-tórkinine endi túsingendeımin.

Qoıan aýlap júrgen jigitterdiń bireýleri İlekelep, bireýleri kókelep kelip, aman-esen qyrandy qondyryp alǵanyna qýanyp jatty.

Qaıtpas álgi túlki kirip ketken indi jantalasa qazýmen álek. Osyny kórgen İlen inniń aýzyn izdep júrgen ıtterge qarap, «Taımas! Taımas!»-dep shaqyryp edi bir boıy alasa, turqy uzyndaý, salpań qulaq shaǵyn ıt İlenniń qasyna júgirip keldi de, ıesi kórsetken inge kirdi de ketti. Azdan soń ekinshi jaqtan shý shyǵyp, ıt bitkenniń bári solaı qaraı shaýyp ala jóneldi. Sóıtse jańaǵy qyzyl túlkini Taımas inniń ekinshi aýzynan qýyp shyǵarypty. It bitkenniń bári, sol túlkini qýa jónelgen eken. Túlki sońynan tazylar tústi. «Endi qutylyp kór» degen İlen asyqpaı-saspaı atynan qorjynyn túsirip, ishinen kerek-jaraǵyn ala bastady. Sodan soń atyn tusap qoıa berdi de maǵan burylyp:

— Bul kóp qaltaly in eken. Basqa qaltalarynda da túlki bolýy kerek!-dedi qorjynynan at jabý, eski kúpáıke alyp jatyp. «Jeldiń ótindegi inniń aýzyna ot jaǵyp, ystaý kerek!» dep ekinshi qorjyndaǵy sotany inniń aýzyna qoıyp jaǵa bastady bir kezde.

— Al, inishek, ana qalyń jerinen seleý, júzgindi mol etip alyp kel! Júzgenniń dymqyly jaqsy túteıdi. Alǵashynda jaqsylap jaǵyp alaıyq sodan keıin ústine dymqyl júzgen tastasaq tútin inniń qaltalaryna taraıdy da tunshyqqan túlkini aıdap shyǵady. İnnen shyqqan túlkige ıtter qadam bastyrmaıdy, — dedi.

Sóıtip biz ot jaqtyq. Sálden keıin-aq byqsyǵan tútinge tunshyqqan túlkiler ár jerden birtindep qashyp shyǵa bastady. Qasymyzda qalǵan Qaıtpas pen Taımas eki túlkini qýyp berdi. Úshinshi túlkini qýatyn ıt joq.

— Úshinshini ne isteımiz! — dep jaltaqtap İlenge qaradym.

— Ony men qýamyn! — dep men mingen kúreń qasqaǵa sekirip mindi de, qolyna shanshýly turǵan quryqty ile ketti. İlenniń atynyń tusaýyn sheship, men de ilese shaptym. Qyrattyń arǵy jaǵy jazyq eken, bultańdaǵan túlkini qaraı sol jazyqqa qaqpaılap júrgen İlendi kórdim de, «ekeýlep qýsaq durys bolar» degen oımen atyma qamshy bastym. Attyń basyn túlkige qaraı buryp, týrasynan tarttym. Oıym — atpen qaǵyp qulatý. Bir kezde túlkige atymnyń aldyńǵy aıaǵy tıgendeı boldy. Qulady-aý desem, qaıdaǵy?! Oń qaptalyma lyp etip shyǵyp, aman qaldy. Osy kezde İlenniń «Qaıtpas!» degen daýsyna jalt qarasam ol attyń jalyna basy tıgenshe eńkeıip, ishin basyp turyp meniń álgi tirligime ishek-silesi qatyp kúlip jatyr. Ábestik jasaǵanymdy bilip, qatty yńǵaısyzdandym da, amaldyń joqtyǵynan túlkiniń sońynan shaba berdim. Biraq túlkiden kóz jazyp qaldym. «Qaıda ketti eken?» dep jan-jaǵyma qarap turǵanymda, qaıdan shyqqanyn qaıdam qoıan qýyp ketken ala tazy oń qanatqa qaraı kesip ótip barady eken. «Osy birdeńeni sezgen shyǵar» dep onyń baǵytyna baıyppen qarap tur edim, tazynyń sol jaǵynda onshaqty qadam jerdegi jalǵyz júzginniń túbinde shońqıyp otyrǵan túlkige kózim tústi. Tazy júzginge jasyrynyp otyrǵan túlkige qatarlasa berdi. «Qap! Qatarlasyp qaldy ǵoı! Áttegen-aı a! Kórmeı qalatyn boldy-aý»-dep ókingenim sol edi, aıaǵy ár jerden bir tıip bara jatqan tazy túlkige qaraı jalt buryldy! Sodan soń kóz ilespeıtin jyldamdyqpen eki-aq ret sekirip, túlkini bas saldy.

Men ań-tań boldym. Bulardyń ıti de, búrkiti de ne degen aqyldy, aıla-amalǵa qandaı jetik. Qus pen ıtti qandaı sheberlikpen úıretken. Meniń atpen túlki alamyn degenim dalbasa eken ǵoı. İlenniń ishek-silesi qatyp kúletinindeı de bar eken-aý! — dedim ózime ózim.

Osy kezde Qaıtpas alǵan túlkini qanjyǵasyna salbyrata baılaǵan İlen de jetti. Attan túsip, tazy túlkini kóterip, ary-beri qarady da:

— Báse! Ákkiligine qaraǵan da bul da urǵashy ǵoı, — dep oılap edim, dál solaı boldy, — degen İlen túlkiniń terisin sypyra bastady.

Sol aralyqta dabyrlasa sóılesip, qoıanshylar da kelip jetti. Báriniń de kóńli kóterińki, «qansonar sátti boldy» desdi.

Bireýi búrkitti aıtsa, eknishisi ıtin, úshinshisi atyn maqtap, áńgime dúken quryp, máz-meıram bolýda.

Shynynda da bile-bilgen adamǵa budan artyq meıram bar ma? Kóńilińniń kóterilgeni óz aldyna, alǵan qanaǵat qandaı?

Jigitterdiń ishinde tań sáriden beri attan túspegeni de bar. Attan túspegeni óz aldyna qansonardyń qyzyǵymen keshke deıin nár de tatpaǵan. Barlyǵy da bir aýyzdan «Endi júrek jalǵap alaıyq. Biz aýylǵa jetkenshe tún ortasy bolady degende Aýyl osy jerden qansha shaqyrym?»-dep suradym.

— Dál osy jerden 30-35 shaqyrymdaı bolatyn shyǵar, — dedi bireý.

— Sonsha uzap ketkenimiz be? Kóp júrgen joq sıaqtymyz ǵoı? — degen men...

— Qyzdy-qyzdymen solaı bolyp kórinedi. Keıde aýa-raıy buzylyp, boran turatyn ne bolmasa adasyp, basqa jaqtan shyǵatyn da jaǵdaılar bolady. Biraq ańshylar kóp adasa qoımaıdy. Negizi ańshylar keshikse ony jamanǵa jorymaıdy. Ony el aýzynda «Ańshynyń keshikkenine súıin!» dep qoıady.

Degenmen ańshylardyń ómirinde kóp jaǵdaılar bolyp turady. Mine búgin bárimiz birge shyqtyqtaǵy qyzdy-qyzdymen birneshe topqa bólinip te kettik.

Qansonarda júrip jalǵyz jarym aty boldyryp, ne bolmasa toptan jyraq ketken ańshynyń qasqyrdyń qalǵan serikteri ańdyp ońtaıly tusta shabýyl jasap, ańshynyń ózin jazym etedi.

Qasqyr aıbatty da aqyldy haıýan. óıtkeni bul aımaqta arystan, jolbarys, barys jáne t.b. joq bolǵandyqtan qasqyr eń myqtysy bolyp esepteledi. Iá, qasqyr demekshi, byltyr bir ańǵa shyqqandaǵy oqıǵany aıtyp bereıin.

Búgingideı qyzdy-qyzdymen bólinip bólinip ketip, keshke qaraı áreń jınalyp, as qamyna kiriskenbiz. Neshe túrli áńgimeniń qyzyǵymen aramyzdaǵy ózińiz sıaqty birinshi ret ańǵa shyqqan jas balanyń joq ekenin de baıqamappyz. Álden ýaqytta «Bala qaıda?! Bala qaıda?!» dep izdestire bastadyq.

Bireýler «pálen jerde bar edi. Odan keıin kórgen joqpyn» dese, taǵy bireýleri aty shabandap «qalǵan sıaqty kórinip edi, bir pálege urynǵan joq pa eken?» desti. «Qurqol balany ashynǵan ıt-qus izine túsip maıyp qylar!» dep bárimiz jabyla atqa qondyq. Ári shaýyp, beri shaýyp iz kestik. Sońǵy ret pálen jerde kórdik degen tusqa qaraı bet aldyq. Dittegen jerimizge 3-4 shaqyrymdaı qalǵanda eki-úsh qasqyrdyń kesip ótken izin kezdestirdik te dereý úsh topqa bólindik. Bizdiń top qasqyrdyń izine tústi. Ekinshi top dittegen jerge qaraı, úshinshi top oraǵytyp oń qaptaldy súzip, bárimiz temirqazyq tóbege shyqqanda ornymyzda kezdesetin boldyq. Manaǵy orynda qalǵan jigitter tóbeniń basyna úzbeı ot jaǵyp otyratynyn bilemiz. Jazataıym tuman ne boran bola qalsa degen saqtyqpen solaı keliskenbiz. Degenmen aramyzda jer jaǵdaıyn jaqsy biletin kisiler de barshylyq edi.

Sodan biz qasqyrdyń izine túsip berdik. Bir-eki shaqyrymnan keıin sol qaptaldan jalǵyz attyń izi shyqty. Bári de túsinikti edi. Dereý bireýlerimiz attyń izine, qalǵandarymyz ańdyǵan qasqyr izine tústik.

Kún uıasyna endi batqandy. İzdi joǵaltyp alamyz ba dep qaýiptenemiz. Bar senimimiz izge túsken ıtterde. Birneshe ıt qasqyr izimen alǵa ozyp ketken. Qasymyzda jalǵyz Qaıtpas ǵana. Sizdiń astyńyzdaǵy kúreń qasqany ol kúni men mingenmin. Ol kúreń qasqadan alys ketpeıdi. Onyń ústine men İlenmen birgemin.

Anda-sanda izden adasyp irkilip qalǵanda İlen Qaıtpasqa «Qaıtpas! Qaıtpas! Tús alǵa! Kes! Kes! Kel! Kel! Tap! Tap! Bas! Baass!» dep daýystap qoıady. Qaıtpas ári-beri júgirip tapqan izben alǵa umtylady. Biz de Qaıtpastyń sońyna ilesip kep beremiz. Qarańǵy túskeni qashan! Basqa toptan da habarsyzbyz. Bir saǵattaı ýaqyt ótkende iz kesip kele jatqan Qaıtpas kilt toqtaı qaldy da, eki qulaǵyn tikireıtip, arqasy kúrjıip, bizge bir, İlenge bir qarap, buryn-sońdy men estimegen daýyspen áýeli úrip, sońynan qyńsylaǵandaı boldy. Sodan artqy aıaǵymen jerdi tartyp-tartyp jiberip alǵa umtyldy da elý qadamdaı jerge kelip jata ketti.

Biz de jettik. Qaıtpas aq qardy qyp-qyzyl qyp boıaǵan qannyń qasynda jatyr eken. Shoshyp kettik. Sol sátte Qaıtpas bar pármenimen alǵa umtyldy. Attarymyz ábden tıtyqtaǵan. Qaıtpas ketken jaqqa jele jortyp kelemiz. Osy arada Qaıtpastan da kóz jazyp qaldyq. Adasyp ketpesek eken dep qaýiptenemiz.

Bul qaýip jalǵyz bizde emes eken. İlen de qaýiptengen bolý kerek, atynyń basyn tartyp:

— Jigitter, sabyr saqtańdar! Tyń tyńdaıyq, osy tóbeshikten tapjylmaıyq. Bıikteý eken, túnde dybys jaqsy estiledi dedi de tynyshtalyńdar!» - degendeı belgi berdi.

Únsiz biraz turdyq. Bir kezde İlen bizge qarap:

— Sen ekeýiń eki jaqqa qaraı 300-400 qadamdaı shyǵyp iz kesińder! — deı bergende aldyńǵy jaqtan Qaıtpastyń sholaq úrgen daýsy estildi. Bárimiz alǵa umtyldyq. Biraz jerge barǵanda qasqyrmen umar-jumar bolyp jatqan Qaıtpasty tanyp, jetip kelgenimiz sol edi, bizdi arqa tutqan Qaıtpas áp-sátte kókjaldy astyna alyp uryp, tamaqtan alǵan kúıi qatty da qaldy. Qasqyrdan jan shyqqan soń qarysyp qalǵan Qaıtpastyń jaǵyn İlen ýqalap otyryp zorǵa ashty.

Qasqyr tartyp ketken at pen balany da Qaıtpastyń arqasynda taýyp aldyq, áıteýir bala aman eken, — dep álgi jigit áńgimesin aıaqtaǵanda ańshy men qusbegiliktiń de ońaı kásip emestigine kózim jetti.

* * *

Ótkendegideı emes, qalaǵa jyldam jettik. Jol da ashylyp, jaýǵan qar taptalyp qalǵan eken. Avtobekettiń qasyna kelgende Ámir «qaıda buraıyn?» degendeı maǵan qarady.

— Ábeke, KamAZ-dar turatyn turaqqa qaraı bur! — dedim. Áne-mine degenshe turaqqa da kelip jettik. Turaqta syńsyp turǵan KamAZ-dan kóz súrinedi.

Mashınadan túsip jatqanda jaqyn turǵan KamAZ-dyń júrgizýshisi:

— Kóke, Sizdi kesheden beri Jańabek izdep júr Arqabektiń uzyn KamAZ-y shoferlarymen jolǵa daıyn. Tez Sarykemerge Asylbektiń úıine jetsin. Men de óz KamAZ-ymmen sol Asylbektikinde kútemin! —dedi.

Biz bul habardy estı sala rahmetimizdi aıtyp, Ámirdiń Aýdıimen Sarykemerge tarttyq. Sarykemerge barsaq Asylbektiń úıinde Jańabek jáne eki jigit kútip otyr eken. Jańabek bir uzyn KamAZ-ben óziniń segiz tonnalyq KamAZ-y jolǵa daıyn ekenin aıtty. «Endi júk máselesin ne isteımiz?» dedi ol.

— Odan qam jeme! Júk tabylady. Bizdiń aýylda — Týysqanym Bazarov Rashıdte onbes tonna pıaz, ákemniń kórshisi Qoıtaı degen kiside bes tonna sábiz bar jáne bes-alta tonna almany Qyryqbaev Qanat taýyp beretin boldy. Daıyn bolsańdar kettik bizdiń aýylǵa, sol júkti tıep, jolǵa shyǵý qamyn jasaıyq! — dedim.

Sonymen ár úıdegi júkti jabylyp tıep bolǵansha túnniń bir ýaǵy boldy.

Bizdi jolǵa shyǵaryp salǵan Ámir dosym:

—Sabyr! «Oramal ton bolmaıdy, jol bolady» degen. Mynaý otyz myń teńge bir kádeńe jarar, — dep maǵan alty bes myńdyqty usyndy.

Mende bir tıyn joǵyn bildi me, álde barlyq zatty nesıege alyp jatqanymdy sezdi me, áıteýir, otyz myń teńge berdi.

Men de rahmetimdi aıtyp, bárinen de sońǵy sátke deıin qasymdy bolyp, jolǵa shyǵaryp salǵanyna rızashylyǵymdy bildirip, qaıyr qosh aıtysyp, qushaqtasyp aıyrylystyq.

Sóıtip qarashanyń ortasynda taǵy da jolǵa shyqtyq. Baǵytymyz — Astana.

* * *

Astanada pıaz, sábiz, almanyń baǵasy jaqsy, — dep avtoturaqtaǵy júrgizýshilerden esitigenbiz. Qaıtarǵa da júk tabylady, kóbine un tıeıdi! — degen olar.

Joldyń aýyrlyǵy sondaı úsh kúnnen asa jol júrip, ıt qorlyqpen Astanaǵa jettik.

Bizdiń baqytymyzǵa qaraı jolda boranǵa urynǵan joqpyz. Qarasha — jeltoqsan aıy soltústik aımaqta borandy aı bolyp esepteledi. Áıteýir Qudaı jarylqap, tań ata aman esen Astananyń jabyq bazaryna kirdik.

Bular aýyl sharýashylyǵy tehnıkasyn daıyndaıtyn burynǵy zaýytty kók bazar etken eken, mashına qoıatyn oryn joq.

Satatyn orynǵa jetkenge deıin áli elý shaqty KamAZ bar eken. Ylajdyń joqtyǵynan kire beriste qaldyq. Bir kún ótti, bizge eshkim kelmeıdi, eki kún ótti, alýshylardan eshkim joq. Kúnine oryn pul dep eki KamAZ-ǵa úsh myń teńge alady. «Aınalaıyn kóketaılar! Biz bir kılogram da zat satqan joqpyz aqshamyz joq!» degenimizdi tyńlap jatqan olar joq.

Sóz saptaýlarynan báriniń de shymkenttik jigitter ekenin bilip turmyz. Sony sezip qalǵan Jańabek:

— Kóke, osylardyń tamyryn basyp kórý kerek. Bular da ózinshe mafıa ǵoı! Aqyryndap sóılesip kórińizshi! Óıtkeni keshe bizden keıin kelgen KamAZ-dy bireýdiń meken-jaıyn berip jiberip jatqanyn mana baıqap qaldym. Bulaı tura bersek ishken-jegenimizben oryn puldan da artylmaıdy ǵoı! — dedi.

Jańabektiń sóziniń jany bar. Bulaı tura bersek eki KamAZ-daǵy bes adamnyń ishken-jegenin jáne oryn puldy qosqanda kúnine tórt-bes myń ketip jatyr. Áıteýir Ámirdiń otyz myńy jandy saqtap tur. Ózimizdiń zattan áli eshteńe ótken joq.

Sodan jańaǵy salyq pen oryn pul jınaıtyn jigitti ańdyp, bir sáti kelgende tildesip, mán-jaıdy aıtyp ta úlgerdim. Ol muqıat tyńdap ózine tıisti aqy mólsherin atady. «Bizde ondaı aqsha joq reti kelse zatpen esep jasasaq, onda da bárin kóterme baǵaǵa keletindeı etip bir jumada ótkizip berseń» degen usynys aıttym. Osylaı «ári jyq ta, beri jyq» bolyp turǵanda «Sabyr!» degen daýys shyqty. Jalt qarasam, janynda bir dáý orysy bar, «Qarakemer» keńsharynda dosym Altynbek Kerimqulov dırektor bolyp turǵanda sol keńsharda bas býhgalter bolyp istegen Baqyt, kádimgi ózimizdiń kúnde aralasyp, birge júrip, birge turǵan Kópbosynov Baqyt! Onyń úı-ishiniń bárin, áıeli Gúljahandy da, qaınysy Qurmanǵazyny da bilemin. Aǵasy Baqytjan Kópbosynov ataqty «Pıoner de» uzaq jyl bas mal dárigeri bolǵan. Aýdanda ótetin jınalystarda kezdesip turatynbyz. Ózi mal dárigerligi ǵylymynyń kandıdaty. Ekeýmiz máz-meıram bolyp sálemdesip jatyrmyz.

Sóıtsem Baqytym Stepnogorsk qalasynda turatyn kórinedi. Bizde Jambyl aýdanynda prokýror bolyp istegen, keıin Baızaq aýdanynda zań salasynda tergeý komıtetiniń tóraǵasy qyzmetin atqarǵan Rysbaev Pernebaı Elemesulynyń qaramaǵynda eken. Al, Rysbaev Pernebaı sol qalanyń prokýrory bolsa kerek.

Qasyndaǵy orysyna meniń ómirbaıanymdy túgel aıtyp, tanystyryp bolǵan soń ol da ózin «Borıs Epıfanovpyn» dep tanystyrdy. Sol arada Baqyt:

— Bul kisiniń birneshe dúkeni, ashanasy bar. Ózi kartop alýǵa kelgen. Eger Stepnogorskige zatty óz kóligimen jetkizip berse, baǵasyna kelisse men alar edim,-deıdi. Oǵan ne aıtasyń?-dedi.

Naqty alatynyna kózim jetip ishim sezip turǵan men: «Qanshadan alady eken?» dep jaı suraı salyp edim, bizdiń oıymyzdan shyǵatyn baǵany aıtty. Qol alysyp kelistik te Stepnogorsk qaıdasyń dep tartyp kettik.

Stepnogorsk biz shyqqan jerden eki júz shaqyrym eken. Qala kishi bolǵanymen óte ásem, sáýletti eken.

Bizdiń júkti Epıfanov Borıs óziniń bes-alty dúkenine túsirdi de qolma-qol menimen esep aıyrysty. Men de jigitter men eseptesip bolyp, Baqyt bergen meken-jaıǵa bardym. Barsam — Baqytta jańa kelgen eken. Ekeýmiz aýyldyń jańalyǵyn aıtyp biraz otyrdyq. Áńgime arasynda meniń jaǵdaıymdy esitken ol:

— Keshke Pernebaıǵa baraıyq. Aqyldasaıyq. Osy jerde memlekettik tilde jarytyp sóıleıtin birli-jarym adam bolmasa, mekemeniń bárinde jumys orys tilinde júrgiziledi. Jaqynda «Qazaq tili» qoǵamy ashylady. Biraq jumysy oıdaǵydaı emes. Óıtkeni maman joq.

Qoǵamnyń tóraǵasy burynǵy organ qyzmetkeri, qazirgi zeınetker Toqtasyn Saǵıev degen azamat. «Qazaq tili» qoǵamyn ashqany ashqan-aý, bir ókinishtisi til týraly Memlekettik zań shyqqanymen qalada memlekettik tilde basylym turmaq, qazaq tilinde telearna joq. Mine, Sáke, bizdiń qaladaǵy jańalyqtar ázirge osyndaı. Qalǵan áńgimeni Pernebaıǵa baryp aıtaıyq, — dep usynys jasady.

Baqyttyń jalǵa alǵan úıinen qalalyq prokýratýra mekemesi onsha qashyq emes eken. Bir-eki qabatty úıden soń, on qabatty úıden óttik te prokýratýraǵa keldik. Baqyttan:

— Báke, jumys ýaqyty bitip qaldy. Qyzmet ornynan taba alamyz ba?-dep suradym.

— Tabamyz. Pernekeń jumystan soń da uzaq otyrady. Men biletin Pernekeń bolsa jumysta áli otyrǵan shyǵar! — dep Bákeń ekinshi qabatqa kóterildi.

Baqyt aıtqandaı-aq, Pernekeń ózinde otyr eken. Baqyttyń sońynan kabınetke ilese kirgen meni Pernekeń birden tanyp, ornynan tura berdi. Qaýqyldasyp biraz otyryp, sodan soń iske kóshtik.

Qalada merzimdik basylym turmaq, jergilikti teledıdardan qazaq tilinde jańalyqta berilmeıdi eken. Kóptegen josparlar qurdyq. Biraq eń qajettisi jergilikti teledıdardan aptasyna úsh ret memlekettik tilde jańalyq berip turaıyq, — degen sheshim qabyldap, ertesine stýdıaǵa baratan bolyp tarastyq.

Bárimiz syrtqa shyqqanda appaq qar jamylǵan qala túngi elektr shamynyń jaryǵymen odan saıyn nurlanyp ketipti. Tabıǵaty men qalanyń erekshe kórinisin tamashalap turǵanymyzda Pernebaı shaqyrǵan GAZ-31 avtomashınasy kelip toqtady.

Dostarymnyń sóz járdeminiń áseri janǵa shıpa, boıyma kúsh-qýat berip, oıyma oı qosyp, keremet bir shabyt bitirdi, tuńǵıyqqa batýǵa aınalǵan maǵan jón siltep, keremet bir qupıa kúsh asqar taý shyńyna qaraı jeteleı jónelgendeı boldy.

...Ertesine kelisilgen ýaqyt boıynsha Stepnogorsk qalasynyń «Stella» atty teleradıokompanıasyna bardym. Dırektoryna Pernekeń telefon soǵyp, mán-jaıdyń bárin aıtyp qoıǵan sekildi. Óıtkeni jaqsy qarsy aldy da, birden jumys josparyna kirisip kettik.

Memlekettik tilde taralatyn aqparat pen jańalyqty «Sholý» dep ataıtyn boldyq. Ár kúngi taralý kestesin ýaqyt mólsherin t.b. uıymdastyrý máselelerin búge-shúgesine deıin qarastyryp, efırge shyǵýǵa materıaldar daıyndaý jumysyna da kirisip kettim.

Qala jańalyǵyn efırge shyǵarý maǵan asa qıynshylyq keltirgen joq. Degenmen belgilengen ýaqytqa yqshamdap, qysqa da nusqa baǵytyn ustaý mindeti kún tártibinen túsken joq. Osyndaı tártippen alǵashynda qazaq tilindi tek qana qala jańalyǵyn beremiz degen edik. Biraq tórt-bes habardan keıin kórermenderdiń suraýlary boıynsha «Stella» telekompanıasynyń janynan «Qazaq tilinde redaksıa ashýǵa týra keldi. «Kósh júre túzeledi» demekshi, ákimshilik tarapynan da qarajat, kadr máselesi qarastyrylyp, tuńǵysh ret Stepnogorsk qalasynda telejýrnalıst jáne operator, redaktor, dırektor shtaty bekitildi. Belgili ýaqyt kestesimen jumys júrgizetetin bolyp, qazaq tilindegi telearna dúnıege keldi.

Telejýrnalıster jumysqa qyzý kiriskennen keıin, ári bilikti redaktor Qaırat Otynshıevtiń iskerliginiń arqasynda ár habar kórermenderdiń oıynan shyǵyp, stýdıaǵa hattar tolassyz kele bastady.

Rasynda da taratylǵan habar kórermendi sózsiz qyzyqtyratyny, tolǵandyratyny aıdan anyq edi. Óıtkeni Stepnogorsk otyz bes jyl boıy qupıa bolyp, bul qalanyń strategıalyq máninen jurt habarsyz edi. Ári jergilikti ult ókili bul qalada saýsaqpen sanarlyqtaıdy. Al, qazirgi turyp jatqan qazaqtyń kóbi syrttan kelgender.

Tolassyz kelgen hatqa jaýap izdep sharq uryp, taqyrypty efırge syıǵyza almaı, ýaqyttyń qalaı ótip ketkenin de baıqamaıtyn boldyq. «Qazaq tili» qoǵamynyń, Ortalyq meshitten, «Mıras» mádenıet saraıynan habar júrgizgende jumysymyzdyń qorytyndysyna dán rıza bolyp qýandyq. Biraq jergilikti ult ókili basqarǵan mekemege baryp, suhbat alǵanda, ásirese tikeleı efır kezinde, qazaq tilindegi telearnada memlekettik tilde qoıǵan suraqqa basqa tilde jaýap qatqanyna qatty qynjylatynbyz.

Amal qansha, ana tilinde sóıleı almaǵanyna ol kisilerdi kinálaýǵa bolmaıdy, oǵan ýaqytty, ortany, zamandy kinálap qansha qynjylsaq ta ózimizdi ózimiz sabyrǵa shaqyryp, amaldyń joqtyǵynan taǵat tabatynbyz.

Árıne, osy qazaq tilindegi telearna arqyly talaı áleýmettik jaǵdaıdy, talaı otbasynyń, kóptegen kásipkerlerdiń kúrdelilengen máselesin sheship, septigimizdi de tıgizgenimiz bar.

Sondaı-aq bir-eki aıdan keıin stýdıaǵa qazaq tilindegi komersıalyq habarlandyrý bólimin ashýǵa týra keldi. Óıtkeni suranys kóbeıe bastady. Qoryta kelgende suranysqa baılanysty «Konserttik baǵdarlama», «Toıhana», «Týǵan» kún keshi — sıaqty komersıalyq baǵdarlama qolma-qol esep aıyrysý tásilimen júzege asty. Túsken qarajattyń barlyǵy qazaq tili stýdıasynyń ıgilikti isine jumsaldy.

Ortalyq kitaphana, Ortalyq murajaı, Ortalyq bazar, basqa da halyq jınaıtyn jerdegi habarlar jospar boıynsha kórermenderge úzbeı taratylyp turdy.

Biz Stepnogorsk qalasynda tuńǵysh ret ashqan qazaq tilindegi telearnamyzǵa jarty jyl tolǵanda, ózime taǵy bir oı kelip, endi jalǵyz telearna ǵana emes memlkettik tilde Basylym ashýdy qolǵa aldym. Qarajatymyzdy esepteı kele, lısenzıaǵa, kompúter jáne taǵy basqa jabdyqtarǵa jeter-jetpesin bilgen soń tamyr-tanys kásipkerlerge, mekeme jáne ákimshilikke oıymdy bildirdim. Olardyń bári de bir aýyzdan qostap, demeýshilik jasaıtyndaı syńaı tanytqanyn keıin bul isti de qolǵa alyp kirisip kettim.

Basylymǵa «Jańalyq» degen at berildi. «Jańalyqtyń» tuńǵysh sanyn 1999 jyldyń 8-shildesinde, ıaǵnı Stepnogorsk qalasynyń 35 jyldyq mereı toıy qarsańyna 1000 danamen shyǵardyq.

Bul basylymnyń birneshe sanyna kásipker Kameldınovter demeýshilik jasady. Sondaı-aq ortalyq murajadıyń dırektory Marat Rústembekov basylymdy kóptegen materıaldarmen qamtasmasyz etkeni bylaı tursyn, ózi shtattyń tys tilshi retinde qomaqty-qomaqty maqal jazyp turdy olarynyń keıbireýin bólip berip otyrdyq.

Bizdiń «Jańalyq» atty basylymymyzǵa hattar legi tolastaǵan joq. Nebir jaqsy-jaqsy maqalalar gazetimizdiń mazmunyna ár berdi. Gazetimiz tek qalada ǵana emes, qalaǵa jaqyn ornalasqan kentterge de tarala bastady. Jyl aıaǵyna deıin taralymy bes myńnan asty.

Bul basylymnyń jedel qarqynmen taralýynyń birden-bir sebebi sol kásiporynnyń jasap jatqan ıgi isterin oqyrman qaýymǵa ashyp kórsetýimizdiń arqasy edi.

Sondaı-aq «Tamasha» JSHS-ne arnalǵan better de oqyrmandy beı-jaı qaldyrmady.

...Keshke astan keıin kógildir ekrannan jańalyq tyńdaǵan Nurjigit jubaıy Gúlmıraǵa:

— Men Boranbaılar kelgenshe azdap dem alyp alaıyn,-dep óz bólmesine ketti.

Erteń beısenbi — qurban aıt. Soǵan daıyndyq ári birazdan keıin keletin Nurjigittiń inileriniń as-sýyn ázirleýge kirisken Gúlmıra:

— Keshke deıin bir tynym tapqan joqsyń. Biraz qısaısań qısaıyp alsańshy. Eshteńege alańdama, bári durys boldy. Boranbaılar kelgende ózim oıatamyn! Soıatyn maldan basqanyń bári daıyn ǵoı ony da báribir erteń — qurban aıt kúngi tań namazynan keıin soıasyń,-dedi aqyryn.

«Iá, qaıtsin jany temir emes qoı. Jumysynyń jaýapkershiligi mol. Áıteýir jumysynyń nátıjesi jaman emes. «Tamasha» atty jaýapkershiligi shekteýli seriktestikti ashqanyna, mine, búgin bes jyl boldy. Osy bes jyldyń ishinde ne kórmedi?! Nurjigitten basqa adam bolsa bul qıynshylyqqa shydar ma edi, álde basqa mekemelerge uqsap alǵan nesıeni óteı almaı, talan-tarajǵa túser me edi. Ondaı sumdyqtyń beti aýlaq, — dep Gúlmıra óz oıynan ózi shoshyp ketti.

İle «Botakóz! A Botakóz!» dep kómekke úlken qyzyn shaqyrdy.

Qyzy ekeýi eki jaqtap baýyrsaqtyń da, shelpektiń de qamyryn ılep tastady. Sodan soń usaq-túıek isterin istep júrip, ótken kúnderge oı jiberdi.

Alty aǵaıyndynyń eń úlkeni bolǵan soń inileri de kelinderi men qaryndastary da, barlyǵy Nurjigittiń aýzyn baǵyp, aıtqanyn eki etpeıdi. Beker obaly ne kerek, baýyrlarynyń bári de syılaıdy.

Nurjigit ataqty Bógenbaı batyr aýylynda dúnıege keldi. Sol Bógenbaıda orta mektepti bitirdi. Mektepti bitire sala basqa eldiń balasy qusap «Meni oqýǵa jiber!» dep ata-anasyna mindet artqan joq. Ol kezde qupıa bolyp sanalǵan Stepnogorsk qalasyna baryp, eńbek jolyn qara jumystan bastady. Sodan keıin júrgizýshiler mektebin bitirip, qurylys basqarmasy mekemesinde júrgizýshi bolyp bir jarym jyl jumys istedi. Jol júrip, el tanydy.

Sodan keıin Aqmoladaǵy ınjenerlik-qurylys ınstıtýtyn bitirip, mamandyq aldy.

Instıtýtqa deıingi halyqpen qoıan-qoltyq jumys istegenin, el jaǵdaıyn biletindigin elep, joldamamen sol kezdegi eń iri sharýashylyq bolyp sanalǵan Ivanovsk keńsharyna komsomol komıtetiniń hatshysy etip jiberdi. Komsomoldyq qyzmette júrgende de ózin jaqsy jaǵynan kórsetip, iskerligin tanytqannan keıin, qurylys mekemesindegi eń iri oqý kombınatynda dırektordyń orynbasary bolyp qyzmet atqardy.

Mine, menińde alǵash ret Nurjigitpen tanysqanym osy kez edi. Kókshetaýdaǵy rejıser daıynaıtyn joǵarǵy mektepti bitirip, Stepnogorsk qalasyndaǵy «Kenshi» atty mádenıet saraıynda óz mamandyǵym boıynsha rejıser-qoıýshy bolyp qyzmet istep júrgen edim.

Alǵashqy kezdesýde-aq Nurjigit óziniń parasattylyǵymen, mádenıettiligimen, kópti kórgendigimen meni ózine baýrap alǵan edi. Biz óner salasynyń qyzmetkeri bolǵandyqtan adamdar psıhologıasyn jaqsy bilemiz ǵoı!

Sol kezdiń ózinde bolashaq kúıeýim Nurjigittiń isker azamat ekenin baıqaǵan edim. Qudaıǵa shúkir, sol iskerliginen kúni búginge deıin tanbaı kele jatyr.

Gúlmıra osylaı óz oıymen ózi bolyp otyrǵanda esiktiń qońyraýy soǵylyp, oı shyrmaýynan seıilip, ornynan turǵansha kishi qyzy Sogdıana baryp esik ashty. Gúlmıra syrtqy esikten kirip kele jatqan Nurjigittiń inileri: Boranbaı, Bógenbaı jáne Aıtbaıdy, qaryndasy Marjandy, Bógenbaıdyń áıeli Sáýle, Boranbaıdyń kelinshegi Mafrýzany, Aıtbaıdyń úıindegi kelin Lázzatty qýana qarsy aldy.

— Bólmege kirińder! Nurjigit te sender kelgenshe biraz dem ala turaıyn degen edi. Sogdıana kókeńdi uıat! Múmkin, kózi ilinip ketken shyǵar! — dep máre-sáre bolyp júr. Bul kezde dabyrlaǵan daýystan oıanǵan Nurjigit te jatyn bólmeden shyǵyp kele jatqan edi. İle Gúlmıra bárin dastarqanǵa shaqyrdy.

Shaı ishilip, úlken tamaq kelgenge deıingi aralyqta erteńgisin Gúlmıraǵa aıtqan oıyn baýyrlaryna da aıtyp, aqylǵa saldy.

— Erteń jumys ýaqtynda qoldaryń bosaı ma, joq pa!-dep búgin úıge shaqyryp otyrmyn. Aqyldasaıyq degenim ǵoı,-dedi Nurjigit. Ózderiń bilesińder, birinshiden, erteń musylman halqynyń úlken meıramy — Qurban aıt. Ekinshiden bizdiń «Tamasha» jaýapkershiligi shekteýli seriktestiginiń bes jyldyǵy. Osyǵan oraı senderge aıtaıyn! —dep otyrǵan másele mynandaı. Aıtpaqshy, bul áńgime «Dáý atamen» kelisilgen. Ol kisiniń kúshiniń barynda musylmandardyń úlken merekesi Qurban aıtta qurban shalyp, qudaıy taratatyn únemi árýaqqa arnap quran oqytatynyn ózderiń bilesińder.

...Nurjigittiń Gúlmıraǵa da, ózge ini-kelinderine de «Dáý ata» dep otyrǵany — naǵashy atasy edi.

Nurjigitti qyzy Jumataıdyń tuńǵyshy bolǵan soń qazaqtyń eski salty boıynsha naǵashy atasy Baızýlla jastaıynan óz baýyryna alyp, ósirgen bolatyn. Nurjigittiń famılıasy da naǵashy atasy Baızýllanyń atynda. Barlyq qujattarda Bógenbaı, Boranbaı, Aıtbaıdyń famılıasy Bolatbekov bolsa, Nurjigittiń Nurjigit Baızýllauly Ahmetov bolyp jazylatyny sondyqtan.

— Keshe osy oıymdy ol kisige aıtqanymda,-dedi Nurjigit áńgimesin jalǵap. Keremet qýanyp qaldy. «Durys balam! «Áke kórgen oq jonady, sheshe kórgen ton pishedi»-degen. Sybyrlaǵandy Qudaı estimeı me, seniń famılıań Ahmetov bolyp turǵany bolmasa ákeń — Neǵymet Jaǵypparuly, shesheń — Jumataı Baızýlla qyzy.

Men senderdi bóle jarmaımyn. Qyzym Jumataıdyń tuńǵyshy bolǵan soń ózimniń baýyryma salyp tárbıeleıin degen saltty ustanǵanym. Mine, mynaý aıtyp otyrǵan áńgimeń durys. Meniń úmitim men senimimdi aqtadyń! Sóıt! Ákeń, baýyrlaryń barlyǵyń jeti sannan asyp turasyńdar. Qurban aıtqa bir mal soıyp, quran oqytqanyń jón»-dedi.

Sonymen «Dáý ata» aıtqandaı erteń tańǵy namazdan keıin bárimiz jınalaıyq. Búgin Ivanovskiden baryp bir iri qara alyp kelgenmin. Sony erteń shalyp, úshke bólip, «Dáý ata» aıtqandaı bir bóligin kórshilerińe, ekinshi bóligin kedeı-kembalǵa, úshinshi bóligin ózimizge qaldyramyz. Mine, osy máselege qalaı qaraısyńdar?

Bógenbaı, Boranbaı bop, barlyq baýyrlary:

— «Dáý ata» aıtsa boldy ǵoı! Biz kóp nárseni búge-shigesine deıin bile bermeımiz-ǵoı! Qaıta «Dáý atanyń» tálim-tárbıesin alǵan óziń bizge qaraǵanda kóp nárseni bilesiń. Sen ne aıtsań, solaı bolady Nurek! — dep shýlasty.

— Endigi másele bizdiń seriktestigimizdiń qurylǵanyna bes jyl tolý merekesin qalaı atap ótemiz? — dedi Nurjigit inilerine barlaı qarap.

Bárinen buryn Boranbaı qozǵalaqtady:

— Besjyldyq toıdy atap ótkenge ne jetsin. Biraq...

— Aıta ber Boranbaı, ne biraǵy bar?

— Biraq deıtinim ózime artylǵan mindettiń neshe túrli sebeppen tolyq oryndalmaýy, jumsaǵan qarajattyń orny tolmaı, maǵan bekitilgen janar maı quıý stansıasy, janar-jaǵar maıdyń tapshylyǵynan baǵa kóterilip, jıyrma paıyzǵa jumys istep tur. Sondaı-aq avtoturqqa tóbesi jabylmaǵandyqtan qys boıy mashına kirmegenin bilesińder. Barlyǵy tóbesi jabyq turaqqa ketip jatyr. Aǵash kesý óńdeý sheberhanasy da qys boıy esh jumys istegen joq. Oǵan endi aǵashta ózimiz daıyndaımyz ba, álde basqadaı bir amalyn qarastyramyz ba? Osy máselelerdi aıtaıyn! — dep erteńgi bas qosýǵa daıyndalyp qoıǵan edim. Sóz reti kelgen soń aıtyp jatqanym ǵoı, —dep oıyn ortaǵa salý syńaıyn tanytty.

Gúlmıranyń: «Tamaq daıyn bolyp qaldy. Áńgimelerińdi erteń jumys barysynda jalǵastyrarsyńdar» degenin eshkim de elegen joq.

Árıne keńsedegi bolsyn, úıdegi bolsyn ár basqosý kúrdeli jumystyń sheshimin taýyp, bir júıege keletini Gúlmıraǵa tanys ta qanyq jaı edi. Búgin de sondaı kúrdeli másele kóterilip, sheshimin tabatyn syńaıy bar.

Osy eki ortada «Impúls» jáne «Tamasha» atty dúkendi basqaratyn qaryndasy Marjan da áńgimege aralasty.

— Nesıege taýar túrinde berilgen zattyń quny ulttyq valútanyń quldyraýyna baılanysty eki ese ósip ketti. Halyqta aqsha joq. Óndiristiń bári toqtap tur. Keıbir zeınetkerler ǵana alady. Basqasy qur qarap qana ketedi. Men ne isteımin? Bul qyspaqtan qalaı shyǵamyn?! Qandaı aqyl aıtasyńdar? — dep baýyrlaryna qarady.

Biraz únsizdikten soń áńgime jelisin Nurjigittiń ózi jalǵastyrdy.

— Men búgin Ivanovsk keńsharyna mal ákelýge barǵanymda, sondaǵy kásipker sheshen jigiti Nasýrıddınge jolyǵyp, Boranbaı, seniń aǵash óńdeý sheberhanańa aǵashpen qamtamasyz etý jóninde sóılestim. Bizge aǵash daıyndaǵan tıymsyz bolady. Ózimiz qalt-qult etip otyrǵanda qosymsha shyǵyn shyǵarǵannan ne paıda?

Sol Nasýrıdın «Ichkerıadan» kelgen aǵaıyndarynyń basyn qosyp, óz brıgadasynan basqa taǵy bir brıgada qurypty. Solar aǵash daıyndap jatyr eken. Óziniń aǵash óńdeý sheberhanasyn úsh aýysymǵa kóshirse de úlgere almaı jatyr eken. Soǵan oraı Nasýrıdınniń sol brıgadasy aǵashyn seniń sheberhanańa tildiretin boldy.

Kim tasyp jetkizedi? Bizge qalaı tóleıdi! — dep Boranbaı da qyzyǵýshylyq tanytty.

Ózderi tasyp beredi. Tólem aqysy tilip, jonyp bolǵan aǵashtan otyz paıyz alyp otyrasyń. Qalǵan otyndyq aǵash taǵy bar. Mysaly, 100 m³ aǵash tilseń 30 m³ seniki.

— Oıbaı-aý kesilgen aǵashty qaıda aparam?! Kimge satam?! Olar nege aqshalaı tólemeıdi? Solaı nege kelispediń?!

— Sen Boranbaı-aý, qyzyq ekensiń ǵoı? Ózderi soǵys bolyp jatqandyqtan bas saýǵalap úı-jaıyn tastap, týǵan jerinen bosyp kelip otyrsa, olarda qaıdan aqsha bolsyn?

— Al, men aǵashty ne isteımin? Ony qaıda aparyp satamyn?

— Sen esh jaqqa aparyp satpaısyń. Sheberhanańnyń aýlasyna jınap qoıasyń. Alýshylardyń ózderi-aq keledi. Olar da tabylyp otyr. Astanada qurylys qarqynynyń boı alǵanyn bilesińder.

Burynǵy qurylys basqarmasynan Sarsenbaı Mýqashov kázir Astanada úlken qurylysty basqaryp otyr. Sol kisimen kezdesip, alty aı jazda 1000 m3 aǵash daıyndap berýge kelisim-shart jasaǵanmyn.

Ótken aptada Astanaǵa barǵanda taǵy da kirip, kelisim-shartty bekittik. Árbir tekshe metr aǵashtyń baǵasyna deıin sheship keldim! Onyń ústine Jambyl, Shymkent oblysynyń kásipkerlerimen kelisim-shart bar. Olarmen jartylaı aqshadaı, jartylaı jemis-jıdek, kók ónispen esep aıyrysýǵa keliskenbiz. Al endi aǵash daıyndaıtyn taǵy da birneshe brıgadanyń bar ekenin bilesiń. Byltyrǵy bizge ákelip aǵash tildirgen ózimizdiń Rysbaev Marat, Shymkenttik Jandar, Nurjan, ózbek Sharıf bıyl da senderge tildirtemiz! — dep otyr. Olar da 30% aǵashpen esep aıyrysý bizge tıimdi deıdi.

Marat, Jandar, Nurjan, Sharıfte bar-joǵy on bes adam bolsa, Nasýrıdınniń bir brıgadasynda osynsha adam bar. Sonda saǵan segiz brıgada jumys isteıdi. Qudaı qalasa 1000 m3 aǵashty bir aıda daıyndap, Mýqashovpen jasaǵan kelisim-shart údesinen shyǵýǵa bolady.

Avtoturaq máselesine keletin bolsaq «Tamasha» JSHS-niń janynan «Járdem» atty jeńildik klýbyn ashamyz. Bul klýbqa múshe bolǵan adamdardyń avtokóligin táýligine elý teńge emes qyryq teńgege túsiremiz. Bizdiń maqsat — sol avtoturaqqa jaqyn turatyn kisilerdiń oıynan shyǵý jáne buqaralyq aqparat quraly arqyly múshe bolý shartyn jarıa etý. Osy «Járdem» klýbynyń múshesi janar-jaǵar maıdy da qyryq teńgeniń ornyna otyz segiz teńgege quıa alady!-dep jarnama berýimiz kerek.

— Sonda qalaı?Shyqpa janym, shyqpa dep otyrǵanda janar men avtoturaq baǵasyn kemitip, ózimiz taqyrǵa otyrmaımyz ba? Nurjigit mynaý oıyń men josparyńnan men eshteńe túsine almadym.

— Túsine almaıtyn eshteńesi joq! Boranbaı sen jaqsylap tyńda! Biz ár lıtrden eki-úsh teńge utylǵanmen, janar maı satyp alýshylar sany arqyly utamyz. Avtoturaq ta solaı. Bir toqsan múshelikke tegin qabyldaımyz da, ekinshi toqsanda, ıaǵnı «Járdem» klýbynyń múshesi bolam deýshilerden bir toqsanǵa bes júz teńge múshelik jarna alamyz.

— E-e-i, endi qulaqqa kireıin, — dedi, sóıtip tyǵyryqtap shyǵamyz deseıshi.

— Toqta, áli tyǵyryqtan shyqqan joqpyz. Maı quıý stansıasy tóńiregindegi áńgime áli bitken joq.

Manadan beri uıyp tyńdap otyrǵan Marjannyń shydamy taýsylyp:

— Maǵan qandaı aqyl aıtasyń? — dep áńgimege aralasty.

— Jarnama arqyly lotereıa oınatamyz. Esep-qısabyńnyń bárin bas esepshi daıyndaıdy. Bul oıymdy ázirge tolyq aıtpaımyn, tek shet-jaǵasyn ǵana aıtaıyn. Osy aptanyń basynda kásipkerlerdi ákimshilikke jınaǵan kezde ákimimiz Nıkolaı Iakovlevıch Denıngke ruqsat alý úshin shet pushpaqtatyp jınalys sońynda qalyp aıtqanmyn. «Jobasyn daıynda, búdjetke aqsha tússe men qoldaımyn» degen ol.

— Lotereıany qalaı oınatamyz? Odan qandaı paıda bar? — dep Bógenbaı da? Boranbaı da jarysa suraq qoıyp jatyr.

— Mysaly birinshi onkúndikte 500 lıtr, ne bolmasa 1000 lıtr qoıdyq deıik. Marjannyń ótpeı turǵan zatynyń baǵasyn komısıa arqyly shyǵaryp? álgi 1000 lıtr ne 500 lıtr quıǵan adamǵa utys retinde beremiz. Sol sıaqty ekinshi utys úshinshi, tórtinshi, besinshi utys,-dep kete beredi. Sonda janar-jaǵar maı alýshylar «baǵaly syılyǵa bar»-dep bizdiń stansıadan maı quıýǵa tyrysady. Onyń ústine járdem klýbynyń músheleri eki-úsh teńge bolsa da arzan dep, «Járdem» klýbyna múshelikke ótýge qyzyǵady. Osynyń arqasynda Marjannyń taýarlary aınalymǵa túsedi.

Birte-birte basqa kásiporyndar men mekemelerdi de «Járdem» klýbynyń músheligine tartamyz. Mysaly shashtaraz, dárihana, optıka, dámhana, mádenıet saraıyn, monshalardy da tartýǵa bolady ǵoı.

— Olar bizge múshelikke ótýge kelise me? Ol jaǵy qalaı sheshiledi?

— Olar da ózderiniń taýarlarynyń baǵasyn 2-5%, tipti 10 paıyzǵa deıin túsirip, «Járdem» klýbynyń múshelik qujatyn kórsetken adamǵa sondaı túsirme baǵamen satady da, Boranbaı aıtqandaı satyp alýshylar sany arqyly utady. Bar qýlyq pen qupıa osy.

Mysaly, Aıtbaı men Lázzat «Járdem» klýbynyń múshesi ekenin rastaıtyn qujat kórsetken adamdy 10% arzan baǵamen tamaqtandyra alady.

Endi janar-jaǵar maı jóninde. Úkimet basshysynyń sheshimi boıynsha Atyraýdaǵy munaı kompanıalary birinshi kezekte Qazaqstandaǵy munaı óńdeý zaýyttaryn qamtamasyz etetin bolyp otyr. Eksportqa shyǵarý satý máselesi ekinshi kezekte. Qazirdiń ózinde Pavlodar munaı óńdeý zaýytyna júz myń tonna munaı ónimi jetkizildi. Pavlodar zaýyty tolyqtaı jumys isteýge kóshti. Bizdiń de irkilissiz jumys isteýimizge bolady. Sondyqtan da sender týra túsinińder. Janar-jaǵar maıdyń baǵasy osylaı sharyqtaǵan kúıde tura bermeıdi! Mundaı jaǵdaıda barlyq maı quıý stansıasy janar-jaǵar maımen qamtamasyz etilip, onyń satylý baǵasy, básekelesterdiń kóbeıýi áserinen túsedi degen sóz.

Sol úshin bizge lotereıa oınatýmen qatar shuǵyl túrde «Járdem» klýbyn ashýymyz kerek. Sonda utatynymyz anyq! Solardyń arqasynda tyǵyryqtan da shyǵamyz. Qazirgi ýaqytta ulttyq valútamyz turaqtady. Bizdiń de valúta aıyrbastaý pýnktimizge biraz ózgeris engizýge bolady. Ol jaıly anyǵyraq keıin aıtamyn.

Biraq osy qurǵan jospardy is júzine asyra alsaq mamyr aıynda jaǵdaıymyz túzeledi.

Al bizdiń «Tamasha» JSHS-niń qurylǵanyna bes jyl tolǵan toıy jóninde mynandaı oıym bar.

Kásiporyndy jyl boıy orta eseppen júz jıyrma adam jumys istep júr. Barlyǵynyń da kásiporynǵa qosqan úlesi bar. Esep-qısap bóliminen bastap, árbir jumysshy árqaısysynyń eńbegimen qatar tártibin eskere otyryp, estelik syılyq, aqshalaı, zattaı syılyq jáne aty-jóni jazylǵan «Maqtaý gramotasyn» qosa bersek, dastarqan jaıyp, qurmet kórsetsek deımin. Bul olardy yntalandyryp, kúsh-jiger berer edi. Myna naryqtyq qyspaqqa qysylyp júrgen ýaqytta kóńilderin kóterip, demep jibereıik.

Qalamyzdyń ákimi N.Ia. Denıngke , «Qazaq tili» qoǵamynyń tóraǵasy T. Saǵdıevke, qalalyq meshitimizdiń Imamy Qýanyshqa estelik shaqyrý qaǵazyn jiberemiz.

Jáne bir aıta ketetin másele úsh kúndik Qurban aıt merekesi ótken soń tórtinshi kún — 19 — naýryz jeksenbige kelip tur. Osy jeksenbige toıymyzdy jasaımyz da 19-naýryzdyń «Tamasha» JSHS-niń qurylǵan kúni dep belgileımiz.

Aıtpaqshy, 35 jyl bolyp, esh jerde, tipti kartada kórsetilmegen qalamyzdyń tarıhy týraly derekti eshkim bilmeýshi edi. Osy qalamyzdyń tarıhy týraly derekti kitap jazyp júrgen jazýshyny biletinime bir jyldan asty. Ánekúni ózimen sóıleskenimde bizdiń qalamyz týraly birinshi kitabyn jazyp bitirgenine birtalaı ýaqyt bolypty. Qazir bizdiń qalamyz týraly ekinshi kitabyn jazý ústinde eken. Qarajattyń joqtyǵynan qalamyz týraly jazǵan kitabyn shyǵara almaı áýre sarsańǵa túsip júrgen kórinedi. Jaǵdaı túzelse sol kisige bir 360-370 myń teńgedeı demeýshilik tanytsam ba degen oıdamyn,-dep Nurjigit tyńdap otyrǵan baýyrlaryna qarady.

Eshkim qoshtaı qoımaǵan soń tynyshtyqty ózi buzdy.

— Bógenbaı! Boranbaı! Aıtbaı! Nege úndemeı qaldyńdar? Bul usynysyma ne deısińder?

Bógenbaı jas jaǵynan úlkeni bolǵan soń ornynan qozǵalaqtap, tamaǵyn kenedi.

— Árıne josparyńnyń, esep-qısabyńnyń bárine maqul. Nátıje shyǵatyn sıaqty. Al «jazýshymyn, senderdiń qalalaryń týraly kitap jazyp júrmin», — degen aıdaladaǵy adamǵa kómektesemin degenińniń qısyny kelmeıtin sekildi. Bizdiń odan basqa da mekemelerge kómektesip júrgenimiz az ba? Jazýshyń kitap jazsa, ózi úshin jazady da. Biz úshin deısiń be? Ótkende «Qazaq tili» qoǵamyna 50 myń teńge dediń. Birinshi ashylǵan uıym ǵoı, meıli, maqul dedik. Odan keıin meshit úıiniń kerek-jaraǵyna dediń. Únemdedik. Al myna bir qaıdaǵy bir jazýshyǵa kómektesem degenińe men kelise almaımyn, — dep «Sender ne deısińder» degendeı baýyrlaryna qarady. Ózgeleri úndeı qoımaǵan soń áńgimege Marjan aralasty.

— Aǵamyzdyń usynysyna qalaı qarasańdar da ózderiń bilińder. Men óz basym seniń sózińe kelispeımin. Ol jazýshy óziniń qaraqan basynyń qamyn oılap júrgen adam emes kórinedi. Shynymenen bir jyldan asa bizdiń qalamyz týraly materıal jınap, kitap jazyp júr eken. Osy ýaqytqa deıin bizdiń qalamyzǵa jazýshy emes, bir jýrnalıs keldi me? Keńes dáýirinde, jaraıdy qala qupıa boldy. Buqaralyq aqparat quraldarynyń ókilderi turmaq, kórshi eldi mekenderdiń qarapaıym adamdarynyń ózi kire almaıtyn. Jergilikti ult ókilinen laýazymdy kisi turmaq qara jumysqa da eshkimdi alǵan joq. Barlyǵy ortalyqtan kelip jatty. Jergilikti ult ókilderi shahtada, taǵy basqa jerlerde eń aýyr qara jumysta istedi. Olardyń densaýlyǵyn kim oılady. Al qalany kim turǵyzdy? Bizdiń baýyrlarymyz, aǵalarymyz, ákelerimiz! «Halyq jaýy» degen jala jabylǵandar, sóıtip sottalyp, jer aýdarylǵandar. Álgi jazýshy ótken tarıhtyń bárin zerttep, kitap jazsa, biz úshin emeı, kim úshin? Onyń ústine biz óz elimizde óz jerimizde turyp, ana tilinde hat tanyp, saýat ashqan joqpyz. Keńes dáýiriniń solaqaı saıasatynyń saldarynan birde-bir qazaq mektebi bolmaı, bolǵanyn jaýyp, mektep bitkenniń bárin orys kelimsekterdiń tiline aýdaryp jiberdi. Sondyqtan da biz ana tiline shorqaq bolyp qaldyq.

Endi, mine, egemendigimizdi alyp, qazaq tili memlekettik til dep tanylǵannyń ózinde bizdiń qalamyzda qazaq tilinde birde-bir buqaralyq aqparat quraly joq tuǵyn.

— Qalamyzda byltyr sol kisiniń bastamasymen «Jańalyq» degen ataýmen tuńǵysh ret qazaq tilinde gazet shyqty! — dep Nurjigit Marjannyń sózin qoshtady.

Áńgimege manadan beri únsiz otyrǵan Aıtbaı aralasty.

— Meni ákem Neǵymet kenjesi bolǵan soń ba, eseıip, jigit bolǵanymsha qasynan tastamaýshy edi. Nurekeń, sen naǵashy atamnyń qolynda óstiń ǵoı. Kóp nárseden beıhabarsyń. Meniń esimde qalǵany ákem kóp tyńdap, az sóıleıtin. Eshýaqytta eshkimge aldyn-ala ýáde bermeýshi edi. «Ýaqtysynda kórermiz» dep qoıa salatyn. Óziń de jazýshyńa aldyn-ala ýáde bermeseń, ýaqytysynda kórermiz! — degen ol.

Nurjigit basyn bir shaıqap, óziniń bostan-bosqa berile salmaıtynyn bildirdi.

— Jańaǵy Marjan aıtyp otyrǵan gazettiń bas redaktory sol kisi dedi ol. — Oqyrmany bolmaǵandyqtan taralymy joqtyń qasy boldy! Sol qazaq tilindegi tuńǵysh gazetke quryltaıshy bolǵan Kameldınov Janbolat, biz Jorık deımiz ǵoı, myna birinshi kitabyna da demeýshi bolamyn! — dep otyr. Gazeti de, osy Stepnogorsk baspahanasy basyp shyǵarǵan tuńǵysh óleńder jınaǵy da bizdiń qalamyzdaǵy murajaıda tur. Bul tarıh emeı nemene? Keleshekte Janbolattyń alǵashqylardyń biri bolyp qazaq tilinde qalamyzda tuńǵysh shyqqan gazet pen kitapqa demeýshi bolǵanyn barlyq urpaq tarıhtan biletin bolady.

«Ekspress» JSHS-niń bastyǵy Epıfanov Borıs Aleksandrovıch te «Garant» JSHS-niń bastyǵy Geraýf Aleksandr Rafaılovıch te kómektesip otyr. Salyq bóliminiń bastyǵy Aıǵojın Esbol Qaıyrkeshulynyń Geraýfqa jazǵan hatyn óz kózimmen oqydym. 50 myń teńgeni qolma-qol bergen eken, taǵy da 50 myń teńge jetpeı qalypty, sony respýblıkalyq baspahanaǵa aýdarýyńyzdy suraımyn depti.

Kitaptyń taralymy on myń eken, soǵan 300 myń teńge kerek bolypty. Bári tabylǵan, endi bir 60-70 myń teńgesi ǵana qalypty. «3-4 aıdyń ishinde kitapta shyǵady. Sol shyqqannan soń 1000 dana kitap beremin, satylý baǵasy 150-200 teńgeden bolǵannyń ózinde 150-200 myń teńge quralady. Maǵan kitabym oqyrman qaýymǵa tarasa boldy!»-dep otyr jazýshy. Onyki de jón. Sondyqtan da Bógenbaı batyr, biz jazýshy aıtqandaı ýaqyttan ǵana bir 3-4 aıǵa utylamyz, al kitap kelip Marjannyń dúkenine túsken soń ol da aınalymǵa túsedi.

Nurjigittiń myna sózinen keıin bári de bas shulǵyp kelisimin berdi.

Qala ákiminiń jumys bólmesine jınalǵandardy mádenı aǵartý bóliminiń bastyqtary men qosa, basqada kásipkerlerdi eleń etkizgen jaǵdaı qala ákimi N.Ia. Denıngtiń ádettegi aptalyq úlken májilistiń baıandama esebin qalalyq salyq bóliminiń bastyǵy Aıǵojın Esbol Qaıyrkeshulynan bastamaı, qalalyq mádenı-aǵartý bóliminiń bastyǵy Kovsýr Ivan Pavlovıchtan bastady:

* * *

Bir kúni redaksıaǵa kelgen hattarmen tanysyp otyrǵanmyn. Sonyń ishinde bir hatqa erekshe kóńil aýdarýǵa týra keldi.

Hat Bógenbaı aýlynan jazylypty. Ony jazǵan kisi mylqaý eken. Aǵash óńdeý sheberhanasynda jumys istepti. Qazir ýaqytsha jumyssyzbyn deıdi.

«Sizderdiń «Jańalyq» atty gazetińizdi úzbeı oqyp turamyn. Maǵan qatty unaıdy. Stepnogorsk qalasynda memlekettik tilde shyǵatyn tuńǵysh gazetti ashqanyńyzǵa men qýanyshtymyn. Talaı jyldar boıy eshkim qolǵa almaǵan edi. Sondyqtan da sizge úlken tabys tileımin»-dep keledi de hat sońynda taǵy bir ótinish aıtady.

«Bizdiń Qazaq Sańyraýlar Qoǵamynyń qurylǵanyna 63 jyl boldy deıdi. Biraq osy ýaqyt ishinde ózimizdiń qoǵamda birde-bir basylym bolǵan emes. Osy ýaqyt ishinde qoǵam qanshama jetistikterge, qanshama tabysqa jetkenimen ortamyzda súısinip oqıtyn bir basylym bolsa dep men sıaqty qanshama qoǵam múshesi armandaıdy. Bizdiń qoǵam tek Shortandy qalasy emes, respýblıkanyń barlyq qalalary men aýdan ortalyqtarynda da bar. Álginde aıtylǵan jetistiktermen qosa tabysymyzdy, nemen shuǵyldanatynymyzdy ekiniń biri bile bermeıdi. Bizdiń qoǵamda nebir daryndy (sýretshiler, akrobattar artıser, rejıserler, sporttyń neshe túrli meńgergen sheberler, jazýshylar) adamdar kóp. Biraq ókinishke oraı olardy eshkim bile bermeıdi.

Bir kelse Sizdiń qolyńyzdan keler. Oǵan men ábden senimdimin.

Sizden barlyq Qazaq Sańyraýlar Qoǵamynyń músheleriniń atynan suraıtynym bizdiń qoǵamǵa da «Jańalyq» sıaqty tartymdy basylym ashyp berseńiz eken! — dep aty-jónin jazypty.

Ań-tańmyn. Shynymdy aıtsam mylqaý oqıdy, jazady degen oıyma da kelmepti. Ári men jýrnalısıka fakúltetin bitirgen maman bolsam bir sári.

— Bulardyń qoǵamynda meni kim qoldap, qarajatpen kim kómektesedi? Bul jazǵanyń gazet shyǵarý ońaı dúnıe dep otyr ǵoı deımin!-dep óz oıymmen ózim bolyp otyrdym da qaldym.

Ári oılanyp, beri oılanyp «Qoı kórsetilgen adres boıynsha ózimen kózbe-kóz jolyǵyp kóreıin,-dep Bógenbaıǵa júrdim de kettim.

Surastyryp júrip izdegen adamymdy da taptym. Kelýin keldimaý biraq úıinde bir ózi eken, eshteńe túsindirip aıta almadym. Ábden saǵym synyp, onyń ymyna men túsinbeı, meniń aıtqanyma ol túsinbeı, esim shyǵyp sarsańǵa tústim. Ne isterimdi bilmeı turǵanymda qyzmet babyndaǵy kýáligim esime túsip, sony kórsettim. Ol «Jańalyq» gazetiniń bas redaktory» degen sózdi oqydy da, úıine qaraı jetekteı jóneldi. Úıge kirgen soń stol ústinde jatqan «Jańalyq» gazetiniń sońǵy sanyn alyp, maǵan kórsetip birdeńi dep byldyrlap qoıady. Men túkke túsinbesem de basymdy ızýdemin. Ol ózin túsinbegenimdi bilip, qaltasynan qalamsabyn aldy da, gazettiń shetine «Qazir áıelim keledi sol bárin túsindiredi» dep jazdy. Meniń de kóńilim ornyna tústi. Ol tórgi bólmeden maǵan bir kitap ákep ustatty. Qarasam syrtynda «Govorım rýkamı» dep jazylypty. Ashsam — óńkeı sýret. Sýrettegi kisiniń ár qımyly tegis bir sózdi bildiredi eken. Aqtaryp otyryp maǵan kerek sózdiń sýrettegideı qımylmen oǵan kórsetip edim, ol «Túsindim» degendeı máz bolady. Onyń jasaǵan ymyn meniń túsine almaı qalǵanymdy bile sala qaǵazǵa jazyp maǵan oqytady. Men endi túsindim degen belgi bersem, jas balasha alaqanyn shapalaqtap kep qýanady. Birshama ýaqyt ymmen sóılesip otyryp, men de biraz nárseden habardar bolǵandaımyn. Qolmen sóılesý qyzyǵyna ábden berilgen kezimizde onyń áıel de keldi. Ol bolsa áıeline qoly-qolyna juqpaı birdeńelerdi «aıtyp» ara-arasynda kómekeıinen dybys shyǵaryp, kúlip qoıady.

Áıel sál kekeshtenip sóıleıdi eken.

— Kúıeýimniń qýanyshynda shek joq, ony ózińiz de baıqap otyrǵan shyǵarsyz. Bes jasynda úlken aryq sýyna aǵyp ketip, arǵy bettegi kisiler qutqaryp alǵan. Sodan tili baılanyp qalǵan. Bireýler qoryqqannan bolǵan, endi dál solaı bir qoryqsa tili shyǵar edi»-deıdi. Keıbireýler «basyna, qulaǵyna zıan kelgen, sodan keıin sóıleı almaıdy»-degendi aıtady.

Dárigerge qaratyp pa edińizder? — degen suraǵyma;

— Qaratqanbyz. Eshteńe de shyqpady, — dedi áıeli muńaıyp. — Biraq sańyraýlar mektebin bitirgennen keıin ózi talaptanyp, birneshe mamandyq aldy. Bulardyń mektebinde barlyq sabaq oryssha júredi. Qazaqsha oqyp, jazýdy da ózi úırendi. Oryssha-qazaqsha birdeı jaza beredi. Hatyn oqyp kórgen shyǵarsyz. Jazýy qandaı tamasha. Taǵy bir aıta ketetin násre — bulardyń ymy barlyq jerde bir maǵan beredi. Ultyna qaramaıdy. Sondyqtan da bir-birin túsine beredi. Endi bul myna aldyńyzda jatqan «Govorım rýkamı» degen kitapty qazaqshaǵa aýdarý ústinde. Ózi de shyǵarmashylyqpen aınalysady. Taqyrybynyń bári ózderiniń qoǵamy, ózderiniń ortasy týraly. Olar óz arasynda buny jazýshy dep ataıdy.

— Ózińiz qolmen ymdap sóılesýdi qalaı úırengensiz?

— Meniń de tilim óte kesh shyqqan. Ata-anam men sóıleı almaǵan soń arnaıy mektepke bergen. Sol mektepte oqyp, úırendim. Arnaıy sabaq, em áser etti me, álde ózimniń talap-talpynysymnyń nátıjesi me, áıteýir sóıleıtin boldym.

— Kúıeýińizdiń aty kim? Ózińizdiń she?

— Kúıeýimniń aty — Qapen! Ózimniń atym — Alma! Sol eki ortada Qapen Almaǵa qarap, birdeńe aıtqandaı boldy. Biraq Alma «Aıtamyn!» dep áńgimesin jalǵastyra berdi.

— Gazet týraly aıt, «Jańalyq» sıaqty bizdiń qoǵamda da ózimizdiń gazet bolsa jetistikterimizdi, jańalyqtardy ózimiz jazamyz. Qoǵam músheleri de qýanyp qalar edi deıdi. Bizde jazatyn adamdar kóp. Taqyryp ta jeterlik. Gazet shyǵarýǵa kómegimizdi aıamaımyz. Ózimizdiń Qoǵamnyń tóraǵasyna hat jazamyz. Kerek bolsa Almatydaǵy Qazaq Sańyraýlar qoǵamynyń prezıdenti Tezekbaı Dildabekulynan kómek suraımyz! — dep ólip otyr! — dep Alma bir jymıyp qoıdy. Almanyń da aqsary kelgen sulý óńine qýanysh seziminen qan júgirgendeı boldy. Qapenniń sóıleı almaǵany, Almanyń kekeshtengeni bolmasa ekeýi de óte reńdi, bir-birine saı ekeni kórinip tur.

— Balalar bar ma? Olar sóıleı ala ma? — dedim men.

— Bir ul, bir qyzymyz bar. Qazir mektepte, tómengi synypta oqıdy. Ekeýi de sóıleıdi. Sabaq úlgerimi óte jaqsy. Qazir jarty saǵattan soń kelip te qalar. Túski tamaqtaryn ázirleıin... Siz aıyp etpeńiz,-dep dastarqan jasaı júrip, ara-arasynda Qapenmen sóılesip, Qapenniń aıtqanyn maǵan aýdaryp úlgerip jatyr.

Úı ishi muntazdaı tap-taza. Ózi de orta boıly, sulý músindi, aqsarynyń kelbetti reńdisi eken. Ekiniń biri meniń áıelim osyndaı bolsa eken,-dep armandaıtyn kelinshek.

Keshke deıin otyrsaq ta áńgimemiz taýsylmaı, aqyrynda Qoǵamǵa gazet ashý oılastyrmaq bolyp, habaryn ózim aıtýǵa kelisip, mashınamdy ot aldyra bastadym. Qas qylǵandaı ot alýy qıyndap álekke saldy. Bir tok jetkizgish istemeı tur. Osy kezde Qapen «Óshir!»-degen belgi berdi de saraıyna baryp bir qobdı alyp keldi. Qobdıdy ashyp edi, nebir qolǵa túspeıtin kiltterdi kórdim. Tok jetkizgishterdi alyp, ózi qobdıynan basqasyn alyp saldy. Taǵy basqa elektrıkke tán jumystardy da qoly qolyna juqpaı jasap shyqty. Sodan soń «Ot aldyr!»-degen belgi berdi.

Mashınam birden ot aldy. Qolymen ymdap birdeńelerdi aıtady. Men túsinbegen soń onysyn ótip bara jatqan Alma tabanda aýdardy.

— Aǵa, mashınańyz buzylsa, eshkimdi izdemeı-aq týra ózime kel! Men úshin ony jasaý túkke de turmaıdy. Jóndep beremin,-dep jatyr.

— Kóriskenshe! Saý bop turyńyzdar! — dep Stepnogorsk qalasyna bet aldym.

«Ne degen jiger! Ne degen talant! Ne degen daryn! Qudiretińnen aınalaıyn, Táńirim-aı! — Bir jaǵyn berseń, bir jaǵyn kem qylyp qoıatyn!

Qoı men erteń Tarazǵa, Muratqa habarlasaıyn. Bul múgedek jandarǵa basylym ashý máselesin qolǵa alaıyn. Baıǵustar bir qýansynshy. Bizdi de oılaıtyn jandar bar eken!» dep oıladym bylaı shyǵa.

Eń basty másele Taraz qalasyndaǵy Qazaq sańyraýlar qoǵamyna qarasty Taraz oqý — óndiristik kásiporynnyń dırektory Ótebaev Muratqa habarlasyp, olardyń jarǵysynda «shyǵarmashylyqpen aqparatpen aınalysýǵa bolady» degen tarmaǵy bolsa, kókten izdegenim jerden tabylǵany. Eger ol tarmaq joq bolsa, qoǵamnyń basqa qaladaǵy basqarmalarymen habarlasý kerek bolady. Osy oımen kele jatyp, Stepnogorsk qalasyna da jettim.

Mashınany turaqqa qoıyp, úıge kelsem Baqyt meni kútip otyr eken.

— Qaıda júrsiń? Bol, tez, kettik! — deıdi.

— Qaıda? Qaıda kettik? — dedim ań-tań bolyp.

— Meıramhanaǵa! Pernebaıdy shyǵaryp salýǵa!-dedi ol júre kıinip.

Men Stepnogorsk qalasyna kelgeli beri Baqytpen birge ol jaldaǵan páterde turatynmyn. Oǵan da eki jyl bolyp qaldy.

Qyzmet babymen Pernebaıdyń ońtústiktiń bir qalasyna aýysatynyn ótken aptada bir bas qosqanymyzda esitken edim. Mine, sol anyqtalyp, jolǵa shyqqaly otyrsa kerek. Bizdi meıramhanaǵa jınap, aıyrylysý kójesin bermekshi.

Bizden basqa munda tarazdyq Ánýar men Pernebaıdyń otbasy osynda. Al Baqyttyń otbasy Tarazda. Ózi salt júrip qyzmet etýde. Meniń jaǵdaıym bosada málim.

Uzyn sózdiń qysqasy — Pernebaıdyń jaıǵan dastarqanynda búkil qalanyń atqa minerleri — basy qala ákimi Qoıshybaevtan bastap bas qosyp, dám tatty. Bári de jaqsy nıetterin bildirip, qımaı qoshtasyp jatty.

Pernebaıdy shyǵaryp salý kezinde bir reti kelip Sańyraýlar qoǵamy týraly, basylym jaıly oıymdy bildirip edim, túsinigi mol, parasatta jigit emes pe, túsine ketti.

— Sáke! Mynaý bastamań — eshkimniń úsh uıyqtasa túsine kirmeıtin jańalyq qoı!-dedi ol qolymdy alyp. — Dereý bilek sybanyp kirisip ket! Jarıa ete berme. Qazirgi qaltalylar aqshasyn qaıda jumsaryn bilmeı júrgen ýaqytta ıdeıańdy qaǵyp túsedi. Sondyqtan da aýzyńdy qý shóppen súrtip qalma! Qaımyqpa, seniń qolyńnan keletinine men kámil senemin. Qanshama qıynshylyq ótti. Bul ómirdi kórdiń degen sóz. Eki jylǵa jeter-jetpes ýaqytta buryn qupıa bolǵan qalada qazaqsha gazet shyǵaryp, tájirıbe jınaqtap úlgerdiń. Bul az eńbek emes. Sáke, dereý jolǵa jınal, myna bastamany tez qolǵa al. Ári óz qalań, bári tanys. Onyń ústine Ońtústik Qazaqstanda da, Jambyl oblysynda da osy ýaqytqa deıin respýblıkaǵa taralatyn birde-bir gazet joq. Týǵan qalańda respýblıkalyq gazet shyqsa jaman ba? Óziń muryndyq bolyp, gazet ashyp berseń sańyraýlar raqmetin jaýdyrary anyq.

Ańqyldaq azamat osylaı aǵynan jaryldy, osylaı qýandy. Oǵan Baqyt ta qosyla ketti.

Qaıran aqjúrek, aqnıet dostarym-aı! Bulardyń meni súıemeldegen sóz járdeminiń ózi nege turady? Ne úı joq, ne kúı joq elden jyraqta japadan jalǵyz qalmasyn! — dep ekeýmiz de ketemiz, sen de elge qaraı jyljy» degendi ashyq aıtpasa da jetkizgenin aıtsańshy. Olardyń dostyq aqyl aıtqanyna men de rıza bolyp, qanattanǵanym sonsha, birden Tarazǵa, Muratqa habarlasyp, barlyq jaǵdaıdy bilip aldym. Jarǵysynda maǵan kerekti, men izdegen tarmaqtyń bári bar eken. Ol da meni qoldap, qýana qarsy alatynyn aıtty.

Tipti «Jaqyn arada Qazaq sańyraýlar qoǵamynyń Hİİİ sezi bolady. Soǵan gazet shyǵaryp úlgereıik» tez jet! — dedi.

Endi maǵan kidiretin eshteńe joq edi. Jumysty ýaqytsha tabystap, qysqa merzimdi demalys aldym da, Qapenge jolyǵyp, mán-jaıdy Alma arqyly jetkizdim. Sóıtip qaıyr-qosh aıtyp, jolǵa daıyndaldym. Bul jańalyqqa Qapen men Alma da qýanyp, jol dorbamdy azyqqa toltyryp, qalaǵa deıin shyǵaryp saldy.

Eki kúnnen keıin Tarazdaǵy Murattyń mekemesine kelip aldaǵy jumystyń búge-shigesine deıin taldadyq.

Eń basty másele — Qazaq sańyraýlar qoǵamynyń Hİİİ sezi qarsańyna gazet shyǵaryp úlgerý boldy. Osy qarqynmen sol kúni Qoǵamnyń jarǵysy men Ádilet basqarmasyna kerekti basqa da qujattardy alyp, Astanaǵa attandym. Ózim barmaı, poshtamen jibersek sezge deıin gazetti shyǵaryp úlgermeıtin boldyq. Sondyqtan da barýyma týra keldi.

Astanada eki kúnniń ishinde jumysym bitti. Qazaq Sańyraýlar qoǵamynyń Taraz oqý-óndiristik kásiporny quryltaıshylyq etken «Janashyr - Mıloserdıe» gazeti dúnıege osylaı keldi.

Basylymnyń alǵashqy sany 16 jeltoqsanda shyǵyp, táýelsizdik kúnine sáıkes keldi. Alǵashqy sanyna tarazdyq kásipkerler Murat Qoqanuly Ázimqulov, Mubar Ádilhanqyzy Sabdenalıevalar demeýshilik etti.

— Basylymnyń birinshi betine Qazaq sańyraýlar qoǵamynyń prezıdenti T.D. Isaıdyń Qazaqstan Respýblıkasynyń Táýelsizdik kúnimen quttyqtaýy, gazet eki tilde (8 bet bolyp shyǵatyndyqtan qazaq jáne orys tilderinde) berildi.

Ekinshi betke orys tilinde kirispe sóz, odan keıin Taraz qalasy sańyraýlar qoǵamynyń tóraıymy N.P. Skalápovanyń maqalasy jarıalandy da, «Janashyr - Mıloserdıe» gazetiniń menshikti tilshisi Qazaqstan jýrnalıser Odaǵynyń múshesi Saılaýbek Dármenqulovtyń Baýyrjan Momyshulynyń týǵanyna 90 jyl tolýyna baılanysty «Batyr esimi máńgi este»-degen úlken maqalasy qazaq tilinde berildi. Sondaı-aq tilshiniń Táýelsizdik kúnine baılanysty «Táýelsizdik úshin kúreskenbiz»-degen qazaq tilindegi taǵy bir kólemdi maqalasy basyldy. 4-5-betke orys tilinde «Zakonodatelstvo o sosıalnoı zashıte ınvalıdov» degen zań aktileri jarıalandy. 6-bette orys tilinde «S zabotoı o lúdáh» degen atpen Taraz qalasyndaǵy ataqty ortolarıngolog Iý.A. Kýchenevtyń klınıkasy, onyń emdeý tásili jazyldy. Bul «Janashyr-Mıloserdıe» gazetiniń menshikti tilshisi M. Ómirbaevtyń qalamynan týyndaǵan edi.

«Janashyr-Mıloserdıe» gazeti jeltoqsan aıynda jaryq kórgennen keıin Qaırat Rysqulbekov jáne onyń jaqyndary týraly osy gazettiń redaktory da qalam tartty. Bul maqala «Qýǵynǵa túsken Qaırattyń jaqyndary»-dep atalady.

— Ár halyqta da kıeli uǵym bar. 1986 jyldyń jeltoqsany biz úshin sondaı qaster tutar sóz. Muz qursanǵan jeltoqsan yzǵaryn eritken, jastyq jalyn ıelerin essiz edi,ıý — dep kim aıtar? Kópshilik buzylmaǵan seńniń irgesin sógip, totalıtarlyq júıeniń kúni sanaýly degizgen, sál keıin onyń da sel-selin shyǵarǵan qudiretti kúsh jeltoqsan oqıǵasynan bastaý almap pa edi? Menmensingen talaıǵa Qazaq degen halyqqa bas kıimin aldyryp, sálem bergizgen de jeltoqsan emes pe edi.

Mine, sol Jeltoqsan yzǵary qursaýynyń ashylǵanyna da 14 jyl boldy. Biraq bárine ýaqyt emshi. Qandaı qaıǵydan qarys uryp tursańyz da, onyń serpiletin kezi týady! — dep aıtqanmen, sol Jeltoqsan yzǵarynan qalǵan daqtyń bizdiń sanamyzdan ketpegenin basqa jurt bile me eken. Bizdiń ǵana emes, ákem Noǵaıbaı, sheshem Dámetken, ájem Napısa Januzaqqyzyn, bizge jaqyn týysqandarmen qosa Jeltoqsan yzǵary ájem Napısa Januzaqqyzynyń inilerin de sharpyǵan joq pa? — dep Qaırat Rysqulbekovty týǵan aǵasy Esentaı buryn sońdy biz estimegen áńgimeniń syryn ashty. — Qaıratty Moıynqumnan ustap áketken soń tergeý uzaqqa sozyldy. Qaırat pen Talǵat ekeýi tete, arasy bir jas edi. Almatydaǵy sáýlet ınstıtýtyna bararda sovhozdan 60-70 taıynsha alyp, bordaqylaý isin merdigerlik ádispen bastaǵan edik.

Qaıratty qamaýǵa alǵannan keıin-aq Talǵatty ınstıtýttan shyǵaryp jibergen. Alǵashynda úıde júrip, bordaqylap otyrǵan maldy ákem ekeýi qaraǵan edi. Men ol kezde aýylda ınjener-elektrık bolyp jumys isteıtinmin.

Qaırat ustalyp, tergeýde júrgenine bir-bir jarym apta ótken kezde, Almatydan, oblys ortalyǵy, aýdannan kelgen tergeý júıesiniń mamandary Talǵatty qaıta-qaıta suraqqa alýmen boldy, meni de synyqqa syltaý taýyp istep júrgen qyzmetimnen bosatty. Almatyda qamaýda jatqan Qaıratqa jolyǵyp habar almaq túgil organ qyzmetkerleri men partıa uıymynyń hatshysyna deıin arnaıy tapsyrmamen bizdiń otbasymyzdyń aıaq basqan izin ańdýmen boldy.

Bir-eki aptanyń ishinde bárimizdi jumystan bosatyp ta úlgerdi. Ákem Noǵaıbaıdyń aldyndaǵy maldy alýǵa aýylda qabyldaıtyn adamdardyń reti kelmedi. Óıtkeni bir toǵa jumsaq minezdi ákemdi el syılaýshy edi. Ári qystyń kózi qyraýda qatynap istegenge shet jaqtan da eshkim kele qoımady.

Osydan 14 jyl burynǵy yzǵarly Jeltoqsan oqıǵasynyń tikeleı Kolbın, Mıroshnık, Knázevtyń qolymen istelingenine, onyń sońy jappaı qýdalaýǵa ulasqanyna el qazir múmkin senbes te.

Qýdalaý jaǵdaıyn bizdiń jaqyn aǵaıynymyz, týǵan naǵashymmen qosa túp naǵashym ájemniń inileri Orman Januzaquly, Turlybaı Ápsemetuly da bastan keshirdi. Napısa ájemniń týǵan sińilisiniń balasy ákem Noǵaıbaıdyń týǵan bólesi Saılaýbek Naýryzbaev ta aýdan kólemindegi basshy qyzmetten shettetilip, aýylda qatardaǵy jumysshy bolyp ketti. Ásirese, Orman Januzaquly Jambyldaǵy eń iri qant zaýytynda 1958 jyldan qatardaǵy jumysshy bop kirip, partıa mektebin bitirgennen keıin 15 jyldan asa sol zaýyttyń partıa uıymynyń hatshysy bolyp qyzmet istep júrgende Kolbın men onyń qolshoqparlarynyń solaqaı saıasatynyń áserinen qyzmetinen bosatyldy.

Barlyǵynyń ómirbaıanyn tıisti organdar tekserip kelgende Qaırat Rysqulbekovtiń jaqyn týystary Jeltoqsan oqıǵasyna qatysty degen at pen aıdardan bólek, ultshyl, halyq jaýynyń urpaǵy degen kúıe jaǵyp, senimsizdik bildirgen edi. Oǵan muraǵatta saqtalǵan qupıa qujattaǵy derekter sebep boldy. Sonaý 1937 jylǵy Ormannyń ákesi Januzaq Qyrǵyzbaev 70 jasynda halyq jaýy degen jalamen Tomsk qalasyna aıdalyp, habar-osharsyz ketken edi. Al, Ómirzaq súzek aýrýyna shaldyqqan soń aıdaýdan aman qaldy da, týǵan jerdiń topyraǵy buıyryp, sol 1937 jyldary dúnıe saldy «Besjyldyq» aýlyna jerlengen. Ómirzaqtan Shaıkúl atty qyz Jasórkende turady. Orman Januzaqulynyń jıeni Nurman Álimqulov (Shaıkúl ápkeniń jalǵyz balasy) uzaq jyl organda istegen, qazir qurmetti demalysta.

Árıne álginde atalǵan kisiler 1957 jyly aqtalǵandy. Qaırat Rysqulbekovti ótirik jala men aıǵaqtyń atyn atap jamylyp tuqym qýalaǵan ultshyl, qoǵamǵa óte qaýipti jan, Savıskııdi óltirgen degen ur da jyq sheshimmen qatań da aýyr atý jazasyna keskenimen turmaı baýyrlaryn, jaqyndaryn da qýǵyndaǵan tuǵyn. Onyń ústine jarty jyldan soń ákesi Noǵaıbaıdy da «maldyń salmaǵy kemigen, durys qaramaǵansyń» degen syltaýmen sottap Jańatas qalasynan biraq shyǵarady. Biz úshin jarıalylyqtyń esigi tars jabyldy. Alaıda bizden góri ádiletke bir taban jaqyn Batys Qaırat Rysqulbekovtiń ólim jazasyna kesilgenin estigen zamatta dúr ete túsken. Qaırattaı jas bozdaqty qutqarýǵa jumylyp, aıanyp qalmapty.

Adam aıtqysyz qatal jazaǵa qarsy narazylyqtar tasyraıǵan Kremlge ústi-ústine joldanyp, ıliktirmek nıet bildiripti. Ol týraly estimeppiz de, bilmeppiz de. Degenmen Batystyń qoǵamdyq ótkir pikiri izsiz qalmaǵan sıaqty. Ólim jazasy 20 jyl abaqtymen aýystyryldy.

Osyndaı janashyrlyq kórsetip, arasha túsken qaýymnan seskengen Jańatas qalasyndaǵy túrmege jedel túrde qupıa nusqaý berilip, Qaırattyń ákesi Noǵaıbaı Rysqulbekovti basqa qalanyń abaqtysyna aýystyrmaq boldy. Bul jaǵdaıdy aradaǵy sálem jetkizýshi kisiler Noǵaıbaıdyń taǵy bir naǵashysyna habarlaıdy. Ol kezde Nurman Álimqulov organnyń bedeldi qyzmetkeri. Týysqannyń aty týysqan emes pe, osy Nurman Álimqulov bólesi Noǵaıbaı Rysqulbekovti basqa abaqtyǵa jibermeý jolyn qarastyryp, tıisti jerlerdiń bárine hat joldap kómek etken eken.

Sol Jańatastaǵy abaqtyda densaýlyqtan aıyrylǵan ári balasy Qaırattyń qasireti jeńgen Noǵaıbaı 1993 jyly kóktemde dúnıe saldy. Noǵaıbaıdyń anasy Ormannyń týǵan ápkesi Napısa qazir 80 jasta, Aıdarlyda turady. Anasy Dámetken Jeltoqsannyń 14 jyldyǵyna arnaıy shaqyrýmen Almaty qalasyna júrmekshi. Biraq qýǵynǵa túsken altyn asyqtaı uly — Qaırattyń ornyn toltyra ala ma? Amal qansha? Jazymysh solaı da. Qaırat jalǵyz Noǵaıbaı men Dámetkenniń uly emes, halyqtyń uly. Onyń súıegi Semeıde, uly Abaı atasynyń jerinde jatyr.

«Janashyr — Mıloserdıe» zazetine tek patrıottyq turǵydaǵy dúnıeler ǵana emes, óner qaıratkerleri, ǵalym, sýretshiler jaıynda da jarıalap turdyq. Sondaı-aq osy Qazaq sańyraýlar qoǵamynda eńbek etip júrgen kisilermen qatar, qoǵamǵa eńbegi sińgen qarapaıym eńbekkerlerden bastap, basshy qyzmette júrgen jandarǵa deıin jazylyp ta, basylyp ta jatty.

Ásirese Qazaq sańyraýlar qoǵamy men zaǵıptar qoǵamyna eńbegi sińgen týma talant, belgili ǵalym, matematıka salasynda kóptegen tyń taqyrypqa jol ashyp, búkil álemge tanymal bolǵan, Qyrǵyzbaı Qańtarbaev týraly maqala oqyrmandy eleń etkizdi.

Mylqaýlardyń «sóıleý» ádisterin jetildirgen, zaǵıptarǵa arnalǵan jazý mashınasyn oılap tapqan qazaq stenografıasynyń atasy, 1963 jyldan KSRO sýretshiler odaǵynyń múshesi, matematık, 77 jasar maıdanger, qart ustaz Qyrǵyzbaı Qańtarbaev týraly «Egemen Qazaqstan» gazetiniń Jambyl oblysyndaǵy menshikti tilshisi Maqulbek Rysdaýlettiń «Qyzyq kisi» atty taqyryppen jarıalanǵan maqalasyn oqyp, tanysqan soń, buryn da Qyrǵyzbaı Qańtarbaev týraly estigendikten ári týǵan qyzy Aqdana Qańtarbaevamen Baızaq aýdanynda budan on bir jyl buryn qyzmet babymen tanystyǵymyz bolǵandyqtan ony izdep shyqtym. Aqdana Qyrǵyzbaıqyzynyń is-qaǵazǵa, tarıhı qujattarǵa uqyptylyǵy men yqtıattylyǵyn, ónegeli ónerge degen yqylasyn jaqsy biletinmin. Ózi sýretti de tamasha salatyn edi.

«Shý degen atqa demeý»-degendeı qazaq halqynyń daryndy ulynyń biri, Aqdananyń týǵan ákesi Qyrǵyzbaı Qańtarbaev týraly jańa derekter taýyp, halyqqa, oqyrmanǵa jetkizýge asyqtym. Ári zaǵıptar men sańyraýlar qoǵamy paıdalanyp otyrǵan jazý mashınasy men sańyraýlar qoǵamy paıdalanyp otyrǵan jazý mashınasy men sýrdo apparatynyń avtory Qyrǵyzbaı Qantarbaev ekenin Qazaq sańyraýlar qoǵamy men qazaq zaǵıptar qoǵamyna tanytý da oıda boldy.

Aqdana Qyrǵyzbaıqyzy op-ońaı tabyla ketti. Ol Jambyl qalasyndaǵy Taraz ashyq aksıonerlik qoǵamynda jaýapty qyzmet atqarady eken. Arada on bir jyl ótse de ol meni birden tanydy.

Kóp uzamaı Aqdananyń úıinde otyrdyq. Ol jeke muraǵatynda saqtalǵan, qyryq bir jyl buryn basylymǵa jarıalanǵan óz ákesi Qyrǵyzbaı Qańtarbaev týraly óte qundy derekterdi kórsete otyryp, bir úlken áńgimeniń syryn ashty.

Qyrǵyzbaı Qańtarbaev arab tilin úırený erejelerin, zaǵıptarǵa arnalǵan jazý mashınkasyn oılap taýyp, mylqaýlardyń «sóıleý» ádisterin jetildirgen. Kezinde zaǵıptarǵa jazý mashınkasy óndiriske qabyldanyp, 1000 som syıaqy ári óner tapqyshtyq patentin alǵan. Árıne, mylqaý sóıleıdi degenge eshkim sene qoımas. Biraq Qyrǵyzbaı aqsaqal zaǵıptyń jazýyn notaǵa, odan ún taspaǵa túsirgen. Odan qural-saıman aparatymen mylqaý kisilerge sýrettiń ymy arqyly júzege asyrýǵa bolatynyn dáleldegen.

Taraz qalasyndaǵy Sańyraýlar qoǵamynyń oqý-óndiristik mekemesiniń dırektory Murat Ótebaev kompúter jetistigin paıdalanyp, osy Qyrǵyzbaı Qańtarbaev aıtqan tásilmen zaǵıptar men mylqaý kisilerdiń ózara «sóıleý» tásilderin odan ári jetildirý úshin óz mekemesinde tájirıbe júrgizý ústinde.

Qyrǵyzbaı Yrysuly Qańtarbaev bir emes, tórt oqý ornyn bitirgen. Shymkent muǵalimder ýchılıshesin, Almatyda Abaı atyndaǵy pedagogıkalyq ınstıtýtty, Qazanda sýretshiler ýchılıshesin, Máskeýde joǵary stenografıser kýrsyn bitirdi. Ol 7 jáne 13 sandarynyń bólgishtigin tabý úshin otyz jyl basyn qatyrǵan. Sondaı-aq Qyrǵyzbaı aqsaqal sannyń túbirin tabýdyń da jańa jolyn ashqan.

Qyrǵyzbaı Yrysuly týraly 2000 jyly «Aq jol» gazetinde B. Ahmet «Janartaý janymyzda júr baıqalmaı...» atty maqala jazǵan edi.

Qosýǵa qarsy-alý, kóbeıtýge qarsy-bólý amaldary bar. Al dárejeleýge qarsy túbirleýdi taýyp, alǵash formýlasyn qorytqan da Qyrǵyzbaı Yrysuly edi,-deıdi avtor. — Osy jańalyǵyn attaı qalap, surastyryp «Nobel syılyǵyna» usynýǵa da ýáde etken pysyqaılar boldy-aý. Ol kisi «7» «13» «40» sandarynyń qupıasyn, bólingishtigin de tapty. Qyrǵyzbaı aqsaqal oılap tapqan «Qyryq esep» áldebir pysyqaıdyń jıendik jasaýmen ilgeride kitap bolyp ta basyldy. Qyrekeńniń sońǵy jyldary jeke ataý sózder tórkinin zerttedi. Bul salada ol bir kisideı eńbektengen. Onysy bir qundy zertteýge bara-bar dese de bolady.

Ol kisi qazaqtyń qoldanbaly óneriniń barlyq salasynda (sýretshilik, músinshilik, qol óneri, gobelen, taǵy basqalary) da ózindik qoltańba qaldyrdy. Ol bylaı tursyn stenografıa, lıngvısıka, matematıka fılologıa ǵylymdaryna da engizgen jańalyqtary bar. Jańalyq ashý ekiniń biriniń qolynan kele bermeıdi.

Apyrmaı, sonda bul kisini kim deımiz? Elde joq erýdıt, polıglot pa? Ol kisige bári de syıymdy. Taǵdyry ǵajapqa toly ekendigi anyq.

Qyrǵyzbaı Yrysulynyń kishkentaıynan ne nársege de qyzyǵýshylyǵy bilmekke qushtarlyǵy sar altyndaı talantynyń birtindep ashylýyna da yqpal etti. Ol Jambyl aýdanyndaǵy Molotov atyndaǵy ujymsharda segiz synyp bitirdi. Mektepte oqyp júrgeninde-aq sýret salýmen shuǵyldandy. Týǵan elimizde aýyl men mektep ómirindegi aıyryqsha oqıǵalar kenep betinen kórinis tapty.

...Aqdana Qyrǵyzbaı qyzy Qańtarbaevanyń jeke muraǵatynda saqtalǵan sonaý 1960 jyly «Komýnıs» gazetinde (№51) «Narodnyı ýmeles» degen taqyryppen jarıalanǵan maqalasynda A. Popov qysqasha bylaı dep jazǵan; «Kırgızbaı Kantarbaev davno ývlekaetsá ızýchenıem kazahskogo prıkladnogo ıskýsstva. A ego álbomah sobrany mnogochıslennye zarısovkı nasıonalnyh ýzorov ornamenta.

Vse svoe svobodnoe vremá Kantarbaev otdaet lúbımomý delý. Na oblastnýıý vystavký prıkladnogo ıskýstva on predstavıl masterskı vypolnenýıý v nasıonalnom stıle reznýıý derevánnýıý ramý k trúmo, gardıny ı podstavký dlá sýndýka. Reznoı stýl ı ornamentırovannyı sýndýk raboty Kantarbaeva eksportırýıýtsá v Lenıngradskom sentralnom mýzee etnografıı narodov SSSR ı v Qazahskoı respýblıkanskoı hýdojestvennoı galeree ımenı Shevchenko. Moskvıchı vıdelı ızgotovlennye ım ı reznye dverı dlá ıýrty.

Nedavno Kırgızbaı Kantarbaev prınát v Soıýz hýdojnıkov Kazahstana. V etom godý predstoıt Vsesoıýznaıa vystavka rabot samodeıatelnyh hýdojnıkov. Ýsılenno gotovıtsá k neı ı K. Kantarbaev. Iz selnogo kýska ıablonevogo dereva on vyrezal narodnyı mýzykalnyı ınstrýment kobyz bogato ornamentırovannyı rezboı po kostı. Spesıalısty-mýzykanty daıýt vysokýıý osenký etomý ınstrýmentý. On je zakanchıvaet derevánnýıý skýlptýrý devýshkı — kazashkı. Bogaty tvorcheskıe zamysly samodeıatelnogo hýdojnıka. V blıjaıshee vremá on dýmaet vyrezat fýtlár dlá chasov, dekoratıvnýıý ramý dlá kartın ı t.d.».

Aqdananyń jeke muraǵatyn aqtaryp otyryp, «Sosıalısik Qazaqstan» gazetiniń 1960 jyldyń 11-maýsymyndaǵy №137-sanynan «Aǵashtan túıin túıdi» atty Anarbek Aıtbaetyń maqalasyna kózim tústi.

«Aǵash ustalyǵy ónerine qaladaǵy Jambyl orta mektebiniń oqytýshysy Qyrǵyzbaı Qańtarbaev jastaıynan qumar edi. Ol bertin kele bul ónermen shyndap shuǵyldandy.

Túrli stol, oryndyqtar, kıim ilgishter jasady. Qazaq ádebıeti men óneriniń Moskvada ótetin onkúndigine ázirlik kezinde qazaq úıiniń shańyraǵyn jasady, ásem túr salyp kıizderin bastyrdy. Ulttyq naqyshtarmen órnektelgen alty qanat aq boz úı onkúndik kezinde Moskvada joǵary baǵalandy.

Qańtarbaev budan keıin de óner sheberligin jetildire túsýde. Endi ol súıekten túrli zattar jasaýǵa kiristi. Buǵan kerekti qural jabdyqty da ózi qoldan jasady. Sóıtip, súıekten de oıý-órnek jasap, aǵashqa oıyp qondyrdy.

Búginde Qyrǵyzbaı Qańtarbaev jasaǵan birqatar zattar Lenıngradtaǵy SSSR halyqtarynyń mýzeıine qoıylǵan.

Qyrǵyzbaı Yrysulynyń biz aıtqan bul zattarynan basqa ulttyq oıý-órnekti paıdalana otyryp jasaǵan zattary kóp. Olardyń qaı-qaısysy bolsa da kórýshilerdi súısindirip, óziniń sheber jasaǵandyǵymen jurttyń nazaryn aýdarady», deıdi avtor.

Aqdananyń kóptegen qundy qujattarynyń ishinen «Sosıalısik Qazaqstan» gazetiniń 1968 jyldyń 10 qazanyndaǵy № 238 sanynan A. Mahambetovtyń «Qyrǵyzbaı osyndaı adam» atty maqalasyna da kóz júgirttim.

«Ózińmen talaı júzdesip, kúnde sóılesip júrgen adamdy da jete bilmeısiń» degen joldasymnyń sózine talaı daýlasqanym bar. Joldasymnyń pikiri oryndy ekenin sońǵy bir oqıǵadan keıin ǵana moıyndadym. Ol bylaı bastalǵan edi.

Oqý úıiniń aldynda bir top oqýshylar muǵalim Qyrǵyzbaı Qańtarbaevty qorshap áńgime tyńdap turdy. Joldasym ekeýmiz de sol topqa qosyldyq. «Mendeleevtiń uly hımık ekenin bárimizde bilemiz. Al chemodan jasaýshy sheber ekenin árkim bile bilmese kerek»-dep ol bizben sálemdesip bolǵan soń áńgimesin odan ári jalǵastyrdy. Mendeleevtiń jasaǵan chemondandaryn tek sol mańaıdaǵylar bilip qoımaǵan, tipti shet elderden izdep kelip alatyndar da kóp bolǵan. Al chemodan alýshylar Mendeleevtiń uly hımık ekenin bilmegen. Sondaı-aq Mendeleevtiń chemodan jasaýshy sheber ekenin, sol kezdegi ǵalymdardyń da kópshiligi bile bermepti. Chemodannyń jeńil ári berik bolýyna uly hımıktiń ózi jasaǵan jelimdi paıdalanýy sebep bolsa kerek...»

Qońyraý soǵylyp balalar qımastyqpen klastaryna tartty. Bul áńgimeni joldasym ekeýmiz de birinshi ret estigen edik.

— Sen Qyrǵyzbaıdy jaqsy bilesi be?-dedi joldasym.

Árıne jaqsy bilemin. Muǵalim kerek deseń úıinde, bala-shaǵasyna deıin bilemin, — dedim.

— Báribir sen ol kisini bilmeıdi ekensiń...

Sabyrly da salmaqty únmen Qyrǵyzbaı ózi týraly sarańdaý sóıledi: «Dúnıe de ońaılyqpen keletin esh nárse joq. Bir isti qolǵa alǵan soń, sonyń nátıjesine jetý kerek. Bir nárseni oılasaq onyń sońynan taǵy bir oılar týady eken. Mysaly, sizderge qyzyq bolyp otyrǵan soqyrlar jazatyn mashınany oılap tabýdan buryn, olardyń jazýyn úırendim. Soqyrlar paıdalanatyn áripti kózi barlardyń kópshiligi bilmeıdi. Soqyrlar kózi barlarǵa hat jazýdy qatty arman etedi-aý degen oı keldi. Biraq ony iske asyrýdy, ıaǵnı soqyrlarǵa arnalǵan jazý mashınasyn qurastyrý kóp eńbektenýdi qajet etti. Al qazir zaǵıptardan alǵys aldym».

Tórgi bólme. Onda óte sırek kezdesetin muqabasy sarǵaıǵan eski kitaptardan bastap, osy zamanǵy ádebıet pen óner jónindegi jańa kitaptar syqalyp tur. Bir papkanyń syrtynda «Ánder» degen jazý bar. Bul qalyń qaǵazdaǵy biraz ánderdi halyq aýzynan jınap, notaǵa túsirgen eken. İshinde sońǵy kezde shyqqan án jınaqtaryna enbegenderi de bar eken.

«Al myna ánderdi men ózim eshbir jınaqtan kóre almadym,-dedi» de ol oıynshyq pıanınodan birneshe ándi oınady. Oıynshyq pıanınonyń ózinde bul inder óte súıkimdi estildi. Bizdiń qulaǵymyzǵa tımegen ánder eken. Úlken — úlken shkaftardyń biriniń ishinen súıekten jasalǵan músinder kórinedi.

Alyp kórdik, súıekten jasalǵan músinniń astynda nıkeldengen temir plasınka jaltyldaıdy. Onda;

«Men de adammyn jaralǵan
súıek, etten,
Mende oı bar, pikir bar,
jan terbetken»
Halqymnyń qarapaıym bir
ulymyn,
Janymdy arym úshin
qurban etken» —

dep jazylǵan eken.

Bul Baýyrjan Momyshulynyń óleńi ekenin bile kettik. Músinge qarasaq, jelbegeı jamylǵan shıneli, basynda papahasy bar, oıly, ótkir kózdi polkovnık Baýyrjan Momyshulynyń ózi. Sóreniń qaq ortasynda aq mramordan jasalǵan uly kósemimiz V.I. Lenınniń eki jaǵynda uly aqyndarymyz Abaı men Jambyl jáne qara kúshimen dúnıeni basqan alyp — Qajymuqan palýannyń músinderi tur. Saýsaqtary qobyzda, qolań shashynyń bir órimi aldynda, ekinshisi artyna bos jiberilgen úkili taqıasy bar qorǵasynnan jasalǵan qazaq qyzynyń músini erekshe kóz tartady.

Sońǵy kezderde Qyrǵyzbaı Qańtarbaev matematıka salasynda biraz eńbektengen. Ol da nátıje bergen. Sandardyń kýb túbirin tabýdyń, sandardyń «7» ge bólingishtigi jóninde 3 jáne 10, odan da kóp tańbaly sandar men mysaldar alyp kórsetti. Biz Vygodskııdiń anyqtamasyndaǵy tártippen Qyrekeńniń shyǵarǵan esebin tekserip kórgenimizde Qyrekeń: «Ol tártippen bólgenshe, kóp tańbaly sandardy bir tańbaly sanǵa bólý erejesimen bólseńder tez shyǵarmaısyzdar ma — dep jymıdy. Bul kúlki ony shynaıy da sypaıy kórsetti. Sandardyń 7-ge bólingishtik qasıeti jóninde matematıka tarıhynda birde-bir matematıka tarıhynda birde-bir matematıka osy ýaqytqa deıin dáıekti tujyrym jasamaǵanyn aıtsaq, Qyrekeńniń bul jańalyǵy erekshe ekkenin kórsetedi.

Áńgime ústinde biz Qyrǵyzbaı Yrysulynyń orta mektep oqýshylary úshin «Fızıka esepterin ońaı shyǵarý ádisteri» degen kitap jazbaq oıyn baıqadyq.

— Sýret ónerinde de jumystaryńyz ber eken ǵoı — degenimde.

— Sýret salý — ol qoldan keledi. Ony jańaǵy dıplomdaryn kórgen bolarsyzdar — dedi.

Biz muǵalim úıinen syrtqa shyqtyq «Jamybyl zootehnıkalyq — mal dárigerligi tehnıkýmnyń muǵalimi Qyrǵyzbaı Qańtarbaev osyndaı adam» dep men árbir adamǵa aıtqym keledi. Ereksheligi joq, osyndaı qarapaıym adamnyń osynshama óner ıesi ekenin qasynda júrip bilmeýdi jón kórmedim. Ózimdi ózim kináladym. «Jaqsy adam janyńda júr» degen osy eken» dep jazady avtor.

«Vasha Zashıta» gazeti de 2001 jyly Qyrǵyzbaı Yrysuly Qańtarbaevtyń osynshama óner ıesi ekenin barsha qaýymǵa pash etken. Aqdana sarǵaıyp ketken kelesi qujattardy kórsetýge daıyndap jatqan kezde «ónerli de bilimdi adamdar janyńda júrse de, olardy basqa jaqtan izdeıtinimiz bar-aý» dedim ishimnen.

Aqdana kórikti júzin maǵan buryp, «Mynany da kórińiz degendeı» jymıǵan boıy taǵy bir qujatty usyna berdi.

Men qujatty qarap otyrǵanymda Aqdana ákesi Qyrǵyzbaı Yrysuly týraly ómirderektiń taǵy bir syryn ashty.

«Ákem týǵan úıi áli Taraz qalasynyń ortasynda tur. Atamdy — ákemni ákesi Yrys Qańtarbaevty «Halyq jaýy» dep alyp ketkennen keıin bizdi de qýdalaǵan deıdi ákem Qyrǵyzbaı» dedi ol.

Aqdananyń kórsetken qujattaryn kórsem shynynda da qazirgi Abaı dańǵyly burynǵy temirshi (qujattaǵy aty) kóshesindegi Taraz qalasynyń ortalyq alańyna jaqyn turǵan eńseli ǵımarat Qyrǵyzbaıdyń ákesi, advokat Yrys Qańtarbaevtyń úıi eken. Kózi ashyq azamat kezinde úıiniń qujattaryn durystap jasatyp bekittirse kerek. Ákesin «Turar Ryqqulovpen, Oraz Jandosovpen baılanysta boldyń» dep aıyptap, halyq jaýy retinde atyp jiberipti. Biraq kóp kitaptardyń arasynda úıdiń qujaty saqtalyp qalypty. Aqdananyń aıtýynsha Qyrǵyzbaı aqsaqal osy maǵan kórsetken qujattardy kóterip, ózi dúnıege kelgen, týǵan ákesi Yrystyń úıin qaıtaryp alyp, erekshe murajaıǵa aınaldarsam dep talaı jerge barypty. Biraq bireýi de sózine qulaq aspaǵan. Sóıtip bostan bosqa ala shapqyn bolyp, 240 myń teńge qarajat jumsapty.

Shynynda da ákesi salǵan, óziniń dúnıege kelgen úıin qaıtaryp alsa nesi aıyp? Bálen jyl boıy saqtalǵan úı qujaty menshik ıesin aıǵaqtap turǵan joq pa? Eń bolmaǵanda Qyrǵyzbaı Qańtarbaevtyń eline sińirgen eńbegin eskerip, keleshek urpaqtyń, halyqtyń ıgiligi úshin kerekti qujattardy yńǵaılastyryp, murajaı etýge bolmas pa eken?

Qyrǵyzbaı Qańtarbaev sıaqty on saýsaǵynan óneri tamǵan adamnyń qolynan shyqqan baǵasy joq týyndylarǵa sonaý alystaǵy Italıa, Vengrıa, Japonıa jáne Máskeý, Sankt-Peterbýrg qalalaryndaǵy el-jurt aýzyn ashyp, kózin jumǵanda, egemen el bolǵan Qazaqstan onyń eńbegin baǵalap, nege ózi úshin kóziniń tirisinde murajaı etip bermeıdi?

Qyrǵyzbaı aqsaqaldyń shyr etip dúnıege kelgen úı kezinde qazaqty búkil álemge tanytqan balýan Qajymuqan, qoǵam qaıratkerleri T. Rysqulov, S. Seıfýllın, O. Jandosov, Ǵ. Muratbaev, D. Fýrmanov jáne de kóptegen birtýar azamattar talaı ret at basyn tirep, dám tatqan qasıetti shańyraq.

Mine sol uly adamdardyń nıet-tilegi, shyn júrekten bergen batasy Qyrǵyzbaı Qańtarbaevqa juǵysty bolyp, týma talant ıesine aınaldy.

Sońǵy kezde Qyrekeńmen men de birneshe ret júzdesip, suhbattastym.

Jasy seksenniń ústindegi aqsaqalmen sońǵy kezdesýimde:

— Qyreke, men sizben qoshtaspaımyn, taǵy da kelemin. Ózińizben áli talaı júzdesemin,-dep ýáde bergenmin.

Sondaı-aq Qazaq sańyraýlar qoǵamynyń resmı túrde at qoıyp aıdar taqqan qazaqsha, oryssha mylqaýlardyń sóıleý tásilimen, ıaǵnı úsh tilde sóıleıtin «Janashyr-Mıloserdıe» gazetine de, jaryqqa shyqqan bir-eki sanynan keıin-aq, Stepnogorsk qalasynda memlekettik tilde jaryq kórgen «Jańalyq» gazetine kelip túsken hattar sekildi «Janashyr-Mıloserdıe» gazetiniń redaksıasyna da hat qarsha borady. Sańyraýlar qoǵamynyń músheleri men múgedekterden bólek, on eki múshesi túgelderi de barshylyq edi. Barlyǵynyń da joldaǵan hattarynyń mazmuny bir. «Kasaǵa (jınaq kasasyna) salǵan aqshamyz qaıda? Kimnen talap etemiz? — dep suraıdy bári. Bul maǵan tanys jaǵdaı. Buryn óz basymnan keshke jaıt jáne hat ıelerine jaýapty jedel túrde berýge asyǵyp, hat-suraqtardyń túıindi-túıindilerin ǵana aldym. Mazmuny ortaq taǵy bir kóp hattar keldi.

«Biz nesıeni alǵashynda tómengi paıyzben alyp, ónim óndirdik, nesıeni de ýaqytysynda ótep, ájeptáýir tabysqa kenelýshi edik. Qazirgi ýaqytta tabys tappaq turmaq, óndirgen ónimimizdi ótkize almaımyz. Shyqqan shyǵynymyzdy ótemeıdi» deıdi hat ıeleri.

Bul da maǵan tanys suraq. Osydan on jyl buryn meniń «Kólqaınar» atty kooperatıvim osyndaı jaǵdaıǵa dýshar bolyp, osy hat ıeleri sekildi jaýap izdep, sharq urǵanmyn! Ashpaǵan esigim, baspaǵan tabaldyryǵym qalmady. Biraq eshkimnen mardymdy jaýap ala almadym. Sóıtip kúndiz kúlkiden, túnde uıqydan aıyrylǵanmyn. Banktan alǵan nesıeniń ósimi sharyqtaý shegine jetip, alǵan nesıeńdi óteı almaı jatsań qaıdaǵy kúlki, qaıdaǵy uıqy! Al óndirgen ónimim eshkimge kerek bolmaı qaldy. Al, kooperatıv músheleri eńbek aqylaryn talap etedi.

«Endi ne isteımin?» Aqyl aıran boldy. Aqyldasatyn da pende joq!-dep qusalyqpen ótip jatqan kúnderdiń birindi Jýaly aýdanynyń burynǵy «Bılikól» sovhozyndaǵy avtodúken meńgerýshisi, eski tanys Áýeshan Anarbekov oılamaǵan jerden «Aqmoladaǵy» meniń dúkenime kele qaldy. Ótken-ketken áńgime arasynda oǵan bar jaǵdaıymdy jaıyp salyp edim, áńgimemdi bólmeı, tyńdap otyrǵan Áýkeń qolymnan shap berip ustaı aldy da:

— Qoryqpa! Qoryqpa, bala! Sharýań sheshiledi! Jumysshylaryńnyń báriniń eńbek aqysyn beresiń! Qaryzdaryńnan da qutylatyn jol bar!-dedi. Áýeshan tabanda bir qap aqsha alyp kelip qolma-qol jumysshylarymmen esep aıyrysatyndaı — qatty qýandym. Sodan qýanǵanymnan:

— Aýzyńa maı, jal-jaıa, Áýke! Qandaı jol?! Aınalaıyn, Áýke, baı bolǵar aıtshy aqylyńdy! Qandaı jol?! — dep máre-sáre boldym da qaldym.

— Sabyr, sabyr saqta! Jaǵdaıyńdy túsinemin! Endi meni tyńda! Kepildikke qoıatyn dúnıe-múlikteriń jeterlik eken. Budan on jyldan astam buryn men malshy edim ǵoı! Bolat Kemelbekov ekeýińniń oblystyq halyqtyq baqylaý tobymen bizdiń «Bılikól» sovhozynyń mal fermasyna qozy sanaqqa kelgenderiń esińde me?

— Iá! Iá, kelgenbiz!

— Esińde bolsa, jaz jaılaýymyz, qys qystaýymyz bir Mustahı degen kórshim esińde me?

— Oıbaı-aý, Áýke, nege esimde bolmasyn, árıne esimde.

— Qosh! Sol ekeýiń tanysa salysymen, áńgimeleriń jarasyp, kete-ketkenshe talaı áńgimeniń basyn qaıyrdyńdar ǵoı!

Iá! Iá, solaı! Solaı boldy! Ózi de bir altyn adam ǵoı, Áýke! —dep qoıam aǵymnan jarylyp.

— Sol áńgimeń jarasqan Mustahıdyń Ádilhan degen balasy osy bizdegi halyq bankiniń dırektory. Mán-jaıdy soǵan aıt! Bir kómektesse sol kómektesedi! Meniń biletinim osy. Basqasha amal kórip turǵanym joq — degen Áýkeńniń sózi maǵan úlken dem berip, «Iapyr-aı, «Ólmengenge óli balyq jolyǵady»-degen osy eken ǵoı! Ólmeıtin boldyq qyspaqtan shyǵatyn ýaqyt ta jetti» dep aıqaılap jiberippin.

«Nesıe alatyn bolypty» degendi esitkende jigitterim de rıza bolatyn boldy. Nesıeni alǵan zamatta mektepke baratyn balalaryna arnap birinshi kezekte qarajat bóldirmesem be?! Qalǵan qarajatty janar-jaǵar maı alyp daıyn jerge kúzdik bıdaı seýip tastaıyn. Shóp jeterlik. Qysqa túsetin mal da kóp emes qoı! Saýyn sıyr jáne birer tuıaq qoı-eshkiden jumysshylaryma eńbek aqy ornyna bersem. Odan keıin bıdaı oraq ta kelip qalady. Kóktem shyǵyp, kún jylynsa jańa týǵan tól aıaqtanyp ketedi. «Aq túıeniń qarny jaryldy» degen osy. Qudaıym berem! dese op-ońaı eken ǵoı. O, toba! Jasaǵan ıem, óziń jarylqaı kór! dep qıalǵa berilip, Áýeshandy Moıynqumdaǵy malshy qaýymyna shyǵaryp salǵan boıda men de qalaǵa halyq bankine attandym. Nesıe alýǵa kepildikke qoıatyn zattarymnyń qujattaryn áý bastan daıyndap qoıǵanmyn. Nesıe alatynym anyq, oǵan tolyq senimdemin.

Áne-mine degenshe Parkovaıa kóshesindegi Halyq bankiniń burynǵy ǵımaratyna da kelip jettim. Kúzetshilerden jón-josyqty surap alyp, dırektordyń kabınetine bet aldym. Qabyldaý bólmesindegi Aızada atty hatshy qyzben sóılesip turyp, dırektor esiginiń ústińgi jaǵyndaǵy qara jaltyraq áınek astyndaǵy jazýǵa kózim tústi. Onda «Dırektor Ońǵarbaev Ádilhan Mustahıuly» dep jazylypty. «Sol! Dál ózi! Áýeshannyń aıtqan adamy! Boldy, is bitti! Jumysym sheshiledi!» dep qýanyp kettim.

Ózimizdi tanystyryp alyp, Aızada qaryndastan dırektorǵa kirýge ruqsat suradym. Ol telefonmen dırektorǵa habarlasty ǵoı deımin, bir ýaqytta maǵan qarap:

— Kirińiz! — dedi.

Dırektorǵa kirgen boıda áńgimemdi júz jyldan beri tanyp biletin adamdaı bastap-aq edim, sodan keıin bir sózimdi birneshe ret qaıtalap, aqyr sońynda ne aıtyp, ne qoıǵanymdy bilmeı qaldym. Áıteýir nesıe týraly qansha ret qaıtalaǵanymdy bir Qudaıym bilsin. Dırektor lám-mım dep jaýap qatpaǵannan keıin múlde sastym.

Meniń myna kúıimdi túsindi ǵoı deımin, bir kezde ol:

— Sáke! Baǵanadan beri aıtyp jatqanyńyzdyń bári durys. Bári shyndyq. Elde, sonyń ishinde aýylsharýashylyǵy salasynda bolyp jatqan jaǵdaı bárimizge málim! — dep sóz saptaýyn áriden bastady da eldegi ahýaldy, rúbldiń qunsyzdanýyn, aýyl sharýashylyǵy ǵana emes, óndiris oryndarynyń da daǵdarysqa ushyraǵanyn prezıdentimiz bas bolyp, osy daǵdarystan shyǵý jolyn qarastyryp jatqanyn uzaq túsindirdi. Onyń aıtqandarynda ózim biletin de, bilmeıtin de jaıttar bar edi.

— Ótken 1992 jyly Qazaqstannan jıyrma shaqty bankır Anglıaǵa baryp oqyp qaıttyq. Kýrsta oqý barysynda olardy nesıe berý 8-9% aspaıtynyn bilip, ań-tań boldyq. Bularda ınflásıa degen uǵymnyń joq ekenin bilip taǵy da bas shaıqadyq,-dedi ol áńgime arasynda.

— Nege? — dep suradym men.

— Sony aıtaıyn! — dep otyrmyn ǵoı. Olar da bizdegi jaǵdaıdy, ásirese «nesıeni qansha paıyzben beresizder?»-dep suraǵanda «Tórt júz prosentten asty, — degenimiz sol-aq eken, dáris berip turǵan profesorymyzdyń kózi alaryp, «Múmkin emes! Múmkin emes!» Qalaı jumys istep jatyrsyńdar?! Bul degeniń ınflásıa emes, tipti gıperınflásıa! — deı berdi baıǵus. Óz jumysyna sheksiz berilgen jan eken bizge, bizdiń elimizge tipti jany ashyp ketti.

Shyndyǵynda da 1992 jyly nesıe paıyzy 20% bastap, 400 paıyzǵa deıin bardy ǵoı. Mine, Sabyr, alǵan nesıeniń paıyzy sharyqtap óskennen keıin qandaı ónim óndirýge bolady? Ol ónimiń qalaısha arzan bolady? Mine, sen de osy 1992-iń nesıesin alyp, gıperınflásıaǵa uryndyń. Endi «taǵy da nesıe alamyn» deısiń. Kepildikke qoıǵan dúnıe-múlkiń bankke taǵy da ótip ketpesin deseń shamaly qoıa tur. Ózimizdiń ulttyq valútamyz shyqsyn. Ol qazir qolǵa alynýda. Sóıtip tapshylyqtyń orny tolsyn. Ár Respýblıka óz jolymen bir qalypty ekonomıkalyq júıege tússin.

Sodan keıin nesıe ala ber. Saǵan meniń aıtyp otyrǵan dostyǵym ári sharýashylyǵyńnyń shyrqy buzylyp irgesi sógilmesin, eńbek etken adamdardyń eńbek aqysyn berip, esep-qısap jasasyp, jańa tirshilik kózin bastaıyn degen oıyńdy bilgennen keıin aıtyp otyrǵanym. Áıtpese kóptegen aýyldaǵy aǵaıyndar baǵyt baǵdarsyz jumys istep, taqyrǵa otyrdy ǵoı? Qaıta sen ólshep-piship áreket jasaǵanyńnyń arqasynda sharýashylyǵyńdy quldyratpaı, bir jaqty etip otyrsyń ǵoı. Endi shamaly ýaqyt shydap sharýańmen aınalysa ber.

— Ádilhan Mustahıuly, shamaly ýaqyt bolǵanda qansha? Jarty jyl ma, joq bir jarym jyl aınalysyp baryp keleıin be?

— Naqty myna ýaqyt dep saǵan qalaı ýáde bereıin. Áıtse de kóp uzamaı-aq kelesiń. Oǵan senimim bar.

Óıtkeni naqty iskerlikti talap etetin sharýalar kútip tur. Árıne jaǵdaıymyz durys bolyp, ınflásıa shyrmaýynda qalmaǵanda sen sıaqty tıanaqty tulǵalardyń sanyn kóbeıtpesek keýdesinen ıtermeımiz ǵoı. Zańdy túrde kepildikke qoıatyn múlikterińmen turaqty qalyppen jumys istegenge ne jetsin. Oqasy joq, Sabyr, «Eshten kesh jaqsy»-degen ǵoı atamyz qazaq. Ákel qoldy! Ýáde boıynsha týra osy bólmede barlyq qıyndyqty jeńip, jyly júzben bir jyldan soń kezdeseıik.

Aıtqan sózderin uıyp tyńdap mámile jaı-jaıbaraqat otyrǵan men eriksiz usynǵan qolymdy berip turyp. Alǵashqy ret dırektordyń bólmesine kirgendegi «urdajyqtyń» keıpindegi beıneme, keshirim ótindim. Meniń rıasyz jymıǵan túr kelbetimnen yńǵaısyz jaǵdaıdaǵy kúıimdi baıqap qaldy ma? Joq álde er-azamat emes pe? Dala zaty degen oı boldyma qaıdam:

Oqasy joq! Sharýa adamnyń sondaı tasur-tusyr júris turysy. Dala dúnıesine saı minez aıbat bolmasa ol sharýashylyqty qalaı ıgeredi? Keń dalany qalaı meńgeredi? Al jaqsy qajymaı-talmaı eńbek et.

Dırektordyń kabınetinen shyqsam Aızada otyrǵan qabyldaý bólmesinde kezek kútken adamdar tolyp otyr eken.

«Masqara! Qansha ýaqytyn alǵanmyn! Uıat bolǵan eken-aý!» dedim de jyldam basyp, syrtqa shyǵa berip, 1987 jyldary tanysqan Marjan Qojamuratovaǵa kezdese kettim. Ol osy bankte ıýrıst-konsýlt bolyp qyzmet isteıdi eken. «Kazgalantereıtorgta» tovaroved bolyp júrip, Qaraǵandy ýnıversıtetiniń zań fakúltetinde syrttaı oqýshy edi.

— Qaıdan kele jatyrsyz? — dedi ol burynǵy ádetinshe jymıyp.

— Gıperınflásıany qalaı joıý kerektigi jónindegi sabaqtan kelemin.

— Kim ótkizip jatyr?

— Ońǵarbaevtyń ózi. Sen nege qatyspadyń?

— Bilmeı qaldym. Maǵan eshkim aıtqan joq! Jumysqa endi ǵana ornalasyp edim.

Qaıran altyn qyzym-aı! Baıaǵy ańqaýlyǵy qalmapty. Meniń qyljaǵyma qudaıdaı senip tur. Bul minezi meniń qyzyma uqsas bolǵannan keıin be, qatty erkeletkim kelip ketti.

Ol kisi kez-kelgen mamandy konkýrspen qabyldaıdy. Iá, ıá, bas mamandardy ǵana emes, tipti baqylaýshy kasırǵa deıin. Bul kisiniń osyndaı erekshe ádistemesi bar. Sondaı-aq taǵy bir erekshe ádistemesi bar. Sondaı-aq taǵy bir erekshe qasıeti — turaqty túrde, jańaǵy ózińiz aıtqandaı, sabaq ótkizip turady. Odan keıin bilgir mamandardy ár-ár jerdegi fılıaldarǵa sabaq ótkizýge jiberedi. Sonymen birge ózińiz sekildi isker azamattarmen «Kezdesý saǵatyn» ótkizdiredi, nátıjesin ózi jeke qadaǵalap otyrady.

Men Marjannan myna jańalyqty estigenimde «Oıpyrmaı, jańa ǵana Marjanǵa aıtqan qyljaǵymnyń shyndyqqa aınalǵanyna qýandym.

— Atańnan aınalaıyn Ádeke! Mundaı bastamany ádetke aınaldyrǵanyńdy kim bilgen? Mine bul ónegeli bastamań aıdaladaǵy meni de qýantty, birinshi Qudaı, ekinshi ózińe sendim» dedim ishteı. Sol eki ortada Marjan da óz sharýasyna ketýge yńǵaı tanytty da:

— Endi qashan kelesiz? — dedi. Bul joly eshqandaı da ázil-qaljyńsyz:

— Bir jyldan soń! — dep edim, meniń shynymen aıtqan sózime sendi me senbedi me, áıteýir:

Jaraıdy, kelińiz, kóriskenshe, — dep jaqyn esiktiń birine kirip ketti.

Men syrtqa shyǵyp, mashnamnyń qasyna kelgen soń mana bolǵan áńgimeni oı eleginen ótkize bastadym. «Bir jyldan soń kel»-deıdi ıá myna Ońǵarbaev. Nege bir aıdan soń emes? Nege eki jyldan soń emes? Túkke túsinsem, buıyrmasyn! Bir jylǵa deıin kim, bar kim joq? Álde aldaýsyratyp jibergeni me? Odan oǵan ne paıda? Joq, álde shynymen janashyrlyq tanytqany ma? Bir kórgen adamǵa da sóıte me? Qısyny keletin tirlik emes! Jaı alyp qashtysy bolar. Áıtpese saý basyna saqına tilep nesi bar? Toqta, bálem, qýlyǵyńdy asyrǵanyńdy kóreıin. Týra ákeńe baramyn! Ákesi jaqsy adam! Munyń alyp qashtyǵy salǵanyn sonda kóreıin. Birdeńe dámetip otyr-aý, á?! Báleniń bári ózimnen boldy. Áńgimeni týra ákesin tanıtyndyǵymnan bastaýym kerek edi. Qap áttegenaı-a! Meıli tura tur endi, bálem!-dep mashınaǵa otyrdym da «Aqmola» qaıdasyń! — dep tartyp kettim. Oıym qumdaǵy malshy aýyldan qaıtqan Áýeshandy jolyqtyrý. Sóıtip búkil jaǵdaıdy aldyna jaıyp salý. Qudaı biledi, myna Ońǵarbaev birdeńe dámetti. Qolma-qol ustata salatyn eshteńemniń joǵyn bilip, aldap-sýlap shyǵaryp saldy. «Meni ákesine ertip apar. Qolyma aqsha tıgende qalaǵanyn beremin!» dep ashyq áńgime júrgizem degen nebir oılarymen «Aqmolaǵa» da keldim.

Qurǵan josparym, árıne ózimshe keremet. Onda aıtylar árbir sózine deıin jattap alǵam. Biraq men kútken Áýeshanym áli joq. Endi Áýeshannyń tileýin tileýge kiristim. «Aman-esen oralsa» eken deımin. Iapyr-aı, «Oıyq» ne bolmasa «Bostandyq» ne «Aqkól», «Baısal», «On alty bel», Mıhaılovka ketti me eken? Biraq ol jol oralma ǵoı! Eń jaqyn da jaqsy jol osy «Aqmola» arqyly ótedi. Basqa jolmen júrmeıdi. Onyń jóni joq. Múmkin, áli saýda jasap jatqan shyǵar. Álde mashınasyna birdeńe bolyp qaldy ma? Tehnıkanyń aty-tehnıka ǵoı!

Osylaı Áýeshannyń tileýin tileýmen úsh kún de óte shyqty. Sol kúni «Bılikól» sovhozynyń mańdaı aldy shopany Bılibaı óziniń «ÝAZık» mashınasymen dúkenge sap ete qaldy. Bılibaı sovhozdan qumǵa ketip bara jatyr eken. Túr álpetine qarasam burynǵy men biletin Bılibaı emes. Qabaǵy qatýly.

— O-! Bılieke, mazań joq qoı? Jaıshylyq pa?

— Á-áı, jaıshylyq!

— Ótkendegi kelinińiz qalaı, aman-esen aıaq-qolyn baýyryna aldy ma? Nemereńiz endigi qyrqynan shyqqan shyǵar? Kindik ákege joralǵyńyzdy jasamaısyz ba? «Er azamat kindik áke bolǵan bala jaman jigit bolmaıdy» deıdi ǵoı úlken kisiler. Men osymen úshinshi balaǵa kindik ákemin. Birinshi kindik balam mynaý dúkenniń artyndaǵy «Leshoz» deımiz ǵoı, sonyń kúzetshisi Qudaıbergenniń nemeresi. Sizdiń kelinnen bir aıdaı buryn osy «Aqmola» bosandy. Atyn Sársenbi kúni týǵannan keıin, Sársenbı dep ózim qoıdym.

Al sizdiń kelindi qumnan osy jerge jetkizgizgenge deıin qatty qınalyp qalypty — deı berip edim, Bılibaıym appaq saqalymen Qudaı atyp ketken talaı sózdi toǵytpasa bar ma? «Qoı sózimdi qor qylmaıyn» dedim de Eptep-septep tezirek saýdasyn jasatyp attandyrýǵa asyqtym. Oǵan keter kezde:

— Áýeshanǵa «Aqmolada» kútip otyr deńizshi jolaı maǵan mindetti túrde soqsyn, — dedim de dúkenniń qosalqy bólmesine ún-túnsiz kirip kettim.

Bılibaıdan soń araǵa bir kún salyp, kópten kútken Áýeshanym da keldi. Kelgen bette avtolavkasynan túser-túspesten:

— Aý-ý, inim-aý! Anaý bizdiń «Baıdy» renjitip alypsyń ǵoı. Ókpesi qara qazandaı, — dep jatyr.

— İ-İ, baılaryńyz qatty renjýli bolsa, qumnan qaıtar jolynda renishin jazyp alarmyz, — degen sózimdi birden túsingen Áýkeń:

— Belgili baı ǵoı, — dep qysqa qaıyrdy.

— Áýkeńe at-kólik aman ba?, — dep surap úlgergenimshe, áńgimeni birden mashınasynyń qorapshasy buzylyp, kóp qıynshylyq kórgenin aıtty da:

— Bardyń ba Ońǵarbaevqa? — dedi.

Osy suraqty kútip otyrǵan men sarnap qoıa berdim.

— İnim aıtyp otyrǵanynyń bári ras. Men senemin... Bul josparlaryńdy jetiskennen jasap otyrǵan joqsyń. Ony da túsinemin! «Sasqan úırek artymen súńgıdi» degen ǵoı. Sen sharshama! Ádilhanǵa para berip, aqshamen uryp ala almaısyń. Óıtkeni «shyr» etip dúnıege kelgennen kúni búginge deıin kóz aldymyzda ósken bala ǵoı. Ol balamyzdyń syry ózime málim. Ákesi Mustahıdy óziń bilesiń. Mustekeńniń tárbıesin alǵan bala ondaıǵa barmaıdy, — dedi.

— Ákesi Mustahı talaı aýyrtpalyqty basynan ótkerdi sonda da aýyr eńbekke, jetispeýshilikke, joqshylyqqa moıymaı, bárin tótep berip, sol eńbeginiń jemisin kórgen jan. Áıtpese sol ýaqyttaǵy jeti jyldyq mektepti «Óte jaqsy» degen baǵamen bitirgen edi. Mine sol áke aqylyn tyńdap, qulaǵyna quıyp ósken bala osy Ádilhan. Oǵan da birden Halyq bankiniń dırektory bolý ońaıǵa túsken joq. Qanshama eńbek, qanshama ter tógildi. Aqyrynda munyń da qoly jetti. Joǵary bilim alý da Ádilhanǵa úlken eńbekpen keldi. On jyldyqty bitirgennen soń ol da ákesi Mustahı sıaqty ómirge degen joldamany eńbekpen bastady. Qurylysshy boldy. Sóıtip júrip oqydy. Eńbek pen bilimdi qatar alyp júrgen Ádilhan aqyry joǵary bilimdi býhgalter mamandyǵyn alyp shyqty. Sol ýaqyt ishinde ákesi qusap jamandy da, jaqsyny da kórdi. Sondaı jón sen aıtty eken, -dep, men aıtty eken,- dep qylmysqa bara ma? Para alý, jemqorlyqqa, dúnıe qońyzdyqqa barý degen men biletin Ońǵarbaevtar áýletinde atymen joq. Olar ózderiniń adal isi men bilimine ǵana senedi. Kisiniń ala jibin attamaıdy. Sondyqtan da pendeshilik jasama! Ózińdi jaman qarsy almapty, búge-shigesine deıin aıtyp seniń paıdańa shyǵatyn jaǵyn oılapty. Meniń aqylym sonyń ózi aıtqan ýaqytynda bar, — dep áńgimesin bitirdi Áýeshan.

— Biz ábden burynǵy sarynǵa boı berip, shyndyǵynda da jaman daǵdyǵa úırenip ketippiz. Reseıden buıryq kútip, josparshyldyqqa, uranshyldyqqa urynyppyz. Sonyń saldarynan, osyndaı kezeńge tap kelgen sıaqtymyz. Jańa ǵana siz aıtqan sózdiń jany bar. Ańǵaldyqqa salynyp, Ádilhannyń aıtqanyna da den qoımappyn. Rasynda birińiz bankırdiń, ekinshińiz sharýanyń tilimen túsindirip, meni oı túbine úńilýge májbúr ettińizder. Sondyqtan da erteńgi kún emes, bolashaqqa boljam jasap, ótpeli kezeń aýyrtpalyǵymen, Ádilhannyń sózimen aıtqanda, Qazaqstannyń qarapaıym azamatynan bastap, prezıdentine deıin halyqqa tıimdi jaǵynyń amalyn qarastyryp kúresý kerek. Bizdi Reseı laqtyryp ketse, endi ózimizdiń Elbasynyń jańa zańy, jańa talabyna saı halyq ıgiligin ózimiz jasaý úshin jańa jol, jańa tásil qarastyrý qajet.

— Ol qandaı jańa tásil?

— Onyńyz barlyq baılyq, túriniń kózin arshyp, sony arshyǵan adamǵa tıesilisin, sol baılyqtyń ıesine de óz úlesin bere kele, kezeń qyspaǵynan birtindep shyǵýǵa, qunsyzdyqty da joıýǵa, áleýmettik jaǵdaıdy da kóterýge bolatyn jol eken. Muny maǵan Ádilhan ábden túsindirdi, — dedim men.

— Osyndaı jaǵdaımen bir amalyn tappasa, myna qalyppen uzaqqa bara almaımyz. Ne degen sumdyq? Mine men malshy qaýymǵa azyq-túlik jetkizýge quıǵan janar-jaǵar maıymnyń quny aparǵan azyq-túlik qunynan alty ese asyp ketti. Qaıda bara jatyrmyz ózi?

— Bul máseleni ótkende Ádilhanǵa barǵanymda «bir qap un buryn 17 som (rúbl) edi. Al qazir she? Bes-alty ese ósip ketti» degenmin. Sóıtsem kóp nárseniń problemasyna kep tireledi eken. Biz onyń paıymyna barmaı qurıdy ekenbiz. Sony Ádilhan maǵan soqyrǵa taıaq ustatqandaı kózimdi jetkizdi. Ádilhannyń naqty aıǵaǵynan keıin bul qarajat jaǵyndaǵy alasapyran qunsyzdyqty túsindim. Sóıtip ózimniń sholaq esebim boıynsha alǵan nesıeme tana-torpaq alyp qoısam kúnin jeıdi emes pe, bir-bir jarym jyldan soń ishken-jegenin aqtamaı ma?- dep edim, endi ol oıymnan, ásirese sizdiń sózińizden soń, aınydym. Qurysyn, kún sanap emes, myna baǵa saǵat sanap ósip jatqanda paıda tappaq turmaq, óz basyn jep qoıatyn túri bar kórinedi. Odansha «myna qunsyzdyq bir jaqty bolǵanǵa deıin qoıa turý kerek eken» dep bir toqtamǵa keldim, — dedim Áýeshanǵa.

Sol toqtam bir jyl emes, segiz jylǵa sozyldy. Halyq qatty kúızeliske dýshar boldy. Bizdiń elde bir jaqsysy beıbitshilik boldy. Kórshiles alys-jaqyn elderden kún kóris úshin jumys izdegender kúnnen-kúnge aǵylyp jatty. Keıbir elderdegi ótpeli kezeń daǵdarysy asharshylyqqa, soǵys otyn tutandyrýǵa ákelip soqty. Elbasynyń kóregendilik saıasatynyń nátıjesinde ondaı sumdyqtan bizdiń el aman qaldy.

Elbasynyń kemeńgerliginiń arqasynda barlyq qıynshylyqty birtindep jeńgen kúıde ulttyq valúta óz aınalymyna tústi. Al ózim de ótpeli kezeń daǵdarysynan taıaq jep, qolymda qalǵan jalǵyz KamAZ-ben saparǵa attandym. Ol da kún kóristiń amaly bolatyn. Sodan araǵa Ádilhan aıtqan bir jyl emes, birneshe jyldar salyp Halyq bankiniń dırektory Ádilhan Ońǵarbaevqa keldim.

— Bıyl bizdiń bankke salymshylar sany alpys paıyzǵa ósip, úsh mıllıardtan asa teńgeni saqtap otyrmyz. Saqtaǵannan bólek, sol halyqqa biz nesıe berý jaǵynyń birneshe túrin jetildirip, damytý jaǵyn da qarastyrýdamyz. Ulttyq valúta aınalymǵa túsken ýaqytta kóptegen keleńsiz jaǵdaılardy da bastan keshtik, — dep bastady áńgimesin Ádilhan. — Sol keleńsiz jaǵdaı biraz ýaqyt boıy bizdiń bankke halyqtyń senimsizdik kóz qarasyn da týǵyzdy. Banktiń negizi salymshylardan turatyndyqtan, teńge aınalymǵa túskende Halyq bankiniń Respýblıkalyq basqarý júıesindegi basshylary salymshylar jaǵyn qoldap, kóptegen jyldar boıy, jınaq kasasyna salǵan aqshasynyń kúımeıtin jaǵyn úkimet basshysyna (ol kezde Tereshenko) túsindire almady. Meniń jáne Selınograd oblysyndaǵy Halyq bankiniń dırektory ekeýmizdiń salymshylar jaǵynyń aqshasy kúımeıtin jaǵdaıdy qarastyrǵan usynysymyzdy qaýqarsyz, jaramsyz dep qabyldamady. Tipti ony synǵa aldy. Osyndaı jiberilgen qateliktiń nátıjesinen aqshasy kúıgen salymshylar jaǵy Halyq bankisine biraz ýaqyt senimsizdik tanytty. Bul jaǵdaı bank jumysyna keri áserin tıgizdi. Ári salymshylar «salǵan aqshamyzdy taǵy da joǵaltyp alamyz ba?» degen qaýip te basym boldy. Degenmen ýaqyt óte kele bizdiń banktiń halyqpen jumys júrgizý nátıjesinde qalalyq, aýdandyq, kerek deseńiz aýyldyq jerlerdegi bólimderine deıin júıeli jumysyn zerdeleı bilgen salymshylar senimi qaıtadan jandana tústi. Álginde oblys kólemindegi salymshylar sanyn aıtsam. Al respýblıka boıynsha salymshylar sany 25% jetti. Bul tek qana Halyq banki boıynsha. Qalǵan paıyz mólsheri respýblıkadaǵy basqa bankterdiń úlesine tıdi. Biz bir jylda halyqqa oblys boıynsha 1 mlrd 95 mln. teńge nesıe berdik.

Bul tek kelisimdi jalaqy alatyn kisilerge bergenimiz ǵana. Sondaı-aq aýyldyq jerdegi aǵaıyndardy da qamtydyq. Bul berilgen tutynýshylar qajettiligin óteıtin nesıeni óte zárý muqtajynan basqa da ıgilikti isterine jumsaıtyndaı jaǵdaı týǵyzý úshin, bizdiń bank «Qaıda jumsaısyń? Ne úshin kerek?» dep suramaıdy da.

Bul tutyný nesıesin qaı aýdannan da alamyn deýshilerdiń qolyn qaqpaı berýdemiz. Mysala Sarysý 81 mln., Jýaly 61 mln. Qordaı 71 mln., Talas 82 mln., Turar Rysqulov aýdany 21 mln., Shý aýdany boıynsha 114 mln., Taraz qalasy men Baızaq, Jambyl aýdandary 529 mln. teńge aldy. Sońǵy úsh eldi meken qalanyń qurylymyna kirgendikten qosylyp, birge esepteledi. Barlyǵy bir jyldyń ishinde 100 mrd. nesıe berip otyrmyz.

Sondaı-aq bul tutyný nesıesin bólek shaǵyn jáne orta kásippen aınalysatyn kásipkerlerge bergen nesıemiz óz aldyna. Maqsatymyz halyqtyń aqshasyn saqtap qana qoımaı, oǵan qyzmet etip, tipti etene aralasyp, jaǵdaı týǵyzǵanymyzdyń arqasynda halyqtyń senimine kire bastadyq. Endi keleshekte eki salany nesıemen qamtamasyz etýge 3 mrd. Teńge berýdi josparlap otyrmyz.

Dál qazirgi ýaqytta dollardyń quny túsip jatyr. Biraq salymshylar tarapynan buǵan da alańdaýshylyq kórinbeıdi. Sebebi salymshylar da ózderi basynan keshken qunsyzdanýdyń is júzinde dámin tatqandyqtan, endigi jıǵan-tergenin kúıdirmes úshin saqtyq sharalaryn jasap, neshe túrli valútalyq salymǵa bólip salyp saqtaýdy ádetke aınaldyrǵan. Osy júıemen teńge, dollar, evro salymyn qatar paıdalanǵan salymshylar áste utylmaıdy. Utylmaıtyndyǵyna ózderiniń de kózi jetkeli qashan.

2002 jyldary dollar salǵan salymshylar 60% qurasa, ústimizdegi jyly ol kórsetkish 40 paıyzdy ǵana qurap otyr. Kerisinshe ózimizdiń ulttyq valútanyń salymshylary 60 paıyzdan asyp, kúnnen kúnge ósý ústinde. Teńgeniń jylyna tólenetin paıyz mólsheri artyq bolǵandyqtan kóptegen salymshylar ózimizdiń ulttyq valútany salýǵa yntaly. Keleshekte de ulttyq valútanyń quny turaqty bolady ǵoı dep oılaımyn.

1992 jylǵy áńgimemniń barysyn da aıta keteıin. Sol sen kelip suraǵanda meniń Anglıaǵa baryp kelgen kezim edi ǵoı. Sodan beri de qanshama jyldar ótti, qanshama kózge kórinetin aýqymdy jumystar atqaryldy. Sol atqarylǵan jumystardyń bári jedel progresıvtik qarqyn men tehnıkanyń mańdaı aldy jetistikteri engizilgen órkenıetti elderden úırengenimizdiń, ony ózimizdiń júıege keltirip, kádege asyrǵanymyzdyń jemisi ǵoı deımin. Qazaqta «Kóre-kóre kósem bolasyń» degen bar ǵoı. Bul da osyndaı is-áretketten keıin dúnıege kelgen sóz bolsa kerek.

Anglıada alǵash ret kompúterlik júıeni kórgenimizde bizde áli kúnge qarapaıym esep mashınkalary edi. Búgingi tańda sol kompúterlik júıege de jettik. Osy jetistiktiń bári jalǵyz meniń eńbegim emes, barlyq ujym qyzmetkerleriniń, mamandardyń da eńbegi.

Alǵashqy valútamyz engen kúnnen bastap, ınflásıa jylma-jyl tómendep, búgingi kúnde, qudaıǵa shúkir, dúnıe júzilik deńgeıge jýyqtady dep tolyq aıtýǵa bolady. On jyldyń ishinde osyndaı jetistikke jetý de ońaıǵa túsken joq. Degenmen áli de joǵary. Sondyqtan da shet eldiń nesıesin alyp, oǵan ózimizdiń paıyzdyq mólsherdegi somnan qosyp jumys jasaýǵa týra kelip tur. Keleshekte osy qarqynmen jumys isteı bersek ári degende úsh-tórt jyldyń ishinde shet eldik deńgeıdegi tepe-teńdikke qol jetkizýge bolady.

Aýyl sharýashylyǵy salasyndaǵy kásipkerlerden bólek bizdiń Halyq banki iri-iri óndiris oryndaryn zaýyttardy da qamtamasyz etedi. Hımıa óndirisimen qatar qant zaýyty, temir jol mekemeleri qyzmetkerleriniń barlyǵy da eńbek aqylaryn bizdiń plasıkalyq kartochkamyzben alady. Sondaı-aq búdjetten qarjylandyrylatyn mekemeler de sóıtedi. Ondaı mekemeler kezinde eki oıly bolǵan edi. Sóıtip Banktiń qyzmetine ótpekshi bolǵan syńaı tanytqan. Sol kezde tikeleı oblys ákimi S.Á. Úmbetov aralasty:

Halyq bank seksen jyldyq tarıhy bar. Jýyq arada toılaıyq dep otyrmyz, qyzmet kórsetetin aımaǵy da keń. Aýyl sharýashylyǵy salasynan bólek iri-iri óndiris oryndaryna da aılyq berý qyzmetin plasıkalyq kartochkaǵa kóshirgen. Sondyqtan da búdjetten aılyq alatyn barlyq mekemeniń qyzmetkerleri batyl túrde Halyq bankiniń qyzmetin qabyldaýyna bolady!-dedi ol. Ákimniń usynysynan soń qazirgi ýaqytta búdjedtik mekemeniń 90 paıyzy bizdiń bankiden aılyq alatyn boldy. Odan jaman bolǵan joq, olar nesıeni eshqandaı kedergisiz qalaǵan ýaqytynda alyp, óz qajettiligine jumsaı alady. Osy jaǵynan kelgende oblysta da, respýblıka boıynsha da óziniń halyqqa qyzmet kórsetýi boıynsha birinshi orynda.

Halyq bankiniń damý jaǵyn, ásirese progresıvtik joldaǵy baǵytyn aıtar bolsaq, ol tipten bólek áńgime. Iá, ıá, ol kartochkaǵa kelip tirkeledi.

Kartochka týraly túsinigiń bar shyǵar? Bul óte keremet dúnıe. Sondyqtan da bul kartochkalyq júıe barlyq órkenıetti elderdiń qoldanys júıesinen oryn tapqan.

Shet memleketke shyǵyp júrgendegi kóńilime túıgenim osy kartochkalyq júıe edi. Mine bizdiń Halyq bankisine birinshi bolyp osy júıe engizildi. Bankomatty Qazaqstandaǵy bankter ishinen tuńǵysh ret bizdiń bank qoıdy. Oblys boıynsha 76% kartochka shyǵaryp, qyzmet kórsetý bizdiń halyq bankisiniń úlesinde. Osydan keıin uıym mamandarynyń qandaı jumys jasap otyrǵanyn ańǵara berińiz. Óıtkeni kartochka jaıly halyqqa túsindirip, onymen qalaı jumys isteý kerektigin jetkize bilý ońaı sharýa emes.

Eldiń «Kartochka degen ne sumdyq! Onyń qaı tetigin shuqylap jatamyn!» dep at-tonyn ala qashatyny barshamyzǵa aıan. Sol ýaqyt kezeńinde bizdiń mamandardyń mekemelerge baryp, halyqty jınap, ár adamǵa kartochkamen esep aıyrysý tásilin túsindirý degenińiz, qıynnyń qıyny. Mamandardyń qajymaı-talmaı júrgizgen eńbeginiń arqasynda osyndaı dárejege jettik. Qazir osy qalanyń ózinde on toǵyz bankomat tur. Bul degenińizdiń bireýiniń ózi búkil kompúterlik júıeden qurylǵan qymbat dúnıe. Degenmen bankomat áli azdyq etetindikten osy jyly taǵy da qosymsha bankomattar qoımaqshymyz. Shýǵa ekeýin qoıdyq, taǵy ekeýin qoıatyn oıymyz bar. Mundaı bankomattar kórshi Qyrǵyzstan, Ózbekstan elderinde áli joqtyń qasy. Qazir bizdiń áriptester Qyrǵyzstan qalalaryna bankomat qondyrǵysyn qoıýǵa qol ushyn berip jatyr, — dep esittim.

Osy kóptegen nátıjeli jetistikter men jaqsy kórsetkishterge jetýimizdiń birden-bir sebebi kadrlardyń eńbegi, — dep bilemin. Áıtpese jalǵyz dırektor qaı jaǵyna jetedi.

Osydan bes-alty jyl buryn jas mamandardy qyzmetke konkýrstyq júıemen qabyldaı bastadyq. Kim konkýrstan jeńip shyǵady, sol qyzmetke qabyldanady. Osy ádisimizdi basqa oblystaǵy bankter, tipti respýblıka boıynsha qabyl aldy. Biraq biz bul konkýrstan ótken mamandy birden qyzmetke ornalastyrmaımyz. Tıanaqty qyzmetine kiriserdiń aldynda úsh aı saıyn barlyq saladan alǵan bilimin praktıkalyq tájirıbemen qalaı ushtastyryp jatqanyn bilý úshin synaq júrgizemiz. Úshinshi aı bitkennen keıin sońǵy synaq, mine osydan ótken talapker ǵana qyzmetine kirisedi.

Osy tásildiń basynan aıaǵyna deıin súrinbeı ótken, mine qarama-qarsy bólmede meniń orynbasarym bolyp otyrǵan Qýanysh Sálimov degen maman. Talaı synaqtan ótip, kezinde zeınetkerler qory jańadan ashylǵanda sony tuńǵysh ret uıymdastyryp, irge tasyn qalaǵan maman. Nátıjesinde respýblıka boıynsha Jamybyl oblysynyń Halyq bankiniń zeınetkerler qory ekinshi orynǵa shyqta. Osy jigittiń óz jumysyn bilgendigi men uıymdastyrý qabilettiliginiń arqasynda sonadaı kórsetkishke jettik. Eńbegin baǵalap, áýeli bólim bastyǵyna joǵarylattyq. Ol qyzmette de ózin isker maman retinde kórsetkennen keıin ózime orynbasar etip taǵaıyndadym. Al jaqynyńdy, týysaqanyńdy basqa da tanystaryńdy qoısań olar «dırektor týysqanym» dep arqa tutady da, jumystyń kózin tappaı, tapsa da syńar ezýlik, toń moıyndyqqa salady. Ondaılar da kezdesti.

Maqtanǵanym emes qazirdiń ózinde Almatyda meniń jıyrmadan asa shákirtim ár túrli bankterde qyzmet istep júr.

Aldy Talǵat Kolbachaev Almaty qalasyndaǵy Halyq bankinde dırektordyń orynbasary jáne bireýi Respýblıkalyq Kazkomersbankte. Sondaı-aq Almatyda «Nur» bankte bólim bastyǵy Sáken Ábdikerimov bar. Bir jigitimiz Pavlodar qalasynyń Kazkomersbankiniń dırektory. Keleshek jastardyki. Jaqsy usynys jasap, iskerlik tanytqan mamannyń qolyn qaqpaımyn.

Aıtpaqshy bizde plasıkalyq kartochka bólimi jańadan ashylǵan kezde istegen Ábilqaıyr degen jigit Astanadan, umytapasam Temir bankten telefon soǵyp:

«Ádilhan Mustahıuly, kóp rahmet. Sizdiń mektebińizden ótken maǵan óte jeńil bolyp jatyr! Alǵysymdy aıtaıyn! — dep telefon soǵyp turmyn» degen.. Mundaı mysaldardy aıta bersek kóp, oǵan ýaqyt qaıda?

Kezinde ýnıversıtetten psıhologıadan sabaq ótkizý úrdisin bastap edik, ol álge deıin jalǵasyn tabýda.

1996 jyly Germanıada boldym. Sonda Shpakkoassa degen bankte oqydyq. Ol banktiń jumys júıesi bizdiń Halyq bankiniń júıesine sál de bolsa sáıkes keledi. Sol banktiń kadr daıyndaıtyn akademıasynda boldyq. Olardyń kadr daıyndaý tásili mynandaı. Bir mamandy daıyndaý úshin olar belgili bir merzim oqytady da, sol daıyndaǵan mamandyǵy boıynsha qyzmet istetedi. Eń tómengi qyzmetten bastap, barlyq saladan úırete otyryp, joǵarylata beredi. Men de sondaı tómennen joǵarylaǵan mamandy qatty syılaımyn. Ondaı kisi basshy bolǵanda da barlyq saladan ótkendikten bárin ózi bilip otyrady. Kasanyń da, esepshiniń de, operatordyń da jumysyn, kerek deseń balansty qalaı jasaý kerek ekenine deıin biledi.

Halyq bankiniń damý dáýiri 1994 jyly Zeınolla Kákimjanovtyń kelýinen bastaldy. Qyzmetke kelgen bette ol bárimizdi jınap aldy.

Sol jınalysta óziniń baǵyt-baǵdarlamasyn aldymyzǵa jaıyp saldy. Óz sózinde meniń osydan eki jyl buryn Anglıaǵa barǵanda kórip kelgen jaıttarymdy ol da aıtty. Árıne meniń kórip kelgenim bizdiń sol kezdegi jaǵdaıymyzǵa múlde kelmeıtin edi. Óıtkeni kompúter qondyrǵylaryn bylaı qoıǵandy 1994 jyly biz Halyq banki ǵımaratyna syımaǵandyqtan, úsh-tórt jerde bólinip otyryp jumys istedik.

«Qap bul kisi tym artyq ketti-aý»-dep oılaǵanym sol edi, ol sóziniń aıaǵynda:

— Sender qyzmetterińe barǵannan keıin bir aıdyń ishinde oblys ortalyǵynan bastap, aýdan, aýylda ornalasqan bólimshelerińe deıin kompúterlik jabdyq júıesimen tolyq qamtamasyz etemiz! — dep saldy.

Bári ań-tań. Árıne tańdanatyndaı-aq bar edi. Óıtkeni keıbireýler kompúterdi kórmegen de. Kórmegeni bylaı tursyn, atyn da estimegen. Áıtse de Z. Kákimjanov «bir aıdyń ishinde kompúter qoıyp bitiresińder. Sodan soń maǵan kúndelikti balans berip turasyńdar, — dep sózin bitirdi.

Ol kezde balansty aı-saıyn jasap toqsan saıyn tapsyratynbyz. Jaraıdy, balansty birdeńe etermiz, — dep maquldastyq. Biraq ondaı qarajat búkil Qazaqstannyń Halyq bankinde joq. Al kompúter degenińiz dúnıeniń aqshasy. Sodan aramyzdaǵy bir oblystyq banktiń dırektory:

— Sonsha qarajatty qaıdan alamyz? — dep qaldy. «Shyndyǵynda qaıdan tabady?» degen oı bárimizdi de tolǵandyryp otyrǵandy. Z. Kákimjanov:

— Senderge tapsyrma berildi me, oryndańdar! Qarajatqa bastaryń aýyrmaı-aq qoısyn, ol meniń sharýam! — dedi.

Aýmaqty jınalysymyz bitip úıdi-úıimizge tarastyq. Biraq kóbisi Z. Kákimjanov aıtqan áńgimege senbeı ketti!

Biraq kompútermen jabdyqtasa bizdiń órkenıetti elderdiń qataryna qosylǵanymyz, ınflásıany da jeńgenimiz. Men bul kisiniń aıtqanynyń bárin Anglıada óz kózimmen kórdim. Shyndyqqa janasady. Baıqaımyn, bul kisi qarajat ta tabady. Kompúterdi de qoıady degen oımen Tarazǵa jettim. Aıtqanymdaı-aq eki-úsh apta ótti me, ótpedi me kompúterdiń alǵashqy partıasy keldi!

Z. Kákimjanov «barlyq jaǵdaıdy jasaımyn!» dep edi, jasady. «Qarajatty tabamyn!»-dep edi, tapty! «Kompúter bolady!» dep edi, boldy! Ne degen iskerlik! Aınaldyrǵan eki úsh aptanyń ar jaq, ber jaǵynda baıaǵy Anglıada kózimmen kórgen dúnıege keneldik ta qaldyq. Jalǵyz bizdiń Jambyl oblysyna qarasty Halyq banki emes, Qazaqstannyń búkil oblysyna, aýdanyna, tipti aýyldaǵy bólimshelerine deıin kompúter qoıyldy.

Qazaqstan Respýblıkasynyń Halyq banki qyzmetkerleri tań qalýda. Burynǵy Halyq bankiniń bastyǵy nege qaýqarsyzdyq tanytqan? Nege osylaı jumys istemegen? Bul qarqynmen Zeınolla Kákimjanovtyń eki-úsh jylda bizdi alǵa alyp shyǵatynyna óz kózim jetti de, kún-tún demeı kompúterdi úırenýge kiristik.

Syrttan qaıran joq. Ol kezde qazirgideı kompúterdiń oqýyn bitirgen, bolmasa kompúterdi jaqsy meńgergen maman tabý degen múmkin emes. Sodan jumystan soń óz betimizben kompúter úırenýdi kún tártibinen shyǵarmadyq. 1994 jyldyń jeltoqsanynda barlyq jumysty qalpyna keltirip, 1995 jyldyń qańtarynan bastap, Ulttyq bankke kúnbe-kún balans bere bastadyq. «Aqshany qaıdan tabady?» dep júrsek, sol kezde Ulttyq banktiń rezervinde pálenbaı mıllıon aqsha jatqan eken ǵoı. Kúndelikti balans bere almaǵandyqtan normatıvke baılanysty jumsalǵan qarajat joq. Sonyń saldarynan aınalymǵa túse almaǵan sol aqsha qozǵalyssyz jatyp qalǵan eken. Ol kezde Ulttyq bankini D. Sembaev basqarǵandy.

— Oı, myń bolǵyr Kákimjanov bizdiń barshamyzdyń kózimizdi ashqany bir bólek, óz basyn qaterge tigip, biz úshin («biz» dep otyrǵanym Halyq banki) kózsiz batyrlyqqa da barǵanyn bildik.

Ol Ulttyq banktegi aqshany Halyq bankiniń ıgiligine jaratý úshin Sembaevqa kiredi:

— Myna aqshany maǵan ber, men jaratamyn,-deıdi. Bankte jumys isteıtin qural-saıman joq, soǵan jumsaımyn! — deıdi.

— Sen balans bere almaısyń! Aı-saıyn toqsan saıyn esep-qısap jasap bere almaısyń. Bul normatıvtegi dúnıe, rezervte bolady, esep bolmaǵannan soń solaı ustap turýymyz kerek.

— Maǵan qazir ber! Al esep-qısap balansyn, eki aı shyda, sodan soń beremin!-deıdi.

Buǵan Sembaev kónbeıdi. Óıtkeni senbeıdi.

Sodan Kákimjanov qaryz surap Máskeýde birge oqyǵan dostaryna barady. Olar — B. Ábilev, S. Myńbaev taǵy basqa iskerler edi. «Sender taýarlyq nesıe berińder men sendermen eki aıdyń ishinde eseptesemin!» deıdi áńgimeni tótesinen bastap.

Dostaryna Kákimjanovtyń syry belgili. Ony olar sonaý Máskeýden, stýdenttik kezden biledi. Z. Kákimjanov aıtpaıdy, aıtsa — oryndaıdy. Halyq úshin osyndaı sheshim qabyldap basyn qaryzǵa tigip otyrǵanyn da kóregen dostary túsinedi. Túsinedi de suraǵanynyń bárin beredi. Jalǵyz kompúter emes Halyq banktiń ıgiligine ǵımarattar, arnaıy aqsha tasıtyn avtokólikter de bóledi. Biz sıaqty úshke, tórtke, bólinip otyrǵan oblystyq bankiler búgingi talapqa saı, jańa ǵımarattar sala bastaıdy. Qazirgi bizdiń banktiń jańa ǵımaratty sol kezde Kákimjanov dostarynyń qarajatyna salynǵan dese de bolady.

Uzyn sózdiń qysqasy, Ulttyq bankiniń tóraǵasy Sembaevqa kúnbe-kún jasalǵan eki aıdyń balansyn aparǵan Z. Kákimjanovqa senimsizdik týǵyzǵan Sembaevtyń kózi qanshama tekserýler men qanshama júıke tozdyrǵan kúnderden soń jetken.

Z. Kákimjanov bolsa sonymen birge dostaryna bergen ýádesinde de turyp, ári Ulttyq bankke qalaı jumys isteý kerektigin dáleldep beredi.

Taǵy bir bilgirligi sol qarsańda bizdiń aksıamyzdy (aksıoner bolǵan kezimiz) Rossıanyń jınaq bankisi, TuranÁlem jáne t.b. bankter bólip alyp, bizdiń álsirep qalǵan kezimiz edi. Sodan Z. Kákimjanov óziniń iskerliginiń arqasynda barlyq qujattardy daıyndap, sol kezdegi úkimet basshysy Á. Qajygeldınniń tabaldyryǵyn tozdyryp júrip «Zaty da, aty da aıtyp turǵandaı. Halyq banki memleket qaramaǵynda bolýy kerek. Basqalardaǵy aksıany qaıtarý qajet» dep dáleldeıdi aqyry. Sóıtip aksıonerler jınalysyn ashýǵa múmkindik alady. Oǵan Qajygeldınniń ózi qatysady. Ózi sóılemeı, Qajygeldınge sóz beredi. «Halyq banki memleket qaramaǵynda bolýy kerek!» deıdi ol. Buryn qarsylyq bildirip júrgen aksıonerler ashyq qarsy shyǵa almaıdy.

Qajygeldın bolsa jınalǵandardan pikir kútedi. Eshkim de minberge kóterilmeıdi. Osy kezde Bolat Ábilov sóz suraıdy.

— Halyq banki halyqtyki, halyqqa qyzmet etýi kerek! Biz jaǵdaıdy túsinemiz. Jumysyn túzep alǵannan keıin dıvıdentimizdi óteıdi. Ázirshe aksıamyz osynda bola turǵanyna, úkimet basshysy aıtqanyndaı, qarsy emespiz, — dep dosyna qoldaý kórsetkennen keıin, jıyndaǵylardyń birazy Bolatqa qoldaý kórsetedi.

Mine, halyqtyń qamyn oılaǵan azamat, — dep Z. Kákimjanovty aıtýǵa bolady. Óıtkeni sodan keıin-aq Halyq banki damyǵannyń ústine damyp, órkendeı berdi. Halyq banki Z. Kákimjanovtyń kezinde damydy dep aıtatynymyz osydan.

Olaı deıtinim 1995-96 jyldary teledıdardan «Post respýblıkı» deıtin habar júrgiziletin. Sol habarda respýblıka qarjy salasynyń basshylary men suhbat jasalatyn. Men Z. Kákimjanovpen bolǵan suhbatty eki ret kórdim. Sonda Z. Kákimjanov tek bizdiń Bank emes, búkil Respýblıka boıynsha jaýap berip otyrdy. Sonda ol «Úsh jyldan soń ınflásıa mynandaı deńgeıge deıin toqtaıdy. Taǵy úsh jyl ótkende shaǵyn bıznes osynshama deńgeıge kóteriledi. Teńgeniń (ulttyq valúta) quny kóteriledi. Turaqtaıdy. Ekonomıka (qazir naqty sıfrlar esimde joq) osynsha paıyzǵa kóteriledi!» degen. Suhbat júrgizip otyrǵan jýrnalıs «Siz bárine, barlyq salaǵa qalaı qoryqpaı jaýap berip otyrsyz? Eger úsh jyldan keıin kezdesip, aıtqanyńyz kelmedi ǵoı desek qysylmaısyz ba?»-dep qaldy.

«Joq, qysylmaımyn. Úsh jyldan soń álgi men aıtqandaı kórsetkishke jetetinimizge kámil senemin!» dedi ol. Aqyry sol jýrnalıs týra úsh jyl ótkennen keıingi kezdesýde Z. Kákimjanovtyń aıtqan boljamdarynyń tup-týra kelgeninene tańdanyp, tikeleı efırden rızashylyǵyn bildirdi. Sonda jylǵyz men emes, sol suhbatty kórgen halyq Z. Kákimjanovtyń tek qarjy salasynda ǵana tolǵanbaı, búkil respýblıkanyń qarjylyq jáne ekonomıkalyq jaǵdaıyna mazasyzdanatyn bildi. Sol kezdiń ózinde búkil makro-ekonomıka jaǵdaıynyń tetigin erkin de tereń saraptap, elimizdi órkendetý maqsatyndaǵy baǵyt-baǵdarlamasyn, óz ıdeıasyn jarıalylyqpen tereń túsindirip, halyq ıgiligine paıdalanýǵa úkimetke usynyp ta qoıǵan edi.

Sol alǵashqy ıdeıasynyń birin Qajygeldınniń qasynda bolǵan jyldary iske asyrdy. Ol — shet el qarjysyn (ınvesterlardy tartý) respýblıkaǵa ákelý, respýblıka ıgere almaı jatqan baılyq kózin ashyp, halyqqa paıdasyn tıgizý bolatyn. Áleýmettik jaǵdaı men basty másele — ekonomıkany týra jolǵa qoıyp, ony jetildirý ońaı sharýa bolǵan joq.

Men 1992 jyly Anglıada bolǵanymda bir Londannyń ózinde alty júzden asa bank boldy. Solardyń úsh júzdeıi shet elderdiki eken. Sonda men «Bul qalaı? Shet eldik bankisi nesi?» dep oılaǵanmyn. Sóıtsem eshteńesi de joq eken. Shet el qarjygerleriniń quqyn qorǵaıtyn egemendi eldiń zańy myqty bolsa, qarjysy bar sheteldik bıznesmender «óz qarjymyzǵa óndiris ornyn, zaýyt salamyz, jer óńdeımiz» dese, nesi bar? Bul arada qandaı keleńsiz oı týmaq? Qandaı artyq pıǵyl bolýy múmkin? Ondaı keleńsiz oı-pıǵyldarǵa elimizdiń qarsy turar zańy bar emes pe? Osy zań aıasynda sheteldikterden, birinshiden salyq túsedi, ekinshiden, jumys oryndary ashylady, úshinshiden, halyq tabys tabady. Bul paıda emeı, nemene? Jasalǵan kelisim-shart ýaqyty bitken soń salynǵan zaýyttar, kásiporyndar elimizde qalmaı ma? Ózderimen birge kóshirip alyp ketpeıdi ǵoı!

Biraq, jasyratyny joq, alǵashqy kezde buqara halyqtan bastap keıbir sanaly azamattarǵa deıin bizdi shet eldikter jaýlap alýǵa, tonaýǵa kele jatyr»-degen dańǵaza jasady. Sonyń saldarynan ınvestorlardyń kelýine birtalaı bóget jasady.

Sol sátte Z. Kákimjanov mundaı azamattarǵa da óziniń naqty baǵyt-baǵdarlamasyn tereń túsindirip jetkize bildi.

Elbasyna bul istiń mán-jaıyn ábden dáleldedi. Osyndaı úlken is-árekettiń arqasynda sheteldiń qarjyly ókilderi egemendi elimizge qaraı bet bura bastady. Áıtpese olar aqshalaryn betaldy shashpaıdy. Olarda bári de esepteýli. «Dalaǵa shashar aqsha joq, paıdasy onyń bolmasa degen qaǵıdany ustanǵan sheteldikter emes pe? Qyzyǵýyn qyzyqqanmen, paıda kóziniń baryn bilgenmen sheteldikter qorqynysh pen úreı basym edi. Mine, osy úreımen qorqynyshqa tosqaýyl qoıyp, jol ashqan Z. Kákimjanovtyń ıdeıasy. Bul — Z. Kákimjanovtyń eńbegi! Ony eshkim de joqqa shyǵara almaıdy. Bul tarıhta qalǵan óshpes iz.

Tabıǵatynan talant pen daryn ıesi, ásirese qarjy salasy men ekonomıkaǵa jetik Z. Kákimjanovty tanyǵan. Elbasy oǵan senim artty. Sóıtip ony ózine keńesshi etip taǵaıyndady. Keńesshi bolyp barardyń aldynda Elbasy oǵan oılanýǵa úsh kún bergen aralyqtaǵy Z. Kákimjanovtyń kúızelisin Á. Ońǵarbaev áńgime arasynda bylaı dep baıandady:

— Z. Kákimjanov prezıdenttiń keńesshisi bolyp júrgende Z.Kákimjanov ákimshilikke de, basqaǵa da telefon soqpaı, Á. Ońǵarbaevqa habarlasady.

— Ádeke, kelinińiz elge ketip bara jatyr edi. Aýlyna — Asaǵa jetkizip salarsyz! — deıdi. Ońǵarbaev kútip alyp, úıine aparyp tústendiredi. Sonda áńgime arasynda Z. Kákimjanovtyń áıeli:

— Elbasynyń oılanýǵa úsh kún ýaqyt bergende Zeınolla nár tartpady. Óz qyzmetin qımady, — deıdi. «Qap, — endi bir-eki jyl bankti basqara turǵanda mańdaıymyz jarqyrap, alda bolar edik!» dep Á. Ońǵarbaev ta ókinedi.

Keıin Ońǵarbaev Kákimjanovpen kezdeskende, áńgime arasynda «Ras, qatty qobaljydym. Bankti endi ǵana aıaǵynan turǵyzǵanda... Keleshegi qalaı bolar eken? Kim basqarady? Qandaı jaǵdaıda bolady? — dep ýaıymdadym.

Qaıteıin, qanshama eńbek ketti, qanshama uıqysyz túnder ótti. «Eńbegim esh bola ma?» degen oılar ǵoı mazamdy alǵan» deıdi Zeınolla. Biraq Elbasy bank taǵdyryn menen de kóp oılapty. Soǵan oraı ózim usynǵan adamdy taǵaıyndady.

* * *

Osydan segiz jyl burynǵy bolǵan oqıǵany Jambyl oblystyq Halyq bankiniń dırektory Á. Ońǵarbaevtyń ózi basynan keshkenderin esh qaltaryssyz, qaz-qalpynda Qazaq sańyraýlar qoǵamynyń «Janashyr — Mıloserdıe» gazetiniń betinde qoǵam múshelerine sabaq ári hattaryna jaýap ornyna jarıalaýdy ótindi.

Á Ońǵarbaevtyń jumys yńǵaıynyń ózi aqshamen tyǵyz baılanysty bolǵannan keıin be, álde zaman aǵymy solaı ma, áıteýir osyǵan baılanysty nebir shytyrman oqıǵalarǵa tap bolǵanyn da, alaıaqtar men qylmyskerlerdiń is-árketteriniń de kýási bolǵanyn, ózi bas bolyp, qaramaǵyndaǵy qyzmetkerlerimen birge talaı qylmysqa qarsy turǵanyn, tipti birneshe óz ómirlerin qaterge tigip, halyq qazynasyna arasha túskenin de respýblıkalyq basylymǵa úzbeı jarıalatyp turdy.

Osyndaı bir oqıǵanyń kýási bolǵan Halyq banki dırektorynyń orynbasary Amanjol Otynshıev kánigi qylmyskerlerdiń bes-alty jyl burynǵy is-áreketin bylaı dep baıandaǵan edi.

Kánigi qylmyskerler bul is-áreketke ábden ázirlenip, múlt ketpeıtindeı jospar qurǵan kórinedi. Aldyn ala qurylǵan jospar boıynsha, temir jol mańyndaǵy Kúlaısha Nıazbekova basqaratyn jınaq kasasyna jumys sońynda bildirmeı kirip, esikti ishten ilip alady. Sodan soń Kúlaısha Nıazbekovaǵa sholaq myltyqty kezep turyp, seıftegi bar aqshany berýdi talap etedi. Kóp jyldan beri jınaq kasasynyń meńgerýshisi qyzmetinde adal eńbek etip, salymshylardyń qurmetine bólengen, óz ujymyndaǵy bedeldi maman Kúlaısha olardyń óktem sózderi men qımyldarynan qylmyskerler ekenin sezedi de, qaıtken kúnde aqshany qoldy etpeýdiń amalyn qarastyrady. Esh saspastan bildirmeı seıfti jaýyp, kiltin qoınyna salady da, dabyl túımesin basyp úlgeredi. Odan mundaı qaısarlyqty kútpegen qylmyskerler kasany bólip turǵan kedergiden sekirip túse bere qarsylyq kórsetip baqqan Kúlaıshanyń basynan kózdep turyp, atyp jiberedi. Der kezinde qorǵanyp úlgergen Kúlaıshaǵa atylǵan oq darymaı, múlt ketedi. Qylmysker sholaq myltyqtyń shúrippesin qaıta-qaıta basqanmen myltyq atylmaı qalady. Arpalys ústinde Kúlaısha «syrtqy qońyraý» túımesin basyp úlgeredi. Kúlaıshanyń qoınyndaǵy seıftiń kiltine jarmasqan qylmysker arpalysyp júrip sholaq myltyqtyń uńǵysymen bas-kózge qaramaı toqpaqtaı bergen soń Kúlaısha álsireı bastaıdy. Biraq «dabyl qońyraýynyń» únin esitken arnaıy kómek toby kirip kelip, jınaq kasasyna qarýly shabýyl jasaǵandardy qylmys ústinde qolǵa túsiredi. Keıinnen olardyń tek kasa tonaýmen ǵana aınalysatyn kánigi qylmyskerler toby ekeni belgili bolady. Tergeý barysynda qylmyskerler Kúlaısha Nıazbekovany kepildikke alyp, qutylmaqta bolǵany anyqtaldy.Biraq soqqynyń saldarynan es-tússiz talyp jatqan Nıazbekovany óldige sanaǵan qylmyskerlerdiń bul oıy is júzine aspaı qalypty. Qylmyskerdiń soqqysynan aýyr jaraqat alǵan Nıazbekova birneshe aı aýrýhanada jatyp shyǵady. Memleket qarajatyn qaraqshylardyń qolyna túsirmeı, óz ómirin qaterge tikken Kúlaısha Nıazbekovanyń erligi Halyq banki basshylarynyń tarapynan eskerýsiz qalmaı, syı-qurmet kórsetildi.

— Osy Halyq bankinde dırektordyń orynbasary qyzmetin atqarǵanyma on bes jyldaı boldy. Ásirese sońǵy jyldary osyǵan uqsas birneshe oqıǵalar boldy. Aqsha júrgen jerde osyndaı neshe túrli oqys jaǵdaılardyń kezdesip turatyny barshaǵa belgili bolǵanymen myna bir bolǵan jaǵdaı adamnyń úsh uıyqtasa túsine kirmes edi. Qyzmetkerler sózge ılanyp, senim bildirgendiktiń saldarynan ózderi san soǵyp, qapy qaldy.

Bul qalamyzdyń ortasyndaǵy úlken mekteptiń qasyndaǵy kasamyzdyń qyzmetkerlerin alaıaqtar tal túste adam oılap tappaıtyn aılamen amalyn asyryp, bir-eki kasırden basqasyn jer qaptyryp ketken jaǵdaı edi.

...Tús mezgiline taıanǵanda birneshe jigit kasa bólmesiniń kire berisine teledıdar qorabyn kóterip kirgizedi de, «Biz myna mekteptiń sońǵy qońyraýyna ákelgen syılyǵymyz — teledıdardy tús mezgili bolyp qalǵandyqtan shamaly qoıa tursaq bola ma?» dep ruqsat surady. Bóten oı kelmegen qyzmetkerler, kórshiles mekteptegi sońǵy qońyraýdan habardar bolǵandyqtan, kelisim beredi. Áne-mine degenshe túski úziliske shyǵatyn ýaqyt ta bolady. Barlyq qyzmetkerler kasalaryn japqany jaýyp, jappaǵany aqshasyn da, kiltterin de jumys stolyna qoıa salyp túski úzilske ketedi. Olar kete salysymen teledıdar qorabynyń ishinde tyǵylyp jatqan alaıaq, qoraptan shyǵyp, óziniń kánigi kásibine erkin kirisedi. Ashyq qalǵan kasany jaıpap, shyǵar esikti de amalyn taýyp ashyp, qońyraý syldyrlatpastan qutylyp ketedi. Qoldy bolǵan mıllıonnan asatyn qarjy salǵyrttyqqa boı urǵan qyzmetkerlerdiń esebinen óndirilip, kasaǵa quıylady. Ókinishke oraı bul qyzmetkelderdiń aty-jónin A. Otynshıev aıtqysy kelmedi.

«Tergeý isi aıaqtalǵan joq» degendi alǵa tartty ol. Araǵa bes-alty jyl ótse tergeý isiniń aıaqtalmaǵany ma? Mamandar, tájirıbeli tergeýshiler qaıda júr. Meni osy oı mazalady. Qazirgi zamandaǵy tehnıka jetistikteri, Qudaıǵa shúkir, barshylyq. Ásirese sonsha qyzmetker turyp, teledıdar fotorobot jasasa, olar árıne tanı ketedi. Bul jerde meniń ashyqtan-ashyq aıtaıyn dep otyrǵanym, másele kasa qyzmetkerleriniń salǵyrttyǵynda da, quntsyzdyǵynda da emes, aldyn-ala, eki top — qyzmetkerler men qylmyskerler kelisip almady ma eken? Buǵan tipti úshinshi top — polısıa qyzmetkerleri de aralasýy yqtımal. Mundaı kúdik jasaýymnyń sebebi osy Halyq bankin jazardyń aldynda kóptegen keıipkerlermen kezdesip, áńgimelestim. Osy kezdesýlerden talaı jaıttardy ańǵaryp, kóńilge túıdim. Máselen júregi taza, nıeti aq, óz jumysyna ábden berilgen, taban tirep bir jerde kúrekteı jıyrma bes jyl qyzmet etken Qymbat Taspaýovanyń kasadan qomaqty aqsha iz-tússiz joǵalǵan da san-qıly tapqyrlyq tanytyp, kináli qyzmetkerge bultartpaıtyn naqty aıǵaqpen dáleldegende bank dırektoryda, saraptama júrgizýshi ózge tulǵalar da Qymbat Qyrǵyzbaıqyzyna tań qalyp, Halyq bankiniń dırektory Á. Ońǵarbaev myrza oǵan úlken senim artyp, qyzmetin joǵarylatqan.

Árıne bank salasynda qyzmet atqarý ońaı sharý emes oǵan bank qyzmetkerlerimen qoıan-qoltyq júrgen bir jylǵa jýyq ýaqytta kózim ábden jetti. Ár qyzmetkerdiń óz jumysyna degen jaýapkershiliginiń de ár deńgeıde ekendigin ańǵardym. Solardyń ishinde Qymbat Taspaýovanyń jaýapkershiligi erekshe. Ol bir jaǵynan, senim artqan halqyna, basshysyna, ujymyna degen tazalyǵyn dáleldese, ekinshi jaǵynan, halyq qazynasyn sýyq qoldylardan arashalap qalyp, ózin taǵy da jańa qyrynan tanytty.

«Altyn kórse perishte joldan taıady» demekshi, aqshaǵa baılanysty jerde jaýapty qyzmet atqarýdyń ózi qıamettiń qıameti. Qymbat sol qıametten aman-esen ótip keledi.

— Qasyndaǵy birge isteıtin áriptesteriniń pıǵyl-oıyn, zerttep, olarǵa sený, sondaı-aq áriptesterdiń kóńilin tabý, ishki dúıesine úńilý, onyń oıynan shyǵý, solardyń kúni boıǵa atqarǵan jumysynyń qortyndysyn bir júıege keltirý ońaı emes. Amal joq, osy emtıhannan ótýiń kerek. Men soǵan tyrysamyn.

Al endi aqshanyń esep-qısabyna kelsek ol eń basty másele. Oılamaǵan jerden esepten jańylystyń boldy, aqsha kem shyǵady. Kimnen kóresiń? Sondyqtan da saq ta muqıat bolýyń qajet, — Qymbat Taspaýova.

Shyndyǵynda da joq dúnıeniń ornyn toltyrý úshin kinálini izdeý kerek. Onyń qatesin tabý kerek. Kinásin dáleldeý kerek. Kinásin dáleldeı almasań she? Sol bólimniń basshysy retinde barlyq jaýapkershilikti óz moınyna alǵannan keıin ózi kúımeı me?

Aı, qý pendeshilik-aı deseńshi. Naqty aıǵaqqa tap kelip, tyǵyryqqa tirelip bar kinásin moıyndaý da aýyrdyń aýyry. Ony moıyndatqan da osy Qymbat Taspaýovanyń tapqyrlyǵy.

Ótkende, onda da keleńsiz jaıdy eske alý qıyn. Degenmen ol men surap qoımaǵan soń kelisim berdi.

...Qymbat Taspaýovaǵa qarasty kasadan sondaı qomaqty aqshanyń iz-tússiz kúnde-kúnde joǵala berýi onyń janyna qatty batty. Mundaı jaǵdaı buryn-sońdy ózi osy salada jıyrma bes jyldan asa qyzmet atqarǵan ýaqytta kezdespegen edi. Aqsha joǵalý, jetpeı qalý tásili de burynǵy «sarynǵa»uqsamaıdy. Barlyq tekserý men saraptama esep-qısaby jasalyndy. Qoryta kele kúdik bar, nátıje joq. Dırektordyń «Aqshany túgende!» degen merzim ýaqyty da taıap qaldy. «Kúndiz — kúlki, túnde uıqydan aıyrylǵan Q. Taspaýova endi ár qyzmetkerdiń esep-qısap, kiris-shyǵys qujattaryn zertteýmen birge, árqaısysynyń is-áreketin, júris-turysy men kıim kıisine deıin jiti baqylaýǵa kiristi. Alǵashynda barlyǵy da báz-baıaǵy qalpynda bolǵanymen qyzmetke ornalasqanyna eki-úsh aıdyń júzi bolǵan Artem degen qyzmetkerdiń kıim kıisi bir túrlileý kórindi. Úsh kún baqylaǵanda Qymbattyń baıqaǵany jańa qyzmettker — Artem osy úsh kúnde eki aıaqkıim kıip keldi. Aıaqkıim bolǵanda qandaı! Al alatyn jalaqysy belgili. Ár — qaısysy jarty aılyq jalaqysyn quraıdy. Sondaı-aq úsh jeıde, eki shalbar aýystyryp kıdi. Kúnde baǵasy qymbat galstýk taǵady. Bári de qymbat, kez-kelgenniń kıetin kıimderi emes. Artemniń alǵash kelgendegi kıim kıisi, júris-turysy, tipten turmysy da belgili. Jalǵyz sheshesi bar. Ol da zeınetker. Úsh kúngi jetpegen aqshanyń somasy Artemniń ústindegi kıingen kıimniń baǵasyna jaqyndaıdy. Qymbat úshin úmit oty jylt etkendeı boldy. Ol Artemnyń kúni boıǵy is-áreketin kózden tasa etpeı, odan baqylaı berdi. Sezdirip almas úshin sóz arasynda Artemnyń symbattylyǵyn, kıimdi tańdaı alatyndyǵyn ózine arnaıy tapsyryspen tikkkendeı shap-shaq ekendigin, tipten tamasha jarasatyndyǵyn aıtyp, maqtap qoıady. Tipti qyzyqqansyp, qaı jerden alǵandyǵyn, baǵalaryna deıin surap, kózin ábden jetkizgen Qymbat iske kirisedi.

Keıbireýge eleksiz bolyp kórinetin túımedeı nárseniń septigi tıip, túıedeı istiń betin ashyp, Artemniń aqshany qalaı jymqyrǵanyna deıin dáleldegen Qymbat Qyrǵyzbaıqyzy aqsha jymqyrý amal-aılasynyń jolyna taǵy bir qaqpan qoıdy.

Bul tájirıbe Qymbat Qyrǵyzbaıqyzyna ońaıshylyqpen kelgen joq. Ol uzaq jyldar boıy qajymaı-talmaı etken eńbeginiń jemisi. Sonaý 1978 jyly Jambyl tehnologıalyq ınstıtýtynyń stýdenti kezinen-aq eńbek jolyn qatardaǵy jınaq kasasynyń baqylaýshysynan bastaǵan zerek stýdent araǵa jıyrma bes jyldan astam ýaqyt salyp, tájirıbeli bólim bastyǵyna deıin kóterildi. Egemendi elimizdiń ulttyq valútasy tuńǵysh ret aınalymǵa túsken sátterdi eske alǵan Qymbat Qyrǵyzbaıqyzy birinshi valútany kórip, ustaǵan adamdardyń qataryndaǵy kisilerdiń biri bolǵanyn qýana áńgime etedi.

— 1993 jyly 15-qarasha kúni jumystan soń barlyq kasany jaýyp, qujattardyń barlyǵyn jınastyrdyq. Ár kasaǵa belgi uryp, ulttyq valúta — teńgemizdi qabyldaýǵa ázir otyrmyz. Barlyq qyzmetkerler kóńildi. Ózimizdi mereke kúngideı sezinemiz. Ol kezde men Qarabaeva Orazkúl Esirkepqyzynyń qaramaǵynda qyzmet etetinmin. Orazkúl Esirkepqyzynyń bastaýymen dastarqan jaıylyp, keremet kóńilmenen túngi 12-ge deıin ulttyq valútamyzdy taǵatsyzdana kúttik. Álden ýaqytta Almatydan «Túngi saǵat tórtte keledi» degen habar aldyq. Bárimiz amalsyzdan úıdi-úıimizge tarastyq. Sol kezde qyzdardyń biri: «Kim ulttyq valútamyzdy birinshi kórip, ustasa sol baqytty!» dep qaldy. Úıge kelsem, bári qalyń uıqyda. Qoshtasardaǵy qyzdardyń biriniń «Ulttyq valútany birinshi kórip, ustaǵan adam baqytty!» degen sózi qulaǵymnan ketpeı uıqym kelseıshi. Bir kezde kishi qyzym — Janarymnyń osydan bir eki kún buryn aıtqan sózi esime tústi. Muǵalimderi qyzyma:

— Ata-anańa kúndeligińdi nege kórsetpegensiń? Qol qoıylmapty ǵoı! — depti.

— Qalaı kórsetem? Ákem is-saparda júredi, sheshem men uıyqtap jatqanda jumysqa ketedi, men uıyqtap jatqanda keledi! — depti.

Osy balapandarymdy aıaǵynan tik turǵyzyp, qatarynan kem etpeı el qataryna qossam, múmkin valútany birinshi kórip ustasam, baqytty bolatyn shyǵarmyn-degen qıalǵa berilip jatyp kózim ilinip ketipti.

Joldasym Almabek eki qyzyma qarap:

— Má! Etekterińdi tosyńdar! Qymbat sen de etegińdi tos!-deıdi. Almabektiń aıtqanyn eki etpeı, kóılegimniń etegin tosa berdim. Ol shashqan buryn-sońdy men kórmegen qyzyl sarǵysh tústi syńǵyrlaǵan kóp tıynǵa etegim toldy da qaldy.

— Almabek, bul ne? — deımin.

— Bul ulttyq valúta! Qutty bolsyn! Baqytty bolyńdar! — deıdi Almabek. Ulttyq valúta degen osyndaı bolady eken-aı — deımin kúbirlep. Syńǵyrlaǵan daýsy da keremet. Aqyry sol syńǵyrlaǵan daýys meni qalyń uıqydan oıatyp jiberdi. Jalma-jan saǵatqa qarasam túngi úsh jarym eken. E-e... jaqsy tús kórippin ǵoı! Saǵat tórtke deıin jumysqa úlgeredi ekenmin!-dep tez jınalyp taksımen jumysqa keldim. «Jumysqa men tórt bolmaı keldim»-dep qýanyp júrsem, menen de buryn kelgen qyzdar bar eken. Bárimiz de máre-sáre, qýanyshtamyz.

Biraq tańǵy tórtte kelmedi. Báribir qýanyshymyz basylyp, kóńil-kúıimiz buzylǵan joq. Ýaqyttyń qalaı ótkenin de baıqaǵan joqpyz. Bir ýaqytta saǵat erteńgi segiz boldy. Týra segizden bes mınýt ótkende kópten kútken ulttyq valútamyz — teńgeni arnaıy jabdyqtalǵan mashına da qurmetti kúzetpen alyp keldi. Barlyq rásimder jasaldy. Ret-retimen tártip boıynsha bir teńgelikten bastap júz teńgelikke deıin ustap kórip, súıip «Baqyttymyz!»dep bir-birimizdi tuńǵysh shyqqan ulttyq valútamen quttyqtap jatyrmyz! Sol ýaqytta, sol kúnniń egemendi el bolǵan táýelsiz memleketimiz Qazaqstan tarıhyna máńgilikke enetinin biz ol sátte sezgen de joq edik. Sol sátti basqalardy bilmeımin, óz basym tilmen aıtyp jetkize almaımyn,-dep aǵynan jarylady Qymbat Taspaýova.

Qymbat Qyrǵyzbaıqyzyna túsinbegen jaıttaryn túsiný úshin ár túrli ult ókilderi jıi keledi eken. Olardyń ishinde bozbala da, qyz-kelinshekter qarttar da bar. Olar ózderine tıisti jaıttarǵa qanaǵattanarlyq jaýap alyp, Qymbat Qyrǵyzbaıqyzyna alǵystaryn jaýdyryp jatady. Birde qulaǵy aýyr esitetin qarıa Qymbat «Qyrǵyzbaıqyzynyń qolyna qalam, qaǵaz ala salyp, jazyp túsindirgenin kórdim. Sol sıaqty onyń halyqqa qyzmet kórsetýdegi ózge de iltıpatty isteri qanshama deseńizshi. Al kúnine qanshama kisi kelip, ketip jatady. Qansha suraq qoıylady, qansha jaýap beredi, onyń bárin aıtyp jetkizý qıyn. Osy qıyndyqtyń bárine shydaǵan Qymbat Qyrǵyzbaıqyzy alǵysqa bólenip, sodan lázzat alady. Ózi aıtpaqshy, bul da bir baqyt!

Kópshilikpen til tabysýdyń ózi menińshe ósken orta, alǵan tárbıege baılanysty ǵoı,- dep oılaımyn.

Óıtkeni Qymbat Qyrǵyzbaıqyzy Jambyl oblysyndaǵy Qordaı eldi mekeninde kóp balaly otbasynda dúnıege kelgen. Ákesi Qyrǵyzbaı men ardaqty anasy Batıla aýyl sharýashylyǵynda jemisti eńbek etip, el qurmetine bólengen jandar. Joldasy Almabek Tasbaýov ta Ońtústik Qazaqstan oblysynyń túlegi. Sol joldasy Almabektiń de otbasyna jaıly bolýy Qymbattyń óz mindetin alańsyz atqarýyna septigin tıgizgen bolar.

Almabek jastaıynan jaýapty qyzmetterge aralasyp, kúni búginge deıin basshylyq qyzmet atqarýda.

Iá, Qymbat kúni boıy kelýshilerden, salymshylardan bir sát bosamaıdy. Olar keıbir sebeptermen keshigip jatsa, olar báribir sony kútedi.

— Qymbat óziniń júgire bergenshe qaramaǵyńyzdaǵy basqa da qyzmetkerlerge nege jibermeısiz? — dedim bir kúni.

— Solaı etýge de bolar edi. Biraq ol kisiler men dep, maǵan arnaıy kelip turǵanda qalaı shydaımyn, — deıdi ol kúlip.

Men Qymbattyń kishipeıildiligine, qolynan kelgenshe kópshilik qóńilinen shyǵýǵa tyrysatynyna, olarǵa degen janashyrlyǵyna qaıran qaldym. Osy qasıetterine oraı salymshylar Qymbatqa qatty senim artatyn bolsa kerek. Iá, halyq Qymbatqa senim artady. «Senim» degen sózge ıe bolý árkimniń qolynan kele bermeıtin másele. Al sený bar da senimdi aqtaý bar. Qymbat bolsa sol senimdi aqtap júrgen jan.

Qymbat Qyrǵyzbaıqyzy «Ulttyq valútamyzdyń bir jyldyq múshel toıyn saltanatty túrde qarsy alǵanda Halyq banki ujymynyń ónerpazdary sahnaǵa shyǵyp án aıtty, bı bılep, kúı tartty. Sonymen qatar teatrlanǵan qoıylymda Qymbat Áıgerim obrazyn somdady. Kórermen qaýym qoıylymnan soń jeke-jeke kelip quttyqtap jatty.

Óıtkeni ol Áıgerim rolin naǵyz kánigi aktrısadan kem oınaǵan joq. Sebebi ol Jambyl tehnologıalyq ınstıtýtyna deıin Almaty qalasyndaǵy Qurmanǵazy atyndaǵy konservatorıanyń akterlik fakúltetine emtıhandy úzdik tapsyryp, stýdent bolǵan. Biraq bir jylǵa jýyq teatr ónerine qanyqqan edi. Biraq bul mamandyǵy ata-anasynyń kóńilinen shyqpaǵanyn sezgen zerek te zerdeli qyz oqý ornyn aýystyrýǵa májbúr boldy. Sodan soń Jambyl qalasyndaǵy tehnologıalyq ınstıtýtynyń keshki bólimine oqýǵa túsedi. Biraq ónerdi de janyndaı jaqsy kórgen Qymbat ınstıtýtta kórkemónerpazdar úıirmesine qatysyp, talaı baıqaýlardyń jeńimpazy bolady.

Qyzmetine ornalasqannan keıin de osy deńgeıden túsken joq. Munda da jeńimpaz atanyp, halqyna aıanbaı qyzmet etýde. Qymbat dese Qymbat-aq!

Ekinshi kitaptyń sońy.

---