InfoHub Logo

... Qońyr kúzdiń mezgili, sentábrdiń bas kezi edi. El orynǵa otyrǵan ýaqytta jaryq aıly tynyshtyǵy mol túnde qalyń taýdyń ishimen úsh salt atty kele jatty. Júrginshiler kele jatqan qabat-qabat bıiktiń arasynda jatqan jińishke ózek keıde taraýlanyp kóp salaǵa bólinip, keıde ıin tiresken bıik tik jartastardyń arasynan jalǵyz aıaq joldaı bolyp jińishkerip, jylansha ıiriledi. Qonarlyq jerge keshigip qalyp, jetýge asyqqan jolaýshylar osy ózekti órlep jelip kele jatyr. Jaryq aıly tynyq túnde taýdyń ishindegi uly tynyshtyqty buzyp turǵan dybys — tastaq jolmen júrip kele jatqan attylardyń tyqyry ǵana. Budan bóten eshbir dybys joq. Tabıǵat tastaı qatqan jym-jyrt. Jolaýshylardyń úsheýi de jas jigitter. Jaqsy kıinip, semiz at mingen bozbalalar edi. Bulardyń ekeýi Yrǵaıly bolysynyń oqyǵan jigitteri — Syzdyq pen Súleımen. Úshinshisi — el ishiniń jigiti, bulardyń joldasy — Esimjan.

Qazirgi mezgil elge tegis aýyr tıgen 16-jyldyń rekvızısıasy kúshine ábden kelip, degenin istetip jatqan kez bolatyn. Yrǵaılynyń jigitteri top-tobymen «prıem» jasap jatqan Aqtas beketine ketken. «Aldyn alypty», — degen habarlar el ishine kelip jatqan. Qalyń el, jalpaq dala basyna kelgen aýyr kúnniń qaıǵysynan kúńirene kúrsinip jylaǵandaı edi. Jalǵyzynan aırylǵan kempir-shal, súıenish qylǵan baýyrynan aırylǵan ápke-qaryndas keter jerinde jany súıgen jaqyndarymen qoshtasyp jylap qalsa da, elde bolsa da, úıde otyryp tileý tilep bolymsyz nárselerdi úmit qylyp zarlaýda, qaıǵy-qasirette edi. «Jaqsy atadan» shyqqan baıjýannyń balalary — qoly jetip oqyǵan jigitter eldiń bul kúıin kózimen kórse de, ózderiniń bas amandyǵyna máz. Jáne jańada qyrǵa kelgendikten, aǵaıyn-týysqandy aralap, qydyryp qana júrgen..

Qazirgi kele jatqan bettegi kózdegen maqsattary — qyz kórý, qatyn alýdy nıet qylyp júrgen Syzdyq edi. Bul jigit jaz ortasynda úıine kelgennen beri qaraı aǵaıyn-týysqan, jaqyndary: «Endi qyz kór de, unatqan kisińdi bizge aıt. Kelinshek áperemiz», — dep el ishinde táýir dep júrgen eki-úsh qyzdyń atyn ataǵan.

Syzdyq aǵaıyndarynyń sózine kóngen soń, qurby-qurdas, tileýles jaqyndarynyń bári de ár qyzdyń atyn atap kelip, ásirese maqtaǵany Maqyshtyń qyzy bolatyn.

Jigitter eki-úsh kúnnen beri qaraı osy maqsatpen birneshe aýylda bolsa da, kóńilge alǵan qyzdarynyń keıbirin kóre almaı, keıbirin kórse de unatpaı, aıaǵynda ázirgi keshte Maqyshtyń aýylyna kele jatqan beti edi.

Bular taý baýyryndaǵy jazyqta otyrǵan elden tús aýǵan mezgilde shyqsa da, jol boıy áńgimelesip aıańdap júrip otyryp, Maqysh aýylyna qonalqalyq mezgilden keshigip qalyp edi. Sondyqtan taý ishine kirgennen beri qatty kele jatqan. Ázirgi jolaýshylar júrip kele jatqan taý — Maraldynyń Bókter taýy. Taýlardyń aı sáýlesi túsip turǵan betteri jarqyrap, samaladaı bolyp anyq kórinedi. Kóleńke túsken teriskeı jaqtaǵy taýlar, bıik jartastar alystan qara úńgirdeı bolyp qaraýytyp, kóńilge salqyn tynyshtyq pen bolymsyz qaýip sezimin sińirgendeı bolady.

Jigitter Bókter taýdyń ishimen bir saǵattaı júrgen soń, bul taýdan ótip bir alańǵa shyqty. Aldynan Maraldynyń kóldeneń sozylǵan úlken bıikteri, qatparly qabat-qabat shyńdary kórindi. Aıdyń jansyz jaryǵymen surǵylttanǵan keń aspannyń bir shetin kózden jasyryp, Maraldynyń jotasy qara qoshqyldanyp, tis-tis bolyp kórinip tur. Úlken taýdyń et bókterine bir shaqyrymdaı ǵana jol qaldy. Jigitter burynǵysha qatty jelip, jalǵyz aıaq jolmen kele jatqanda, oń jaǵynan qalyń tynyshtyq, jym-jyrtyqtyń ortasynda sańq etip úrgen ıttiń daýsy estildi. Júrginshiler áýelgi kele jatqan betinen jalt burylyp, ıt daýsy shyqqan jaqqa júrdi. Endi biraz búlkektep, kishkene tóbeniń basyna shyqqanda jarty shaqyrymdaı jerde turǵan aýyldyń jeroshaqtaǵy birer ottary kórindi. Aýyldyń qaraýytqan nobaıy az baıqalatyndaı edi. Ásirese aı sáýlesimen shaǵylysqan aqshyl úıler aıqyn kórindi.

Jolaýshylar aýylǵa jaqyndaǵanda aldynan kóp ıt shabalanyp úrip shyqty. Bular aýylǵa jaqyndaǵan saıyn, ıtter qatty úrip, órshelenip qonaqtar shettegi aqshyl úıdiń syrtyna kelip, attan túskenge sheıin basylǵan joq.

Aýylǵa jaqyndaǵanda jas jigitterge jat kóringen bir nárse — bul aýyldyń barlyq jany toptalyp, shetki úıdiń syrtyna jıylyp, bulardy kútkendeı bolyp tur eken. Jigitter bul haldi uǵa almaı, jaqyndap kelgende, erkektermen aralas turǵan áıelderdi de kerdi.

Áıelder úıdiń janynda keıinirek tur edi. Olar kele jatqan qonaqtyń bóten kisiler ekenin bilgen soń, úıge qaraı tez basyp ketip qaldy. Syzdyq ketip bara jatqan eki-úsh áıeldiń ishinde aq kóılek kıgen, basynda noǵaısha oqaly taqıasy bar jińishke, suńǵaq boıly qyzdyń syrtyn kórip qaldy. Erkekter burynǵy qalpynda turyp, jolaýshylardy kútip aldy. Bulardyń ortasynda býryl saqaldy, jasy elýdiń shamasyna kelgen kelbetti úlken kisi kelgen qonaqtarmen amandasyp tanysqan soń, jas jigitterdi úıine ertip júrdi. Bul Maqysh aqsaqal edi. Aýyldyń erkek-urǵashysy tysqa shyǵyp turǵan sebebin Maqysh aqsaqal qonaqtarǵa aıtyp berdi. Jalpaq elge kelgen qaıǵy bulardyń basyn da aman tastaǵan joq eken. Maqyshtyń aýylynan «praverkege» úsh jigit ketipti. Sonyń biri Maqyshtyń jalǵyz azamat balasy eken. Jańa kele jatqan úsh salt attyny kórgende aýyldyń erkek-urǵashysynyń bári de ketken jigitter qaıtyp kelip qaldy ma dep, «a qudaılap» tileý tilep, qýanysyp tur edi.

Etken úmit dalaǵa ketkendeı bolyp, kútken kisiler bóten kisi bolyp shyqqan soń, aýyldyń barlyq jany burynǵy júdegen, jabyqqan túsine qaıta túskendeı boldy. Maqyshtyń dáýleti shaǵyn bolǵandyqtan, úı ishi saltanatsyz qońyrqaı edi.

Qonaq jigitterge Maqysh mal alǵyzyp, sol úıdiń ishinde qoıshy jigitine soıǵyzyp, ózi jigittermen árbir jaıdy áńgimelesip otyrdy. Úıde qonaqtar kelgennen beri qaraı qozǵalmaı otyrǵan Maqyshtyń báıbishesi júdeý, sarǵysh tartqan túsimen balasynyń qaıǵysy batqandyǵyn bildirip tur edi. Eshbir sózge, eshbir jumysqa aralaspaı, úndemeı otyrsa da, anda-sanda ájimdi ashań júzi surlanyp, qabaǵy qaıǵymen túıilip, aýyr-aýyr kúrsinip qoıady. Maqysh, oqyǵan jigitterdiń jaıyn el ishinde estip júrgendikten, buryn tanystyǵy joq bolsa da jatyrqamaı, bulardy syılamaq bolǵan yqylasyn bildirip, ishtegi ýaıymyn jeńip, kóńildi bolyp áńgimelesip otyrdy. Maqyshtyń jumsaq, aqyryn daýsynan, ádepti, sypaıy sózinen jas jigitterge úlken qurmet kórsetkendeı nıet sezilip, jaratylysyndaǵy meıirimdi minezdiligi de kóringendeı edi.

Jas jigitter áńgime arasynda esik ashylǵan saıyn jasyryn úmitpen jalt-jalt qarap otyrsa da, kórmek bolǵan kisisi bul úıge kelgen joq. Qonaq jigitterdiń ishinde Syzdyq Maqyshtyń minezin, sózin óte unatqandaı bolyp, ózgelerden góri kóbirek áńgimelesip otyrdy. Áńgime qazirgi el basyna kelip turǵan aýyr kúnniń jaıyna qaraı aýysqan soń, Maqysh el ishinde, ózderiniń aınalasynda bolyp jatqan qaıǵy-qasiretterdi aıtyp kelip:

— Bul apattan basy aman qalǵan kim bar deısiz? Qalyń qazaq balasy qan jylaǵandaı bolyp tur ǵoı. Bul kúndi qudaı ózi jóndemese, qazaqtyń eldigi ketti ǵoı. Kimge senip, kimge súıeneri de belgisiz. Buryn bundaı aýyrtpalyqtyń kezinde basshylyq etedi dep úmit: qylatyny — oqyǵan azamattar bolýshy edi. (...). Biraq el baıǵusqa kisi jaǵa ma? Osy kúnde keıbireýler: oqyǵandar «qarsylyq kórsetpe» dep, kisimizdiń bárin tizgizip berip otyr. Eshbir kómegi tıgen joq. Basshylyq etem dep eldi bókse basty qyldy. Oqyǵannyń tilin almaǵan ózge el áli kúnge jigit bermeı otyr. Úmit qylyp júrgen oqyǵanymyzdan ne basshylyq kórdik!? — desedi. El baıǵus bala sıaqty ǵoı. Bireýdi jaqsy kerse de — tez jaqsy kórip, ókpelep jek kórse de — tez bolatyn,— dedi. Syzdyq Maqysh aqsaqaldyń aıtqan sózimen qatar, ózi de kóp kúıingen kisi bolyp:

— Ras aıtasyz, elge de kiná joq. Oqyǵandardyń «elge dospyn» degen nıetinen týǵan eshbir isin kórmegen soń, ókpeleıdi, sógedi ǵoı. Kisi kóp úmit qylǵan adamy aıtqan jerinen shyqpasa, kóbirek túńiledi. Biraq biz áli synalatyn kúnimiz aldymyzda dep bilemiz, — dep, ózin-ózi ishteı-tystaı aqtaýmen toqtady.

Osy sıaqty áńgimemen birtalaı ýaqyt otyrǵan soń, qonaqtar tamaǵyn iship bolyp, tysqa shyǵyp attaryn jaılatyp kelip, sol burynǵy otyrǵan úılerine salynǵan tósekke jatyp qaldy. Bul kúni jigitterdiń oılaǵan nıeti oryndalǵan joq. Qyzdy eshqaısysy da kóre almady. Biraq tysta ózdi-ózi ońasha bolǵan ýaqytta Esimjanǵa: «Tańerteń erterek turyp, jeńgesimen sóılesip, qyzdy neǵylsań da bizge kórinetin qyl!» — dep tapsyryp qoıdy. Tańerteń oqyǵan jigitter turyp, kıinip tysqa shyqqanda, Esimjan atyn jaılaǵan bolyp tysta júr edi.

Kún arqan boıyndaı kóterilgen eken. Tańǵa jaqyn jerdi basqan taý ishiniń tumany joǵary kóterilip qalǵan. Jerdi qalyń shyq basqan; aýa dymqyl, salqyn edi. Tysta qońyr kúzdiń syzy bilinip turǵandaı. Jerden kóterilgen munar kúnniń jaryǵyn álsiretip, jansyzdandyryp tur. Maqysh aýylynyń irgesine tirelgen Maraldynyń úlken qara bıigi qazirgi saǵatta ózgeshe túrde turǵandaı. Alasa jerden aıyǵyp, joǵary kóterilgen munar qara bıiktiń tósin qushaqtap, tumandy sáldedeı tolqyndanyp, bas jaǵyna oralyp tur. Qoıý surǵylt munardan taýdyń basy kórinbeıdi. Aspanǵa erlep bultpen aralasqandaı bolyp, qaraýshy kózden joǵalyp tur. Jartasty, zor keýdeli, úlken bıik uzaq túnge sozylyp sarylǵan salqyn uıqydan basyn qorshaǵan bult joǵary kóterilip aıyqqan saıyn, zor qabaǵyn sabyrmen ashqandaı bolyp, uıqyly kózi tunjyrap, etekte kerilip jatqan dalaǵa tomsara qalǵandaı bolady.

Jigitter aýyldyń syrt jaǵynda jıyrma-otyz qadamdaı jerde turǵan Maqyshtyń eskileý kishkene qorasyna qaraı júrip, Esimjannyń kórgen-bilgen áńgimesin surady. Esimjan qyzdyń jeńgesimen sóılesipti. Onyń sózinshe, jigitter shaı iship bolǵan soń, qoraǵa keledi. Maqyshtyń balasynyń otaýy tamǵa kirgen eken, qyz ben jeńgesi sonda otyrady. Jigitter sol ýaqytta kórmekshi. Bul sózge eki jigit te qanaǵattanyp úıge keldi.

Jigitter shaı iship bolyp, júrýge qam qyla bastaǵan ýaqytta Maqysh aqsaqal mal jaılatýǵa shyǵyp ketip edi. Súleımen men Syzdyq Esimjandy atqa jiberip, ózderi qoraǵa qaraı júrdi. Azdan soń bular qoraǵa kirgen ýaqytta, aldynan uzyn boıly, ashań júzdi, qara surlaý kelinshek shyqty. Bul Maqyshtyń kelini Rábıǵa edi, Rábıǵanyń otaýy jalǵyz terezeli kishkene tam eken. Qonaqtar tórge shyǵyp otyrǵanda, úı ishinde bulardyń kórmek bolyp kelgen qyzy Jámıla tósek jıyp júr edi. Jigitter jas áıeldermen amandasqan soń, qadalyp kóz almaı qaraǵandary — Jámıla boldy. Jámıla uzyn boıly, jińishke deneli, túsi aqshyl, betiniń juqalaý tutas qyzyly bar, qyr muryndy, qara kóz, súıkimdi pishinde, kelisti qyz sıaqty kórindi. Qadalyp, synaı qarap otyrǵan eki oqyǵan jigittiń kózderi Jámılaǵa ólgenshe aýyr tıgendeı boldy. Ol jigitterge týra qaraǵan joq. Asyǵyńqyraǵandaı bolyp, tezirek qozǵalyp tósek jıyp júrgende eki betine ystyq qan dýyldap júgirip, qatty qyzaryp, tómenshiktep uıalǵanyn bildirip turdy.

Jigitter Rábıǵamen bir-eki aýyz qaljyń sóılesken soń Jámıla tósekti jıyp bolyp, shyǵýǵa esikke qaraı júrdi. Jeńgesi toqtatpaq bolyp kúlimsirep:

— Qaıda barasyń, otyra tursaıshy! — dep edi. Jámıla jaýap bermeı, aqyryn kúlip, úıden shyǵyp ketti.

Azdan soń jigitter de tysqa shyqty. Attary erttelip bolǵan eken. Bular úıge kirip kıinip, báıbishemen qoshtasyp tysqa shyqqanda, bul ýaqytqa deıin tóbeniń basynda júrgen Maqysh aqsaqal kelip, qonaqtardy attandyryp, burynǵydaı ádepti, jyly pishinmen qoshtasyp qala berdi.

Jigitter keshegi kelgen jolymen oıdaǵy elge qaraı aıańdap júrip ketti. Aýyldan azyraq shyqqan soń bir-bir papırosty tartysyp, áńgimege kiristi.

Áýeli birine-biri qaljyń aıtyp kúlisip, artynan jańa kórgen qyz týraly pikirlerin surasa bastady. Mundaı isti kóbirek kórip, tis qaqqan Esimjan Syzdyqqa:

— Súleımen men meniń sózimniń bul jerde keregi joq qoı. Óz kózińmen kórdiń, óz kódilińmen synadyń, kelinshek aıttyratyn — sensiń, aıtar sóz seniki. Kúnderdiń kúninde jaman aıtpaı, jaqsy joq Maqyshtyń qyzyn alyp, onymen qas-qabaǵyń jaraspaı júrse, osyny alýyma qurǵyrlardyń sózi qamshy bolyp edi dep ókinbesińe jaqsy. Biz óziń birdeme degenshe úndemeımiz. Óziń áýeli oıyńdy aıt! — dedi. Oqyǵan jigitter bunyń sózin maqul kórip kúlisti. Súleımen de Esimjan sózinen soń aıtqaly kele jatqan sózinen toqtalyp:

— Endi óz oıyńdy aıtyp shyq, biz qosatynymyz bolsa, artynan qosa jatarmyz! — dedi.

Esimjan bul sózdi qostap:

— Durys aıtady, bizdiń sózimiz artynan aıtylǵany jón. Jáne, Syzdyq, saǵan aıtatyn bir sózimiz:

— Bu qyz degen shirkin, ózi, kórýge kelgende, shetinen jaqsy bolyp kórinetin. Áke-sheshesiniń aıasynda otyrǵan oń jaqtaǵy qyzdyń jamany bola ma? Qurǵyrdyń bári de jap-jaqsy sıaqtanady. Bir kórgennen kisi qaısysynyń ishin bilip qoıady? Soǵan qaraǵanda, kórip aldym degenniń ózi bos sóz bolyp shyǵady. Kisi qatyndy áýeli aqylmen oılap, kóńildi bir jerge toqtatyp alyp, sonan soń táýekelmen alady. Áıtpese ábden minezdes, syrlas bolyp, tanystyǵy bar syrminez qyzdy alady. Qalaı bolsa da, kisige kóńilin bir jerge baılaıtyn qanaǵat kerek. Sonan soń táýekel dep bir nársege bekinesiń. Já, endi myna qyz týraly oıyńdy aıt! — dedi.

Syzdyq bul sózderden azyraq qysylyńqyrap, kúlimsirep, óz oıymen aqyldasqandaı bolyp oılanǵanda, jańa kórgen sulý deneli, aq tústi, betiniń kórikti qyzyly bar súıkimdi qyz esine túsip, sonyń syrtqy túsinen kóńiline ornaǵan bolymsyz jylylyq sezimi júreginde qozǵalǵandaı boldy. Bunyń óz ishinen oılap shykqany: Esimjannyń sózi — kúnde aıtylatyn saqtyq sóz. Ony Syzdyqtyń ózi de aıtatyn. Biraq myna qyzdyń tusynda sondaı birdemeni aıtyp bógeletin, oılaıtyn dáneńe joq sıaqty. Qyzdy Syzdyq óz kózimen kórdi, synady. Buǵan unaǵan jalǵyz ǵana túsi emes, qyz úndemese de, bul sol syrtqy tústiń arjaǵyndaǵy minezin de synady. Ákesi óte esti, minezdi adam sıaqty. Jaqsy tárbıe, úlgili áke osyndaı-aq bolady. Bular aýyly men maly az nashar adamdar bolsa da, kóptiń biri sıaqty emes.

Minezderi, tártipteri burynnan Syzdyqtyń qıal qylǵan, shyn izdegen kedeılerine uqsaıdy. Syzdyqtyń almaǵy da baı qyzy emes, osyndaı adamshylyǵy bar; momyn, taza minez, taza júrekti kedeı qyzy bolatyn. Sol qyzdyń aýyly, aýdany, áke-sheshesi de jáne sonyń báriniń ústine, Jámılanyń ózi de kóńildegideı laıyqty dál kelgen sıaqty.

Syzdyqtyń izdegen qyzy osy. Buǵan Esimjansha áldeneshe túrli kúdikti oıdy kóbeıtip, qobaljıtyn eshnárse joq, táýekel bolsa — táýekel. Osyndaı oıdy oılap shyqqan soń, Syzdyq joldastaryna:

— Bizdeı oqyp júrgen jigitterge qyrda jaqsy tárbıe alǵan, minezi jaqsy, adamshylyǵy bar el qyzyn alý kerek. Sony tárbıelep adam qylý — mindet! Kisige shyn dos, shynymen bas syılaıtyn, ózińdi qurmetteı biletin, janyńa aýyrtpalyq túsirmeıtin, qabaǵyńa qarap is qylatyn taza joldas qyr qyzynan shyǵady deıtinbiz. Sonyń ishinde ásirese jaqsy tárbıeli qyz, jaqsy minezdi qyz — adal, momyn kedeı qyzy bolady deıtinbiz. Myna kórgen qyz, óz oıymsha, sol synǵa tolatyn sıaqty. Aldymen, pishinin alsaq, meniń ózime sulý sıaqty kórindi. Ekinshi, túsinen synaǵanymda minezi de jaman bolmas deımin. Adamshylyqty baǵalaı biletin, erkekke adal dos bolatyn, júregi jyly, mahabbatty adam bolǵandaı. Onan soń, ásirese maǵan jaqsy kórinetini — áke-sheshesi. Barlyq sózi, barlyq minezimen qyrda otyryp, Tolstoıdyń jolyn tutqan adam sıaqty. Tolstoıdyń bir kresándar ishinen shyǵatyn dinshil, minezdi, baýyrmal, raqymdy, jyly júrekti tıpteri bolýshy edi ǵoı. Maǵan Maqysh ta sol adamdar sıaqty kórindi. Aqyry, men osy qyzdy unatqandaımyn, — dedi.

— Unatsań — boldy. Meniń sózim — saǵan bir oı túsireıin, aınytaıyn degen oı emes, — dep kúlip: — qyzdy kórgen jerde jyny ustap ketetin bir qyzba bastyq bolýshy edi, sol bolmasyn, ózderiń aıtqandaı, salqyn sabyrmen oılanyp aıtsyn degen sóz. Jalǵyz bul jerde emes, taǵy da oılanaıyq. Qatyn alý degen ońaı jumys emes qoı. Kóp oılaný kerek. Oqyǵan jigitke qatyn tastaǵysh degen eldiń jalasy bar. Óz basyń birdi, jas kúnimde aıttyrdyńdar dep, túsin kórmesten jiberip otyrsyń. Sen de sol jaladan aman emessiń. Únemi eldiń jamanatyna iline bergen de jaqsy emes qoı. Jurttyń dáme qylǵan jigitterisińder. Oılanǵan jaqsy! — dedi Esimjan.

Bul ýaqytqa sheıin eki joldasynyń sózin tyńdap, úndemeı kele jatqan Súleımen Esimjannyń endigi aıtyp kele jatqan saqtyq sóziniń bárin orynsyz kórip:

— Endi qarıa bola bergenińdi qoıshy, janym! Oılaǵan degen osy. Meniń oıymsha, Syzdyqtyń aıtqan seziniń bári de durys. Qyzdyń pishini sulý bolmasa da, súıkimdi jaqsy túsi bar. Ákesiniń minezdiligi osy ózimizdiń bir bolys elge túgel belgili. Qyzdyń ózi qatyn bolýǵa jaraıdy. Áýeli týǵan-týysqany qaıyn bolýǵa jaraıdy. Men endi osyǵan toqtaý kerek dep bilemin! — dedi.

Jigitter Jámıla jaıyn biraz áńgime qylyp kelip, aıaǵynda, osy sózderdiń betimen toqtasty. Syzdyq Jámılany alýdy nıet qyldy.

Taýdan qaıtyp, oıdaǵy elge kelgen soń bir-eki kún ótti. Jigitterdiń Maqyshtyń qyzyn unatyp kelgenin jaqyndarynyń bári bildi. Biraq, Syzdyqtyń shyn tileýles jaqyndary: «Oqyǵan jigittiń tańdaýy ábden ornyqty bolsyn, basqa qyzdarmen de súıgen qyzyn salystyrsyn. Ózi ábden tolǵansyn», — dep, burynnan Maqyshtyń qyzymen birge aty atalyp júrgen el ortasynyń bir baıy: «Jumaqannyń qyzyn da kórińder»,— dep bozbalalarǵa aqyl berdi.

Syzdyqtyń ózge joldastary basqa qyzdardy da kórýge burynǵydaı yntaly bolsa da, Syzdyq endi árbir qyzdy baryp kóre berýdi yńǵaısyz kóre bastady. Onyń ózinshe «ıntellıgentpin» degen kóńiline qatyn alý degen adam ómirindegi eń bir maǵynaly, eń bir iri jáne eń qyzyqty is bolsa, soǵan bunyń jaqyndary bazardyń saýdasyndaǵy saramastyq ádetti ákep sala bergen sıaqtandy. Úılený jumysyndaǵy ystyq sezimdi kemitip, qyzyǵyn jadaǵaılatyp jiberetindeı kórindi. Taǵy da qyz kórýge kóńilsiz bolǵan bir sebebi — Jámılany bir-aq kórip ketse de, sonyń artynan sóılengen sózdiń, oılaǵan oıdyń saldarynan bunyń «ystyq qıaly» Jámılanyń sýretine baılanyp qalǵan sıaqty edi.

Biraq súıe júrse de, ekinshi jaǵynan, kóp joldas, kóp týysqannyń talqysyna kónip, Jumaqannyń qyzyn da kórmekshi boldy. Arada taǵy bir-eki kún ótken soń, burynǵy jigitter, qasyna taǵy bir-eki joldas ertip Jumaqandikine kúndiz tústene keldi.

Biraq bular Jumaqannyń úlken úıinde kóp ýaqyt otyrsa da, qyz ústerine kelgen joq.

Alǵashqy kelgen úıden shyǵyp, qyz otyrǵan úıge baryp kirýdi aýylda tolyp júrgen kóp kisilerdiń kózinshe yńǵaısyz kórip, Syzdyq úıden shyqqan joq. Aıaǵynda, tústenip bolǵan soń, jigitter qyzdy kóre almaı, júrip ketetin boldy.

Bul halge Syzdyqtyń kóńilinde kóp narazylyq bolmasa da, qasyna erip kelgen joldastary: «Ádeıi kelgen soń qyzdyń tym bolmasa pishinin kóre almaı ketedi degen ne? Syzdyq kóre almaıtyn bolsa, ózge bir-ekeýmiz kóreıik»,— dep Súleımendi alyp, bir-eki jigit qalyp qoıdy. Syzdyq Esimjandy ertip júrip ketti. Bular Jumaqannyń aýylynan shyǵyp, óz elderine qaraı júrgen coń, joldaǵy bir belge shyǵyp, attan túsip temeki tartyp, keıingilerdi kútip otyrdy. Azdan soń Súleımender de qýyp jetti.

Bular kelip:

— Qyz otyrǵan úıge kire almadyq. Qısyny kelmedi. Sol qyz ba, joq ol emes pe — bilmeımin, áıteýir sol úıden shyqqan bir qyzdy kórdik. Onyń kıimi júdeý. Kisi qyzyǵatyn túk kórki joq. Qazaqtyń shóp jelke qyzynyń ózi! — desti.

Jigitter basynda kórgen qyzdary qaı qyz ekenin bilmeı kúdiktengen sıaqtansa da, artynan Syzdyqtar anyqtap suraǵan soń: «Anyq sol qyz! Jumaqan teginde qyzyn jaman kıindiredi deıtin. Endi ol qyzǵa alańdaıtyn túk te joq», — desti.

Syzdyq bul habarǵa kóp ókingen joq. Sebebi bul sońǵy ýaqytta Jámıladan pálen qyz artyq degenge qulaq ta qoımaıtyn. Jáne kóńilinde ondaı sózdi unatpaıtyn sıaqty da edi.

Osynyń artynan on shaqty kún ótken soń, jigitter árbir qyzdy kórip kelip, aıaǵynda oılanyp-tolǵanyp Jámılaǵa toq taǵandyqtaryn úlkenderge bildirdi.

Bul mezgilde kúzektegi qosyla qonyp otyrǵan eldiń bári qystaý-qystaýyna taraı bastap, el ortasy bir-birinen alystaýǵa aınaldy.

Qoraǵa qonyp ornyqqansha, kúzdiń jabdyǵymen aýyl-aýyldyń úlkenderi ábiger bolyp: pishen tasý, qoranyń jyrtyq-tesigin bútindeý sıaqty bógetter shyqty. Syzdyq Maqyshtyń qyzyn unatqan soń, aǵaıyndaryna bildirse de, jaqyndary Maqyshtyń aýylyna kisi jibergen joq. Buryn jer tarpyp júrgen jaqyndarynyń endi sabyrly bolyp qalǵanyna jas jigit óz ishinen narazy bolyp, qyzdyń úıine sóz saldyrýǵa asyǵa bastady. Aıaǵynda, aýyl sharýasy biraz yńǵaılanǵan soń, Syzdyqtyń ákesi Baısalbaı óziniń bir-eki táýir kóretin aǵaıynyna bir joldasty ertip berip, Maqyshpen qudalyq sóılesýge jiberdi.

Arada tórt-bes kún ótken soń qudalyq sóıleskeli ketken kisiler Maqyshpen uǵysyp, alyp-berisetin maldarynyń sanyna da kelisip, qaıtyp keldi.

Maqyshtyń bularǵa aıtqan sózi:

— Men bıylǵy jyl jalǵyz erjetken balam soldatqa ketip jabyqqan jylym edi. Qazir kóńildiń úmiti úzilip, tiregi synǵandaı bolyp otyrǵan kezi edi. Búgingi kúni Baısalbaı sıaqty inim bolyp, Syzdyq sıaqty balam bolatyn bolsa, men qudaıdan odan artyq ne suraımyn?! Bu da bolsa, jasymdy ıgeni shyǵar. Men yrzamyn. Mal degen jaǵyna meniń aıtatyn sózim joq. İnim men balam, mal emes, jaqyn bolsam — bas súıisip jaqyn bolamyn dep, óziniń berik tutynǵan adamshylyǵyna laıyq sózderin aıtypty.

Osymen qudalyqtyń alǵashqy sózi pisken soń, az ýaqyttyń ishinde Maqysh pen Baısalbaı bas súıisken tátti quda bolyp, jaqyndasa bastady. Ekeýi de biriniń aýylyna biri qatynasyp, syı qonaq bolyp qurmettesip júrip, árqaısysy bir-biriniń týǵan-týysqanymen, aýyl-aımaqtarymen tanysty. Maqysh alǵashqy kelgen jolda Baısalbaı qarǵybaýyn berdi. Artynan kelgen Maqyshtyń jaqyndaryna qalyńmalyn da berip jatty.

Syzdyqtyń sezimshil, qıalshyl kóńiline ǵuryp jolymen bolyp jatqan bul sıaqty istiń bári de jaısyz tıgen joq. Qaıta ózinshe jarastyqty, qyzyqty isteı kórinip, árbirine ishinen súısinip júrdi. Sonymen birge endigi asyqqany — qaıynyna barý, qalyńdyǵyn ábden anyqtap kórý; kóńilinde anda-sanda tanys emestik sebebinen týatyn bolymsyz kúdikti joǵaltý edi.

Bıylǵy jyl qatyn alýdy nıet qylyp, áýelgi nıeti osyndaı bolyp iske asqan soń, Syzdyq qalaǵa qaıtatyn mezgili bolsa da, júristi keıinge qaldyryp, el ishinde qala berdi.

Buryn qaladaǵy syrlas joldastaryna bergen sózi:

— Bıyl oqýdy bitirgendikten, kúzdigúni qalaǵa qaıtyp kelip, elge paıda keltiretin bir oryndy qyzmet qylamyn, — deýshi edi.

Bunyń ózi sıaqty joldastarynyń bári bolmasa da, biren-sarany buryn, áıteýir jalpy sóz bolsa da, «el qamy» degen birdemeni kóp sóılep júrgendikten, eń bolmasa bir qyzmette otyrýdy borysh kórgendeı bolyp, qalada otyryp qyzmet qylyp júr edi.

Syzdyq bularmen hat jazysqanda:

— Meniń bıylǵy jylym tekke ótýge aınaldy. Biraq qatyn alý degen de adamnyń ómirindegi iri jumystyń biri ǵoı. Bıyl qatyn alyp, endigi jyly alańsyz bolyp kirispekshimin, — dep óziniń issiz júrgen kúıine sony dálel qylyp aqtalyp jazýshy edi. Syzdyqtyń bul baılaýyna keıbir joldastary bolymsyz kiná qoıǵandaı bolsa da, kópshiligi bunyń jańa ómirge qaraı basqan qadamyn quptap:

— Biz jaspyz ǵoı, aldymyzda bizden buryn synnan ótetin úlkender de óz basynyń qamymen júr ǵoı. «El qamy» degendi bári de erniniń ushymen ǵana aıtady. Shynynda ózderi aqshany kúrep alyp, baıýǵa tyrysyp júr. Kópshiligi ashyqtan-ashyq myna rekvızısıaǵa alynǵan jigitterden para alyp, osy kúnde lyqyldaǵan baı bolyp ketti. Oǵan qaraǵanda, bizge táýbe qylý kerek. Osyndaı tamam el buzylyp jatqan ýaqytta, adamshylyǵymyzdy aman saqtasaq —o da olja. Túbinde, bizdiń synalatyn kúnimiz aldymyzda ǵoı. Biraq qyrda birjolata otyryp qalyp, adamshylyǵyńnan aıyrylyp qalma. Qyr kisini buzatyn! — dep ózderinshe shyn tilektes kóńilderin bildirip turdy. Syzdyq ózin sógýshi daýysty joldastary jaǵynan estimegen soń, bıylǵy jyldy qatyn alýǵa berý kerek dep bekinip, endi qys boıy elde qalmaqshy boldy. Qarly-borandy uzaq qysta jabyrqaý tartyp, kirbeńdegen eldiń ortasynda, eshbir dúnıeden habarsyz meńireý-mylqaý bolyp jatpaq bolǵandaǵy Syzdyqtyń ózine belgilengen ermegi — jıi-jıi qaıyndap júrip, qalyńdyǵyn qyzyqtaý. El aralap júrip, kishkene bala kúnnen soń kórmegen eldiń qystygúngi ómirin kórý. Mezgilimen taýǵa shyǵyp, ańshylarǵa erý. Sodan qoly bos ýaqytta qısyny kelse, árıne, kitap oqý edi.

Bul nıetteriniń bárin ashyp aıtpaıtyn. El ishindegi syrt kisilerge: «Qalaǵa barmaǵan sebebim — densaýlyǵym nashar» — dep bolymsyz bir syrqattarǵa jala jabýshy edi.

Kúzdiń aılary ótip, qalyń qar túsip, sýyq qys kipgen ýaqytta Syzdyq jaratyp semiz at minip, oryssha kıimniń bárin tastap, qysqa laıyqty saptama etik, túlki tymaq, qalyń ishik; shapan kıip, qyrdyń qalpyna tústi. Osymen soǵym kezi bolyp, qystyń sýyǵy qataıǵan ýaqytqa sheıin burynǵy arman qylyp oılap júrgen, qyzyqty degen nárseleriniń báriniń de az-azdap dámin tatty.

Maraldynyń taýynda qysy-jazy túlki sıaqty ańdar kóp bolǵandyqtan, Yrǵaılynyń elinde qus salyp, ańshylyq quratyn salt bolýshy edi. Syzdyq óz aǵaıyndarynyń ishinde ańshylyqqa salynǵan eki-úsh jigitke qosylyp, qastaryna el ishinde qyzyq qýǵan qoly bos bozbalalardan tórt-bes jigit ertip alyp, Salbýrynǵa qostap shyǵyp, kóp taýdyń qıa jartastary, tereń quzdary úskirip soqqan qatty jeli, alaı-túleı bolǵan aqtútek borandary, jer-kókti qaptaǵan yzǵarly qary jáne sonyń báriniń ortasynda tańerteńnen keshke sheıin salpyldatyp júrgen ańshylyqtyń beınetti júrisi az kúnnen soń Syzdyqqa aýyr tıip jalyqtyrǵandaı boldy. Ańshylarǵa kúnde erip otyratyn únemi joldas bola almaı, kóp kúnderde qostan shyqpaı jatyp alatyn boldy. İshi pysyp jalyqty. Sondyqtan tórt-bes túlki alǵan soń, óz aıtýynsha, «Salbýrynnyń qyzyǵyna qanyp» elge qaıtty.

Soǵym kezi bolǵanda burynnan taǵy bir arman qylǵan sıaqtanyp, kórýge qyzyǵyp júrgen nársesi — qosta júrgen jylqyshylardyń ómiri bolýshy edi. Soǵymshylarmen birge óz elderiniń qosyna baryp, onda da biraz kúnder júrip qaıtty. Otardaǵy jylqyshynyń turmysynan Syzdyqtyń tapqan eń úlken qyzyǵy — qostyń ishinde ótkizgen keıbir túnder edi. Qystaıǵy jaqqan otpen ishi ystalǵan, irgesi kómýli qostyń ishinde «tóbe qyzar» qylyp mol otyndy jaǵyp qoıyp: aınalasynda arqalaryna qalyń kıimderin jamylyp, jaǵalaı qaqtanyp otyryp, býy shyǵyp qaınap jatqan etti kútip, qos ishindegi úlken-kishiniń aıtqan áńgimesi Syzdyqtyń kóńiline qyzyqty kezdeı kórindi. Onan soń jylqyshylardyń mol qoldyǵy, tamaqqa myrzalyǵy ózgeshe sıaqtandy. Kúndiz-túni birdeı qosqa kelgen kisi bolsa: aıazdap turǵan etti baltamen shapqylap ákelip, únemi asýly turǵan úlken qara baqyrǵa salyp, ne shyjyldatyp qýyrdaq qýyryp, ne et asyp jatady. Qos ishindegi kóńildi kóringen ómir osy edi. Qostan shyǵyp, birge kelgen joldastarymen óriste júrgen qalyń jylqynyń ishine barǵanda otardaǵy turmystyń jabyrqandy, júdeý jaǵyn kórgendeı boldy. Aryqtap, júni uzaryp, túsi kirtıip jazdygúngi sergektiginen aırylǵan jylqylar appaq bolǵan muńly uzaq dalada aqyryn qybyrlap júrip, qalyń qardy jabyqqandaı bolyp tebindep jatqan túrlerimen ishti pystyratyn aýyr sýretteı kórindi. Jaıylyp jatqan jylqynyń shetinde quryǵyn shoshaıtyp alyp júrgen jylqyshylardyń da úsik shalǵan betteri kúńgirttenip, qaıǵyly daladaǵy jalǵyzdyq, júdeýlikti eske túsirgendeı kerindi. Syzdyq bul júrisiniń bárin de árqashan ózin osynshalyq beınetke óz yqtıarymen salyp júrgen áldeqandaı romantıkalyq, poemanyń qaharmanyndaı kórse de, aıaǵynda, barlyǵynan jalyǵyp elge tez qaıtýǵa asyqty. Burynnan kórsem dep júretin, buǵan aıryqsha ertegishe qyzyǵy bar sıaqtanatyn qalyptyń kóbin kórdi. Biraq eshbirinen baılaýly qyzyq taba alǵan joq. Bári de áńgime qylyp aıtýǵa jaqsy, bir-eki ret kórýge jaqsy. Biraq sońyna túsip salynatyn, únemi arylmaıtyn qyzyǵy bar ermekti taba almady.

Endi oıyna alǵan ermegi — kúzden beri kóńilinde súrdeı qylyp saqtap júrgen ystyq qıalynyń degenine jetý. Qaıynyna baryp, kóńiliniń jańa súıenishi — jas qalyńdyǵyn qyzyqtaý edi. Qaıynyna barý nıetimen qys ortasyna jetken soń, bir kúni eki joldaspen keńesip sóz baılap, aýyldyń úlkenderinen tıisti ruqsatyn alyp, qaıynyna júrdi. El saltyna laıyqty ádet-ǵuryptyń bárine ári oısha moıyndap, ári sony bir úlken romantıkaly kúıdeı ystyq kórip, Syzdyq bul joly uryn baratyn bolǵan. Sondyqtan qasyna qurbylarynan basqa, eki-úsh úlken kisiler de erip bardy. Oqyǵan jigit qaıynyna kelgende ólgenshe mánerli kúıeý bolyp syzylmasa da, alǵashqy kelgen kúnderinde jas qyzdardy baldyz qylyp, qatyndardyń keıbirin jeńge qylyp, úlkenin sheshe qylǵandaı bolyp qurmettep, sypaıylyqpen otyrdy. Alǵashqy kúni qalyńdyqty bulardyń qasyna ákelgen joq. Erteńinde mańaıdaǵy eldi jıyp, Maqysh toı qyldy. Jıylǵan kórshi elderdiń qyz-kelinshekteri Maqyshtyń ózi sıaqty kedeıleý aýyldyń áıelderi edi. Sondyqtan Syzdyq áýelde olardy qorashsynbasa da, janyndaǵy Súleımen syqyldy shala oqyǵan jigitter jáne saltanatty súıetin baıshygesh bozbalalar kelgen áıeldermen kóp qyzyqtas bola alǵan joq. Oıyn oınasa — Syzdyqtyń kóńili úshin ǵana oınaǵandaı bolyp, áıeldermen kóp ázildesip jaqyndaspaı, boılaryn alysyraq ustap, azyraq tákapparlyqpen otyrǵandary da baıqalǵandaı boldy.

Syzdyq bul kúıdi túsindi. Biraq eshkimge syr bergen joq. Joldastary kóńilsiz bolǵan soń, endi birazda bunyń óz kózine de kóbi ajarsyz bolyp kórine bastaǵan qyz-kelinshekterden kúıeýdiń ózi de jalyǵyp, kóbinese úndemeı otyrdy. Bulardyń endigi kútkenderi qalyńdyq qana edi. Ony kúıeýlerdiń janyna keshki shaıdyń aldynda ǵana alyp keldi.

Syzdyq Jámılany áýelgi kergennen keıin ne sulý, ne súıkimdi —áıteýir túsi jaqsy dep kóńiline baılaǵan bolsa da, artynan taǵy bir anyqtap túsin ábden kórýge asyǵyp edi.

Qyz janyndaǵy bir-eki kelinshekpen, taǵy bir-eki qyzben úıge kirgende, basyna jamylǵan qara shapany bar eken. Sonymen betin búrkeńkirep, túsin shala kórsetip, Syzdyqtyń tómengi jaǵynan kelip esikke taman qyryndap, kúıeý jigitke syrtyn bere otyrdy.

Shaı iship, et jegen ýaqyttarda Jámıla sol qalpynan túzelmeı, kúıeý joldastaryna da, kúıeýge de betin durystap kórsetpedi. Syzdyq ishinen qalyńdyǵynyń bul minezin qısynsyzdaý kórip, áldeneshe ret soǵan qarap qaljyńdap, ne bir nárselerdi surasa da, qalyńdyǵy buǵan burylyp, qaraǵan joq. Suraǵan sózderine ashyq jaýap bermeı, uıalǵandaı bolyp tómen qarap, jymıyp kúlip, ne bolmasa, estimegen kisideı bolyp, úndemeı otyryp qala berdi.

Jámılanyń búl keshtegi minezi Syzdyqtan basqalarǵa da yńǵaısyz kórindi. Biraq kópshiligi ishinen: ádep saqtap uıalǵany ǵoı, beti ashylmaǵan ǵoı dep, keshirimdi bolǵandaı edi. Azǵana salqyndyq jalǵyz ǵana Syzdyqtyń kóńiline ornap ketpeı turdy. Jámılanyń óte uıalshaqtyq qylyp tómenshiktep otyrǵanyn, qasynda otyrǵan qyz-kelinshekteri de laıyqsyz kórip, keıbiri oǵan boıy úırengen ádetin istep, qyljaq qylǵandaı pishinmen soqtyǵyp-qaqtyǵa sóıleıdi. Jámıla solarǵa da jaýap bere alǵan joq. Qur ǵana uıalyp kúlip qoıady. Qalyńdyǵynyń bul mineziniń bári de aıaǵynda Syzdyqqa shyn kúdikti oılatatyndaı bolyp, kóńilsiz oı túsire bastady. Asyǵyp, alasurǵan qıalǵa, qyzyldy-jasyldy bolyp qýantyp júrgen úmitke, jylylyqpen atyn qurmettegen júrekke qalyńdyǵynyń qazirgi qalpy eshbir úılespeıtin sıaqtandy. Jámıla buǵan ádeptilik, sypaıylyqty tipti orynsyz jýastyqqa, jasyqtyqqa jetkizgen otsyz adam sıaqty kórinip qaldy. Biraq bul oıdyń bári — baılanǵan, nyǵaıǵan oı emes, kóńildiń bir kezi týǵyzyp otyrǵan nárse sıaqtanǵan soń, Syzdyq eshbirine bekigen joq. Bul keshte kóńilsizdeý bolyp, úndemeı baıaý otyrdy. Túni boıy uzaq ýaqyt birge otyrǵanda bir-aq mezgil ǵana Syzdyq Jámılanyń betin qyrynan kórip qaldy. Biraq bul kórgenine ózi senbegendeı boldy. Bul qalaı? Jámılanyń kazirgi júzi burynǵy Syzdyq oılap júrgen túske tipti uqsamaıdy.. Buryn Syzdyq aq dep oılap júrse, qazirde shıkil-sary sıaqty. Betiniń qyzyly buryn juqalań unasymdy, aqshyl qyzyl sıaqty edi, qazirde tutasqan, qany shyqqan, eń unamsyz jalpaq qyzyldaı kórinedi. Denesi buryn jińishke, suńǵaq sıaqtansa, qazirde jýan, jaýyryndy, ıkemsiz, eshbir náziktik belgisi joq, súıkimsiz sıaqtanady. Syzdyq óz kózine senbegendeı bolyp: «Áldekim bolyp shyqty ma, nemene?»— dep kúdiktengende, kóńiline «tańdaǵan tazǵa jolyǵady» degen maqal aınymaıtyn shyn aqıqat sıaqtanyp sap ete tústi.

Qyz ekinshi aınalyp qaraǵan joq. Osy kúıde kóp ýaqyt otyrǵan soń jatatyn mezgil bolyp, jurttyń bári tysqa shyqty.

Jámılany buryn kórmegen Syzdyqtyń keıbir joldastary kórýge asyǵyp, tanysýǵa yntyq bolǵan sıaqtanyp edi. Qazir de bári de qyzdy kórip tysqa shyqqanda, Jámıla jaıynan birde-bir aýyz sóz aıtqan joq. Bul týrada úndegen kisiniń bolmaýy Syzdyqtyń kóńiline taǵy da túsinikti sıaqtandy.

«Joldastarym unatpady. Sondyqtan úndemeı tur ǵoı», — dep burynǵysynan da jasyp tómenshikteı bastady. Kóńiline: «Adastym ba? Shynymen jar tańdaǵanym úshin tazǵa jolyqtym ba? Neshe jyldaı qıal qylyp júrip, ómirlik joldas dep ańsaǵanym qyrdaǵy kóp kedeıdiń qatynynyń birindeı qyzyqsyz bir qyz bolyp shyqty ma?» — degendeı kúdikti saýaldar keldi. Bul arada óz boıyndaǵy et pen teriniń arasyndaǵy «kedeıshilikke» de yzamen qarap aldy. Biraq bir sátke osyndaı kóńil kúılerin bastan keshirgenmen, Syzdyq oǵan da kóp boı urǵan joq. Az ýaqytta artynan bunyń bárin orynsyz kórip ózin-ózi jubatyp :

— Men áli Jámılamen sóıleskenim joq qoı. Aqylyn, minezin bilgenim joq qoı. Tipti túsin de durystap kórgenim joq qoı. Men túńiletin ne bolyp qaldy? — dep, óziniń kúdikshildigin ishinen sógip, kóńili azyraq tynyshtanǵandaı bolyp, úıge kirdi.

Úı ońasha edi. On jaqqa aq shymyldyqty quryp, sonyń ishine Syzdyq pen Jámılaǵa jeńgeleri tósek salypty. Syzdyq jatqan soń, eki qatyn Jámılany alyp kirgizdi de, shamdy óshirip, shyǵyp ketti.

Úıden jurttyń bári ketip, sham óshken ýaqytta Syzdyqtyń kópten izdegen qarańǵylyǵy men tynyshtyǵy úıdiń ishine ornaǵandaı boldy. Jalǵyz taý ishiniń qatty jeli Maqyshtyń kishkene qorasynyń ústine kelip ekpindep soǵyp, qutyrǵandaı qatýly daýyspen ysqyryp, alasuryp tur. Syzdyq jatqan úıdiń kishkene terezesine gýildep úrip damyl almaı ysqyra kep, úskirik soǵyp turǵan dybys bilinip turdy.

Jámıla jurttyń bári ketip, úı ishi ońashalansa da, bir ornynda qozǵalmaı, úndemeı turdy.

Syzdyq bunyń endigi minezin anyq jaratpaǵan kisideı bolyp, ishinen: «Ne qylsań da erkiń»,— dep, úndemeı jata berdi. Birtalaıdan soń, Jámıla shymyldyqtyń ishine kirip, taǵy biraz turyp, artynan kóp ýaqyt árli-berli qozǵalyp, kıimderin zorǵa degende sheship bolyp, Syzdyqtyń qasyna keldi.

Syzdyq bul ýaqytta da qozǵalǵan joq. Baıqamaǵan kisi sıaqtanyp, shalqasynan jata berdi. Azdan soń Jámıla bunyń jamylyp jatqan kórpesin ashyp, qasyna kelip jatty. Jámılanyń qazirgi qozǵalysy da kekse qatyndardyń qozǵalysyndaı. Eshbir náziktik joq. Ikemsiz, seleket sıaqtandy.

Syzdyq bul ýaqytqa sheıin qazaqtyń kúıeýge isteıtin ádetterin, yrymyn syrtynan tegis jaqsy kórip, ózgeshe jarastyq, jylylyq, sypaıylyqtyń belgisi bar dep qıaldap júrse, qazirgi sátte túkke turmaıtyn qur ǵana nadandyq, qarańǵylyqtyń saldary dep sezindi. Eshbir sezim joq topastan týǵan boıaý eken dep sanaı bastady. Sezimtal jigit óz oıyn bul betpen óristete bastaǵanda, qalyńdyq kúıi júdeńdeı berdi.

Kúni boıy uıalǵan bolyp maıysyp, túzý jaýap bere almaı qyzaryn, qysylyp otyrǵan qalyndyq — endi qarańǵy tún boldy dep, dúnıedegi erkek pen urǵashynyń arasyndaǵy eń jasyryn, eń, qıyn iske ózi kelip otyr. Endeshe, tipti qazaq áıelindegi sypaıylyq, ádeptilik, maıysqan minezdilik syrttan kórinetin ǵana bir jansyz sýret. Shynynda, olar qysyraqtyń aıǵyryna bola matastyrǵan jas baıtaldaı, ılegeniniń bárine kónip, óz yqtıarymen eshnárseni tileı almaı, isteı almaı, jún bolyp baratyn namyssyz, jigersiz, otsyz dep bir túńildi. Sonymen qatar Syzdyq qazirgi ýaqyttaǵy óz halin sol tilsiz mylqaý urǵashy maldyń janyna matastyrylǵan bir syńaryndaı kórdi... El saltynan jigittiń názik qyldy júregin jırentkendeı boldy.

Biraq, bir táýiri, bul oılar da kóńilinde uzaq turǵan joq. Azdan soń qasynda jatqan qyzdyń jumsaq eti denesine tıip, qyzýy bilinip, Jámılanyń tolyq jumsaq sanyna bir-eki ret qoly tıgen soń, Syzdyqtyń boıyna ystyq qan týlap oınap, júgire bastady. Osynyń aldynda birer múınet buryn basyna kelgen salqyn oı endi alasuryp qutyrǵan ystyq, soqyr sezimge jol berip, joǵala bastady.

Syzdyq kózin jumyp, qyzýly qumarlyq teńizine barlyq oı, barlyq sezimimen batyp ketkendeı boldy. Qalyńdyǵyn qatty qysyp qushaqtap, jabysyp súıip, qytyqsyz aralasyp ketti...

Birtalaı ýaqyt osy kúıde jatyp ystyq qumarlyq sabasyna túsip salqyndaǵan kezde kúıeý men qalyńdyqtyń uzaq áńgimesi bastaldy.

Taǵy da qyzdyń sózinde bul kútken aqyldylyq óte sezimdiliktiń aıryqsha turǵan belgisi joq. Bunyń sózderi el ishindegi kóp áıelderdiń ádettegi sózderi, daǵdyly jaýaby sıaqtandy. Qalyńdyǵyn saǵynǵan kúıeýdiń alǵashqy kúni osylaısha ótti.

Tańerteń turǵanda Syzdyq qalyńdyǵynyń túsin anyqtap kórdi. Dál túsi kúzdigúni kórgen tústeı bolmasa da, keshegi keshki kórgen túske de uqsamaıdy. Jámıla tańǵalarlyq sulý da emes. Erkekti ertip ketkendeı súıkimdi de emes, biraq minep sógetin pishinsiz de emes. Orta pishindi qyz eken. Barlyq júzinde eń artyq jeri — alańsyz tuńǵıyq taý kelgen ajarly úlken qara kózderi edi. Súıkimdi kózi men betiniń qyzyly qyrdyń synynsha Jámılany «sulý áıel» degizgendeı bolsa da, áıeldiń árqılysyn kórip, kep talǵap úırengen Syzdyqqa Jámılanyń túsine bergen jurttyń baǵasy artyqsha myrzalyq sıaqty kórindi.

Tańerteń tysqa shyqqanda qalyńdyǵy týrasynan qandaı oıǵa baılanǵanyn kúıeýdiń ózi de anyq bilgen joq edi. Neshe tústi kómeskileý sezimder kóńilinen elestep ótse de, óz boıynan anyq bilgen nársesi — qalyńdyǵynan qumar bolyp súıetin, ǵashyq bolǵandaı bolyp eljireıtin túrdiń joqtyǵyn baıqady.

Onyń oıynsha, «ǵashyqtyq» degendi bul týrada aýyzǵa alýǵa bolmaıdy. Sebebi — ol sezim kóp ýaqyt yntyq bolyp júrgende, qol jetkizbeıtin bóget kóp bolǵanda, áıel jaǵynan birde úmitti jyly jaýap estise, birde tákáppar, salqyn jaýap estip júrse, sondaı kezderde kóp synnyń artynan týady.

Syzdyq bolsa — kóp beınetten soń baryp qolyna tıetin áıeldiń eń úlken qyzyǵyn áýeli kórgen jerde-aq tanys bolmaı, bir-eki aýyz sózdi sóılespeı-aq kórip-bilip qoıdy. Sondyqtan bul arada bir ornyqty, unasymdy sezim jaıynda sóıleý múmkin emes dep bildi.

Biraq joldastaryna aıtqany: «Minezsiz emes kórinedi. Aqyly da durys, esti adam sıaqty. Qazaq qyzynyń ortasynda qatyn bolýǵa jaraıtyn adam degen synymyz kóp adasqan syn emes eken!» — dedi.

Joldastary bul jaıdan kóp sózge kirip tartysqan joq: «Óziń unatsań — bolady. Qalyńdyq kúıeýge jaqsa, kisi onan artyq ne tileıdi? Ne bolsa da, qaıyrly bolsyn!» — desti. Osy retpen Syzdyqtyń qaıynynda taǵy da tórt-bes kún jatyp, jas jigitter eline qaıtty. Qaıynynan keterde qalyńdyq týrasynan oılaǵan Syzdyqtyń oıy joldastaryna aqyrǵy aıtqan sózi sıaqty boldy.

Sol kúıde oqyǵan jigittiń kópten asyǵyp júrgen shydamsyzdyǵy basylyp, kóńilinde ózine bir tynyshtyq ornatqandaı bolyp, eline keldi.

Syzdyq bir baryp qaıtqan soń, arada bir-eki aı ótse de, qalyńdyǵyna endi taǵy barýǵa asyqqan joq. Jámıla jaıynan burynǵydaı kóp sóıleý, kórýge asyǵý endi budan estilmeıtin boldy. Joldastarymen qansha birge bolyp oınap-kúlip, bir jerge tústenip, bir jerge qonyp qyzyqtasyp júrse de, Jámılanyń aty eshbir ýaqytta atalmaıtyn boldy. Jastar bul týraly ishki jaıdy úndemeı júrip túıiskendeı edi. Osyndaı kúıde júrgende Súleımen kúzdigúni ózderi barǵan Jumaqannyń eli jaǵyna taǵy da baryp qaıtyp, Syzdyqtarǵa bir jańa habar alyp keldi. Ol habary: Súleımen Jumaqandikine baryp qonyp, qyzyn kóripti. Kúzdigúni bul jigitterdiń kórgeni — Jumaqannyń óz qyzy emes, janyndaǵy malshysynyń qyzy eken.

Jumaqannyń qyz, kelinderi jas jigitterdiń qyz kórgeli júrgenin aldyn ala estip, bular kelgende úıine ádeıi kelmeı, ózderi qısynyn taýyp kelsin dep, otyryp qalǵan eken. Aıaǵynda, qyz kóretin jigitter atqa minip, ketýge aınalǵanyn bilgen soń, malshysynyń qyzyn ádeıi shyǵaryp: tym bolmasa, jigitterdi sen kórip qal, olardy biz de synap otyraıyq dep jibergen eken.

Súleımen:

— Bul qyz osy ortadaǵy barlyq áıelden sulý, kelbetti, kıimi óte sándi, kelisti qalyńdyq eken, — dep ózi áńgimesine qyzyp, endigi sózderiniń yńǵaısyz ekenin baıqamaı — keregi ne, kúzdigúni qara basyp kóre almappyz. Qazirde Shubyrtpaly Sadyqtyń balasy aıttyrmaq bolyp sóz baılap qoıypty! — dedi.

Bul sózdi Syzdyqpen birge estigen jigitter áńgimeniń betimen tegis ókingendeı bolyp árqaısysy ártúrli sóz aıtyp ózderin kinálap, barmaqtaryn shaınady.

Syzdyq ishteı bul jerdegi kinániń bárin óz moınyna alsa da, syrtyna eshnárseni shyǵarmaı, úndemeı otyryp qaldy.

Qys ótip, jazǵyturymǵy kez bolǵanǵa sheıin Syzdyq qaıynyna taǵy bir ret baryp keldi. Kóńilde ózgerip ketken jańa minez, ıa ornaı qoıǵan túbirli, ornyqty jańa sezim de baıqalmady. Úılený máselesinde qate bolsa — jalǵyz óz moınynda bolǵandyqtan birde-bir aýyz sózben syr bildirýdi laıyqsyz kórdi.

— Endi ne bolsa da, sol Jámılany alamyn, qatyn qylyp kóremin! Keıingi kúni nemen tynatynyn kóre jatarmyn! — dep tezirek alýǵa bekindi. Óıtkeni qaıyndap, qyzyqtap júre berem deýge, ózge sebepten buryn, Maqyshtyń kedeıligi, aýylynyń ajarsyzdyǵy, kórneksizdigi de jas jigittiń kóńilin jalyqtyrǵandaı boldy. Ásirese sol aýyldyń kúıeýi bolǵan bolyp, adamdaryn ózine jaqyn kisimsitip, emeksitip júrgendigin de óz boıynan tómen isteı sanaı bastady.

Aıaǵynda, jıi kelýdi toqtatyp jaz ortasynda bir-aq kelip, on shaqty kúndeı aǵaıyn-týysqandarymen qaıynynda jatyp, qalyńdyǵyn óz aýylyna alyp qaıtty. Budan buryn, jazǵyturymǵy ýaqytta Syzdyq qyrda júrgende 17-jyldyń fevral ózgerisi bolǵan habaryn estip, qalaǵa baryp qaıtyp edi. Bul barǵan ýaqytta qalanyń turmysy qaınap jatqan qyzýly bazardaı eken. Qalany basqan ylǵı jýan bolys, dańqy shyqqan qajy, el ustaǵan pálenshe-túgenshe deıtin aqsaqaldar eken.

Syzdyq joldastarynyń ortasyna kelip, bolyp jatqan oqıǵalardan tolyq maǵlumat aldy. Buryn «ózgeris» degen aty bolmasa, odan basqa jaıynan Syzdyq óziniń eshbir nárseni estimegen, bilmegendigin, ózgeris degennen habarsyz ekendigin baıqady. Biraq bul kúı jalǵyz bunyń basynda emes, birsypyra qazaq oqyǵanynyń basynda birdeı bar eken.

Oqyǵandardyń úlken-kishisiniń birtalaıyna tóre bolyp, qazaqtyń qalyń ishine baryp kóriný jáne ártúrli jumystardy syltaý qylyp, jazdyń qyzyqty kezinde elde bolý maqsaty da bar edi. Bular ózgeristiń syrtqy túrin tolyq túsinip, sonyń qalpyna kirgen kisiler sıaqtansa da, ishinde qoldaryna tıgen kisiliktisi qazaq uǵymyna janastyryp, shyn tórelikke ustamaq sıaqty. Burynǵy qıal qylyp júrgen kórnektilik te esterinen shyqpaǵan sıaqty edi. «Ult baqyty, el qyzmeti» dep sol kúnderde jattap ap, el jýandarymen birge aýyzdarynan tastamaıtyn sózderin ońdy-soldy aıta júrip, osyny óz kóńilderindegi jasyryn tilekpen de jarastyryp, kelistirmekshi bolǵandaı túri bar edi. Ejelden tóreshil, baqshyl bolyp úırengen el jýandary oqyǵandardyń álgindeı aýrýyn jarastyqty isteı kórip júrdi. Al bul dertke shaldyqqan «oqyǵan» degenniń kóbi ylǵı advokat, tilmásh degen sıaqty eski shendi tóreler edi.

Jastan shyqqan qyzmetkerler bular arasynda ázirshe biren-saran ǵana bolatyn. Qazaq oqyǵandarynyń bul jańa toby atar tańnyń jas jasaǵy bolamyz degen nıette kórinedi.

Syzdyq qalada bolyp jatqan istiń bárine kózi qanǵan soń, joldastarymen sóılesip uǵysyp, ázirshe qyzmetke kirmeıtin bolyp eline qaıtty. Munyń joldastaryna bergen ýádesi: qatyn alyp, jazdaı turyp, kúzdigúni alańsyz bolyp birjolata qalaǵa kelý boldy. Osy betpen elge kelip, jaz ortasy taqaǵan mezgilde óz aýylyna kelinshegin alyp keldi.

Baısalbaı aýyly otyrǵan jaılaýda jıyla qonǵan el kóp edi. Ózgeristiń artynan byltyrǵy jyl soldatqa alynǵan jigitter elge top-tobymen qaıtyp kelip, jıi - jıi toı jasalyp, at shaýyp, dyrdýly jaz bolyp jatyr edi. Sol qyzýly kezeń ústinde, bul ortanyń úmit qylyp júrgen oqyǵan jigitiniń úıi túsetin bolǵan soń, kórshi eldiń bári de kóńildi bolyp, toıyn qyzyqtasty. Jańa túsken jas kelindi kúndiz-túni aýylǵa jıylyp jatqan qyz-kelinshek, qatyn-qalash qamap, óz betine qyzyqtap jatty. Biraq Syzdyqqa bul jeliktiń bári de kóńildi áser bergen joq. Ásirese qalyńdyǵy otyrǵan úıge kelgende, Jámılanyń barlyq otyrys-turysy áli kúnge tómenshiktep, buǵyp uıalǵany buǵan yńǵaısyz tıip, kóp otyrmaı shyǵyp ketip júrdi. Jámıla ózin synap júrgen kóp qatyn, qyzdyń ishinde ózin ustaı bilmeı, ne óte jasyq, uıalshaq adam sıaqtanyp, ne bolmasa, jurt kózine sóleket, aıyryqsha úlgisizdik kórsetkendeı bolyp, Syzdyqqa óz minezimen kóńilsizdik túsirgendeı boldy.

Jámıladan basqa kórshi elderdiń, jaqsy aǵaıyndardyń qyz-kelinderi ózin erkimen ustap, qaljyń aıtsa da, bir is istese de jarastyqpen, náziktikpen istegendeı kórinedi. Jámılanyń úlgisi bulardan kóp tómen sıaqtandy. Bul áıelderdiń biren-saran sulý qyz, jaqsy kelinshekteri Syzdyqtyń burynnan oınap-kúlip, qyzyqtas bolyp júrgen adamdary edi. Qazirde Syzdyq solardyń qaljyńyna da jóndep jaýap taba almaı, sóılesýge de yńǵaısyzdanyp, kóńilsiz tarta beredi.

Toı kúni jáne onyń artynda kóp qatyn-qalashtyń jıylǵan kúnderi Syzdyqqa eń bir yńǵaısyz aýyr kúnder sıaqty bolyp ótti. Osymen Syzdyq kelinsheginiń janynda turyp, jazdy túgelimen elde ótkizdi.

Bul ýaqyttarda Syzdyqtyń kezinde Jámıla burynǵysyndaı jasyq, tómenshik, úlgisiz, sóleket adam sıaqty bolyp qala berdi. Kúıeýiniń buǵan bergen baǵasy osy tárizdi bolǵanyn baıqaǵan soń, Jámıla eshnárseniń jónin de oǵan sheshilip sóılemeıtin boldy. Syzdyqtyń ylǵı kinálap sóıleıtin taýsylmas syndaryn úndemeı tyńdaıdy da aıaqsyz tastap júre beredi.

Sóıtken saıyn Syzdyq bunyń kúndegi otyrys-turysynan, barlyq qybyr etken qozǵalysynan qate taýyp, ózinshe qısynsyz, ıkemsiz isterdi tolassyz kóre beretin boldy. Osy qalyppen jaz ótti. Shyrmaýyqtyń sabaǵyndaı sozylyp-aınalyp, kúnnen kúnge dúnıeni surlandyryp, júdetip, kúz jetti. Sol mezgilde Jámılanyń jerik bola bastaǵany bilinip, úı-ishi, aýyl-aýdany qýanysh qylyp jatty. Syzdyq bul oqıǵaǵa qýanaryn da, kúıinerin de bilmedi. Jas jigit kelinsheginiń qasyna qalypty baı bolyp jatyp-turyp júrse de, teginde keleshek uzaq ómir qaı kúıde ótedi, qandaı ózgeriske ushyraıdy, Jámılamen turmysy qandaı bolady — onyń eshbirin de anyqtap oılap, ashyq bir baılaýǵa kelgen kisi sıaqty emes edi. Kúnder ótip jatyr. Aldyńǵy kún belgisizdiń tumanymen qorshalǵan. Ony Syzdyq bilýge múmkin emes. Sondyqtan Syzdyq bir úıdiń ıesi bolsa da, oıymen birnársege bekinip, birqalypqa toqtaǵan joq. Qatyn almaǵan kúnindeı, ózin-ózi bos dep uqqandaı bolyp, burynǵy oısyz júrisimen júrip jatty. Osymen joldastaryna bergen ýádeli kúni jetken soń Jámılany aýylyna tastap, ózi qalaǵa júrip ketti. Qalaǵa kelip jaılanyp turyp, joldastarynyń arasyna burynǵydaı kirip aralasqan soń, Syzdyq jaratylysyndaǵy zırektigi sózsheńdiginiń arqasynda sol jastardyń arasyndaǵy kórnekti jigit bola bastady.

Azdan soń Syzdyq ta kóppen birge óziniń ómirine qanaǵattanyp, istep júrgen isine yrza bolǵan kisi sıaqtandy. Bul kezde qyrdaǵy turmys, qyrdaǵy jańada alǵan jas kelinshegi Syzdyqtyń kóńilinen umytylǵandaı edi. Qyr jaıynan sóz bolǵanda, elde kórgen kórikti sýretterdi jaqsy áńgime qylyp aıtyp júrse de, dál óziniń úı ishindegi turmysy jaıynan, alǵan kelinshegi men aldyńǵy ómiriniń ne bolatyny jaıynan eshbir nárse oılamaǵan sıaqty edi. Ony oılaýdyń ornyna, qaladaǵy qazaqtyń ıa tatardyń oqyǵan qyzdarymen, jas kelinshekterimen jelikti júris jasap, jıi ishkilikke, jastardyń kúndegi oıyn-jıynyna aralasyp júrdi...

Osymen qazirgi kúnder qyzyldy-jasyldy qyzyqty ýaqyttaı bolyp baıqaýsyz ótip jatty. Jazǵyturymǵy ýaqytta Syzdyq elden habar alyp, Jámıla erkek bala taýypty degendi estigende salqyn túspen tyńdap: «Osylaı bolyp pa edi?» — dedi de júre berdi. Estigen habarymen jalǵas kóńiline eshbir bóten oı kelgen joq. Bul habardyń kelgen ýaqyty Syzdyqtyń birqalypty júregine ystyq ottaı bolyp bir kúshti sezimniń jańada kirgen kezi edi. Mundaı sezim qazirgideı kúshimen burynǵy ýaqytta Syzdyqtyń kóńiline kelmegen de sıaqty edi. ...Qazirde bul ózin kún saıyn synap júrgen sıaqtanady. Kúnde júregin janshyp, tynyshtyǵyn alǵan kúshti sezim tolqynyna boıyn jıyp almaq bolady. Biraq barlyq erik-qýatynan aırylǵandaı. Kúırek júrek qos qanaty maıyrylyp qulaǵandaı jas jigittiń endigi tynyshtyǵyn alyp, júregine jańa dert ornatýǵa kináli bolǵan adam bir orys áıeli — Losovskaıa degen edi. Ekaterına Pavlovna Losovskaıa oqymysty, tárbıeli adam edi. Osydan 7—8 aı buryn Ekaterına jas kúıeýi ólgen soń, óz eńbegimen tamaǵyn asyramaq bolyp, bir mekemege qyzmetke túsken.

Bul áıel jazyq aq mańdaıly, úlken qarakók sulý kózdi, túzý muryndy betinde qyzyly bar, aıryqsha súıkimdi kisi edi. Qoıý uzyn qara shashyn árqashan buıralap, jelke jaǵyna túıip júretin. Losovskaıanyń Syzdyqtyń aıtýynsha, adamnyń kózin tartyp yqylasyn aýdaratyn jeri — dóńgelek tolyqshalaý denesi edi. Úlpildegen jumsaq etti sulý denesi jeńil basyp, jyldam júrgen kezinde Syzdyqtyń kóńilinshe, mańaıynda baqyt, mahabbat jelin estirip ketkendeı bolýshy edi. Syzdyq bul áıelmen bir joldasy bastyq bolyp otyrǵan mekemede tanys bolyp, alǵashqy kórgen jerde qumarlyqpen unatyp edi. Eki-úsh aıdaı keıde syltaý taýyp, keıde syltaýsyz-aq sol mekemege kelip, unatqan áıelimen qaljyńdasyp, áńgimelesip ketýshi edi. Sońǵy kezderde Syzdyqtyń sulý túsi, ádepti minezderi, sezimshil, shynshyl tili Ekaterınaǵa da unaǵandaı boldy. Syzdyq mekemege kelgen saıyn bunyń betine dýyldap qan júgirip, bolymsyz nárseden qysylǵandaı bolyp, birqalypty názik kúlkimen qarsy alatyn edi.

Aqyrynda, bul óziniń ońasha turatyn úıine Syzdyqty shaqyrǵan soń, jas jigit úıine áldeneshe ret baryp, on bes-jıyrma kúndeı sońyna túsip salynyp ketip júrdi. Birge teatrǵa baryp, jaz shyqqan soń, jaryq aıly túnderde qoltyqtasyp seıil quryp júrip, uzaq ýaqyttar áńgimelesýshi edi. Sóıtse de qalaǵan tilekke jetkenshe, Syzdyqqa bul ýaqyttardyń bári de úmit pen kúdiktiń kezek jeńisip, alysyp júrgen kúni bolǵandyqtan, shydam jetpeıtin eń ystyq, eń aýyr kúnderi boldy. Jalǵyz-aq ár kúni túnde aırylar ýaqytta áıel men jigittiń ekeýi de birin-biri qımaǵandaı bop uzaq ýaqyt qarasyp turyp qalatyny, sóılesip ashylmaǵany bolmasa, ekeýinde de bir týysqan sezimniń barlyǵyn bildirgendeı edi. Aqyrynda bir kúni apreldiń aıaq kezinde jaryq aıly, tynyshtyǵy mol túnde eki jas Ekaterına úıiniń tusyndaǵy ózen jaǵasyna taman kele jatty. Ekeýiniń ústinde de jańa kıgen jazǵyturymnyń jeńil kıimderi bar. Qoltyqtasyp, birine-biri yǵysyp, jaqyndasyp, ıyqtary aqyryn súıenisip, aıaqtaryn jaılap, ilbip basyp, shalajansar daýyspen kúbirlesip, sóılesip kele jatyr edi. Azdan soń ózenniń jaǵasyna jetti. Bular kelgen jerde ózen jaǵasy bıik jartas bolyp bitken edi. Mezgilsiz kesh ýaqytta kelgen jastar jartastyń ústinde toqtap turyp, aldaryna qarady.

Jańada tasyǵan úlken ózen áli kúnge aıyqpaǵan ashýmen eshbir dybyssyz búktetilip, qońyrqaı tartyp, surlanyp qatty aǵyp jatyr. Tóbege kelip turǵan tolǵan aıdyń sýǵa túsken sáýlesi keıde aınaǵa túsken jaryqtaı sozylyp jarqyrap turyp, keıde ózen tolqynymen shubartyp dirildep ketedi. Kúlip turǵan jas sulýdyń betindeı bolyp jaınap tógilip, sý betine jaıylyp ketedi.

Qalanyń daǵdyly shýy basylǵandaı. Ózenniń bir jaq jıeginde qońyrlaý túspen qulazyǵan dalada ár jerde jarqyrap, jyltyldap janyp júrginshilerdiń oty kórinedi.

Maýjyraǵan uıqyly tún, jelsiz tynyq bolsa da, úlken ózenniń dymqyl salqyn lebi jartastyń basynda bilinip, jastardyń denesin jaıly tynysymen tońazytyp tur.

Syzdyq kúıimen qaraǵanda: tún — uıqy, tynyshtyq, meńireýlik túni emes; ystyq sezim, názik qıal túni edi.

Jigit júregi tabıǵattan kómeski qýat aldy. Bul ishtegi tolqynnan surlanǵan, aq túsimen aıǵa qarsy turyp, aldyndaǵy súıgenine buryn aıtyp bitirmegen sóziniń aıaǵyn:

— ...Tilegime yqylasyńyzdy aýdarasyz ba? Men qaıǵym men dertimdi uǵasyz ba? — dep bitirdi. Áıel basyn aqyryn ǵana joǵary kóterip, bunyń kózine qarap turyp:

— Nelikten derttisiz, qaıǵyńyz ne? Men bastan-aıaq uqqanym joq! — dedi.

Syzdyq qasyna jaqyndap kelip, qolynan ustap:

— Siz meni uqqyńyz kelmeıdi. Túzý jaýaptan qashasyz! — dedi.

— Túzý jaýaptan qashý ázirshe meniń oıymda joq. Biraq meniń jaýabym sizdiń saýalyńyz sıaqty bytyrańqy ekeni ras. Oǵan kináli men emespin... Siz sózińizdi ashyq aıtpaısyz!— dep azyraq kinálaǵan tuspen jigitke qarady.

Bul sózge kelgen kezde Syzdyq bir nıetke bekingen kisiniń túsimen:

— Olaı bolsa: men sizge ǵashyqpyn, sizdi alǵashqy kórgennen beri júregimdi jegen dert osy. Meniń shyn mahabbatymnyń tilegine tabylasyz ba, men súıgendeı siz meni súıesiz be? — dedi.

Áıel az úndemeı jigittiń pishinine qarap turyp-turyp:

— Men sizdiń aqylyńyzdy, minezińizdi jaratamyn, qurmetteımin. Júregimde sizge degen bir sezim bar syqyldy. Biraq onyń aty ne ekenin bilmeımin... Óz júregimdi bul týrada áli synap, tekserip bolǵanym joq!— dedi.

— Meni kópten bilesiz, súıetinimdi de kópten sezgensiz, sondyqtan áli kúnge ózińizdi bilmeımin degenge senbeımin. Siz onda meni súımeımin degen sózińizdi nege aıtpaısyz? — dedi...

— Siz meni nege ondaı sózben qınaısyz? Ózińiz uqsańyz bolmaı ma?..

— Men qınalmaı turmyn ba? Meniń halime em bolatyn ashyq bir sózińizdi nege aıtpaısyz? — dep az turyp, qasyna kelip, ıyǵyna ıyǵyn taqap turyp, betine taman ıilip:

— Súıgenim, aıtyńyzshy baılaýly sózińizdi! Men derttimin, qınamańyzshy! — dedi.

Ekaterına bul sózdiń kezinde Syzdyqtyń kózine óziniń sulý kóziniń oty óshkendeı bolyp tunjyrap, úlken maǵynaly jumsaq túspen qarap turyp:

— Meniń kóńilimde ózime uǵymsyz bir sezim bar. Sol álde sizdiń tilegińiz shyǵar, — dep aqyryn daýyspen: ǵashyqtyq álde sol shyǵar! — dedi. Bul sezge kelgende, Syzdyq ǵashyǵyn asyǵyp tez qushaqtap, sabyrmen tosyp turǵan aýzynan uzaq súıip turyp qaldy.

Ekeýi budan soń barlyq sózden tyıylyp, barlyq dúnıeni umytyp, ótken ýaqytty sezbegendeı bolyp, qaıta-qaıta birine-biri qysylyp, jabysyp uzaq-uzaq úndemeı súıisip turdy.

Názik bitimdi sulý áıeldiń neshe túrli jarastyqty sánmen uralyp, qushaǵyna kirip, elbirep kelip súıgeni, moınyna qushaǵyn artyp náziktengen qozǵalysy Syzdyqtyń kóńilinen dúnıedegi barlyq áıeldi umyttyrǵandaı boldy. Barlyq súıýlerdiń ishindegi bunyń izdegen shıpasy osy eken. Osy túrdegi tolqyn eken. Ol ózin-ózi jańa ǵana tapty.

Aıaǵynda, bir saǵattaı ýaqytty úndemeı súıisýmen ótkizgen soń, aıańdap úı jaqqa qaraı júristi. Úıge qaraı júrgende ǵashyǵyn qushaqtap kele jatyp, Syzdyq:

— Nege úndemeısiz? Biz sózden nege tyıyldyq? — dedi. Áıel jas jigittiń erkine kónip, álsiregen daýyspen:

— Adam ómirinde barlyq sheshen, sulý sózden óziniń maǵynasymen artyp ketip úndetpeıtin kórikti múınetter bolmaı ma? Bizdi bılegen sol múınet shyǵar! — dedi.

Bul keshpen birge Syzdyqtyń jańa baqyt kúni týǵandaı bolyp, sonyń erkine barlyq ýaqytyn, barlyq úmit-maqsatyn berip, túndi-túnge qosyp júrip jatty.

---