InfoHub Logo

Qandaı sóz este qalady tegi? Árıne, nárli sóz, dámdi sóz. Pikiri bar, oıy bar, otyrǵan jurttyń kókeıinen shyqqan sózder ǵana qadirli bolady. Al ondaı sózdi tolǵanyp, tolǵatyp júrgen adam ǵana aıta alady. Tolǵaý úshin belgili bir máselege, ne iske jany aýyryp, júrek syzdaýy kerek.

Iá, Novak joldastyń shymbaıyna bul jaıdyń kópten batyp júrgeni birden ańǵarylady. Ol Almatydaǵy qazirgi kezde salynyp júrgen aıadaı bólmeli páterlerdiń jobasyn, sol jobany jasaýshy «Kazgostroıproekt» ınstıtýtyn synady. Osy ınstıtýttyń «jańashyldyǵy» arqasynda kirip kelseń, tóbeńnen basyp turatyn, as úıine barsań, aınalyp shyǵa almaıtyn, bes-alty adam bas qossa, zalynda otyratyn oryn joq shaǵyn páterler qaptap ketti. Úı máselesi kıyn bolǵan soń jurt ol páterge kirip jatyr. Biraq erteńgi kúndi oılasaq she? Búgingi semá ósedi, búgingi adamnyń talǵamy erteń ózgermeı me? Sáýlet, sán jaǵy qazir aldyńǵy orynǵa shyǵyp barady. Zańdy da. Óıtkeni biz jarqyn bolashaqty jasaýshylarmyz, nurly bolashaq erteń qol bulǵaıdy jaqynnan. Al otyrǵan páterimiz sol erteńniń talabyna ádemiligi, qolaılylyǵy saı ma, kóńilińnen shyǵa ma?

Novak joldas qaladaǵy eń iri qurylys mekemesiniń — Almaty úı jasaý kombınatynyń dırektory. Ol aıadaı bólmeli páterlerde turatyn turǵyndardyń ashshy sózin kúnde estip, olardyń qolaısyzdyǵyn óz kózimen kórip júr. Novaktyń úlken jıyn minbesinen ashyna sóıleýine sebep bolǵan — osy úıler jobasynyń jańartylǵan varıanty. Jaraıdy, eski jobany bir kezdegi úı tapshylyǵymen egiz týǵan qarbalas ákeldi deıik. Al jańa jobada jaqsylyq jaǵyna qaraı ózgeris bolýy kerek qoı. Joq, ınstıtýt kerisinshe jasaǵan. Jáne sol jobany kúshpen endirmekshi, ıaǵnı, Almaty sekildi arý qalada shala salynǵan úıler taǵy da kóbeımekshi.

Mine, osy jáıt, iri qurylys mekemesiniń basshysyn qatty tolǵandyrdy. Onyń ishine syımady. Úlken minbeden bul kemshilikke endi tózýge bolmaıtyndyǵyn aıtty. Qurylysshy - maman retinde myqtap dáleldedi. Jurt sondyqtan da ony uıyp tyńdady, sózine qatty qol soqty. Óıtkeni Novak joldas kópshiliktiń kókeıinde júrgen máseleni dál basty, halyqqa da, bolashaqqa da qatysty pikir qozǵady. Bul sóz sol sebepti de jurttyń esinde qaldy.

Al endi este qalmaıtyn sózde esep joq. Biz ony nelikten este qalmaıtyny jóninde kepten tolǵandyryp júrgen pikirge toqtap kóreıik. Tegi jıyn ataýlyda belgili maqsat bolady. Bas qosyp aqyldasý úshin, túbegeıli túıinin sheshý úshin shaqyrylady olar. Endeshe kóp jınalǵan jerde, kóp tyńdaıtyn aýdıtorıada pikirdiń pikiri, iriktelgen, ekshelgen asyly ǵana aıtylýy kerek.

Osy qaǵıda qaltarysta qalyp, este qalmaıtyn espe sózderdi sýdaı sapyrý dendep barady. Óıtip sóıleıtin «sheshender» únin qansha mánerlep, daýsyn qansha qubyltsa da, tyńdaýshynyń oıyn oıatyp, júregin jylyta almaıdy. Qajyp, qalǵyp otyratyn sátter osyndaı adamdar sóılegende bolady. Mundaı sóz sol jıynǵa maqsatsyz kelgennen shyǵady. «Áıteýir sóıleıdi» degen belgi soǵylsa boldy.

Anaý bir jyldary Almaty oblysy dıqandarynyń, mamandarynyń úlken keńesi boldy. Ol Jetisý jerinde astyq óndirýdi qaıtse molaıtý kerek, sýarmaly jerlerdi qalaı etkende tıimdi paıdalanýǵa bolady degen máselege arnalǵan-dy. Kún tártibi óte jaqsy, tolǵaǵy jetken jaılar kóp. Tolǵana sóıleıtin jer edi. Minbege Jambyl aýdandyq aýyl sharýashylyǵy basqarmasynyń sol kezdegi bas agronomy Oleınıkov shyqty. Ol jaman agronom da emes, óz isin biledi, óz mamandyǵyn súıedi. Jer syry, sýarmaly óńir jóninde oılanyp júrse, kóp jaıdy ortaǵa sala da alatyn adam.

Biraq... minbege shyǵa salysymen sıfrlardy tize jóneldi. Eshbir taldaý, eksheý, oǵan jan bitirip, oı aıtý degen joq. Aýdandaǵy birqatar sharýashylyqtarda eginshilik mádenıetiniń tómendigin de sýdyratyp jamandap jatyr. Bul taıaqtyń ekinshi basy ózine tıetinin ańǵarmaı qalsa kerek. Aýdandyq bas agronomy bola turyp, kemshilikke nege jol beredi? Bul minbeden Jambyl aýdanynyń qaı sharýashylyǵynda qanshama jerdiń barlyǵyn aıtyp, kemshilikterdiń bárin tizip jatý qajet emes edi. Oleınıkov joldastyń oblystyq minbeden sóıler sózi basqa bolsa kerek edi. Ózine de, ózgelerge de qıyn soǵyp júrgen túbegeıli máseleni ortaǵa salǵanda, áldeqaıda utymdy shyǵatyn edi. Sýarmaly jerdi ıgerýdegi qazirgi oryn alyp júrgen olqylyqtardy joıý jolynda qandaı oılary, ıdeıalary bar? Dáıektep, dáleldep aıta alsa, basqalarǵa da paıdasy bolmas pa edi ol pikirdiń ... Qoıshy, Oleınıkov joldastyń qur minbege shyqty aty boldy.

Munyń syry maman retinde, aýdannan jiberilgen bedeldi ókili retinde Oleınıkov joldastyń daıyndalyp tolǵanyp kelmegendiginde. Arysyn aıtsaq, astyqty molaıtý jónindegi bárimizdiń qabyrǵamyzdy qaıystyryp júrgen mándi másele oǵan oı salyp ta júrmese kerek.

Úlken minbelerden aıtylatyn sózderdiń qadirin ketiretin, bedelin túsiretin osyndaı jaýapsyzdyq - aý tegi. Sóz — uıymdastyrý quraly, onyń qadirin túsirý — qate. Sóz bedelin qalpyna keltirýimiz qajet. Bir kezdegi bir-eki aýyz kirispe aıtyp, sosyn sharýashylyqtyń bar sıfryn tizip shyǵyp, «sendiremiz, ýáde beremiz» dep sóıleýdiń dáýiri ótti dep qaraý kerek. İskerlikti, baısaldylyqty baıqatatyn baıypty sózderdi estigimiz keledi.

Bir ǵana faktige zer salaıyq. Respýblıka, oblys kóleminde shaqyrylatyn jıyndarǵa kelýshilerge jolaqysy, páteraqysy tólenedi. Edáýir qarjy jumsalady. Áńgime onda emes, sol kelgen adamdar shaqyrylǵan jıynnan nor alyp, kúndelikti isine kómek alyp qaıtqysy kelmeı me? Al ádeıi kelgende kóbigi kóp, kól-kósir sózderdi tyńdap ne paıda? Jıynǵa shaqyrǵanda osy jaılar eskerile bere me?

Belgili bir jıyndy tártippen, jurttyń ýaqytyn almaı jınaqy ótkizý úshin kúni buryn sóz sóıleýge tapsyrma berý tájirıbede bar. Ol durys ta. Sol ne aıtady - aý degenge nazar aýdara beremiz be? Osy tusta da kóp jaıdy oılansaq, shirkin! Aıtatyn pikiri, kópti tolǵandyrar oıy bolmasa, ondaılardy tizimge tirkemeı-aq qoısa.

Kúshtep sóıletý keı jaǵdaılarda tolǵandyrmaıtyn tolymsyz sózderdiń týýyna ákep soǵady. Aıtar asa mándi pikir bolmaǵan soń, sıfrlardy tizip, «olaı ettik, bulaı ettik» ketedi esilip. Esep bermeıtin jınalystardyń ózinde jalyqtyratyn jalań esep kóp.

Tyńdaýshylardy qalǵytatyn, qajytatyn osyndaı sózder. Keı jerlerdegi jınalys qumarlyqtyń ózi týdyrmaı ma osyndaı ársiz, nársiz sózderdi?

Sóz sóıleý — óner. Aıtylar sóz bir kúndik bolǵanymen, aýdıtorıa, shyǵar minbe qandaı, kóptiń kókeıinde búgin ne bar, mamandyǵyna, atqaryp otyrǵan búgingi qyzmetińe, bilimińe, óreńe qaraı senen jurt neni kútedi, neni talap etedi, osyny eskere beremiz be?

Osy tusta sheshendik ónerdiń de nazardan tys qalyp júrgenin aıta ketkiń keledi. Sóıleı bergen sheshen emes, sóıleı bilgen sheshen.

Birqatar jıyndardan kórip júrgenimizdeı, keıbir joldastar bir kúngi istiń ekinshi kúngi iske uqsamaıtyny sekildi, bir sózdi ekinshi sózge mazmun jaǵynan uqsatpaý kerektigin de eskere bermeıdi. Ótken jıyndaǵy tyńdaýshylar basqa edi ǵoı, myna otyrǵandardan onda ne aıtqanymdy kim biledi ep, sabaýlap tarta beredi. Qaıtalaı bergen sózde qadir bolmaıdy. Biraq qaıtalaýǵa eti ólip, sóıler sózi bolmasa da, sóz bermese ókpeleıtin adamdardyń azaıǵany jaqsy-aý tegi. Ondaılar minbege shyqqanda:

— Taǵy da biraz bósetin boldy bul, — dep ony mysqyldaıdy jurt.

Al jalyndy sóz, jandy sóz eshqashan da jalyqtyrmaıdy. Olaı sóıleı biletin adamdardy halyq árqashan asyǵa kútedi. Áńgime sóıleýdiń sanynda emes, máninde.

Keıingi jyldar partıa jumysyna, partıalyq basshylyqqa sony lep ákeldi. İskerlik, máselege tereń boılaý, baıypty sheshim barǵan saıyn tereń tamyr tastap, ornyǵyp keledi. Bizdińshe, búgingi kúnniń osy rýhy sóıleıtin sózdi de ózgertse. İskerliktiń shejiresindeı sheshen sózderdi estisek. Sóz bedeli ósip, sóz qadiri kúsheıse!

JÝRNALIS SHİRKİN, QAI JUMYSYŃ OŃAI BOLǴAN...

Uzaq jyldar boıǵy jýrnalısik ómirdiń úıretkeni az bolmasa da, osy mamandyqtyń qyry men syryna úńilter kóp eshnárse jazbaǵan sekildimiz. Qalamger úshin «ómirdiń ózi — oqýlyq» dep júre berippiz ǵoı. Solaı ekeni de ras. Degenmen bul mamandyq jaıly aıta bilgen adamǵa sherter syr da az bolmasa kerek.

Onyń qajettigin keıde aınalańa jınalyp qalǵan jas jýrnalısermen dıdarlasýda erekshe sezinesiń. Ásirese ýnıversıtettiń jýrnalısıka fakúltetine barǵanda senen, sen sıaqty egde qalam ıelerinen jaýdyraǵan kózder sýyrtpaqtap syr tartqysy keledi.

Osy oraıda oıǵa túıgenderdi, júıesiz bolsa da, ár jyldary qaǵazǵa túsip qalǵandardy toptastyryp kóreıikshi. Múmkin, ájetke jarap qalar.

---