InfoHub Logo

50-80 jyldar aralyǵy — bul kezeń halyq arasynda "jylymyq" jáne "toqyraý" dep atalyp ketken qos satydan turady. Daǵdarys — jappaı terrordyń, reformalar júrgizýdegi sátsizdikterdiń, túńilýdiń, sharshaǵandyqtyń saldary. Bul sonymen qatar sharýashylyqty ekonomıka zańdylyqtaryna kereǵar júrgizýdiń, tizege salyp basqarýdyń jáne ıdeologıalyq eki ushtylyqtyń da nátıjesi bolyp tabylady.

Qarastyrylyp otyrǵan kezeńniń qarama-qarsylyǵy bul ýaqyttyń bir jaǵynan keńes halqynyń qajyrly eńbek etken jyldary bolsa, ekinshi jaǵynan osynaý merzim ishinde sheshýin tappaǵan kóptegen problemalar toǵysty, paıdalanylmaǵan múmkindikter, qoǵam bolmysyndaǵy toqyraý qubylystary aqyry daǵdarysqa kıliktirdi.

Oryn alǵan jaǵdaıatty jáne kemistikterdiń tórkinin tereńirek uǵynýda keńes tarıhynyń úsh belesin bólip qarastyrǵan jón. Keıbir tarıhshylardyń pikirinshe bul tusta saıası damýdyń teris jaqtary oń ózgeristen basym túsip otyrǵan.

Birinish kezeń — 20-shy jyldardyń aıaǵyn, ásirese otyzynshy jyldardyń óne boıyn qamtydy. Tap osy kezeń tusynda markstik-lenındik teorıaǵa, keńes demokratıasynyń Qazan revolúsıasynan keıingi damýyna kereǵar kelngen, kezinde "stalınızm" degen aıdar taǵylǵan, gýmanızm men sosıalızmniń ıdeıalaryn aıaqqa taptaǵan kózqarastar júıesi qalyptasa bastady. Bul adamnyń jeke tulǵadan, jańa qoǵam qurylysynyń túpkilikti maqsaty, erikti qazynasy retinde bolmysynan ulańǵaıyr búrokratıalyq-tóreshildik mashınanyń bir vıntıgine aınalýyna qalyń buqarany nansha ılegen saıasattyń qýyrshaǵy bolýǵa ákep soqty. Joǵarydan tómen qaraı ádeıi baǵyttalyp otyrǵan saıasattyń ushar shyńy 1937-1938 j.j. jappaı repressıalar boldy. Onyń ústine, "Tamshy tamsa — tońdyǵa, toqpaq tıse — sorlyǵa" degendeı, Qazaqstan budan ózge 1921-1922 j.j., 1931-1933 j.j. alapat ashtyqty bastan ótkerip, úsh mıllıonǵa jýyq halqynan aıyrylyp, jer betinen quryp ketýge aınalǵan edi. 400 myń qazaq údere kóship, Iran, Irak, Aýǵanstan, Túrkıa, Mońǵolıa men Qytaıǵa qonys aýdarýǵa májbúr boldy. Qazaq halqynyń 30 myń arystaı uldary atyldy, júz myńdaǵandar GÝLAG- tar men konslagerlerdiń tozaǵynan ótti.
Sol jyldary kúrdeli de kereǵar damý bolmysynda áleýmettik- ekonomıkalyq ózgerister men jetistikterde de eki ushtylyq bar ekeni anyq; bul bir jaǵynan DneproGES, Túrksıb, Embi, Dossor, Qarsaqpaı qurylystary bolsa, ekinshi jaǵynan osy turǵyda jiberilgen eleýli qatelikter men kemshilikterdi de moıyndaǵan jón.

Ozyq maqsatqa tozyq jolmen, tipti jan túrshigerlik ádistermen qol jetkizýdegi eki ushtylyqtyń tańbasy ındýstrıalandyrý, ujymdastyrý, mádenı revolúsıa qubylystarynda da izin qaldyrdy. Munyń kesiri eldegi, onyń ishinde Qazaqstandaǵy ózge de túbegeıli ózgeristerge tıdi.
Elimizde júzege asyrylǵan jańǵyrtý sharalaryna biryńǵaı baǵa berýge bolmaıtyndyǵy (muny kóptegen zertgeýshiler elemeı júr) mine, tap    osyndaı kereǵarlyqta jatyr. Bir jaǵynan qatelikter men kemshilikterdiń jeteginde ketip, bolǵannyń bárin belden syzyp tastaý lázim emes, sondaı-aq býl kezeńdegi halyqty qan qaqsatqan zulamattardy umytyp óńkeı marapattaýdyń da jóni joq

Ekinshi kezeń keńes halqy Stalınniń jeke basyna tabynýshylyqty áshkerlegen partıanyń XX jáne XXII sıezeri bergen múmkinshilikti tolyq máninde paıdalana almaı qalǵan 60-shy jyldardy qamtydy. Keńes qaýymy "jylymyqtan" záresi ushqan ákimshilik-partıalyq búrokratıadan demokratıalandyrýdyń baǵytyp qorǵap qalýǵa qyraǵylyǵy da, bilimi men tájrıbesi de jetispedi. Biraq álgi kertartpa kúshter qaıtadan áldenip alyp, Vengrıa men Polshadaǵy oqıǵalardy syltaý etip demokratıalyq ózgeristerdi toqtatyp tastady.

SOKP XX seziniń ustanǵan baǵyty N.Hrýshevtiń jeke isi emes, bul partıanyń jáne búkil halyq eńbeginiń jemisi, sondyqtan osy turǵydan týyndaıtyn saýaldarǵa oqıǵany tereń zerttep baryp, jan-jaqty taldap, naqty jaýap bergen durys bolady. Buǵan qosa N. Hrýshev júrgizgen saıasattyń teris qaqpaı tustary kóp bolǵanyn da umytýǵa bolmaıdy. Ol partıalyq jáne memlekettik bılik basynda bolǵan 1954-1964 jyldary halyq sharýashylyǵyn "uzaqtan josparlaý júzege asyryldy". Osy merzim ishinde eldiń ekonomıkasyn damytýdyń onǵa jýyq jospary — onyń ishinde úsh besjyldyq, bir jetijyldyq, bir on besjyldyq, eki onjyldyqty qamtyǵan jıyrma jyldyq jospar jasaldy. Bul josparlar uıymdastyrýshylyq negiz bolýdyń ornyna halyq sharýashylyǵy men áleýmettik salanyń turalanýyna ákep soqty. Ónerkásip pen aýyl sharýashylyǵyna basshylyq jasaý júıesin "jetildirý jolyndaǵy" talpynystar, máselen, "sovnarhozdar"deıtinderdi qurý kózdegen maqsatqa jetkizbedi.  Árıne, stalındik "qasań baǵyttan" boıdy aýlaqqa salý, sóz joq birqatar nátıje berdi. Agrarlyq saıasatqa SOKP-niń qyrkúıek (1953) Plenýmy engizgen oń ózgeristerge eldegi sondaı-aq Qazaqstandaǵy aýyl sharýashylyǵy eńbekkerleri óndiristi eleýli túrde kóterýmen jaýap berdi.

---