InfoHub Logo

XIII ǵasyr ıslam áleminde qasirtetterge toly jyldar boldy. Taıaý Shyǵys, Azıa jáne Anadolý ólkelerinde qyrǵyndarǵa sebep bolǵan kresik joryqtar men mońǵol shapqynshylyqtary musylmandardy joıylýdyń qarsańyna qoıǵan bolatyn. Qalalar, meshit, medreseler, kitaphanalar órtke oranyp, áıel, bala, kári demesten jappaı qan tógilýi toqtaý bilmeı halyq úmitsizdik ishinde jantalasyp jatty. Osyndaı qıyn qystaý zamanda Taıaý Shyǵystyń tarıhymen turmysyn jaqsartqan adam qypshaq dalasynyń týmasy, babamyz Sultan Beıbarys boldy. Sultan Beıbarys 14 jasynda tutqynǵa alynyp, aqyl-parasaty, erekshe erligimen quldyqtan patshalyqqa deıin kóterilip, Islam mádenıetine orasan zor qyzmeti sińgen alyp tulǵa. 1249 jyly Fransıa koroli İH Lýıs bastaǵan jetinshi kresik joryqqa toıtarys berýi Beıbarystyń atyn burynǵydan da asqaq etti. 3 qazan 1260 jylǵy Aın Jalýt degen jerdegi soǵystaǵy qaharmandyǵy, aıla-tásilderimen mońǵol áskerin jeńiliske ushyratýy mártebesin taǵy kóterip, Mámlúk sultandyǵyna jaqyndata tústi. 24 qazan 1260 jyly taqqa otyrdy. Bul jeńis arqyly Sırıa, Mysyr jerleri mońǵol shapqynshylyǵynan qutqarylǵan boldy. Osy kúnge deıin mońǵoldardan jeńiliske ushyraý, korǵaný, sheginý ahýaldaryn bastan keship júrgen ıslam álemi bul jeńisten keıin jigerlene tústi. Eń mańyzdysy qanshama ýaqyttan keıin mońǵoldardyń musylmandar tarapynan jeńiliske ushyraýy musylmandar úshin serpilis boldy. Al mońǵoldar úshin toqyraýdyń bastamasyna aınaldy. Keıinirekte jergilikti halyqqa úılesip, ıslam dinine degen kózqarastary ózgergen mońǵoldar men keıbir patshalary Islam dinine bet bura bastady.

Jeńilgen kúreske toımasty ustanǵan mońǵoldar 1264 jyly Sırıanyń soltústigindegi Halep, Bırejık qalalaryna bas salyp, talan-taraj etedi. Muny estigen Sultan Beıbarys áskerimen kelgeninde mońǵoldar qashyp ketedi. Qashqan 6000 mońǵol áskerlerin 1400 mámlúk áskeri qýyp jetip sybaǵasyn beredi. Bul jaǵdaı da mońǵoldardyń saǵyn syndyryp, musylmandardyń mártebesin taǵy joǵarylata tústi. Sultan Beıbarys soltústiktegi qorǵany sanalatyn osy Bırejık qorǵanyn túbegeıli jóndeýden ótkizdi. Budan keıin mońǵoldar Kılıká armándarymen odaqtasyp birge Sırıaǵa qaraı taǵy san márte joryq uıymdastyrady. Alaıda bul joryqtary da sátsiz aıaqtalady. Óıtkeni eń qaýipti aımaq ekenin paıymdaǵan Sultan Beıbarys Bırejık qorǵanyn kúrdeli jóndeýden ótkize otyryp, 20 jylǵa jetetin qarý-jaraq jáne azyqpen qamtamasyz etkizgen bolatyn.

^{Beıbarys meshiti, Kaır}

Sultan Beıbarys Taıaý Shyǵystaǵy alasapyran jaǵdaıda syrtqy jaýlarǵa toıtarys berý úshin, ishki alaýyzdyqtarǵa jol bermeý úshin, musylmandardyń, jalpy musylman elderdiń basyn biriktirýdiń mańyzdylyǵyn uǵynatyn. Osy jolda shara izdep júrgen kezinde bul múmkindik aldyna keledi. Muny túsindirý úshin 7 jylǵa keri shegineıik. Musylman túrki qalalaryn qyryp, jaıpap kele jatqan Hýlagýdyń basshylyǵyndaǵy mońǵoldar 1258 jyly Baǵdadty basyp alyp munda da ádetinshe qandy qyrǵyn ornatty. Sońǵy Abbası halıfasy Mýttasym Bıllahty bala-shaǵasy, búkil áýletimen qyryp salǵan bolatyn. Allahý ta’alanyń hıkmetimen bir shahzada bul qyrǵynnan aman qalǵan edi. Tolyq esimi Ábýl Qasym Ibnýl Bárakat Ahmed bın Zahır ÁlMýstansır Bıllah. Otyz besinshi Baǵdat Abbası halıfasy Zahırdiń uly jáne otyz altynshy Baǵdat Abbası halıfasy Mýstánsırdiń baýyry bolatyn. Óziniń kim ekenin jasyryp Kaırde jyldap ómir súredi. Bir juma kúni namazǵa bara jatyp kezdeısoq shahzadany kórgen Sultan Beıbarys onyń jarqyn júzindegi tektilikti baıqap kim ekenin suraıdy. “Qarapaıym saýdagermin” degen jaýaby ony qanaǵattandyrmady. Kim ekenin aıtýyn qaıta talap etkeninde shahzada Ahmet shynyn aıtýǵa májbúr bolady. Sultan Beıbarys ony dereý qamqorlyǵyna alyp, uzaq ýaqyt saraıda qonaq etti. Shahzadanyń ruqsatyn alyp, 1261 jyly halıfalyq maqamyn jańadan taǵaıyndady. Beıbarystyń bul áreketi arqyly ıslam áleminde ǵasyrlardan bergi rýhanı mańyzdylyqqa ıe halıfalyq mártebesiniń qaıta ornaýymen birge Abbası áýletiniń joıylýynyń aldy alynǵan boldy. Sondaı-aq óz eline jáne ıslam álemine úlken rýhanı serpinis berdi. Halyq muny erekshe qýanyshpen qabyldady. Óıtkeni tegi paıǵambarymyzǵa súıenetindikten Abbasılerge qashanda qurmet etiletin. Tipti sońǵy jyldardaǵy molshylyqty onyń qalada bolýyna balap Ibnýl Bereket esimin atap oǵan bıat etildi, esimi hutbada atalatyn boldy. Atyna aqsha basyldy. Biraq halıfalyq sımvolıkalyq túrde edi. Úkimet isteri tolyǵymen Beıbarystyń qolynda boldy. Sultan Beıbarystyń Abbası halıfalyǵyn taǵaıyndaýynan keıin bul habar Taıaý Shyǵys jáne musylman elder arasynda tez tarady. Sultandar, handar jáne memleket adamdary qýanyshtaryn ÁlMýntásır Bıllah pen Sultan Beıbarysqa jibergen quttyqtaý hattary men syılyqtary arqyly jetkizdi jáne qysqa ýaqytta búkil musylman eldermen odaqtastyq qamtamasyz etildi. Musylmandyqty qabyldaǵan Altyn orda hany Berke de syılyqtar jiberip, bıat etkendigin bildirdi. Sultan Beıbarys Islam dinin tańdap mártebelenýimen quttyqtap, ony Hýlagýǵa qarsy soǵysýǵa shaqyrdy. Osydan keıin Altynorda hany Berke han Hýlagýǵa soǵys ashyp, Ilhanlylardyń (mońǵoldardyń) maıdan shebi ekige bólindi. Shyńǵys hannyń nemeresi jáne Ilhanlylar eliniń qurýshysy Hýlagýdyń óliminen keıin ornyna hrıstıan áıelinen týǵan balasy Abaka taqqa otyrdy. Álsiregen elin qaıta jandandyrýǵa tyrysty. Anasynyń hrıstıan bolýynan paıdalanyp batystaǵy hrıstıan kúshterimen odaqtastyq kelisimder jasady. Sondaı-aq kúsh jınap alý úshin ýaqyt sozý maqsatynda 1265 jyly Sultan Beıbarysqa elshi jiberip bitimge kelýdi usynady. Biraq Abakanyń shynaıy nıetin bilgendikten Beıbarys odan bastartady. Onsyz da Islam ólkelerin qyryp salǵan musylmandardyń basty dushpany bolǵan mońǵoldarmen bitimge kelýdi oılap ta turǵan joq bolatyn. Bul arada 1265 jáne 1266 jyldary eki joryq jasap Kaıserıa, Arsýf jáne Sıs qalalaryn qaıtaryp aldy. Bul joryqtarǵa tótep bere almaǵan Abaka taǵy da bitimge kelýdi usynady. Alaıda Beıbarys ómiriniń sońyna deıin mońǵoldarmen soǵysyp ótetinin bildirip, bul usynysty qatań túrde keri qaıtardy. Ony bulaı toqtata almaıtynyn túsingen Abaka kresik joryqshylarmen birigip taǵy shabýyldady, biraq sońy taǵy da sátsiz aıaqtalyp keri sheginýge májbúr boldy. Bul jeńisten keıin Sultan Beıbarys Tabárııá, Iafa, Sakýf, Arnýn, Antaká, Akka, Ákrad sekildi birshama qalalardy ózine qaratty. Túrkimen bektikteriniń kómekke shaqyrýlaryn da nazarsyz qaldyrmady. Karaman, Menteshe jáne Áshrafoglý túrkimenderi men sáljýk kósemderiniń usynysyn qabyldap 1277 jyly Anadolý jerlerine joryqqa shyqty. 15 sáýir 1277 jyly Álbıstan jazyǵynda mońǵoldardy taǵy bir ret tize búktirdi. Budan keıin ıslam álemi úshin qaýip tóndirip turǵan mońǵoldardyń saǵy synyp, kresik joryqshylar da betteı almaıtyndaı halge kelip Mámlúkterdiń mereıi asqaqtaı tústi. Budan bylaı Taıaý Shyǵysta az merzimge bolsa da tynyshtyq ornaǵan boldy. Biraq osy tynyshtyqty ornatý úshin at ústinen túspeı, maıdan shepterinde júrip, mońǵoldardy san márte jeńiliske ushyratqan Sultan Beıbarys osy sońǵy jeńisinen qaıtyp kele jatyp aýyryp 1277 jyly shilde aıynda qaıtys boldy. Sultan Beıbarys zerektigi, batyrlyǵy, dindarlyǵy jáne Islam álemine sińgen eńbegi turǵysynan orta ǵasyrdaǵy túrki-ıslam tarıhyndaǵy eń mańyzdy tulǵalardyń biri. Ǵalymdarǵa, ǵylymǵa erekshe mán beretin. Halyqtyń isi ádil bolýy úshin qazylardyń basyna “qadyqýdattar”, ıaǵnı qazylardyń ústinen qaraıtyn qazylar taǵaıyndaýyn eń birinshi ol bastady jáne Sultan Beıbarystan bastap Mysyr men Sham qalasynda tórt mazhabtan da qazylar taǵaıyndalatyn boldy. Bul dástúr 1804 jylǵa deıin jalǵasyn tapty. Fıqhı máselelerge de qatty mán bergen Beıbarys araq qoldanylýy, satylýyna jáne zınaqorlyqqa qatań túrde tyıym saldy. Halyqtyń muń-muqtajyn bilý úshin qarapaıym kıimmen qalany aralap, adamdardy tyńdap soǵan qaraı sharasyn qamdaıtyn. Bir joryqqa bara jatqan jolda atty áskerleriniń birnesheýi bir sharýanyń egistiginiń ústimen júrgenin kórip: «Men musylmandardy kápirlerdiń zulymdyǵynan qorǵaý úshin joryqqa shyǵýdamyn, al sender qalaısha bir musylmanǵa zıan tıgizip jatyrsyńdar» dep jazǵyryp, jazalaǵany aıtylady. Eń mańyzdysy Taıaý Shyǵysta eski qarańǵy kúnder artta qalyp, ıslam baıraǵynyń jańadan, qýatty túrde jelbireı bastady. Budan bylaı Beıbarys Taıaý Shyǵys tarıhy men turmysynyń jaqsarýyna sebepshi bolǵan sultan retinde aty ańyzdarda, dastandarda atala bastady.

---