Sultanmahmut Toraıǵyrov «Kim jazyqty?» poemasy
Sabaqtyń taqyryby: Synyptan tys oqý
S. Toraıǵyrov «Kim jazyqty?» poemasy
Maqsaty: Romannyń mazmunyn tolyq meńgerý barysynda negizgi keıipkerlerdiń is - áreketi arqyly minez – qulqyn ajyratyp, áıelder taǵdyryn taný; oqýshyny óz betinshe roman týraly oı jınaqtaýda izdeniske daǵdylaý; oqýshyny jamannan jaqsyny tanı bilýge úıretip tárbıeleý; áıel men er adamdar quqyǵy, ádet – ǵuryptaǵy qalyńmal, kóp áıel alýdy zań júzinde taný.
Sabaq túri: sot sabaǵy
Kórnekilik: Slaıd arqyly S. Toraıǵyrov sýreti, jınaqtary, salt – dástúr, otbasy týraly sýretter men naqyl sózder, normatıvti qujattar papkasy.
Pánaralyq baılanys: qazaq tili, quqyq jáne qoǵam, ádep, orys tili
Barysy:
1. Uıymdastyrý kezeńi
2. Aqynnyń ómirine aýksıon suraqtar arqyly sholý jasaý.
Suraqtar.
1. Troısk qalasynda qaı jyly, qandaı medresede bilim aldy? (Ahýn Rahmanquly
tatar medresesi 1912 j)
2. Bilim taqyrybyna jazǵan óleńderin ata. ( «Oqyp júrgen jastarǵa», «Oqýda
maqsat ne?», «Talıpterge» )
3. Troıskide qandaı jýrnalda qyzmet istedi? ( «Aıqap» )
4. «Aıqap» redaksıasynan jumystan shyǵýynyń sebebi ne? ( áleýmettik
teńsizdik, tartys, el ishindegi qaıshylyq)
5. Baıanaýylda qandaı uıym qurýdy oılady? ( «Shoń seriktestigi»)
6. Altaıda qaı jyldary boldy? Nemen shuǵyldandy? ( 1914 – 16 j.
Aǵartýshylyq, jazýshylyq jumyspen)
7. Semeıde ne sebepti oqýǵa qabyldanbady? ( qarajaty, jatar orny bolmady,
tómengi synypqa jasy kelmedi, joǵary synypqa bilimi bolmady)
8. « ... Jumasyna eki ret et jeımin. Qur shaı, nan jeımin. Kıim alǵanym joq.
Kıno, keshterge barǵanym joq. Aınaldyrǵanym ala qaǵaz beti. Bir tıynym qalǵansha oqımyn...» sózin qaı jyly, qaıda oqyp júrgende jazdy? (1916 – 17j Tomsk )
9. Alash partıasy men Alashorda úkimetine arnaǵan qandaı óleńin bilesiz? (
«Alash urany», «Tanystyrý» )
10. «Tanystyrý» óleńi kimderge arnalǵan, olardy nege teńeıdi? (A.Baıtursynov,
Á. Bókeı, M.Dýlatov, Abaı, Shákárim. Olardy aıǵa, kúnge, Sholpanǵa)
11. 1918 j qandaı poemalary jaryq kórdi? ( «Aıtys» aıaqtalmaǵan, «Kedeı»,
«Adasqan ómir»)
3. Jańa sabaq
İ. Kirispe sóz
Muǵalim sózi.
Biz «Kim jazyqty?» romanymen tolyq tanysyp, mazmunyn meńgerdik. Keıipkerlermen jaqyn tanysyp, olardyń is – áreketi arqyly minez – qulqyn asha bildik. Romannyń negizgi taqyryby – áıel teńsizdigi, óz zamanynyń áleýmettik máselesi. Endeshe, «Kim jazyqty?» romany boıynsha sot sabaǵyn bastaımyz.
Sot –
Halyq keńesshileri –
Qorǵaýshy –
Aıyptaýshy –
Jazalanýshy –
Áıelderi –
Muǵalim sózi. Búgingi sabaqta birinshi sóz kezegi aıyptaýshyǵa beriledi. Aıyptaýshy Ájibaıdyń is – áreketteri arqyly sóıleı otyryp, Ájibaıdy aıypty dep tabady.
Aıyptaýshy: Romannyń mazmuny boıynsha negizgi keıipker Ájibaıdyń is – áreketi ádiletsizdik, jaǵymsyz is dep tanımyn. Buǵan romandaǵy dáıekterdi aıǵaq ete alamyn.
1.Ájibaı jasynan buzyq jolmen ósti, ol tym erkelikti perde etip ustap, aıtqanyn oryndata bildi.
2.Qalaǵa oqýǵa bardy, biraq oqýy uzaqqa barmady, erkelik ótip ketti.
3.Ol áıelderin tastap, el kezip, kezbe atandy.
4.Baılyqty arqa súıep, maǵynasyz ómir súrdi.
5.Týǵan ata – anasyna qarsy shyǵyp, til tıgizgen, qol jumsaǵan kezderi boldy.
6.Úı sharýashylyǵyna qaramaı, jutqa uryndy. Sebebi, ol otbasynyń qamyn oılamady.
7.Qala turǵynyna eliktep, boı – basyn jasandy túzep, Appaqaıdy ózine qaratpaqshy boldy. Appaqaı men feldsher jigittiń arasyna túsip, shynaıy mahabbattyń jaýyna aınaldy.
8.Juttan keıin ury ustap, aýyldyń malyn urlatty, isti boldy.
9.Ájibaı halqyna paıdaly eńbek etý maqsatyn bilmedi. Kerisinshe, zorlyq, ústemdik kórsetti.
Sonymen birge, romanda osy Ájibaıdy tolyqtyra túsetin keıipker – ákesi Tasbolat. Tasbolat kim?
1.Tasbolat - eski aýyldyń baıy. Ol baılyǵyn janynan ústem ustaıdy.
2.El ishine ózgeris ene bastaǵan kezde el bıleý isinen aıyrylyp qalý kezeńin sezip, dereý óz basynyń qamyna kirisedi.
3.Ájibaıdy oqýdan shyǵaryp alady.
4.Eski salt – dástúrdi berik ustap, balalaryna besikten bastap aýqatty, bedeldilermen quda túsedi.
5.Ájibaıdy zorlyqpen Jańylǵa úılendiredi.
6.Óz balalaryna durys tárbıe bere almaıdy.
Muǵalim sózi. – Balalar, hrestomatıa oqýlyǵynan Ájibaıdyń beınesin
aqyn tilimen sýrettelýin taýyp oqıyq. ( 419b, 5 – shýmaq . 420 b. 3 – shýmaq).
Aıyptaýshy: Ájibaı – Tasbolattyń kenje balasy. Ol baılyqtyń arqasynda birneshe áıel aldy. Ámeńgerlik saltymen, áke uıǵarymymen alǵan alǵashqy áıeli – jeńgesi – Jańyl, jasy 18 – de, al Ájibaı bul kezde 13 – te edi.
Muǵalim sózi: Aqyn tilimen Jańyldyń beınesi qalaı berilgen? ( 421b. 2 - shýmaq).
Aıyptaýshy: Ekinshi áıeli – Jamıla. Onyń ákesi Jumaǵul men Tasbolat Mekkege qajylyqqa barǵanda, besik besik quda bolyp qoıǵan. Jamıla Ájibaıdan alty jas úlken. Iaǵnı Jamılany alǵanda Ájibaıdyń jasy 14 –te edi.
Muǵalim sózi: Aqyn tilimen Jamılanyń beınesi qalaı berilgen? ( 420 b. 2 - shýmaq).
Aıyptaýshy: Arada 3 - 4 jyl ótip, Ájibaı 18 – ge tolady. Araq pen temekige birdeı úıir bolady. Úıde syrdań, túzde myrzań kúı keshedi. Qala qyzy Appaqaıǵa kózi túsip, sóz salady. Qyzdy qarata almaı júrgende, úıiniń jaǵdaıy nasharlaıdy. Ájibaıdyń onymen isi bolmaıdy. Áke men bala arasynda urys bolady. Elge mazaq bolady. «Óz áıelderińdi súımeseń, qalaǵan qyzyńdy aıt, alyp beremin, malym jetedi», - dep ákesi ulyna taǵy eki áıel alyp beredi. Biraq el kezýin qoımaıdy. Úıine kelse, tórt áıeli men balalary shýlap, mazasy ketedi. Otbasynda bereke bolmaıdy. Munyń bárine kim kináli? Árıne. Ájibaı.
Muǵalim sózi: Aqyn tilimen otbasynyń bereke ketýin taýyp oqıyq. ( 428 – 429 b).
Aıyptaýshy: Ájibaı dáýren ómir súrdi, úı isine qaramady. Qys qamyn oılamady. Urlyqpen baıımyn dep qylmysty boldy. Biraq Baıboldyń arqasynda qutylyp ketti. Ol «qyzymdy teńine, ulyma súıgenin alyp beremin» degen sózinen taıdy.Uldary men qyzdaryna baı jerden quda boldy, qalyńmal aldy. Ájibaı óz ákesiniń aldyna keltirgen abyroısyzdyq pen qıanattyń bárin óz uly Qabyshtan kórdi. «Atańa ne isteseń, aldyńa sol keler» degenniń kebin kıdi. Mundaı ájibaıshyldyq urpaqtan – urpaqqa jalǵasty.
Qurmetti sot, sotqa qatysýshylar! Men, aıyptaýshy, Ájibaı is – áreketin túgel baıandaı otyryp, búkil Tasbolat urpaǵynyń buzylýyna, ómirge, bolashaqqa jeńil kózben qaraýyna, Ájibaı áıelderiniń úıinen baqyt taba almaýyna ne basqa bireýmen baqytty otbasyn qura almaýyna «kim jazyqty?» degen saýaldy qoıa otyryp, jigersiz Ájibaıdy jazyqty dep tanımyn, ony aıyptaımyn, tıisti jazasyn alýy kerek dep oılaımyn.
Qurmetti sot, men óz mindetimdi atqardym.
Muǵalim sózi: Búgingi jazalanýshy Ájibaı men áıelderine sóz kezekterin bereıik.
Jazalanýshy: Aıyptaýshynyń sózderin ótirikke shyǵara almaımyn. Biraq meniń jastyǵym men jasyqtyǵym osyndaı ómirge ákeldi. Óz isterimdi moıyndaýmen birge, sol zamanǵa qarǵys aıtyp, keıingi keler urpaǵyma meniń jolymdy tańdamasyn, bolashaqqa jańa ómirge qol sozsyn, eskiniń qurbany bolmasyn deımin.Sot qandaı sheshim qabyldasa da , men óz kinámdi kóterýge daıynmyn.
Áıelderi: Ájibaı maǵan ámeńgerlik saltymen qosyldy. Ol meni unatqan emes, meniń jasym da úlken, sonymen meniń salaqtyǵym men ıkemsizdigimdi betime basýmen boldy.Meni jany ashyǵan ene tárbıesi aıalaýdy bilmedi. Men óz basym Ájibaıǵa qosylǵanyma razy emespin, tek oılaǵanym óz tórkinimniń bedeli, abyroıy. Qazaqtyń saltyna qarǵys aıtamyn.
Jamıla. «Baı baıǵa quıady» degen sóz ras eken. Meniń jastyq dáýrenime balta shapqan besik quda bolyp otyr, qalyńmal salty qursyn demekpin.
Zylıqa men Yrysty. «Baı men baı quda bolsa, aralarynda jorǵa júrer» degendeı, biz de qalyńmal qurbany boldyq. Rastaımyz.
Muǵalim. Sóz qorǵaýshyǵa beriledi.
Qorǵaýshy. Qurmetti sot! S.Toraıǵyrovtyń «Kim jazyqty?» romanyndaǵy Ájibaıdyń is – áreketteri boıynsha aıyptaýshynyń sózinen kináli dep aıtqanyn men qorǵaýshy tarapynan qostamaımyn. Oǵan myna dálelder negiz bolady dep oılaımyn.
1-den: aıyptaýshy Ájibaıdy erke, beıpil sóıleıdi dep aıyptady. Buǵan
qarsymyn. Jáne oqýdan shyǵyp ketti, qulqy joq dedi, al romanda Ájibaı oıy júırik, jasynan zerek dep sýretteledi. Birneshe áıel alýy, súımegenine jastaı úılenýi, ol – ákesiniń Ájibaıdyń jeke basynyń quqyǵyna qol suǵýy dep dáleldeımin.
2 – den: áıelderin uryp soǵýy, balasyna ákelik meıirimmen qaramaýy, ol sol kezdegi jastardyń balasyn ata – áje baýyryna salýy desem, «áıeldi bastan» degen qazaqtyń ata salty sebepker bolyp tur dep dáleldeımin.
3 – den: sharýashylyqqa qaramaýy baılardyń qul, kúń ustaýy der edim.
4 – den: Ájibaı óz basy áıel qumar emes, qaı kezde de jastar úılený máselesin óz quqyqtary boıynsha sheshý kerek. Ol qazaqtyń salty boıynsha áke – shesheniń sózin jerge tastamady, sondyqtan úılendi. Bul jerde de ol kináli emes.
5 – den: Tasbolat urpaǵynyń buzylýyna sol kezdegi solar jasaǵan orta, dáýir, qoǵam jazyqty dep tanımyn. Qazaqtyń eski salt – dástúri jazyqty.
Qurmetti sot! Qorǵaýshy tarapynan aıtarym, osy aıtylǵan usynystarymdy ádil qaraýyńyzdy suraımyn.
Muǵalim sózi. Sottyń sheshýi boıynsha sóz halyq keńesshilerine beriledi.
Halyq keńesshileri:
Quıryǵy joq, jaly joq, qulan qaıtip kún kórer,
Aıaǵy joq, qoly joq, jylan qaıtip kún kórer.
Basshysy joq, bıi joq, elim qaıtip kún kórer, -
Asan qaıǵy aıtqandaı ol zamanda basshysy da, bıi de baılar jaǵynda boldy. Al qazaq qyzdary úshin qazylǵan or - qalyńmal edi. Ájibaı áıelderiniń ómiriniń qorlyqta ótýine bas sebepker de qoǵam, sol qoǵamda tárbıelengen Ájibaı dep bilemin. Ájibaı aırandaı uıyp turǵan ata – baba saltymyzdy buza almady. Ony buzý joly esińe de kelmedi. Sebebi, halyq áli oıanbaǵan, tek aldyńǵylar sonyń izimen júrdi. Sol sebepti men de Ájibaı, Tasbolat, Qabysh jazyqty emes, qoǵam jazyqty, - dep bilemin.
2 – halyq keńesshisi: - «Adam - qul ózin jeńip ustamaǵan» degen Sokrat.Bul iste Ájibaı áıelderi de kináli. Olar óz baqyty úshin kúrese almady. Qalyńmaldyń qurbany boldy. Olar otbasynyń tazalyǵy men berekesin kelistire bilse, Ájibaıdy jyly qabaqpen qarsy alsa, Ájibaı bul jolǵa túspes edi. Jazýshy romanda ústem taptyq kezeńdegi áıelderdiń kemshiligin kórsete bilgen. Bul iste áıelderi de jazyqty, - dep oılaımyn.
Sottyń sheshimi: - Búgin sotta «Kim jazyqty?» romanyndaǵy negizgi keıipker Ájibaıdyń isi qaralyp otyr. Árbir kýániń aıtýymen, romannyń mazmuny boıynsha Ájibaı isimen jete tanystyq.
Sot óziniń múshelerimen kelise otyryp, myna sheshimge keldi.
Romandaǵy Tasbolattyń urpaqtary: Ájibaı, Qabysh bul isterge sol óz zamandasymen salystyrǵanda jazyqty emes.
Endi,mine, zaman ózgerdi, el janardy, adam ózgerdi. Bizdiń zamanymyzben qarasaq ta Ájibaı jazyqty emes. Ony tárbıeleıtin orta bolmady. Sot Ájibaı jazyqty emes, - dep sheshti.
Muǵalim. Oqýshylar, sot sabaǵy aıaqtaldy. Turyńyzdar.Zal sottan bosatylsyn.
Sonymen, búgingi sabaq óz maqsatyna jetti. Sabaqty jınaqtaý barysynda myna suraqtarǵa jaýap bersek.
1.Roman ádebıet teorıasynyń qandaı túrimen bastalady?
2.Romanda qandaı halyq danalyǵynan qandaı maqaldar kezdesti?
3.Qandaı kirme sózderdi kezdestirdik?
4.Qandaı ádet – ǵuryptar kezdesti?
5.Jalqy esimderdi ata.
6.Ádebıet teorıasynyń qaı túri bar?
7.Zamanyna qaraı nesi? Toǵaıyna qaraı nesi?
8.Jıenge ne joq?
Úıge.1. «Adasqan ómir» poemasyn oqý.2. Tártipsiz, tárbıesiz balalardy jazalaýdyń túrleri týraly ne bilemiz? ( oıtolǵaý)
S. Toraıǵyrov «Kim jazyqty?» poemasy
Maqsaty: Romannyń mazmunyn tolyq meńgerý barysynda negizgi keıipkerlerdiń is - áreketi arqyly minez – qulqyn ajyratyp, áıelder taǵdyryn taný; oqýshyny óz betinshe roman týraly oı jınaqtaýda izdeniske daǵdylaý; oqýshyny jamannan jaqsyny tanı bilýge úıretip tárbıeleý; áıel men er adamdar quqyǵy, ádet – ǵuryptaǵy qalyńmal, kóp áıel alýdy zań júzinde taný.
Sabaq túri: sot sabaǵy
Kórnekilik: Slaıd arqyly S. Toraıǵyrov sýreti, jınaqtary, salt – dástúr, otbasy týraly sýretter men naqyl sózder, normatıvti qujattar papkasy.
Pánaralyq baılanys: qazaq tili, quqyq jáne qoǵam, ádep, orys tili
Barysy:
1. Uıymdastyrý kezeńi
2. Aqynnyń ómirine aýksıon suraqtar arqyly sholý jasaý.
Suraqtar.
1. Troısk qalasynda qaı jyly, qandaı medresede bilim aldy? (Ahýn Rahmanquly
tatar medresesi 1912 j)
2. Bilim taqyrybyna jazǵan óleńderin ata. ( «Oqyp júrgen jastarǵa», «Oqýda
maqsat ne?», «Talıpterge» )
3. Troıskide qandaı jýrnalda qyzmet istedi? ( «Aıqap» )
4. «Aıqap» redaksıasynan jumystan shyǵýynyń sebebi ne? ( áleýmettik
teńsizdik, tartys, el ishindegi qaıshylyq)
5. Baıanaýylda qandaı uıym qurýdy oılady? ( «Shoń seriktestigi»)
6. Altaıda qaı jyldary boldy? Nemen shuǵyldandy? ( 1914 – 16 j.
Aǵartýshylyq, jazýshylyq jumyspen)
7. Semeıde ne sebepti oqýǵa qabyldanbady? ( qarajaty, jatar orny bolmady,
tómengi synypqa jasy kelmedi, joǵary synypqa bilimi bolmady)
8. « ... Jumasyna eki ret et jeımin. Qur shaı, nan jeımin. Kıim alǵanym joq.
Kıno, keshterge barǵanym joq. Aınaldyrǵanym ala qaǵaz beti. Bir tıynym qalǵansha oqımyn...» sózin qaı jyly, qaıda oqyp júrgende jazdy? (1916 – 17j Tomsk )
9. Alash partıasy men Alashorda úkimetine arnaǵan qandaı óleńin bilesiz? (
«Alash urany», «Tanystyrý» )
10. «Tanystyrý» óleńi kimderge arnalǵan, olardy nege teńeıdi? (A.Baıtursynov,
Á. Bókeı, M.Dýlatov, Abaı, Shákárim. Olardy aıǵa, kúnge, Sholpanǵa)
11. 1918 j qandaı poemalary jaryq kórdi? ( «Aıtys» aıaqtalmaǵan, «Kedeı»,
«Adasqan ómir»)
3. Jańa sabaq
İ. Kirispe sóz
Muǵalim sózi.
Biz «Kim jazyqty?» romanymen tolyq tanysyp, mazmunyn meńgerdik. Keıipkerlermen jaqyn tanysyp, olardyń is – áreketi arqyly minez – qulqyn asha bildik. Romannyń negizgi taqyryby – áıel teńsizdigi, óz zamanynyń áleýmettik máselesi. Endeshe, «Kim jazyqty?» romany boıynsha sot sabaǵyn bastaımyz.
Sot –
Halyq keńesshileri –
Qorǵaýshy –
Aıyptaýshy –
Jazalanýshy –
Áıelderi –
Muǵalim sózi. Búgingi sabaqta birinshi sóz kezegi aıyptaýshyǵa beriledi. Aıyptaýshy Ájibaıdyń is – áreketteri arqyly sóıleı otyryp, Ájibaıdy aıypty dep tabady.
Aıyptaýshy: Romannyń mazmuny boıynsha negizgi keıipker Ájibaıdyń is – áreketi ádiletsizdik, jaǵymsyz is dep tanımyn. Buǵan romandaǵy dáıekterdi aıǵaq ete alamyn.
1.Ájibaı jasynan buzyq jolmen ósti, ol tym erkelikti perde etip ustap, aıtqanyn oryndata bildi.
2.Qalaǵa oqýǵa bardy, biraq oqýy uzaqqa barmady, erkelik ótip ketti.
3.Ol áıelderin tastap, el kezip, kezbe atandy.
4.Baılyqty arqa súıep, maǵynasyz ómir súrdi.
5.Týǵan ata – anasyna qarsy shyǵyp, til tıgizgen, qol jumsaǵan kezderi boldy.
6.Úı sharýashylyǵyna qaramaı, jutqa uryndy. Sebebi, ol otbasynyń qamyn oılamady.
7.Qala turǵynyna eliktep, boı – basyn jasandy túzep, Appaqaıdy ózine qaratpaqshy boldy. Appaqaı men feldsher jigittiń arasyna túsip, shynaıy mahabbattyń jaýyna aınaldy.
8.Juttan keıin ury ustap, aýyldyń malyn urlatty, isti boldy.
9.Ájibaı halqyna paıdaly eńbek etý maqsatyn bilmedi. Kerisinshe, zorlyq, ústemdik kórsetti.
Sonymen birge, romanda osy Ájibaıdy tolyqtyra túsetin keıipker – ákesi Tasbolat. Tasbolat kim?
1.Tasbolat - eski aýyldyń baıy. Ol baılyǵyn janynan ústem ustaıdy.
2.El ishine ózgeris ene bastaǵan kezde el bıleý isinen aıyrylyp qalý kezeńin sezip, dereý óz basynyń qamyna kirisedi.
3.Ájibaıdy oqýdan shyǵaryp alady.
4.Eski salt – dástúrdi berik ustap, balalaryna besikten bastap aýqatty, bedeldilermen quda túsedi.
5.Ájibaıdy zorlyqpen Jańylǵa úılendiredi.
6.Óz balalaryna durys tárbıe bere almaıdy.
Muǵalim sózi. – Balalar, hrestomatıa oqýlyǵynan Ájibaıdyń beınesin
aqyn tilimen sýrettelýin taýyp oqıyq. ( 419b, 5 – shýmaq . 420 b. 3 – shýmaq).
Aıyptaýshy: Ájibaı – Tasbolattyń kenje balasy. Ol baılyqtyń arqasynda birneshe áıel aldy. Ámeńgerlik saltymen, áke uıǵarymymen alǵan alǵashqy áıeli – jeńgesi – Jańyl, jasy 18 – de, al Ájibaı bul kezde 13 – te edi.
Muǵalim sózi: Aqyn tilimen Jańyldyń beınesi qalaı berilgen? ( 421b. 2 - shýmaq).
Aıyptaýshy: Ekinshi áıeli – Jamıla. Onyń ákesi Jumaǵul men Tasbolat Mekkege qajylyqqa barǵanda, besik besik quda bolyp qoıǵan. Jamıla Ájibaıdan alty jas úlken. Iaǵnı Jamılany alǵanda Ájibaıdyń jasy 14 –te edi.
Muǵalim sózi: Aqyn tilimen Jamılanyń beınesi qalaı berilgen? ( 420 b. 2 - shýmaq).
Aıyptaýshy: Arada 3 - 4 jyl ótip, Ájibaı 18 – ge tolady. Araq pen temekige birdeı úıir bolady. Úıde syrdań, túzde myrzań kúı keshedi. Qala qyzy Appaqaıǵa kózi túsip, sóz salady. Qyzdy qarata almaı júrgende, úıiniń jaǵdaıy nasharlaıdy. Ájibaıdyń onymen isi bolmaıdy. Áke men bala arasynda urys bolady. Elge mazaq bolady. «Óz áıelderińdi súımeseń, qalaǵan qyzyńdy aıt, alyp beremin, malym jetedi», - dep ákesi ulyna taǵy eki áıel alyp beredi. Biraq el kezýin qoımaıdy. Úıine kelse, tórt áıeli men balalary shýlap, mazasy ketedi. Otbasynda bereke bolmaıdy. Munyń bárine kim kináli? Árıne. Ájibaı.
Muǵalim sózi: Aqyn tilimen otbasynyń bereke ketýin taýyp oqıyq. ( 428 – 429 b).
Aıyptaýshy: Ájibaı dáýren ómir súrdi, úı isine qaramady. Qys qamyn oılamady. Urlyqpen baıımyn dep qylmysty boldy. Biraq Baıboldyń arqasynda qutylyp ketti. Ol «qyzymdy teńine, ulyma súıgenin alyp beremin» degen sózinen taıdy.Uldary men qyzdaryna baı jerden quda boldy, qalyńmal aldy. Ájibaı óz ákesiniń aldyna keltirgen abyroısyzdyq pen qıanattyń bárin óz uly Qabyshtan kórdi. «Atańa ne isteseń, aldyńa sol keler» degenniń kebin kıdi. Mundaı ájibaıshyldyq urpaqtan – urpaqqa jalǵasty.
Qurmetti sot, sotqa qatysýshylar! Men, aıyptaýshy, Ájibaı is – áreketin túgel baıandaı otyryp, búkil Tasbolat urpaǵynyń buzylýyna, ómirge, bolashaqqa jeńil kózben qaraýyna, Ájibaı áıelderiniń úıinen baqyt taba almaýyna ne basqa bireýmen baqytty otbasyn qura almaýyna «kim jazyqty?» degen saýaldy qoıa otyryp, jigersiz Ájibaıdy jazyqty dep tanımyn, ony aıyptaımyn, tıisti jazasyn alýy kerek dep oılaımyn.
Qurmetti sot, men óz mindetimdi atqardym.
Muǵalim sózi: Búgingi jazalanýshy Ájibaı men áıelderine sóz kezekterin bereıik.
Jazalanýshy: Aıyptaýshynyń sózderin ótirikke shyǵara almaımyn. Biraq meniń jastyǵym men jasyqtyǵym osyndaı ómirge ákeldi. Óz isterimdi moıyndaýmen birge, sol zamanǵa qarǵys aıtyp, keıingi keler urpaǵyma meniń jolymdy tańdamasyn, bolashaqqa jańa ómirge qol sozsyn, eskiniń qurbany bolmasyn deımin.Sot qandaı sheshim qabyldasa da , men óz kinámdi kóterýge daıynmyn.
Áıelderi: Ájibaı maǵan ámeńgerlik saltymen qosyldy. Ol meni unatqan emes, meniń jasym da úlken, sonymen meniń salaqtyǵym men ıkemsizdigimdi betime basýmen boldy.Meni jany ashyǵan ene tárbıesi aıalaýdy bilmedi. Men óz basym Ájibaıǵa qosylǵanyma razy emespin, tek oılaǵanym óz tórkinimniń bedeli, abyroıy. Qazaqtyń saltyna qarǵys aıtamyn.
Jamıla. «Baı baıǵa quıady» degen sóz ras eken. Meniń jastyq dáýrenime balta shapqan besik quda bolyp otyr, qalyńmal salty qursyn demekpin.
Zylıqa men Yrysty. «Baı men baı quda bolsa, aralarynda jorǵa júrer» degendeı, biz de qalyńmal qurbany boldyq. Rastaımyz.
Muǵalim. Sóz qorǵaýshyǵa beriledi.
Qorǵaýshy. Qurmetti sot! S.Toraıǵyrovtyń «Kim jazyqty?» romanyndaǵy Ájibaıdyń is – áreketteri boıynsha aıyptaýshynyń sózinen kináli dep aıtqanyn men qorǵaýshy tarapynan qostamaımyn. Oǵan myna dálelder negiz bolady dep oılaımyn.
1-den: aıyptaýshy Ájibaıdy erke, beıpil sóıleıdi dep aıyptady. Buǵan
qarsymyn. Jáne oqýdan shyǵyp ketti, qulqy joq dedi, al romanda Ájibaı oıy júırik, jasynan zerek dep sýretteledi. Birneshe áıel alýy, súımegenine jastaı úılenýi, ol – ákesiniń Ájibaıdyń jeke basynyń quqyǵyna qol suǵýy dep dáleldeımin.
2 – den: áıelderin uryp soǵýy, balasyna ákelik meıirimmen qaramaýy, ol sol kezdegi jastardyń balasyn ata – áje baýyryna salýy desem, «áıeldi bastan» degen qazaqtyń ata salty sebepker bolyp tur dep dáleldeımin.
3 – den: sharýashylyqqa qaramaýy baılardyń qul, kúń ustaýy der edim.
4 – den: Ájibaı óz basy áıel qumar emes, qaı kezde de jastar úılený máselesin óz quqyqtary boıynsha sheshý kerek. Ol qazaqtyń salty boıynsha áke – shesheniń sózin jerge tastamady, sondyqtan úılendi. Bul jerde de ol kináli emes.
5 – den: Tasbolat urpaǵynyń buzylýyna sol kezdegi solar jasaǵan orta, dáýir, qoǵam jazyqty dep tanımyn. Qazaqtyń eski salt – dástúri jazyqty.
Qurmetti sot! Qorǵaýshy tarapynan aıtarym, osy aıtylǵan usynystarymdy ádil qaraýyńyzdy suraımyn.
Muǵalim sózi. Sottyń sheshýi boıynsha sóz halyq keńesshilerine beriledi.
Halyq keńesshileri:
Quıryǵy joq, jaly joq, qulan qaıtip kún kórer,
Aıaǵy joq, qoly joq, jylan qaıtip kún kórer.
Basshysy joq, bıi joq, elim qaıtip kún kórer, -
Asan qaıǵy aıtqandaı ol zamanda basshysy da, bıi de baılar jaǵynda boldy. Al qazaq qyzdary úshin qazylǵan or - qalyńmal edi. Ájibaı áıelderiniń ómiriniń qorlyqta ótýine bas sebepker de qoǵam, sol qoǵamda tárbıelengen Ájibaı dep bilemin. Ájibaı aırandaı uıyp turǵan ata – baba saltymyzdy buza almady. Ony buzý joly esińe de kelmedi. Sebebi, halyq áli oıanbaǵan, tek aldyńǵylar sonyń izimen júrdi. Sol sebepti men de Ájibaı, Tasbolat, Qabysh jazyqty emes, qoǵam jazyqty, - dep bilemin.
2 – halyq keńesshisi: - «Adam - qul ózin jeńip ustamaǵan» degen Sokrat.Bul iste Ájibaı áıelderi de kináli. Olar óz baqyty úshin kúrese almady. Qalyńmaldyń qurbany boldy. Olar otbasynyń tazalyǵy men berekesin kelistire bilse, Ájibaıdy jyly qabaqpen qarsy alsa, Ájibaı bul jolǵa túspes edi. Jazýshy romanda ústem taptyq kezeńdegi áıelderdiń kemshiligin kórsete bilgen. Bul iste áıelderi de jazyqty, - dep oılaımyn.
Sottyń sheshimi: - Búgin sotta «Kim jazyqty?» romanyndaǵy negizgi keıipker Ájibaıdyń isi qaralyp otyr. Árbir kýániń aıtýymen, romannyń mazmuny boıynsha Ájibaı isimen jete tanystyq.
Sot óziniń múshelerimen kelise otyryp, myna sheshimge keldi.
Romandaǵy Tasbolattyń urpaqtary: Ájibaı, Qabysh bul isterge sol óz zamandasymen salystyrǵanda jazyqty emes.
Endi,mine, zaman ózgerdi, el janardy, adam ózgerdi. Bizdiń zamanymyzben qarasaq ta Ájibaı jazyqty emes. Ony tárbıeleıtin orta bolmady. Sot Ájibaı jazyqty emes, - dep sheshti.
Muǵalim. Oqýshylar, sot sabaǵy aıaqtaldy. Turyńyzdar.Zal sottan bosatylsyn.
Sonymen, búgingi sabaq óz maqsatyna jetti. Sabaqty jınaqtaý barysynda myna suraqtarǵa jaýap bersek.
1.Roman ádebıet teorıasynyń qandaı túrimen bastalady?
2.Romanda qandaı halyq danalyǵynan qandaı maqaldar kezdesti?
3.Qandaı kirme sózderdi kezdestirdik?
4.Qandaı ádet – ǵuryptar kezdesti?
5.Jalqy esimderdi ata.
6.Ádebıet teorıasynyń qaı túri bar?
7.Zamanyna qaraı nesi? Toǵaıyna qaraı nesi?
8.Jıenge ne joq?
Úıge.1. «Adasqan ómir» poemasyn oqý.2. Tártipsiz, tárbıesiz balalardy jazalaýdyń túrleri týraly ne bilemiz? ( oıtolǵaý)
You Might Also Like
