InfoHub Logo

Hıkaıat

Súzge hanym tula boıyn zil basqandaı — eńsesin janyshqan azapty kúıden uzaqty kúnge esh serpile almaı qoıǵany. Oıy men qıaly da arqandaýly attaı — bir orynda shıyrlaı tusalyp, dińkesin qurtyp otyrǵany. Saraı ishi — jym-jyrt. Kúlli álem demin ishine tartyp, tyna qalǵandaı. Nóker qyzdary men hanymnyń kóńilin aıtqyzbaı tabatyn kútýshi saqa kelinshekterdiń syńǵyrlaǵan kúlkileri men jarqyldaǵan júzderi eken ǵoı myna atshaptyrym saraıdy shýaqqa toltyryp turatyn. Abajadaı saraı ishi, mine, tapa-tal túste kúńgirt tartyp, zilmaýyr aýa uıyp qalǵandaı.

Bunyń qabaǵyna kirbiń ilingeli kókeleri de, qyzmetshileri de taısaqtap, betine tike qaramaı, janarlaryn alyp qasha beredi. Oıyn-saýyqtan sap tıylǵan. Keıingi kúnderi, tipti kirýdi qoıdy. Esiktiń syrtynda ary-beri júrgen kezi olardyń kólbeńdegen uzyn etek jibek kóılekteriniń sýsyly qulaqqa anyq shalynýshy edi. Ol da estilmeıdi. Túgesi qaıda ketti eken? Bári de budan bir syr búgetin tárizdi...

...Úlken ordadan habar almaǵaly neshe kún? Onyń oıyn — onǵa, sanasyn — sanǵa bólip, daǵdartyp otyrǵan da osy — ordanyń únsizdigi. Ol jaqtaǵylar qandaı kúıde, ne bolyp, ne

qoıyp jatyr? Han ıesi neniń kúıin keship júr? «Iapyr-aı, osy ýaqytqa deıin han ıemnen bir derek bolsa kerek edi. Ún-túnsiz uzaq ketkeni qalaı? Álde qosyndaryn ertip, jer shetinde, qıdalasqan maıdan shebinde júr me eken? Solaı shyǵar... Altyn basy aman bolsa ıgi edi!?»

Bir aýyz jaqsy habarǵa dilgir bolyp otyrǵany-aı! Osydan ótken qıyn, sirá de joq shyǵar. Eńsesin de tiktetpeı, kóńiline de baıyz taptyrmaı dińkeletken bir kúı. Saraı kúzetindegi jasaýyldardan syr tartyp, áldene dep jaqaýratyp suraýdy hanym basyna laıyqsyz sanaıdy. Bul bilmegen jaıdy olar qaıdan bilsin?! Óziniń dármensizdigin sezdirip, syr aldyrýdan da júreksinedi. Áldekimderdiń tabasynan da jasqanatyndaı. Qaıtken kúnde de syr bildirmegeni lázim. Kútý, tek qana kútý! Odan basqa lajy da joq.

...Aıdalada kúlli álemnen bólinip-jarylyp qoıǵandaı jalǵyzsyrady.

...E-e-e, báse! Endi tapty. Kóńiliniń osynshama qulazyp, jigeriniń qum bolyp, mújilip otyrǵany — jalǵyzdyǵynan eken-aý. «Jalǵyzdyq!» Bul onyń osyǵan deıin sezinbeı júrgen nársesi me eken? Joq. Jalǵyzdyń janyna serik bolǵaly qasha-a-an! Shalǵaı jatqan elinen-jerinen uzatylyp kelgen tusta-aq janynyń eń bir tereń túkpirine uıa salyp alyp, anda-sanda kókiregin syzdatyp, bas kóterip qoıatyn. Jalǵyzdyqtan asqan azap joǵyn sonda uǵynǵan.

Ýaqyt óte kele hanymǵa laıyq qurmet pen qoshemet, bul degende shyǵarǵa jandary basqa nóker qyzdarynyń áspetteýi, eń bastysy, han ıesiniń erekshe iltıpaty men búgingi saltanaty ony kómeskilendirip jibergendeı edi. Jańa shaharǵa kóshkeli tipti umytqandaı bolatyn. Búgin ózin qapysyz qaıta izdep tapqanyn qaramaısyń ba? Jalǵyzdyǵy burynǵydan da qatty bata túskendeı.

...Osydan birneshe kún buryn úlken ordadan shapqynshy kelip, el shetine jaý tıgenin, hannyń qosyndardy bastap, shuǵyl attanyp ketkenin, qysyltaıańda kishi hanymǵa jolyǵýǵa mursaty bolmaǵanyn habarlaǵan. Han ıesi attanarynda bunyń jaıyn aıtyp, tapsyryp ketse kerek, sodan beri shahar bıik dýalmen qorshalyp, aınaldyra or qazylyp, qorǵanys úshin qarbalas, qym-ǵýyt tirlik bastalyp ketken.

Terezeden syrtqa telmirip qaraı-qaraı kózi talyp, silesi qatqan shaqta tósegine baryp qısaıǵan. Kózi ilinip bara jatyr eken, áldebir shýdan, úzdiksiz dúrsilden shoshyp oıanǵany. «Qalyń nópir at oınatyp, qalaǵa basyp kirgennen qudaıym saqtaǵaı! Bul neǵylǵan shý, ne degen tarsyl?» Qatty shoshynǵan ol yzy-qyzy shýdan tunǵan qulaǵyn eki alaqanymen basa qoıdy. Alaıda tolastar emes. Sóıtse, shýlaǵan óz qulaǵy da, dúrsil — keýdesinen shyǵyp keterdeı, atqaqtaı tepken óz júreginiń soǵysy eken. «Qoryqqanǵa — qos kórinedi» degen osy da. «Bısmılláhı» — dep úsh qaıtalap, biletin duǵalaryn oqyp, sýyldaǵan kóńilin áreń toqtatqany.

Beıýaqytta myzǵyǵanyna ókinip, túregelip, boıyn túzep otyrdy. Meńireý tynyshtyq.

Esik aqyryn qaǵylǵandaı. Janaryn jerden kóterip qaraǵanda qartań aspazshysy sybdyrsyz kirip, keshki asty qoıyp, murty buzylmastan sýyp qalǵan tústikti alyp, ıilgen boıy artymen sheginshekteı, lypyp shyǵyp bara jatqanyn kórdi.

Ol meń-zeń halden áli aıyǵa almaı otyr. «Bul, sirá da, maǵan kelgen jaza ma eken? Jeke shaharda, altyndy saraıda kórgen tústeı ótkizgen az ýaqyt hanymdyq dáýreniniń óteýin qaıtarar mezgildiń osylaısha tym tez jetkeni me? Shamasy, so laı shyǵar...»

Osylaısha oılaýy muń eken, burq etip burshaqtaı tógilgen kóz jasy júzin jýyp ketti. Móldir tamshylar jumyr ıegine qaraı birin-biri asyǵys qýalaı syrǵanap jatyr, syrǵanap jatyr. Ol solqyldap, biraz jylap alǵan soń boıynyń jeńildenip qalǵanyn sezdi. Kún uzaqqa keýdesin býyp turǵan tylsym kúsh kóz jasymen shaıylyp ketkendeı. Tynysy da keńeıip qalǵandaı.

«Qoı, beıýaqytta jylap, jaman yrym bastamaıyn», — dep, — ózinen-ózi kóńiliniń bosaǵanyna jaısyzdanyp, qamqa beshpentiniń ishki qaltasynan torǵyn qol oramal alyp, kózin, jas jýǵan betin súrtti. Ornynan baıaý turyp, siresip qalǵan aıaqtaryn jazyp, tórdegi aınaǵa qaraı qadam basty. Kópten aınaǵa da qaramapty-aý. Appaq júzi — qan-sólsiz bozǵylt, qup-qý. Qıyǵy túzý, jáýdireı qaraǵan aıaly úlken qara kóziniń tuńǵıyǵyna shúpildep muń tuna qalǵandaı tunjyr, kóz aldy kógiljim tartqan. Qıǵashtaı serpilgen, arasy alshaqtaý kerme qasy jazyń mańdaıyna erekshe kórik berip turǵandaı. Qyr murny, albyraı pisken shıedeı burtıǵan tompaq, erni, jup-jumyr balǵyn ıegi, aqqýdaı ıilgen ashań moıny men úlbiregen tamaǵy búgin kóńiline esh qýanysh quımady. «Baqqa bitken kórik pe, talaısyzǵa bitken kórik pe?» Osyny oılaǵanda alqymyna taǵy óksik tyǵylǵandaı. Bosaı bastaǵan kóńilin bekitý úshin ózin-ózi kúshtep, aına aldynan kilt burylyp, keń bólmeniń ishin kezip ketti. Boıyn tik, basyn shalqaq ustaǵan qalpy tap bir buryshtan buryshqa júrip shyǵýdy murat tutqandaı-aq, adymdaıdy. Jibek kóılektiń jelbirshekti etegi jer syzyp, beıne aýada qalqyp bara jatqandaı. Tal shybyqtaı beli buralǵan, qulyn músindi erekshe turpatty bul balǵyn jas kelinshek — keń baıtaq İbir-Sibir ólkesin bıleýshi Kóshim hannyń kishi hanymy edi. Bir búıirden jaý tıip, el irgesi shaıqalyp turǵan shaq. Súzgeniń janyna tynshý bermeı, kúndiz kúlkisinen, túnde uıqysynan aıyrǵan kep — osy edi. «Túbi qaıyr bolǵaı! Han ıem aman bolsa etti».

Súzge qanshama jaqsylyq oılaıyn dese de — aldy kúńgirt. Erteńin anyq elestete almaıdy. Sodan da bol ar, sanasy alǵa qarap emes, ótken kúnderdiń kóńilde qalǵan ystyq shoǵyn qaýzaı berýge peıil.

«...Osy saraıdy han ıesi ózine arnap saldyryp edi. Tek, Táńiri osynyń ıgiligin uzaǵynan kórýge jazǵaı», — dep tileıdi.

«Asaýdy aýyzdyqtaıtyn — buǵalyq, alysty aǵaıyndastyratyn — qudalyq» degendeı, ejelgi dala salty boıynsha Kóshim han Saryarqanyń aıtýly aqsúıegi, jeti atasynan bermen qolynan bıligi úzilmegen sultandarynyń biri Súıindiktiń kishi qyzy — Súzge sultanymdy aıttyryp alǵan-dy. Árıne, han áýletine qyz berý de, qyz alý da — qurmet. Ol kezde kóńilin ári úreı, ári qobaljý bılegen bul esh nárseniń baıybyna da bara almaǵan. Qyzǵa áke úıinen abyroıymen uzatylyp ketý murat bolǵanymen, qaıda, kimge bara jatqanyn da jete uǵynbaǵandaı. Han ıesiniń júzin nekesi qıylǵannan keıin kórdi. Onda da kóp ýaqytqa deıin betine týra qaraýǵa dáti jetpeıtin edi. Buǵan bir sát mereılene kóz tastar qos janary ǵana kóńiline jylylyq quıyp, kórer jaqsylyǵynan úmit úzdirmeıtin.

Esil boıyndaǵy en dalany erkin jaılaǵan, myńdap jylqy aıdaǵan ataqty baıǵa basqalardan áli de ıyq asyrý úshin İbir-Sibir jurtynyń hanyna qaıyn jurt bolý qandaı mereıli bolsa, ulanǵaıyr uly dalaǵa arqa súıeý úshin hanǵa da bul týysqandyq sonshalyqty utymdy bolǵan sekildi. Uzatylýyn da jedeldetip jibergendeı. Qymbat jasaý-jabdyǵyn birneshe túıege artyp, el-jurty yrǵaltyp-jyrǵaltyp, uzatyp salǵan. Onyń astarynda qandaı syr jatqanyn Súzge han ordasyna ábden úırenip, bıliktiń tátti, kúndestiktiń ashshy dámin tatqanda baryp uqqandaı.

Jaz jaılaýda, kúz kúzdeýde keń saharada jelmen jarysyp, sáıgúlik ústinde ósken bula boıjetkenge han saraıy ish pystyratyndaı tymyryq kóringen. Kóshpeı-qonbaı, qysy-jazy tam úıde otyrady eken. Hannyń ordadaǵy ózge jamaǵattarymen tonnyń ishki baýyndaı ámpeı-jámpeı úılesip kete almasyn basynda-aq ishi sezdi. Han ordasynyń buǵan beımálim qyryq qatparly qıturqy yǵy men jyǵy kóp-aq eken. Onyń baıybyna baryp, qyryn-syryn uǵamyn degenshe tutas bir ǵumyr kerek shyǵar. Minshil kóz de kóp. Ár qadamy — baǵýly, árbir sózi — ańdýly. Sál ábes qylyǵyn san-saqqa júgirter sóz de kóp. Jastyq ańǵaldyqpen jalt etip, bireýge jyly shyraımen qaraǵanyna deıin tasada qalmaq emes eken. Óńi áldeqaıda ózgertilip, aldynan shyǵyp otyrǵany. Attap bassa, syn kóz munyń tek jańsaq qadamyn ańdyp, betine basýǵa ázir. Ordadaǵylardyń osy pıǵylyn sezgende: «O, Táńirim, meni abyroısyzdyqtan, betime shirkeý bolar áldebir óreskeldikten, ámse, han ıemniń atyna kir keltirer jamanattan óziń saqtaǵaısyń», — dep, jebeýshi ıesine jalbarynýmen boldy. Áli de jalbarynyp keledi.

Kóp áıeldiń biri bolǵannyń kúni qurysyn deıdi keıde. Olaı dese de, elindegi sultandardyń da tórt áıelden kem alǵandary bar ma? Myna han ordasynda musylmandyq tipti qatty saqtalady eken.

Han Súzgeni nekeli alty jamaǵatynyń ústine alǵan. Hanymdary kileń sulý — qazaq, noǵaı, qalmaq, ózbek, hanty, bashqurt qyzdarynan edi. Olar handy bir-birinen qatty qyzǵanyp, ózara dúrdaraz bolatyn. Súzgeniń elinde ájeleri aıtatyn «Aýyl ıti qansha ala bolsa da, bóri kórgende birigip ketedi» — degen maqal bar-dy. Sonyń kebi kelgendeı. Súzge túsken soń olardyń bastary birigip, jarasa qaldy. Bári jabyla handy kishi hanymnan qyzǵanatyn boldy. Bul ulysta áıeldiń júzin ashyp júrýi — óreskel ádepsizdik eken. Elinde ondaı daǵdyǵa úırenbegen basy jańylysa bergen... Áýelgi qıyndyń osy boldy.

Kóshim han dinine berik — taqýa edi. Han ordasy ornyqqan Esker qalasyna Samarqan, Buharadan sheberler aldyryp, meshit saldyryp, múftı shaqyrtypty. Meshitte bes ýaq namaz oqylyp, ýaǵyz aıtylady eken. Juma kúni han barlyq jamaǵattarymen qudaı úıine kirip, uzaq minájat etetin kórinedi. Basqa kúnderi Súzgege úıden attap shyǵý joq. Atqa minip júrip-turmaq túgili bóten adammen sóılespeısiń... Sóılespek túgili eshkimdi kórmeısiń de. Syrtqa shyqqanda hanymdar — paranjy, úıde — betterin jaýlyqpen jaýyp, júzderin tómen salyp otyrǵany. Súzge alǵashynda osyǵan kóndige almaǵan.

Er jetken, erteńgi han taǵyna muragerlikke laıyq álekedeı jalanǵan uldary bar úlken hanymdar — han aldynda qashanda yqpalǵa ıe kórinedi. Balalaryna arqalanǵan olar búkil ordaǵa óktemdik júrgizip, aıbyndaryn asyryp otyrǵandaı. Súzgege keıde, tipti hannyń ózi munyń otaýyna syrt kózden ımene kiretindeı kórinetin. Han ıeniń yqylasy men saltanatyn osy kúnge deıin ózderi ıemdenip, emin-erkin bılep-tóstep qalǵan qaqsal hanymdardyń kishi hanymdy basynan yqtyryp, tuqyrtyp almaq nıetteri anyq baıqalatyn. Ońtaıy kelse, han ekeýiniń arasyna jik salyp, hannyń kóńilin sýytyp, buny kóp qarashanyń birine aınaldyryp jiberý de kókeılerinde joq emes-ti. Qarasha da bir, esiktegi kúń de bir... Osyny oılaǵanda «Jaratýshy ıem, óziń jar bola gór» dep, Táńirden medet tileýden basqa amaly qalmaıtyn.

...Osynyń bárin birde uǵynyp, birde uǵyna almaı basy dal bop júrgen kezinde, buǵan orda tabaldyryǵyn attap hanym bolyp túsken kúninen qyzmetshilikke kelgen mosqal áıel ashyp aıtpasa da, tuspalmen, ısharamen uǵyndyratyn. Jastyq albyrttyqpen shoq basýdan saqtandyratyn. Bir aımaqty tutas bılegen qaharly hanǵa laıyq hanym bolýdyń, úlken hanymdarmen til tabysa bilýdiń qyr-syryn uǵyndyratyn. Til tabysa almasa, óziniń sory. Ol ózi qarshadaı qyz kúninde qypshań dalasynda bir jaýgershilikte qolǵa túsip, han ordasyna ákelingen kórinedi. Sodan qyzmetshilikke qaldyrylyp, hannyń saraı kútýshisi mindetin atqaryp kelgen. Súzge kelgen kúnnen buǵan peıiliniń túskeni. Áldebir jamaǵaıynyndaı ish tartyp, jabyqqanda janynan tabylyp, shashynan sıpap, aıalap baǵatyn. Sonda artynda qalǵan el-jurty, anasy esine túsip, onyń keýdesine basyn qoıyp, egilip turyp jylap alýshy edi. Keıýana keıde: «Eı, beıkúná jan, endigi kúniń ne bolar eken?» — degendeı, buǵan eljiregeni belgisiz, músirkegeni belgisiz ekiushtylaý jymıyspen únsiz qarap qalatyn.

Han ordasyndaǵy óz orny úshin ózi shıraq qam-qaraket jasamasa, kóp kúndesteriniń qurǵan zymıan toryna shyrmalaryn áıeldik áldebir qupıa tylsym túısikpen sezip bilgendeı. Kókireginde namys oty mazdap, ár túrli oıǵa jeteleıtin. Hannyń keler árbir kúnin taǵatsyzdana kútetin boldy. Keıde han da munyń tózimin tozdyryp, úziler shegine jetkenshe at izin salmaı ketetin. Qaıtkende de, ol han ıesiniń ózine degen ystyq peıiline shek keltirgen emes. Meıli, asa sırekteý bolsa da, osy bir egde jannyń buǵan meıirlene qaraıtyn shaqtary bar. Sol sátte onyń janarynda tek ózine ǵana arnalǵandaı qasterli qımas sezim jatatyndaı. Adamnyń kózi men shynaıy sezimi aldamaq emes. Súzge ony sezbeıdi emes. Kóńiline sol demeý. Munyń ýyljyǵan jastyǵy men balǵyn kórkin kóre almaǵan kep kúndestiń taratatyn qańqý sózderinen han ıesiniń baýyryna tyǵylyp alyp, qorǵanǵysy keletin...

Birde hannyń ruqsatymen, ordadaǵy ishqusalyqtan kóńil sergitý úshin, nóker qyzdarymen shahar syrtyna shyǵyp, boı jazyp qaıtqany bar. Syrtqa shyǵysymen saf aýada kókiregi ashylyp, boıy shırap sala berdi. Erkindikke ne jetsin?! Kóńili qustaı qalyqtap, ushýǵa talpynady. Átteń, qanaty joq. Ózi ósken saıyn dalasyn eske salatyn keń jazıra, sýly, nýly alqap kózine ystyq kórinip, kóńili súıindi. Sol kúni armansyz-aq seıil quryp edi. Atpen orman, toǵaı aralady. Kerimsal samalǵa betin tóseı, Ertisti boılap kememen júzdi.

Shymyrlap astynan qaınap shyqqandaı shym-shym maıda tolqyndary jaǵalaýdy urǵan, aǵysy bilinbeıtin, jalpaǵynan jaıylǵan mol sýly Ertisti kórip, baladaı shattandy. Ózi jaǵasynda asyr salǵan Esilin esine aldy. Kishi hanymnyń kóńilin qımaı, kemeshi shal birtalaı jerge aparyp, uzaǵyraq qydyrtty. Kórikti jer kóńilge jelik berip, ár qıly oı salady eken. Adam sondaıda neni ańsamaıdy deısiz?! Súzgeniń de alyp ushqan qıal qusy san tarapqa samǵaıdy.

Ózen arnasynyń kilt burylǵan bir oramynda jaǵalaýdan kósh jerdegi bıik shoqyny kózi shalǵan. Sonda, shirkin, ana shoqynyń baýraıynda turar ma edi?! Bul bir — kók maısa, jasyl shalǵyndy taý bókteri men ózen aralyǵyndaǵy jumaqtaı jer eken. Shoqyǵa shyǵyp alyp, atqan tańnyń araıly shapaǵy men batqan kúnniń qyzyl jalqynynyń Ertis sýymen astasqandaǵy erekshe reńine qarap otyrǵanǵa jeter ne bar eken dep tamsanǵan. Sondaı kún bolar ma edi, shirkin, dep qıaldaǵan. Jotaǵa arqasyn tireı, esilgen Ertiske qaraı sozyla salynǵan saraıym bolsashy dep armandaǵan...

Ol, tipti, erekshe sán-saltanat qurýǵa elikken emes edi. Bul óńirdiń jurty aqyry kóship-qonbaı bir jerde — tam úıde otyrady eken, endeshe, meniń de ózimniń jeke turaǵym bolsa ǵoı dep, jastyq albyrttyqpen qıalyna erik bergen. Ol qıal ózimen-ózi bolar erkindikti ańsaǵannan týyp edi. Eshkimge jaltaqtamaı, úlken hanymdardan da, bógde kózderden de qysylyp-qymtyrylmaı, jaırańdap júretin ońashalyqty qalaǵan. Sol kúngi seıilden osyndaı oı túıip qaıtyp edi.

Seıilden ol kózi nur jaınap, óńi bal-bul janyp, kórkine erekshe kórik qosylǵandaı qulpyryp, qanattanyp oraldy. Osyndaı jaqsylyqty kórýge jazǵan Táńirine, qydyrýǵa mursat bergen han ıesine — myń alǵys.

Keshkisin han ıesi serýen qalaı ótti eken degendeı betine uzaǵyraq qarap qalǵan sátinde kúndizgi óz oılarynan ózi qysylyp, basyn tómen ıip, eki qolyn qaıda qoıaryn bilmeı sasqalaqtaǵan. Dalaǵa shyǵyp boı jazǵany hanymǵa sonshalyqty áser etkenin onsyz da bal-bul janǵan júzinen kórip otyrǵan suńǵyla jan onyń baıyz tappaǵan eki qolyn alaqanyna salyp, aıalaı sıpap ótti. Qýanyshtan, baqyttan basy aınalǵandaı bolǵan ol kórgenderin ádibin jatqyzyp aıtyp ta bere almaǵan...

...Ertis boılap júrgen kúni kókiregine túıip qaıtqan oıyn oraıly sátinde han ıesine báribir bildirmekke kóp tolǵandy. Qalaı aıtpaq? Han ıesi qalaı qabyldar eken? Ordadaǵylar aıqaı-shý kótereri haq. Ony tipti oılamasqa bekindi. Han oń qabaq tanytyp jatsa, ony kórer. Qabyl almasa, ne shara?! Kóńilge alǵanyn qalaıda aıtýǵa bekindi. Dalanyń erkin ósken erke arýy tuz maraly sekildi erkindikti ańsaıtynyn sezinbese, onyń nesi han?.. Handa qyryq kisiniń aqyly bolady degeni qaıda?..

Hanmen bir ońasha qalǵan sátinde, kóńil aýanyn ańdap, Par batyldyǵyn jıyp, daýsynda diril aralas, qobaljı sóz bastady. Basynda ár nárseni bir aıtyp, abdyrap, berekesi qashty. Sál tynystap alyp, ary qaraı aıtsam ba, aıtpasam bı degendeı kóziniń qıyǵymen barlaı qaraǵanda han ıesiniń júzinen ashý taby bilinbegen soń qysylýdan arylyp, shırap, qaıta nazdanyp erkelegen raıda aıtaryn erkin jetkizip edi.

Sál únsizdikten keıin han ıesi ádetinshe bunyń jup-jumyr balǵyn ıegin kóterip, kózine tike qarap edi, bul júzi shydamaı nazaryn tómen saldy. Aıtaryn ashyp aıtyp aldy, endi ne bolsa da meıli. «Bas kespek bolsa da, til kespek joq». Alaıda han ıesi ony aıalaı ıyǵyna qolyn tıgizip:

Qalaýyń bolsyn! — degeni, jyp-jyly únmen. Bul janaryn jerden kóterip qaraǵan, qatal jannyń susty júzinen ózine ǵana qanyq anda-sanda qylań beretin mereıli shýaq pen jup-jumsaq nur tógilip turǵandaı kórindi. Óziniń de júregi shymyrlap osy bir kópti kórgen, kókiregi izgi egde janǵa han dep emes, jarym dep qurmet pen rızashylyqqa toly janarymen rıasyz jalt ete qaraǵanyn onyń qyraǵy kózi kórmeı qalǵan joq... «Sizdi Táńiri jarylqasyn!»...

Súzgeniń qalaýy qaıtarylmady. Han bir jazda-aq búkil ulystan ustalar men sheberlerdi, tas qalaýshylar men qalyptaýshylardy aldyryp, Ertistiń bir ıinine Súzgege arnap saraı-qamal saldyryp berdi. Óziniń jasaý-jabdyǵymen, ózine laıyq qońsysy bar, qosyny bar, kútýshileri men nóker qyzdary bar sol saraıǵa kóshirip kirgizdi. Qamaldyń kúzetine jasaq bólip, onyń basyna óziniń jastaıynan ot pen sýdan birge ótken, uzaq ýaqyttan bergi senimdi serigi, kópti kórgen egde sarbazdy qoıdy. Jelkendi keme jasatyp, jıyrma eskekshi otyrǵyzdy. Minýine tańdaýly tulparlary men atbegin berdi.

Han ıesi Súzgeniń bar qalaýyn oryndaýynda ózindik qupıa laý syr da joq emes-ti. Ol Súzgeniń boıynan ajar-kórikten basqa názik qaırat baryn tanyǵan. Namys otyn ańǵarǵan. Namysshyl janda opa bar. Basqa hanymdar balalaryna arqalanyp hannyń ózine ses kórseter shaq týsa, Súzge alańsyz tek han ıesiniń jaıyn jasaryn arydan boljap bilgendeı. Ári qyzdaryn hanymǵa laıyq saltanatta ustaý arqyly onyń artyndaǵy baıtaq, aıbyndy eline, Saryarqanyń bar aqsúıek sultandaryna peıiliniń túzýligin tanytý da bar edi.

Kishi hanymnyń saraıynyń dańqy Taǵyl, Tara, Ertis, Tobyl, Obdarıa ózenderiniń arasyn keń jaılaǵan ólkege tez tarady. Ulystyń ár shetinen Súzgege qyzmetke kelgisi keletinder kóbeıdi. İbir-Sibir handyǵy kóptegen taıpalardyń basyn quraıtyn. Ár taıpa ár tilde sóıleıtin. Súzgeniń saraıyn árqaısysy óz tilinde atady. Súzge qamal, Súzgin, Súzge — tura, Iaýly-tura. Sonyń bárinde kishi hanymǵa degen yqylas-qurmetteri jatýshy edi. Sol shahar halqy, mine, neshe kún, neshe tún jattan qorǵaný úshin bekinis jasaýda. Hanymnyń basyna tóngen qaýipke munymen birge qabyrǵalary qaıysýda...

Osyny oılaǵanda álginde demdegen kóńili buzylyp, kúdik pen kúmán qaıta oraldy. Úlken ordadan shet otyraıyn degeni, álde astamshylyq bolǵany ma? Allanyń bergenine qanaǵat tutpaı, asylyq keltirgeni me? «Astafıralla, astafıralla, astafıralla! Astamshylyǵym bolsa, kúnáhar pendeńdi, Táńiri, óziń keshe gór! Óz ulylyǵyńa syıyndym».

Súzge bar zeıinin tiktep, kóńiliniń túkpir-túkpirin aqtaryp, álgi oıyn teriske shyǵararlyq dáıek izdedi. Aqyry tapqandaı, jiptiń ushtyǵyn qoldan shyǵaryp almaıyn degendeı aqyryn, saýmaldaı tarqata berdi...

...Áýelde, elden erek sán-saltanatymdy asyraıyn, úlken hanymdarmen baq talastyraıyn demep edi ǵoı. Bul túsken kúnnen-aq onyń jastyǵyn, hannyń buǵan yqylasy aýǵanyn, ajar-kórkin qyzǵanǵandardyń basqan izin ańdyǵan timiski kózderi men sypsyń qaqqan qańqý sózderinen shalǵaı otyrsam degen nıetten ǵana týyp edi ǵoı. Bar bolǵany, úlken hanymdardyń aıbynynan jasqanyp, ońashalyqty qalaǵany. Ieligindegi alaqandaı qamalǵa bógde kózder qadalmas, jat sózder taralmas degeni. Áıtse de, kóńil túkpirindegi eń qasterli tilegi — han ıesimen sırekteý bolsa da ońasha qalatyn sátterin áýes kózden tasada qupıa ustaǵysy kelmep pe edi?!

...Jastyq óziniń degenin istetpeı qoıǵan ba? Óz saraıyna kóshken soń Súzge ony jutyndyryp jasandyrýǵa qulshyna kiristi. Hannyń óziniń qyzmetine bekitken bas sarbazy arqyly ulystardan nebir bulǵyn, sýsar, qara túlki sıaqty baǵaly ań terilerin, Buharadan keletin kerýennen asyl tekti mata, qymbat jıhazdardy erekshe suryppen tańdap aldyrtty. Óz basynyń sánin bylaı qoıǵanda, nókerleri men qyzmetshilerine deıin úlde men búldege orap, saraıǵa laıyq izetke, ıbaly júris-turysqa, synyń minez, qapysyz qyzmetke den qoıǵyzdy. Úlken hanym burynǵy qamqor kóńildi kútýshisin alyp qalyp, jastaý bireýin jibergen. Otaýynyń esigin kúzetýdi osyǵan tapsyrǵandaı. Súzge onyń úlken ordanyń «Mundaǵy kózi, qulaǵy» ekenin zerek zerdemen sezip bildi. «Meıli, esigimdi kúzetse, kúzetsin!» Ol qaıta burynǵydan shıraı tústi.

Kishi hanym saraıy áp sátte-aq jutynyp shyǵa keldi. İshi kirse, shyqqysyz. Ár jıhaz óz ornyn taýyp, bir-birimen jarasymdy úılesken. Úlken ordadaǵy as ta tók mol baılyq pen asqan saltanattyń aýyr salmaǵynan qaıysqan tákappar menmendigi joq, qaıta jastyqtyń ózgeshe jupar lebi esetindeı jeńildik bar. Súzge ózi sabyr taýyp, baıypty hanymdyq keıipke kóshken. Saraı bıligi ózinde.

Ár jerdegi shaǵyn haýyzdar áýege sý monshaq búrkip, bıleı jónelgende aspannan kúmis teńge jaýǵandaı, jaqut tamshylar kún sáýlesine oınap, alýan túste qulpyryp, jamyraı qulap jatar edi. Syldyr qaǵyp, quldyrańdaı aqqan bulaq ta uıyqtaǵan kóńildi túrtkilep, qytyqshyl áýez qosqandaı. Tyńdaýdan adam jalyqpas.

Súzge aınalasyna kil óndirdeı órender men jas bıshi qyzdardy jınady. Saraıǵa jastyqqa ton sıpat pen kórik qosqan da osylar. Han ıesi ulan-baıtaq ulystaǵy, odan qaldy ordadaǵy taýsylmas teketiresten qajyp kelgende hor qyzyndaı óńsheń qylań urǵan bıshiler myń buralyp, bir ýaq kóńilin sergitip, jas tánniń sulýlyǵy men jarasymdy qylyqtaryna eliktirip, ushan-teńiz lázzatqa kenelter edi.

Súzge han túsetin otaýyna eshkimdi qıa bastyrmady, pende balasy túgil shybyn ushyrmaı, áýes kózden jasyryn ustady. Onyń boıyna tabıǵattyń ózi bergen qasıeti shyǵar, otaýyna qus uıasyndaı jylylyq daryta bildi.

Han ıesi bunyń saraıynda az-kem aıaldasa da toıattaǵan qyrandaı dúr silkinip, qanattanyp,qur attaı qýnaq attanatynyn áıeldik zerek kóńilmen aldyn ala topshylaı bilgendeı. Han ıesine jasaǵan aıryqsha kútimi men qurmeti olardyń arasyn burynǵydan da jaqyndastyra túskendeı. Bul tarapta óziniń qatelespegenin han da baǵamdady. Súzgeniń saraıyna han ıesi zaıyptyq mindetin óteý úshin ǵana emes, qaıta bul jalǵandaǵy teńdessiz jan shýaǵym osynda eken ǵoı degendeı, bar ynty-shyntymen japyraqtaı janyna saıa, kóńiline demeý, kókiregine jubanysh izdep, ańsary aýyp keletindeı. Hannyń at izin salýy jıiledi... Súzgeniń kúnnen kúnge júzi ashylyp, ajary tolysyp, naǵyz hanymdyq turpaty aıshyqtala túskendeı.

Súzgeniń túrlenip túleýi saraıynyń da kórkeıýine ulasty. Saraıy — qamalǵa, qamaly — shaharǵa aınaldy. Shaǵyn shahar óz tirshiligimen qyzyqty kún keship jatty. Úlken ordadaǵy qańqý sózder bunyń saraıyna jete bermeıtin. Jetse de, bálkim, jeti qulash dýaldan óte almaı, aıdalaǵa laǵyp ketetin shyǵar. Aragidik dýal asyp kelgenderi bolsa, Súzge ony qulaǵyna da ilmeıtin. Burynǵy qorǵanshaqtyǵynan arylyp, qysylyp-qymtyrylmaı, óz patsha kóńiliniń jeteginde emin-erkin kún keship kelip edi. Kóńili qalasa bir ýaq shahar syrtyna shyǵyp, nókerlerimen Ertis boılap, kememen qydyrady. Atpen orman-toǵaı aralaıdy. Tabıǵatty tamashalaıdy. Qaraǵaıdan qaraǵaıǵa sekirgen quıryǵy kúltelengen, qulaq ushy qyzyl jalqyn kip-kishkentaı súr jándik — tıinniń qylyǵyn qyzyqtaǵandy unatady. Tıinmen talasa, qaraǵaı jańǵaǵyn jınaıdy... Súzgeniń ózgege uqsamaıtyn ózindik qyzyǵy bar edi...

...Endi ǵoı, kóńiline kúdik shaýyp otyrǵany. Buǵan deıin durys sanap kelgendegisi burysqa shyqqany ma? «Úlken ordadan syrttap ketkenim kúpirshilik boldy ma eken?» — degen oıǵa shıyrlap kelip, tirele beredi.

Jalma-jan jan-jaǵyn qarmanyp, kóńiline súıeý, dátke qýat bolarlyqtaı taǵy da senimdi dáıek izdeıtindeı. Biraq oıy tıanaq tappaıdy... Aqyry tapqandaı. Neǵyp esine kelmegen? Osynaý jaryq dúnıedegi jalǵyz súıenishi — han ıesi bar emes pe? Alysta júrse de, kóńiline medet. Han ıesi buny umytpaq emes. Tek, elge kelgen shyrǵalańnan shyǵa almaı júrgen ǵoı...

Ol ornynan shıraq turyp, jaınamazyn jaıyp, qubylaǵa qarap tizerleı otyra qalyp, búgindikke neshinshi ret ekeni esinde joq, jaratqanǵa jalbarynýyn bastady. Eldiń-jerdiń ıesi, panasy — hannyń bas amandyǵyn tilep, duǵa oqydy. Úlken ordanyń shaıqalmaýyn tiledi. Úlken hanymdardyń ózine jasaǵan ozbyrlyqtary kóz jasymen jýylyp-shaıylyp ketkendeı kóńilinde qazir esh jábir joq. Jasaǵan ıeden olarǵa raqymshylyq surady. Óz kókiregindegi kúndestiktiń otyn óshirip, tuńǵysh ret hannyń barsha jamaǵat-juraǵattarynyń, bala-shaǵasynyń tileýin tiledi. Kimniń isi aq, kimniń isi qara, onyń aq-qarasyn jasaǵan ıe ózi ajyrata jatar. Táńiriniń árkimge laıyq buıyrǵan úkimi bar shyǵar. Onyń tezinen eshkim qutylmaq emes... Ol óziniń jibergen pendeshilikteri, astamshylyǵy, kóńiline kúpirlik engen kezderi bolsa, haq taǵaladan jarylqaý tilep, uzaq minájat etti...

Osydan keıin boıynyń jeńildegenin sezip, otyrǵan ornynan turyp, tósegine qısaıǵan.

Tań aldynda tús kóripti. Baıaǵyda seıilge shyqqandaǵy kóz ushynda armandaı buldyraǵan shoqysynyń bıiginde júr eken deıdi. Aı tolǵan shaq kórinedi. Shartabaqtaı tolyqsyp dál tóbede, qol sozym jerde turǵandaı-aq. Aıdyń kúmis sáýlesi tógilgen tóńirek sútteı aq nurǵa malynyp turǵandaı. Aı astynda aǵarańdap appaq arlan ushyrasady. Bunyń aldyna kelip, alysyraq shoqıyp otyryp, uzaq qaraıdy. Kózi — týra adamnyń kózindeı. Buryn bir jerden kórgen eles sıaqty. Súzge qorqýdyń ornyna, jaqyndaǵysy keledi. Sol eki arada, qaıdan tap bolǵany belgisiz, qap-qara kókjal bóri buǵan týra umtylǵany. Sonda arlan atylyp kelip, álgi tajalmen tistese ketkeni. Yryldasyp, yrsyldasyp, alysyp júr. Biri qashyp, biri qýyp, aq pen qara aıqasqan alapat shaıqas bastalady.

Súzge olardy úsh kún, úsh tún aıqasqan eken deıdi. Ábden álsirep qansyraǵan shaqta jan dármenmen aq; arlannyń azýy kókjaldyń alqymyna qadalyp, silkigende sozalańdaı baryp, onyń óli denesi sylq qulaıdy. Qany sýdaı aqqan aq arlan da shoınańdaı basyp kózden ǵaıyp bolady. «E-e-e, jaqsy ıt ólimtigin kórsetpeıdi» — deýshi edi. Mynaý da sonyń kebin tanytyp barady ǵoı dep oılaıdy. Álginde ǵana tóbede turǵan aı sary jez tabaqtaı balqyp, odan shoqtaı qyzaryp, ózgeshe batyp barady eken. Sol ýaqytta Súzgeniń ústine sup-sýyq áldene qulap túskendeı. Tajaldyń jansyz denesi basyp qalǵan eken dep, shyńǵyra shoshyp oıanǵanda, óńi-túsi ekenin aıyra almaı, júregi attaı týlap, ózine-ózi kele almady. Kókireginde sup-sýyq áldene áli de jatqandaı. Sıpalap edi — bas jaǵynda jarda ilýli turǵan han ıesiniń qynaptaǵy altyn sapty almas qanjary tósinde jatyr. Ózi qara terge túsip, alqynyp qalypty. Shamasy kórgen túsiniń ishinde ózi birge júrgendeı, dóńbekship shyqsa kerek. İlýli turǵan qanjarǵa sonda óziniń qoly tıip ketken-aý shamasy.

Álgindeginiń bári túsi ekenin anyq bilse-daǵy kepke deıin onyń áserinen aıyǵa almady. Erteńgisin egde áıelderdiń birine aıtyp, jorytýǵa kóńili daýalamady. Jaısyz áńgime estip qalýdan qoryqqan. «Itti jeti qazynanyń biri» deýshi edi ǵoı. Alapat aıqasta aq arlannyń jeńgenin, áıteýir, jaqsylyqqa jorydy. «Iá, jaratqan ıem, kórgen túsim jamanshylyqqa kóriner bolsa, odan óz ulylyǵyńa syıyndym».

Aqyryn esik qaǵylǵandaı. Esik kúzetindegi áıel bas sardardyń saraıǵa kelip turǵanyn aıtty. Bir jaqsylyq estıtindeı júregi órekpı soǵyp, qýana ornynan shıraq túregeldi.

Qonaqjaıda kúte tursyn, — dep ózi ústi-basyn túzep, jaýlyǵyn durystady. Boıyn ábden tártipke keltirip, sergek basyp, otaýynan shyqty. Qonaqjaıdyń búıirindegi esiginen kirip, jibek shymyldyq artyndaǵy jumsaq oryntaǵyna kelip, tize búkti. Úlbiregen perdeden sardardyń óńi anyq kórinip tur: júzi qaraýytyp qara qoshqyl tartqan, qabaǵy qatý; burynǵysynan áldeqaıda qartaıyp ketkendeı, tipti boıy da shóge túskendeı. Hanym sardardyń túrine qarap, ne aıtpaǵyn boljaı almady. Biraq áldeqandaı jaısyzdyqty sezgendeı.

Odan ári otyra berýge dáti jetpeı, tamaǵyn kenep óziniń osynda ekenin bildirdi.

Bas sardar ornynan turyp, shymyldyq tusyna kelip, tizerleı otyryp, basyn ıip hanymǵa tájim ısharasyn jasady.

Alla jar bolsyn, hanym, sizge!

Armysyz, myrza!

Hanym, beıýaqytta mazańyzdy alǵanyma ǵafý ótinemin. Han ordasynan jaısyz habar aldyq, — dep, sál bógelińkiredi. Súzgeniń júregi zyrq ete tústi. Basyna han nem aman bolsa ıgi edi degen oı saq etip kele qaldy.

Eskerdi han jasaǵy neshe kún, neshe tún qorǵap, ustap qala almapty. Han úlken ordasyn alyp, ishkeri aımaqtarǵa qaraı kóshýge májbúr bolypty. Qorǵana otyryp, ordasyn jat aıaǵy baspaǵan jaqqa aparyp ornyqtyrmaqshy. Sol jaqtan kúsh jınap, ásker alyp kelmekshi kórinedi...

Muny estigen Súzge «Biz she? Bizdiń kúnimiz ne bolmaq?» dep oılasa da, tili baılanǵandaı tis jarmady. Syr bildirmeı, sardardyń sózin aıaqtaýyn kútti. Biraq ol, men aıtarymdy aıtyp boldym degendeı, basyn ıgen qalpy ıinin jazbaı, únsiz qaldy. Iapyraı-aı, han ıesiniń Súzge jaıly bir nárse aıtpaǵany ma? Sardardyń «lám» demegenine qaraǵanda solaı bolǵany ǵoı...

Únsizdik birazǵa sozyldy. Súzge óz oıymen áýre... «Bul qalaı bolǵany?» Qapelimde ne derin de, ne oılaryn da bilmedi. Tipti, áldene oılaıtyn da halde emes.

Bunyń daǵdarǵan pushaıman halin uqqandaı bas sardardyń úni batyl, senimdi shyqty:

Abyrjymańyz, hanym. Hanymyzdyń ishki aımaqtardan kúsh jınap, aınalyp keleri sózsiz. Ordasynyń ornyn kápirlerdiń qolyna berip, taırańdatyp qoıa almaıdy. Qaıtken kúnde de Eskerge qaıtyp keledi. Siz kóp qamyqpańyz. Bizge qorǵanysty kúsheıtip, shydaı tursyn depti. Ozbyr jaýǵa keregi han ordasy bolsa, ony alyp, masaırap toılap jatqan kórinedi. Bizdiń kishkene qamalymyzǵa kele qoımas. Kele qalǵan kúnde, Táńiri jar bolsa, tótep beremiz. Oǵan deıin hannan da járdemge jasaq kelip qalar. Kúder úzbeıik.

Ylaıym, aıtqanyńyz kelgeı, myrza! Han ıem bizdeı qorǵansyz jandy jat qolynda da qaldyra qoımas. Áıteýir, óz basynyń amandyǵy ras qoı?..

Álbette, hanym, álbette. — Sardar osyny aıtyp, shıraq turyp, artymen sheginshekteı shyǵyp ketti.

Súzge hanym tapjylmastan otyryp qaldy. Ústine úıdeı salmaq qulaǵandaı. Han ıesiniń bul isin nege joryryn da, ne oılaryn da bilmeı, amaly taýsylyp tur. Hannyń buǵan adam salmastan, úlken ordasyn alyp kóshe jónelgenine áýelgide sengisi de kelmegendeı. Senbeıin dese, óz qulaǵymen estidi. Qalaı senbesin? Bul tosyn habarǵa qatty qapalandy, kúıindi, jylady...

Kókiregindegi sóne bastaǵan kúndestik oty qaıta tutanyp, maısyz tabaǵa salyp qýyrǵandaı, janyn shyjǵyra bastady. Handy qaraılatpaǵan úlken hanymdardyń isi me eken dep topshylaıdy. Olar buǵan: «Qap, bálem! Jat qolynda qal osylaı, shoq, shoq, shoq!» — dep ketip bara jatqandaı kórinedi. Júregi syzdap, boıyn bir álsizdik jeńip bara jatty. Ornynan úsh umtylyp, shaqqa turdy. Qur súldesin súıretip, otaýyna áreń jetti. Kele tósegine qulap, tapjylmastan uzaq jatty. Kóńili alaı-dúleı. Bir oıy jóndem oılap, kóńilin ornyqtyraıyn dese, bir oıy lezde ony teriske shyǵara qoıady. Qym-qıǵash, qymǵýyt oılar basynda shatasyp ketkendeı. Óziniń jalǵyzdyǵyn endi ábden túsingendeı.

Baýyrynan aqar-shaqar áldeneshe ul-qyz ósirip-órbitip otyrǵan úlken hanymdardyń qasynda bul dármensiz eken ǵoı. Qaýyrsyndaı qaýqary bolsashy? Han ıesinen jaman-jáýtik bolsa dep bir bala súıgende, bul úshin bolmasa da, óz qanynan jaralǵan urpaǵyn ajdahanyń aýzynda qaldyrmaýǵa keleri haq edi ǵoı...

Súzgeniń esine ne túspedi deısiz?.. Balasynyń joqtyǵy búgin anyq batqandaı. Hannyń jyl saıyn bala taýyp berip otyrǵan hanymdarynyń baǵy aıryqsha eken-aý. Búgin sony uqty. Olardyń mártebeleriniń joǵary bolatyn jóni bar. Solardyń ishinde, basqalaryna Qaraǵanda, Súzgemen tatý bolǵylary keletinderi de bar bolatyn. Úlken hanymnyń kózin ala berip, buǵan úıirilip, búırekteri buryp turatyn. Solardyń biriniń Altynaı atty qyz balasyna munyń peıili túsip, ólerdeı jaqsy kórgen. Baýyryna salyp alǵysy kelip, qıylyp qansha suraǵanymen anasy úlken hanymnan asa almaǵan. Úlken hanym ılikpeı-aq qoıǵany. Sábıdi bermek túgil, buǵan jaqyndatpaýǵa tyrysatyn... Basy bútin bermegenmen, tym quryǵanda anda-sanda alyp kelip, oınatyp, aldanysh etýge qımady ǵoı. Óz mańdaıyna bermegen soń kisiden bala suraý beker...

Súzge bordaı úgildi. Oǵan óziniń ajar-kórkiniń, jastyǵynyń, han ıesine arnaǵan qylaýsyz seziminiń tyǵyz-taıań shaqta bir mysqaldaı salmaǵy joq, bos aldamshy aldanyshtaı kórinip ketti. Han aldynda qadiri bolmaǵany ma? Bul han úshin, bóbektiń qyzyqtap oınaıtyn, oınap-oınap jalyqqan kezde laqtyryp tastaı salatyn ádemi qýyrshaǵy esebi eken-aý. Anda-sanda kelip, qumarynan shyǵyp keter qýyrshaǵy ǵana. Iá, ıá! Bul ózi eken-aý albyrttyqpen hannyń bir sáttik meıirim-mereıin shynaıy káýsar sezimge balap júrgen. Hannyń bir saraıy men sanaýly túnderine ǵana ýaqytsha quny bar jas ıis qana eken. Odan artyń esh nársege umtylma, eshteńege dámeń bolmasyn... Kóshken jurtynda japadan-jalǵyz qalýy — sonyń dáleli emes ne? Bul ǵoı sony uqpaı júrgen, sonshama kózsiz bolar ma?..

Ekitalaı kún týǵanda buny oılaıtyn jan balasynyń tabylmaǵany ma? «Astafıralla! Men ne oılap kettim? Han ıemniń ózinen bir dáıekti jaýap bolmaı, munsha nege túńilemin? Han jasaq jınap, qaıta oralady dedi emes pe? Hannyń úlken ordany qutty ornynan qozǵaǵanyna qaraǵanda kelgen jaýdyń qahary osal bolmaǵany ǵoı. Elge jaý shaýyp, handyǵyna qaýip, tóngen qysyl-taıań shaqta osylaı oılaýǵa qalaı dáti barady? Ordasy oısyrap, jeńilip bara jatqan tusta ony qutqarý ornyna kishi hanymym, naq súıerim qalyp barady dep qalaı qaıyrylsyn?! Oǵan mursaty da bolmaǵan ǵoı». Han ıesin esh jamandyqqa qımady. Úlken ordasyn jat aıaǵy baspaǵan, qaýip-qaterden ada jerge jaıǵastyrǵan soń aınalyp keleri haq. «Jasaǵannyń ózi jar bolǵaı».

Osy oıdan kóńili sál de bolsa, baıyz tapqandaı. Ol endi kúndiz-túni han ıesiniń úlken ordany shyp-shyrǵasyn shyǵarmaı, jaıly qonysqa qondyrýyn táńirinen shyn tiledi. Basqa amaly da qalmaǵandaı. Han ıesiniń altyn basy aman bolsa, erte me, kesh pe, áıteýir bir izdep keleri shúbásiz. Oǵan kóńili kámil sengendeı. Oǵan deıin tek myna irgege kelip alyp, masaırap jatqan kápirdiń zobalańynan qudireti kúshti Táńirdiń ózi saqtasyn...

Osy baılammen Súzge hanymnyń neshe kún, neshe tún ótkizgeni esinde joq. Esebinen jańylǵandaı. Bir-birine aına qatesiz uqsas kúnderdiń árqaısysy bir jylǵa tatyrlyq oı azabyna toly. Hannan habar bolmady. Hannan kúder úzbegenimen keı-keıde kóńiliniń nildeı buzylatyny bar. Sondaıda oıyna neler kelip, neler ketpeıdi, shirkin! Qasynda bir ýaq syr ashyp, emin-erkin sher tarqatatyn syrlas jannyń joqtyǵy batyp otyr. Kimge baryp, hanym basymen jaıyn aıtyp, shaǵynbaq? Jalǵyzsyraǵan bir kúı de ótip bolmaıdy. Jalǵyzdyń, jalǵyzdyq, sirá da munyń emi joq shyǵar...

...Bul ýaqytta Esker shaharyn basyp alyp, murattaryna jetkendeı óńsheń jendetter han ordasynda emin-erkin taırańdap, ulan-asyr toı jasap jatqan-dy. Dańǵaza aıqaı-shýymen dabyry alysqa jetken toı uzaqqa sozyldy. Az kúnniń ishinde Kóshim hannyń jurtynda qalǵan bar baılyǵy aıaýsyz talaýǵa túsip, tonalǵany tonalyp, shashylǵany shashylyp, joǵalǵany joǵalyp, toz-tozy shyqty. Qumarlarynan shyqqansha búlik salyp, meımildep ishýge bas qoıdy. Kúndi kúnge qosyp, túndi túnge qosyp, aptalap ishti. Ataman Jarmaq bir kúni qaharyna minip, qyrqaı mas jasaqtaryn es jıýǵa shaqyrdy. Shahardy alǵanymen hannyń ornyn sıpap qalǵanyna áli ashýly, urynarǵa qara tappaı júrgen ol:

Nemene, Kóshim handy jeńgendeı-aq masaırap jatqandaryń?! Osy ishkenderiń de jeter! Esterińe kelińder! Óńkeı basbuzarlar! Senderdi tek iship-jeýge qoıa berse... Ataman Groza, jasaqtaryńdy jına. Ertistiń boıynda hannyń kishi ordasy bar deıdi. Sol qamaldy shabasyń. Hannyń jurt kózinen tasada, perde ishinde ustap otyrǵan Súzge degen teńdessiz sulý, jas hanymy bar kórinedi. Sol sulýdy osynda alyp kelesiń. Patsha aǵzamǵa budan ótken syılyq bolmas! Men ózim qalǵan qoldy bastap ákki kókjal Kóshimniń sońynan qýamyn. Endi menen qashyp qutylmas, aılasyn asyra almas, — dep kijinip, jasaqtaryna shúılige tıisti. Aty shýly qanquıly ataman Groza Súzginge jınaldy.

Taǵdyr talaılary syrttarynan osylaısha kesilip-pishilip jatqanynan qorǵansyz Súzge hanym da, onyń beıbit jurty da beımálim edi. Áıteýir, qapy qalmastyń qamymen bekinis jasap, kúzetti kúsheıtken. Súzgindi qorǵamaq sarbazdar sany ataman Grozanyń jasaqtarynan anaǵurlym az edi. Qamaldyń turǵan jeriniń jaýǵa ońaıshylyqpen aldyra qoımaıtyndaı qorǵanýǵa ońtaıly ornalasýy ǵana kóńilderine kóp demeý.

Bul ózi áý basta-aq qamaldy salýshylardyń berik oılaǵan nársesi sekildi. Ertistiń kilt ıinindegi bıik jarqabaqtyń tusyndaǵy kóterińki dóńesteý jerge salynǵan. Ózenniń sýy osy qyltada arnasy tarylyp, tolqyndana úıirilip, kóbik atyp jatady. Shahardy eki qaptalynan osylaısha aǵysy qatty Ertis oraı aǵatyn. Aryndy sýdan ótip, onyń quz jarqabaǵynan kóterilip kelý — qıyn is. Shahardyń aldyńǵy beti — túıetaıly, jaıdaqtaý. Ol bıik dýalmen qorshalyp, irgesinen atty adam qarǵyp óte almaıtyndaı tereń or qazylǵan. Ordan ólermendikpen ótkende de tıanaqsyz tik dýalǵa tirelip, syrǵanap túbine qulaıtyn. Qamalǵa kirer jalǵyz qaqpa — jabyq. İshten de, syrttan da bekinis jasalǵan. Qorǵannyń ár tusyndaǵy qaraýyl munaralarynan kúzet úzilmeıdi.

...Súzge hanym qazir tipten ońashalanyp alǵan. Aýyq-aýyq saraı aralap, haýyzdy tamashalap, sergýdi de qoıǵan. Qyzmetshilerin de, nókerlerin de kóp shaqyrtpaıdy. Shaqyrta qalsa, olardyń bunyń aýzyna telmire qaraıtyndary janyna batady. Olar áldebir jyly lebiz, jaǵymdy jańalyq estigileri keletin bolar. Al, bul ne deı qoısyn? Onyń ústine óziniń dármensiz kúıin áldekimderdiń kórgenin de qalamaıdy. Hannyń muny jurtynda qaldyryp ketkeninen onsyz da bári habardar. Saraı jurtynyń aldynda ózi kinálideı jasqanshaq, tómenshik kúıge túsken.

Kúni boıy qarasyn kórsetpegen esik kútýshi áıel kirip:

Qasynda Muhamedqul hanzada bar bas sardar kelip tur, — dedi.

Muhamedquldyń atyn estigende júregi oqys shorshyp, solq ete túskendeı. «Nege keldi eken?» Ol ornynan ebelekteı ushyp turdy. Hanymǵa tán baısaldylyǵynan aıyrylyp, jeńil etek áldekimderdeı shoshań ete qalǵanyna ózinen-ózi qýystanyp, qysylyp qaldy. Bunyń ordasyna ol basa-kóktep kelýge tıis emes edi ǵoı. Ondaı ospadar qylyqqa bul qashan raı tanytypty? Bylaıǵy kúnde: «Bul qaı basynǵany?» — dep shamyrqanyp, shamdanyp qalar edi. Syrttan bir habar alýǵa dilgir bolyp otyrǵan shaqta onyń kelgeni, oılap qarasa, oǵash ta emes sıaqty. Tipti qýanyp qalǵandaı. Álde han ıesi jiberdi me eken? Nege basqany emes, tap Muhamedquldy jibergen? Ordadaǵylardyń muny synamaqqa taǵy bir oıl ap tapqan amaly ma eken? Han ıesi bir jaǵdaıǵa ushyramasa jarar edi... Osy oı kelýi muń eken, júregi qurǵyr taǵy atqaqtaı jónelgeni.

Qyzmetshi áıel tamaǵyn kenep', áldene degendeı. Onyń jaýap tosyp áli turǵanyn sonda baıqady.

Qonaqjaıǵa túsirip, kútip alyńdar.

Habarshy ernin jymqyra, basyn tuqshıtyp shegine berdi. Onyń ezýindegi jymysqy kúlkini kózi shalǵandaı. «Syryń belgili boldy», — dep mıyǵynan kúlip bara jatqandaı. Baıaǵy qańqý sózdiń úzilmegeni me? Sasqalaqtaǵanymdy ákki áıel baıqap qaldy-aý dep bir, Muhamedquldyń atyn estigende kókireginde alaquıyn bir sezimniń júgirip ótkeninen eki tosyldy. Kóńiliniń nege alaburta, órekpı qalǵanyna tańy bar.

Júgirip aına aldyna bardy. Kıimin aýystyrdy, tarandy, sylandy. Neshe kúnnen beri qaramaı ketken ústi-basyn túzeı bastady. Nege bulaı istep júrgenin ózi de oılap jatpaǵandaı. Aına aldynda ádettegisinen uzaǵyraq bógelińkiredi. Boıyn ábden sánine keltirip, shashaý shyǵyp turǵan joq pa degendeı samaı shashyn jaýlyǵynyń jıegimen kómkerip, óz kelbetiniń kóńildegideı ekenin kórgende baryp, esikke qaraı bettedi. Qobaljýdan arylyp, baısal tartyp, belgisiz qýanysh ushqyny tamyr-tamyryn qýalap, alaqaılap júgirgendeı. «Bul neniń nyshany? Iapyr-aı, jaqsylyqqa kórinse etti...»

Ol búıirdegi esikten kirip, qonaqjaıdaǵy perde artyndaǵy óz ornyna jaıǵasty. Úlbiregen jibek shilterden Muhamedquldyń júzi qyrynan anyq kórinip tur edi. Bul jyldary ol qatty ózgergendeı. Súzge hanym munda kóshkeli ony kórip otyrǵany osy. E-e-e! Súzge ony buryn da kóp kórip pe eken deseńizshi! Onyń esine Muhamedquldy alǵash kórgeni oraldy.

...Bul han ıesine jar bolyp túskennen keıin úlken ordada bir keremet toı ótkeni esinde. Ondaı toıǵa hannyń barlyq jamaǵattary, bala-shaǵalary tegis qatynasady eken. Úlken hanymdar ret-retimen tórge jaıǵasqan soń, ǵana kishi hanymǵa kezek keldi. Oǵan tómenirekten ári úlken hanymdarǵa qıǵashtaı, bir qyryn otyratyn jerden oryn tıgen. Súzge oǵan pálendeı mán bermegen. Ordadaǵy alqaly jıynda hanymdardy otyrǵyzýdyń óz salty bar shyǵar, ony kim bilgen? Ol otyrǵyzýdyń kiltıpanyn artynan baryp uqty ǵoı.

Úlken hanymdarmen ıyq tirestire qatar otyrarlyqtaı bul kim eken sonsha degen muqatý, seniń ornyń qarashalardyń qasynda degendeı tómendetý jatqan edi. Eń ázázildigi, bunyń otyrǵan jeri ár qımylyn qalt jibermeı ańdyp, baqylaýǵa úlken hanymdarǵa óte qolaıly bopty ǵoı.

Kishi hanymnyń qylyǵynan min tabýǵa, han aldynda abyroıyn tógýge qurylǵan alǵashqy qaqpan edi. Oǵan jastyq albyrttyqpen qalaı op-ońaı túsip qalǵanyn ózi de bilmedi.

Sol toıda hannyń jas sarbazdary at ústinde oıyn kórsetken. Júziktiń kózinen ótkendeı kileń syrbaz jigitter attyń baýrynan ótip te, turyp ta, otyryp ta, jatyp ta qylyshtasyp, naızalasyp kúsh synasty. Búgilip, jazylǵanda bulshyq etteri bileýlene bultyldap, ózderi de, astaryndaǵy attary da shıyrshyq atady. Sol saıyskerlerdiń arasynda súlik qara at mingen bir jigit bárinen de oq boıy ozyq kóringen. Er jigitke laıyq keń jaýyryndy tulǵasy, solqyldaǵan maıysqaq taldaı serippeli turpaty, at ústindegi ábjildigi jastyǵymen jarastyń taýyp, kóz súısintkendeı. Súzge onyń ónerine tań-tamasha qarady da otyrdy. Shapshań, shalt qımylyna kóz ilespeıdi. Ol oıynnyń qaı túrinen de báıgeniń aldyn bermedi. Súzge rızashylyqpen keı tusta tipti alaqanyn da shapalaqtap aldy.

Súzge óziniń úlbiregen jamylǵy astynan bolsa da kózin súlik qara mingen súırikteı sarbazdan aıyra almaı otyrǵanyn basynda ózi ańǵarmaǵan eken. Ol bireýdiń qadalǵan nazaryn sezip, kózin aýdaryp, úlken hanymdar jaqqa qarap edi, buǵan tesireıip otyrǵan báıbisheniń kárli yzbarly júzin juqa perdeden anyq kórdi. Sonda-aq, óziniń bir ábestik jiberip alǵanyn sezgendeı — ishi qylp ete túsip edi.

Qaraǵanda turǵan ne bar eken? Oıyn osylar úshin kórsetilip jatqan joq pa? Joq... Hanym basymen bóten erkekke sonshama súzile qaraǵany han abyroıyna daq túsiredi eken. Ol az bolǵandaı, oıyn sońynda sarbazdar sap túzep, qastarynan ótkende Súzge búgingi óneri úshin oǵan rıza kóńilden, óz erkinen tys jyly shyraımen jalt qaraǵany bar emes pe? Tusynan óte berip, kishi hanymnyń jankúıer bolyp otyrǵanyn baıqaǵan bolar, jigit te basyn ıip, izet bildirgenin qaıtersiń?! Qas-qaǵym sátte óte shyqqan bir quıyn. Soǵan deıin eskerýsiz qalmapty...

...Onyń osy bir jastyq ańǵaldyǵyn ordadaǵy kóp kóz jamyraı san-saqqa júgirtse kerek. Osy qylyǵy úshin-aq qara esekke teris mingizip jibermegenine shúkir...

Kútýshiliginde júrgen aq peıildi, abzal júrekti keıýana osynyń bárin jany kúıine jetkizip edi. Syrt kózden óte saq bolýdy qamyǵa otyryp uǵyndyrǵan. Bunyń jańsaq baspaýyn qatty ýaıym qylýshy edi... «Ǵazız jan, janyń jannatta bolsyn ».

Ordadaǵy jıyn-toılarda ony odan keıin de kórgen. Onyń «Kóshim hannyń qara semseri» atanǵan ataqty batyr, İbir-Sibir jurtyna ǵana emes oıdaǵy oıratqa, qyrdaǵy qazaqqa tegis tanymal, hannyń nemere inisi Muhamedqul hanzada ekenin estip bilgen. Biraq aldyńǵy ashshy sabaqtan júreginiń shaılyqqany sonsha — qaıtip oǵan kózin kóterip qaraýǵa dáti barmaǵan.

Úlken hanymdarmen áldeqalaı basy qosyla qalǵan jerde retti-retsiz Muhamedqul hanzadanyń atyn ádeıi bir aıtyp qalatyndar kópke deıin tabylyp júrdi. Ondaı ilip-shalǵan sózder shanshýdaı qadalyp, qaradaı jany kúıetin. Jalqy ret jalt qaraǵanyna jazyqty bolypty. Kishi hanymdy muqatyp, qyjyrta berý úshin qasaqana aıtatyndaı. Al, syrtynan ne dep kústanalaıtyndaryn bir qudaı bilsin! Ol qańqý hannyń qulaǵyna jetti me, jetpedi me, ony Súzge anyq bilgen emes. Han ıesiniń «lám-mım» demegenine qaraǵanda kúndesteriniń ósegi jel kúıi qalsa kerek. Han basymen pysh-pysh sózdi qaperine alsa, kim bolǵany...

Bunyń úlken hanymdardan jazyqsyz japa shegýiniń sebepkeri bolǵan sol hanzada — mine, saraıyna kelip otyr. Qadirli qonaǵy retinde qýana qarsy alaryn da, ospadar qylyq sanap, qapalanaryn da bilmedi. Muhamedquldyń izdep kelýi — bul kútpegen tosyn jaıt bolyp tur.

Onyń bas sardarmen áńgimelesip otyrǵan túrin kórgende boıyn jeńil diril bılep, qaltyrap ketkendeı. «Qýanǵan da bir, qoryqqan da bir». Neden qorqyp, nege qýanady? Ózine de túsiniksiz.

Sodan beri qanshama jyl ótti, qanshama sý aqty. Áıtse de, ony at oıyny ústinde alǵash kórgendegi jyly áseri áli sýymaǵan qalpy kóńiliniń eń bir eleýsiz túkpirinen qaz-qalpy lypyp shyǵa kelgeni.

Hanzadanyń búgingi turpatyna qarap, at ústinde shyrq úıirilgen solqyldaǵan jas myrzany izdegendeı. Ol tulǵasy burynǵydan somdalyp, kóriktene túskendeı. Bıik qabaǵy, otty janary, aıbyndy, susty kelbeti — er jigittiń kemel shaǵyna kelgenin aıqyn bildirgendeı...

Áıtse de, Súzge hanym oǵan uzaq kóz toqtatpaı, janaryn alyp qasha berdi. «Bul sen kórýge tıis emes kelbet pen dıdar, kórik. Pıǵylyńa ıe bol», — dep, bunyń abyroıyn shyr-pyr qorǵaýshy baıaǵy keıýana kelip qulaǵyna sybyrlap turǵandaı, seskenip qaldy.

...At oıyny oqıǵasynan keıin ol jas ta bolsa, tez shırady. Ordadaǵy qaqsal hanymdar men olardyń nókerlerine ájýa bolǵany kókiregin tyzyldatyp, namysyn shabaqtap, jigerin janyǵandaı. Ordadaǵy jıyndarda han jamaǵattarymen bastary qosyla qalsa, oraýyshyn meılinshe tómen túsire tumshalap tartyp, kózin jerden kótermegen boıy tapjylmaı otyrýǵa da daǵdylandy. Ony buǵan úıretken han ordasyndaǵy qatal oıyn. Paranja kımedi, alaıda júzin kólegeıleýdiń nebir jarasymdy túrin taýyp aldy. Oǵan qalaı kıinse de, jaýlyǵyn qalaı tartsa da jarasym taba ketetin. Jastyǵymen, kerbez kelbetimen úılesip, erekshelendire tústi. Han ıesine de bul sáni unaıtyn sekildi. Betinen qaqpady. Mańdaıyn jaýyp, odan tómen jeńil perde taǵyp júretin de kezi bar-dy. Ordadaǵy nızam ony eshkimniń júzine tike qaramaýǵa, dıdaryn ashyp, eshkimge kórinbeýge úıretkeni sonshalyq — qazir Muhamedqul hanzadaǵa uzaǵyraq qaraǵanyna ózi qaradaı qysylǵandaı.

Sóıtse-daǵy Súzge hanym jeke saraıǵa shyqqaly ishte júzin ashyp júretin bolǵan. Qyzmetindegi er jigittermen perde artynda otyryp tildesetin. Bul bir jaǵy, ózine qyzmetindegilerdi tym jaqyn jibermeı, alshaq ustaýǵa ońtaıly edi. Saraı ishinde qydyrǵanda, shahar syrtyna atpen, qaıyqpen seıilge shyqqanda eýropalyq úlgidegi etegi jalpaq, ári onyń aldyńǵy jaǵyna juqa tar shilter ustalǵan sándi qalpaq kıetin. Nókerlerimen ońasha dalǵan sátinde shilterdi qaıyryp qoıyp, er qarasy kórinse, tómen túsirip alatyn.

Saraı isiniń qam-qaraketimen ózimen sóıleskisi kelgen kisini perde artynda otyryp, ábden kórip, ishki pıǵylyn tanyp alǵansha til qatpaıtyn.

Qazir de syrttan kóz tastap, hanzada men bas sarbazdyń kúbir-kúbir áńgimesine qulaq saldy. Muhamedqul hanzada jat jurttyqtar jaıyn aıtyp otyrsa kerek. Qunqaqty qaratory óńinde abyrjý bar, qabaǵy qatýly sıaqty. Alys joldan qajyp kelgeni tanyldy. Hanzadanyń osy bir túriniń ózi Súzge hanymǵa han ıesiniń jaı-kúıiniń bul oılaǵandaı emestigin sezdirgendeı edi. Hanzadanyń bul kelisiniń ózine bir jaısyzdyǵy baryn boljady, júrek tusy oqys shanshyp ketti.

Budan ári únsiz otyra berýge qolaısyzdanyp, tamaǵyn kenep, jeńil jótkirindi.

Eki sardar da oryndarynan lyp kóterilip, shymyldyq tusyna kelip, oń tizelerin búgip, bastaryn ıip, hanymǵa tájim ısharatyn bildirdi.

Alla jar bolǵaı, hanym, sizge!

Alla jar, hanym!

Bizdiń jar basynda jalǵyz qalǵan kúrkemizge hosh kelipsiz, hanzada myrza! — Tamaǵyna óksik tyǵylǵandaı daýsy birtúrli ári tolqı, ári munyń shaqqandaı jası, qumyǵyp shyqty. Alaıda úninde kinalaýdan góri nazdanýy basym. Osy bir aýyz sózde han ıesine degen ókpeli raıy da, zamandasqa aıtylar nazy da, óz basynyń múshkil haline nalasy da syıyp jatqandaı edi. Hanzada da ony bek jaqsy túsingendeı, odan arǵy sózin aıta almaı, tosylyp daldy.

Bazynańyz oryndy, hanym, — deı berdi, basyn odan saıyn ıip.

Súzge hanym boıyn tez jıyp aldy. Borkemik áldekimdeı bosaǵanyn sezdirmeı, eljireýik sezimge erik bermeı, kelesi kezekte han ıesiniń esendigin suraýy kerektigin uqty.

Bárimizdiń qorǵanymyz, jurty úshin janyn shúberekke túıip júrgen aıbyndy, asylzada hanymyz saý-salamat bolar?

Iá, hanym! Osydan birer kún buryn men jaý betin barlaýǵa attanǵanda han ıemiz, Táńiriniń jar bolýynyń arqasynda, ordasy men qosyndaryn bastap taǵy da ishkeri aımaqqa qaraı jyljı kóshken.

« Oıpyr-aı, han ıesi áli bir jerge taban tirep ornyǵa almaǵan eken-aý. Jasaǵan, óziń jar bola gór-aı!»

Han ıemiz sizge qaıyrylmaıyn dep júrgen joq-aý. Myna alaǵaı da tolaǵaı zaman máýlet beretin emes.

Hanzada budan ári sózdi qalaı sabaqtap, qaıtip órbiterin bilmeı daǵdarǵandaı. Kópti kórgen bas sardar onyń aýzyna sóz salyp:

Hanym, mártebeli hanzadamyz qaýip-qateri mol uzaq jol júrip, ózińizge arnaıy kelgen kebi bar eken, — dep áldeneni tuspaldap, uzyn sózdiń ushtyǵyn shyǵardy. — Kóńil qoısańyz dep otyrmyz.

Ondaı uzaq-sonar áńgimelerińiz bolsa, jaıǵasyp otyryp aıtqandaryńyz jón shyǵar.

Hanym qolyn shapalaqtap, qyzmetshilerin shaqyryp, meımandardy jaıǵastyryp otyrǵyzýdy tapsyrdy.

Bas sardar birqalypty yrǵaqpen uzaq áńgimege kóshken. Súzge hanymnyń odan bir uqqany — myna súrginniń bet alysy qıyn. Han ıesi ordasymen qaıda barsa da ataman Jarmaqtyń jendetteri óksheleı qýyp, ıisshil ıtterdeı izinen qalmaı júrgenge uqsaıdy. Sodan da bir ulystan bir ulysqa qonys aýdarýǵa májbúr eken.

Iá, bul Súzge hanym estıin degen kep pe edi? Hannyń aımaqtardan qosyn qurap, kúsh biriktirýine mursat berer emes deıdi. Qol jınaımyn degenshe de birqaýym ýaqyt keter deıdi. Eskerdi alǵan qandyqol erteń Súzge-turaǵa kelmesine kim kepil? — deıdi. «Astafıralla». Bas sardardyń sóz aýanynyń qalaı oıysaryn esh baǵamdaı almaı otyrǵany.

Hanym, biz sizdiń kóńilińizge úreı salyp, tynyshtyǵyńyzdy buzaıyq dep otyrǵamyz joq. — Muhamedqul osy arada sypaıylap sózge aralasty. — Bas sardaryńyzben keńesip, osyny sizdiń qaperińizge salsaq dep edik. Handyqtyń qazirgi jaı-kúıinen habardar bolǵanyńyz oń. Hanym, bul siz ben biz biletin İbir-Sibir taıpalary men ulystary, rýlary arasyndaǵy qaqtyǵys emes. Bul bizge buǵan deıingi belgili qalmaq, jońǵar da emes, elińdi-jerińdi túpkilikti alýdy alystan kózdep, saılanyp kelgen pıǵyly buzyq jurt, qoldarynda ashyq kúnde jasyn oınatatyn ot qarýlary bar. Bizdiń sarbazdardy qylyshtasar, naızalasar jerge jetkizbeı aldan tosyp, ot qarýlaryn atyp, jaı túskendeı jaıpap tastap jatyr.

Alla, óziń saqtaı gór! — Súzge hanym shoshyp, munyń bárin maǵan nege aıtyp otyrsyńdar degendeı úreıli júzben ekeýine qaraǵan.

Han ıemizdiń Ertis-Tobyl boıyna taıaý arada qaırylyp kelý-kelmeýi ekitalaı bola ma dep qaýip oılap otyrmyz. Hannyń qazir sergeldeńge túsken jaıy bar... Qosynynda da shyǵyn kóp.

Hanym arqasyn aıaz qaryǵandaı boıy muzdap, qaltyrap qoıa berdi.

Hanym, «Torǵaı kún jaýsa — balapanyn, burshaq jaýsa — óz basyn qorǵaıdy» degen. Qapy qalmańyz.

«Qapy qalmańyz». «Qapy qalmańyz». Bul ne degenderi? Aýyr tynyshtyq ornady. Súzge hanym eki sardardyń sonda basty aıtpaǵy ne ekenin jete uǵyna almaı otyrǵany. Bári býaldyr, tumandy dúnıe. Buǵan deıin jaý shabady degendi Súzge estip, bilip pe? Onyń kókeıine bir kúmándi saýal oraldy.

Muhamedqul hanzada, — Súzge onyń esimin tuńǵysh ret daýystap atady. — Sizdi bizdeı álsiz janǵa han ıem jumsady ma?

Suraq jaýapsyz qaldy. Hanzadanyń týra jaýaptan taısaqtaǵan túri bar, únsizdigi sodan. Han jiberdi deıin dese, ol jalǵan. Óz yqtıarymmen keldim deıin dese, ol da han aǵasyna jasaǵan opasyzdyǵyndaı. Eki jaýaptyń da Súzge hanymǵa ońaı tımesi aıan.

Hanym birden túsindi. Aldıar han ıesi jumsamaǵan. Óz patsha kóńiliniń jeteginde kelgen. Onyń aıaǵy nege aparyp soqtyraryn taǵy oılap otyrmaǵandaı. Batyr — ańǵal degen osy. Súzgeniń oıy — astań-kesteń. Han ıesiniń únsiz ketýi qalaı dep júrse, ózi sergeldeńge túsken jaıy bar eken ǵoı. Alla, jazǵan-aı!

Edáýir únsizdikten keıin hanzada úzilgen áńgime aýanyn basqasha sabaqtady. Úni nyq. Ózine-ózi senimdi adamnyń túri.

Hanym, bulaı beımaral otyra berýińiz qaýipsiz emes. Endigi nysana sizdiń saraı bolar ma eken dep ańdaımyz. Jat pıǵyldylar aıaǵy munda jetpeı turǵanda, sizdi de ishki ulystarǵa kóshirý kerek pe dep oılasyp otyrmyz. Úlken ordaǵa baryp qosylamyn deısiz be, basqa ulystan qonys tebesiz be, óz yqtıaryńyzda. Biz sizdiń qyzmetińizge ázirmiz. Jat qolynda qalmaýdyń qaraketin jasańyz.

Hanym til qata almaı qaldy. Ordasyna tónip kele jatqan ajdahanyń beti myna biri egde, biri jas sarbazdyń aıtqanyndaı sonshalyqty joıqyn ekeni ras pa? Bálkim, olaı emes, bulardiki qaýip oılaǵandiki shyǵar. Onyń sanasynda ár qıly oılar mıdaı aralasyp, tez qajytyp jiberdi.

Han ıesi qan jutyp, shaıqasyp jatqanda onyń qasynan tabylmaı, bas batyrynyń bul júrisi, qaı júris? Á... Álginde eldi-jerdi sholyp, jaýdyń bet alysyn baǵdarlaýǵa keldim demedi me? Hosh...

Búginge osy estigen kepteri de jeter.

Myrzalar, bizdiń jaı-kúıimizdi oılap, qamqor kóńil tanytqandaryńyzǵa Alla razy bolsyn. Oılanýǵa mursat berińizder.

Álbette, hanym!

Muhamedqul hanzadaǵa atyn tynyqtyryp, aıaldaı turýǵa pármen bolsa...

Jaýabymdy erteńge deıin tosyńyzdar. Odan kóp sozbaspyn.

Bul — hanzadaǵa saraıda erteńge deıin ǵana qalýǵa ruqsat degen! edi. Ony eki sardar da anyq uǵyndy.

Olar qaıyr-hosh aıtysyp, oryndarynan kóterildi.

Muhamedquldyń alyp kelgen habary hanymdy basqa urǵandaı eseńgiretip tastap edi. Ol qonaqjaıda ornynan tapjyla almaı, otyryp qaldy. Býyn-býynynyń áli ketip, kútýshileriniń súıemeldeýimen shaqqa turyp, otaýyna súıretilip, áreń jetken. Dúnıe tóńkerilip, asty-ústine túskendeı. Hanymdyq órligi de, pendeshilik tákapparlyǵy da, kúlli sán-saltanatymen han ıesi ekeýiniń jumaqqa balaıtyn saraıynyń da kúl-talqany shyqqandaı. Aldan kútken jaqsylyqtary men ańsarly armany she?

Álginde estigen zulmattaryn oı sorabynan áldeneshe ótkizgende de, keler kúnin anyq-qanyq elestete almasa da jany qaradaı shoshyndy. Tóńiregi — tuman, erteńi — kúmán. Alańsyz ótkizgen hanymdyq qyzyq dáýreni budan aqyryn-aqyryn sheginip, alystap bara jatqandaı. Kimge aqyl salmaq? Kimge arqa súıemek? Kókiregi toly jamyraǵan jetim saýal, jaýaby taptyrmaıdy.

Muhamedqul saraı tabaldyryǵyn attaǵanǵa sheıin han ıesin taýdaı medet tutyp kelip edi ǵoı. Allanyń jazýyn-aı! Han ıesiniń óziniń áziz basy zor zobalańda júr eken ǵoı. Iapyr-aı, baǵy — baıansyz, dáýleti — turlaýsyz bolǵany ma?

Súzge hanym úlken ordadan údere kóship, bólek qonys tepkeni — orny tolmas ókinishke qaldyrǵanyn bar jan-júregi, julyn-júıkesimen túısingendeı. Bálsinbeı-aq, ordada kóp hanymmen birge otyrsa, qysyl-taıańda tym bolmasa, han ıesiniń qasynda júrer me edi? Keshegi ózi jatyrqap, jatsynyp ketken úlken orda búgin qol jetpes armanǵa aınalǵan jaıy bar...

Han ıesiniń aıbary asyp, tórt qubylaǵa ámiri túgel júrip turǵan baqýatty shaǵynda sánin túzep, saltanatyn asyryp, úrlep iship, shaıqap tógip kelgen kishi hanymǵa handyqtyń basyna shyrǵalań túskende janyna medet bolarlyqqa qasyna jete almaı otyrǵany qatty batyp edi. Budan ótken dármensizdik, budan asqan talaısyzdyq bolsashy! Ol ózin han aldynda aıyby keshirilmes kúnáhardaı sezindi. Janyn kúıdirip otyrǵan da osy...

Keıingi ýaqytta sanasynyń bir túkpirinen bas kóterip, mysyqtabandap jatqan mysqyl oı kenet jotasy kúdireıe ulǵaıyp, kókiregin aıaýsyz osyp-osyp ótkendeı. Demde álgi ázázil eleske aınalyn, dál aldyna kelip:

Bul saǵan kelgen jaza, jaza, — dep saq-saq kúletindeı.

«Jaza bolsa, jaza shyǵar. Táńiri isine ne shara?»

Han ıesine ókpe artqandaı kelesi bir kinámshil oı da qylań beredi. Hanym jalma-jan álgi oı ushtyǵyna jarmasty.

Seniń qandaı kináń bar? Kóshke ertpeı ketken ózderi emes pe? — dep ýáj aıtatyndaı.

Úlken ordada otyrsań, seni bóle-jara tastap ketpes edi ǵoı?

Úlken ordada otyrýǵa qaqsal hanymdardyń árbireýi bir túrtpektep, shydas bermedi.

Ár oıy óziniń ádilettiligin dáleldep, qyzyl keńirdek aıtysyp jatqandaı. Týra ázázil men perishte aıqasqandaı. Ólispeı berisetin túrleri joq.

Sen súıeginen aqsúıektik úzilmegen sultannyń qyzy, týǵannan betińe eshkim jel bolyp tımegen soń, Súzge sultanaımyn dep, orda nızamyna moıynsunǵyń kelmedi. Áke úıindegideı erkindikti ańsadyń, — dep ázázil tap-tap beredi.

Tipti de olaı emes. Men ordadaǵy han ıesiniń shyǵarǵan kópke ortań nızamyna emes, ózime jasalǵan kúndesterdiń ádiletsiz qysymyna shydaı almadym, — dep aqtalady beıkúná, perishte oı.

Beý, shirkin! Ádiletsiz deshi? Endeshe aıtshy, jańa ǵoı sen, ıá sen, Muhamedqul hanzadanyń saraıyńa kelip turǵanyn estigende qýandyń ǵoı? Iá, qýandyń... Men bilemin, seniń nege qýanǵanyńdy. Sen oǵan ishtartasyń, alǵash kórgennen-aq seniń oǵan kóńiliń qulaǵan... Jas hanzadada kóńiliń bar... Áli umyta almaı júrgeniń sodan...

O, toba-aı! Sen, naısap, ne dep kettiń? Meni óz kókiregimde pisip-jetilgen sen de kinálaıyn dediń be? Seni baıaǵyda-aq aıaýsyz julyp tastaýym kerek edi...

Endi meni julyp tastaı almaısyń. Meni aldaı da almaısyń. Sen ordadaǵy qysymnan qashqan joqsyń... Sen ózińe senimsizdigińnen qashtyń... Iá, ıá! Tuldanbaı-aq qoı. Dál solaı...

Ol ne qylǵan senimsizdik? Ne aıtyp tursyń óziń?

Úlken ordada otyrsań, kúnderdiń kúninde Muhamedqulǵa degen kóńiliń syr berip alýy múmkin edi ǵoı... Hanzadamen júzdespes úshin qamalǵa qamaldyń...

Dalbasalamaı, toqtat endi. Meniń han ıesine adal ekenime kúmániń bar ma? Sandalmaı jaıyńa júr...

Á, shamdanaıyn dediń ǵoı?! Shymbaıyńa batyp ketti me? Shyndyq qashan da solaı.

Meniń han ıeme adal qosaq ekenim, áýeli — qudaıǵa, sosyn — úlken hanymdar men olardyń álekedeı jalanǵan uldaryna deıin anyq. Áıtpegende meni áldeqashan jaryp tastar edi.

Iá, onyń ras. Degenmen hanzadaǵa kóńiliń túskenin búrkemeleý úshin bólinip, kóshtiń. Ony moıynda... Mine, sonyń aıaǵy osyǵan ákelip otyr.

Hanzadamen osyǵan sheıin júzdesip, tildespesem oǵan qalaı kóńilim túsip, ishtartpaqpyn?

Júzdesip, tildespeseń, buǵan deıin kezi kelmegen edi. Kezi endi keldi. Áne, Muhamedqul hanzada alyp ketem dep kelip otyr. Dúnıe búlinip, árkim óz basyn qorǵaıtyn zaman týǵan sekildi. Eń ońtaıly tús osy, erip ket. Bar, bar! Qapy qalma!

Súzge hanym ázázil elestiń aıtqanyn tyńdaı berýden shoshynyp, eki qulaǵyn alaqanymen jaýyp aldy.

«Men osy aqylymnan adasa bastaǵan joqpyn ba?» — dep, kúbirlegen boıy ol ornynan turyp, tereze aldyna keldi. Aýlaǵa samarqaý kóz tastady. Iranbaqtaı gúl jaınap, kózdiń jaýyn alyp turatyn at shaptyrym gúlzar — ajary qashqan, solǵyn, júdeý kórindi. Ary-beri ótip jatqan da tiri pende baıqalmaıdy. Iesiniń basynan baǵy taıyp, adyra qalǵan dúnıedeı. Ol syrtqa mánsiz, maǵynasyz kóz tastaǵan qalpy tura berdi. Ornyna otyrsa boldy, ázázil oı qaıta tarpa bas salatyndaı. Ol óziniń az turǵanyn da, kóp turǵanyn da bilip jatqan joq. Bir ýaqyttar bolǵanda ińir úıirilgenin shamalady. Qyzmetshisi kirip, ıilip-búgilip taǵzym jasap, shyraǵdan jaqty. Bólmege álsiz sarǵysh sáýle tógildi. Hanymǵa alakóleńkede burysh-buryshtyń bári, tolǵan qybyr-jybyr elesteı kórinip ketti. Ol ár tustaǵy úlken shamdardyń bárin ózi jaǵyp shyqty. Aınala áp-sátte samaladaı jarqyrap, sál de bolsa, kóńilin sergitti. Han ıesi kelgen, toıǵa bergisiz keshterde osylaı jarqyrap turatyn. Han ıesi bunyń saraıdaǵy qam-qareketi jaıly aqtaryla aıtatyn áńgimesin meıirlene otyryp tyńdaıtyn.

Han ıesi esine túsýi muń eken, Súzge qalaı «Ýh» dep qalǵanyn baıqamady. Kóńili baıyz tappaı, ersili-qarsyly júrip ketti. Baǵanadan beri sap bolǵan ázázil eles jymysqy júrispen qaıta jetkendeı.

«Balapan — basyna, turymtaı — tusyna» degen osy. Qapy qalma, qapy qalma...

Tyńdama onyń sózin. Seni adal joldan taıdyrý úshin ol ázázil ádeıge aıtady. Áıtpese, ázázil bola ma? Han ıeń jer basyp júrgende sen áli hanymsyń. Alysta bolsa, qaıter deısiń? Buıryq bolǵan kúni qaıta tabysasyń... Kimniń jeńip, kimniń jeńileri bir Allaǵa ǵana aıan. Táýbańnan jańylma! Jarylqaý tile, — dep, perishte eles ana jaǵynan bir, myna jaǵynan bir shyǵyp, aldyn orap, shyr-kóbelek aınalýda.

«O, Táńirim! Ózińnen eki dúnıeniń nyǵmetinen úmit ettim. Meni bir sátke de óz-ózime tastaı kórme. Meni jaza bastyra kórme...»

Iá, osylaı táýbańa kel. Jaratqanǵa jalyn. Allanyń rahymy sheksiz.

Súzge hanym otyra qalyp, bir duǵany uzaq oqydy. Jaratqanǵa jalynyp, minájat etti. Ázázil eles zym-zıa joǵaldy.

Oıy ornynda. Aqyl-esi aıqyn. Ne isteýge bolady degen oıǵa ǵana tirelip, túıilip, kóp otyrdy. Kókiregi sherge tolyp ketkendeı, tańdaıyna ashshy zapyran dám kelgendeı.

Súzge hanym alysta qan maıdanda júrgen han ıesiniń jaı-kúıin jetkizýge Muhamedqul emes, basqa bireýdiń kelmegeni-aı dep te ókindi. Oǵan kishi hanym ordasyna kelýdiń, han aǵasynyń tuıyqqa tirelgen hal-ahýalyn ashyq aıtýdyń ońaıǵa túspegenin jan júregimen tanyp, bilgendeı. Onyń boıyndaǵy hanzadaǵa tán burynǵy asqaqtyǵy synyp, ıini túskendeı. Batyry osyndaı kúıge kelse, han ıesiniń kúni qandaı eken deseńizshi?! Hanymnyń et-júregi eljiredi.

Habarǵa qaımana qazaq kelse, «Aǵataılap» baryp bas salyp, kóriser edi. Keýdesine basyn súıep, emin-erkin, aǵyl-tegil jylap alar edi. Sonda túıilgen júıke-júıesiniń bári boda-boda bosar edi-aý. Súzge hanymnyń túıilgeni sonsha — jylaı almaı otyr. Kókiregine zil qara tas qatyp qalǵandaı. Kózinen shyqpaǵan ashshy jasy boıyn býyp tastaǵandaı siresken bir kúı...

Al, Muhamedqulǵa qalaı kirip barmaq? Qalaı sherin tarqatpaq? Qaıtkende bul kúıden arylmaq? Tym bolmasa, osyǵan shekti ashylyp bir til qatysqan adam emes. Onyń kóńilinde ne baryn bul anyq bilmek túgil, sezgen de joq. Bul kelisi, qaı kelis ekenin de naq bile almaı, dal bolyp otyr.

Júregi qurǵyr ǵana degbir tappaı, bar bolmysymen hanzadaǵa qaraı talpynatyndaı. Jalǵyz qutqarýshyń osy dep, alyp ushatyndaı. Muhamedqul túsken jaıǵa qustaı ushyp barǵysy kelip ketedi. Baryp, barshasyn nege anyqtap almasqa? Bir márte, bar bolǵany, bir márte ońasha tildeskisi bar. Ázázil masaırady...

Áldeneshe ornynan atyp turyp, áldeneshe ret esik tabaldyryǵynan qaıtty. Baryp hanzadanyń aıaǵyn qushyp ebil-debil jylap, myna azapty kúıiniń, jalǵyzsyraǵan janynyń muńyn syr ǵyp aǵytyp, aýyr oıdan arylsam deıdi. Úlken ordadaǵy ózine qıas kóringenmen búginde qol jetpes armanǵa aınalǵan beıbit kúnderdi, jas sardarlardyń oınyń eske alysyp, kóńili seıiler me edi. Hanymǵa qazir kimmen bolsa da ashylyp, aǵynan jarylyp sóılesý kerek-aq bolyp tur. Hanzadadan basqa kim bar?! Ar jaǵynda ne bolsa da kórip almaq...

Bar, bar, — deıdi ázázil eles taǵy kelip, túrtkilep.

Dál qulaǵynyń túbinen áldekimniń demin sezgendeı selk ete qaldy. Tulaboıy dir etip, burylyp qaraýǵa júreksingendeı. Óz oıy ekenin de, eles ekenin de aıyra almaı tur.

Hanym, sabyrǵa kel! — Sondaı jyly ún. —Kóńilińdi bas.

Baıaǵyda han ordasyna alǵash túskendegi kútýshisi bolǵan keıýananyń daýsyn anyq estip otyrǵandaı. Bar bolmysymen buǵan qamqor ǵazız jan qınalǵan sátinde taǵy qasynan tabylǵandaı. Súzge hanym onyń aıtqandaryna qarsy kelip kórmep edi. Qazir de den qoıǵandaı. Oı-eles:

Hanym, sen budan áldeqaıda jas kezińde albyrt sezimińdi jeńip ediń ǵoı. Endi nege eljireı qaldyń? Bilem, bilem, jalǵyzdyqtan jas janyń egilip, serik izder. Buǵan han ıeń kináli emes. El basyna ekitalaı kún týdy, hanym. Ázázildiń jetegine erseń, asaý sezimniń jarǵa jyǵaryn oıla!

Hanym anyq estip otyrǵandaı.

Esińde me? Seni úlken hanymdardyń tálkeginen alyp shyqqan jastyń jigeriń men namysyń edi ǵoı. Sol namysyń qaıda ketken? Hanym, sezimge erik bergen solqyldaqtyqtyń aıaǵy sor bolmasyn deseń, namysyńdy oıla. Jigerlen! Namys bolǵanda da qara tasqa qaıralǵan ótkir namystyń synalar tusy... — dep sybyrlaıtyndaı.

Hanym birte-birte bosaı bastady. Burynǵysynsha keıýanaǵa muńyn shaǵa, jas baladaı óksip-óksip jylady.

Osy tún otaýyńnyń tabaldyryǵynan attap shyqsań, aq bolsań da ajyramas jamanat japsyrasyń. Sóıtip, arylmas kúnáǵa batasyń. Sabyr, hanym, sabyr! Jala bolǵanda da, kúná bolǵanda da súıekke túsken tańbadaı, urpaqtan urpaqqa keter abyroısyzdyq. Aıbyndy han ıeńniń abyroıyna daq salyp qana koımaı, artyńdaǵy ózińniń qalyń elińdi de jerge qaratqanyń. Eki eldiń osydan jaýlasyp ketýi bek múmkin. Áıeldiń aıarlyǵynan bastalǵan qantógister az bolmaǵan...

Hanym uıattan órtenip barady. Keıýana áli sóılep turǵandaı. Onyń aıtqandary óz kóńiliniń de uıatty pernelerin dóp basyp, úndesip jatqandaı.

Táńiriniń erekshe jaratqan, súıgen quly bolady, hanym. Onyń mańdaıyna elden erek taǵdyr jazylmaq. Sen sondaı erekshe bitimde jaralǵan jansyń. Saǵan syn da kóp. Ony han ıeń baıaǵyda-aq bilgen. Seni áspettep, bólek ustaýy sodan. Sol qadirdi bil! Qazir alysta júrse, ol taǵdyr isi. Óziń taǵdyr talaıyńdy qarsy alýǵa daıyndal...

Hanym shoshıyn dedi.

Kórkem hanym, — deıtindeı keıýana muny jas kezindegideı erkeletip. — Seni shoshytaıyn dep aıtyp turǵanym joq. Sen taza perishteń bar jansyń, perishteńdi qorlatpa...

Súzge hanymǵa qulaq túbin jelpı áldene ushqandaı. Ol keıýananyń rýhynyń ushyp ketkeni dep túıdi. Munyń eki ottyń ortasynda qalǵandaı jany qınalǵanyn bilip jetken eken ǵoı. Keıýananyń kóp sózderi óz kóńiline jyly, jatyq kelgenimen «Taǵdyr talaıyńdy qarsy alýǵa daıyndal» — degenin uǵyna almaı qoıdy.

Anasyndaı qamqor bolǵan ǵazız jannyń arýaǵyna baǵyshtap quran oqydy. Jaratqanǵa jalbarynyp, ustaranyń júzinde turǵandaı osynaý aýmaly-tókpeli, tolqýly zamanda oń jolǵa bastaýyn tilep, minájat etti. Túpsiz tuńǵıyqtaı shyńyraýǵa batyp ketpeı, jamanat japsyrmaı, abyroımen shyǵardaı qaırat tiledi... Medet bola gór dep jalbaryndy...

Bul — Súzge hanymnyń kóz ilmesten ótkizgen, janyn azaptap, ár qıyrǵa tartqan myń san oılarymen alysqan, ázázil áıeldik nápsisine erik bermeı qarsylasqan, sóıte tura, ańsarly armanyn izdep, alasurǵan aýyr túni boldy.

Birte-birte sabasyna túskendeı, boıyna da qýat daryǵandaı. Kókiregindegi toryǵý, qamyǵý sekildi áldekimnen jubanysh izdegen kúırek sezimi ydyrap, eńsesi kóterildi. Oılary da túzeldi. Neshe kún, neshe túngi kúmánǵa toly ýaıym men úreıdiń ornyna batyl jigerli kúsh ornyqqandaı. Han ıesiniń baq talaıy qaıtyp oralaryna sengendeı.

Ol qazir bir nárseni ǵana anyq bildi. Muhamedqul hanzadaǵa erip kete almaq emes. Ózi saldyrǵan saraıyn, hanym dep qadirleıtin qorǵansyz el-jurtyn zobalańǵa qaldyra almaıdy eken...

Erteńgisin qyzmetshisinen bas sardardy ońasha shaqyrtty. Hanzadany shaqyrtpady. Muhamedquldy kórse, qataıǵan kóńili qaıta bosaryn sezgendeı. Álsizdik tanytyp, bordaı úgilip ketýden qoryqty. Onyń ústine hanzada da kóńilin buzardaı áldeqandaı gáp aıtýy yqtımal. Oılap qarasa, osy myrzamen ár ushyrasýy oǵan tek janyn azaptar qasiret ákelgendeı. Nege?.. Nege?.. Nege?.. Álde juldyzdary qarsy ma eken?.. Álde Súzge ózi óz basyna qaıǵy jasap alyp júr me eken? Sirá, solaı shyǵar! Hanzadanyń oıynda ne bary buǵan beımálim ǵoı...

Bas sardar kóp kúttirgen joq.

Alla jar bolsyn, hanym!

Joǵary órleńiz, myrza, — dep, shymyldyq tusyna kelýin kútti.

Men sizdi ońasha aldyrǵan sebebim, — dep odan ary qalaı jalǵastyraryn bilmegendeı, aýzyna jóndem sóz de túspeı, abdyrap qaldy. Túndegi batyl sheshimi qazir qaıda ketkeni belgisiz. Oılary qojyrap barady.

Bas sardar munyń abyrjýyn basqasha uqqan syńaıy bar.

Aıta berińiz, hanym. Siz qandaı sheshimge kelseńiz de biz sizdi qýattaımyz. Kinálaýdan aýlaqpyz, — dep qaldy.

«Seniń kómeıiń belgili boldy». Hanymnyń juqa qabaǵy shytyla qarady. Bunyń syrtynan bárin kesip-piship qoıǵandaı. Muhamedqul hanzadamen erip ketetinine senimdi sekildi.

Sardar myrza, — Súzgeniń daýysy qatqyl, nyq estildi. — Kelip jatqan hanzadaǵa meniń atymnan myń alǵys aıtyńyz. Basyn qaterge tigip, ot pen oqtyń arasynan ótip, arnaıy kelisine Alla razy bolsyn! Men han ıemniń óz atynan bir aýyz pármen kútemin. Hannyń uıǵarymynsyz ornymnan qozǵala almaıdy ekenmin.

Hanym, siz osyny ábden oılanyp baryp aıtyp otyrsyz ba?

Iá, oılanǵanda qandaı! Meniń osy jalǵyz aýyz tilegimdi hanzadanyń han aǵasyna jetkizýin ǵana ótinemin. Han ıemniń aldynan ótip, kelip kóshirip áketsin, sózim joq...

Hanym, báriniń jón-josyǵyn oılap otyratyn keń ýaqyt emes bul. Qysyltaıań shaq qoı. Jaý bolsa, irgede tur. Biz sizdi han ordasyna attandyrýdy jón kórip edik.

Myrza, nıetterińizge, qamqor kóńilderińizge men razymyn. Biraq meniń olaı jasaı almaıtynymdy oılap kórdińiz be? Muhamedqul hanzadaǵa erip, úlken ordanyń sońynan qýyp barýymdy kim qalaı uǵady? Óz betimmen barǵan meni qabyl ala qoıar ma eken? Áldeqandaı sebeptermen úlken ordaǵa jete almaı jolda qalsam, hanzadaǵa ilesip qashqan qashqyn atanbaımyn ba? Ondaı kúnde ne jaýdyń oǵynan, ne han jasaqtarynyń qolynan ajal tabarym sózsiz. Meni ondaı abyroısyz iske ıtermelemeńizder. Týra kele jatqan ajal bolsa, óz otyrǵan ornymda tapsyn. Men qaıtkende de han ıemniń jaýabyn tosamyn. Alla jar bolsa, han nem bizdi qorǵansyz tastamas. Hanzadanyń úlken ordaǵa esen-saý jetýin jatpaı-turmaı tilermin.

Bas sardar ıyǵyna myń batpan júk túskendeı, ornynan aýyr kóterilip, basyn ıe taǵzym jasap, shyǵyp ketti. Súzge álgi sózderdiń bárin, syrttaı syr bildirmegenmen, ishi qan jylap otyryp aıtyp edi. Nege ekenin kim bilsin, Muhamedqul hanzadamen qaıtyp kórisýge jazbasyn júregi qurǵyr sezgendeı, degbirsiz kúıge tústi. Kókiregindegi beıkúná arman, tátti qıal jylap qaldy...

Hanzada attanyp ketken kúnniń ertesine-aq bas sardar men qaraýyl basy hanymǵa jaý jasaqtarynyń shahar qaqpasynyń aldynda turǵanyn sasqalaqtaı baıan etti. Súzge hanym jat jurttyqtardy munshalyqty tez keler dep oılamapty.

Meni saraı aldynda tosyńyzdar, — dep, ózi yqsham kıinip, jedel shyqty.

Sardarǵa erip, qaraýyl munarasyna kóterildi. Shahar syrtyna kóz tastap edi, qaraqurym túrleri susty, jaý-jaraǵyn asynǵan ózgeshe turpatty jat jurttyqtardy kórip, boıy titirkendi. Qaýip-qaterdiń shyn taıanǵanyn sonda bildi. Olar ordy boılaı odyrańdap, ary-beri shapqylaýda. Ótkel izdeıtin sıaqty. Qarýlaryn shoshańdatyp, álsin-álsin ot búrkedi. Hanymnyń tizesinen ál ketip, qulap túsýge shaq qaldy. Kápirlerdiń túri tym úreıli eken, qudaıym olardyń qolyna túsýdiń betin ary qylsyn.

Ol munaradan túsip, bas sardarǵa olardy tek alystan baqylaýdy tapsyrdy. Bosqa oqqa ushýdan saqtasyn. Hannan bir kómek keler degen Súzge hanymnyń áli de úmiti bar. Bar sengeni sol...

Qamaldy aınala qarap shyqqan ataman Groza shaharǵa shabýyl jasaýdyń qolaısyzdyǵyn birden ańǵardy. Shabýyl jasaýdyń qajeti de shamaly dep oılaǵan. Shahardyń aldyn qorshaı shep quryp alyp, jasaqtaryn sonyń boıyna jaıǵastyrdy. Qamal ústine shoshań etip bireý shyqsa, qaǵyp tastaı bermek.

«Qashanǵy shydaıdy ekensińder?» — degendeı jat jurttyq jendetter kórineý qyr kórsetip, masaırap júrdi. Ara-tura dúńkildetip, ot qarýlaryn atyp, shahar jurtynyń záre-qutyn qashyryp qoıady.

Súzge-tura demde qorshaýǵa alynyp, turǵyndary tutqynǵa aınaldy. Bir adam syrtqa shyǵa almaıdy, bir adam ishke kirý joq. Úlken ordamen baılanys úzilgeli qashan...

Ataman Groza shahardy qorǵaıtyn jasaqtyń az ekenin de, jurtynyń kóbi qyz-qyrqyn, qatyn-qalash ekenin de dál boljaǵandaı. Shabýylǵa sondyqtan asyqpady. Kishi hanym endi eshqaıda qashyp qutyla almaıdy, qolymyzǵa ózi-aq kelin túsedi degen oıda edi. Oq shyǵyndap keregi ne, ózderi berilgenshe tek tosa turý kerek. Uzaq joldan, aldyńǵy urystardan qajyp shyqqan jasaǵyn tynyqtyryp almaq.

Alaıda shahardan janyna saýǵa surap shyqqan da adam bolmady. Ańdysýmen kóp kúnder ótti. Eki jaqtyń da tózimderi tozaıyn degendeı. Birin-biri syrttan ańdyp, oq jetetin jerge jýyqtamaıdy. Tek alystan dúrdıisedi.

Súzge hanym shahar qorshaýda qalǵaly degbiri ketip,otaýynda otyrýyn qoıǵan. Eleýsiz kıinip, betine búrkenish jaýyp, qalyń jurttyń arasyna barady. Bazar aralaıdy. Kóptiń kóńil aýanyn baıqaıdy. Sózge tartady. Shahar jurtynyń jaı-kúıin anyq bilgisi keledi. Nóker qyzdaryn ár tarapqa jiberip otyrady. Olar: «Kápir qaýymyna laǵnet jaýdyrǵan jurt. Bári de hanymymyzdy qaıtsek te qorǵaımyz », — desip otyr dep oralady. «Buǵan da táýba».

Áıtse de, shahar jurtynyń tózimi syr bere bastaǵandaı. Aýrý-syrqaý kóbeıgen. Kóbiniń óńderi kúlgin tartyp, úmitsizdik taby aıqyn bilinetindeı. Súzge hanym sony kórgende shahar jurtynyń ashyǵa bastaǵanyn birden ańǵaryp, janyn qoıarǵa jer tappaǵandaı buryn-sońdy bolmaǵan qynjylys kúıge tústi. Qorshaýda otyrǵandaryna jıyrma bir kún bolypty. Áli qanshaǵa sozylaryn kim bilipti? Ony myna álsiregen eli kóterer me eken? Sonda bul — jazyqsyz jurty kim úshin, ne úshin osynshama azapty kórip keledi. Onyń óteýi bar ma? Bolsa, kimnen? Álde Táńirden be? Súzgeni dármensizdik bıledi. Shahar jurtynyń aldynda ózin kinálideı sezindi. Hannan qutqarýshy jasaq keler degen úmiti de kúnnen kúnge álsirep, úziler shaqqa taıaý tur.

Onyń ústine, bazarǵa jansyz etip jibergen nóker qyzdarynyń biri eki áıeldiń han men hanymdy jerden alyp, jerge salyp, sógip turǵanyn estipti. Aıtqysy kelmegenine qaramaı, estigenin túgel aqtartty.

«...Osy súrginniń bári Kóshim hannyń óz basyna da, handyǵyna da opa bermegen baılyǵy men sulý hanymdaryna syrt jurttyń qyzyǵýynan bolǵan depti. Han jat eldikter kelgenshe bar baılyǵyn, altyny men kúmisterin bir jerge kómip, ózi kóship ketken eken depti. Onyń baılyǵyn tappaı, óziniń ornyn sıpap qalǵan dúleı kápirler, mine, eldi sorlatyp jatyr deıtin kórinedi. Kishi hanymdy qoldaryna túsirmeı, tynbaıdy. Qansha qan tógiler eken?» — depti.

Súzge hanym ashý-yzasy qaınap, qalshyldap ketti. Han ıesine tilderi tıgen áıelder qolyna tússe, jazalaryn bererdeı. Jat jurttyqtardyń qandaı pıǵyly baryn olar qaıdan bilipti? Handy aýyzǵa alýlaryn qarashy. Hannyń ózi túgil, basqan izinen sadaǵa ketkirler. Aıtyp júrgen sózderin qaraı gór ózderiniń...

Hanym birte-birte sabasyna tústi. Ashynǵan adam ne demeıdi? Olardyń sózderinde shyndyq ta joq emestigin ishi sezedi. Eldiń iship-jemi taýsylǵanyn uqty. Ashyqqan jurty ashynǵan. Súzge hanym sony anyq bildi. Endi ol kóńiline aýyr tıer jaısyz gáp estip qalýdan seskenip, syrtqa shyǵyp, shahar aralaýdan múlde tıyldy, óz saraıynda óz oıynyń tutqynyna aınaldy.

Ár nárseni oılaı-oılaı, oı túbine jetpeı, ózin-ózi ishteı mújip otyrǵan bir keshte qyzmetshisi bas sardardyń kelip turǵanyn bildirdi. Buryndary bas sardary kelse, áldebir jaqsylyq estıtindeı elpildeı qalýshy edi, endi jamanat jetkizerdeı — kórýden taısaqtaıtyn bolǵan. Áıtse de, zordyń kúshimen qonaqjaıǵa kelgen. Bas sardardyń qolyndaǵy basyna oramal baılanǵan súr jebeni kózi shaldy. Sardar hanymnyń tusyna kelip, oramaldy sheship, shetiniń túıilgen oraýym jazyp edi, arasynan hat shyqty. Hanymnyń júregi lúpildep, kózine jas úıirildi. Bul, kópten kútken, úmiti úzilip, jany shyǵarda jetken aqjoltaı habar bolsa, ıgi edi. Hanym hatty alyp, asyǵys oqı bastady. Oqyǵan saıyn óńi ózgerip barady. Qoly dirildeıdi.

«...Hannyń qosyny jaýdyń qolymen aıqasta jeńilip, úlken kúızeliske tústi. Han qalǵan jasaqtarymen Obdarıagı qaraı sheginýge májbúr boldy. Muhamedqul hanzada aýyr jaralanyp, jat qolynda tutqynda qaldy...»

Hat qolynan túsip ketken hanym «Ah» dep yshqyna betin basyp, otyryp qaldy. Osynyń bári óńi emes túsi bolsa etti. Ia, ıá túsi... Munyń shyndyq ekenin kóterer hanymda kúsh joq edi...

Bas sardar hanym qazir daýys salyp ebil-debil jylap, beımaza kúıge túser me eken dep qaýip qylyp edi. Hanym jylamady da, tilge de kelmegen qalpy tas músindeı qatyp, qan sólsiz otyrdy da qoıdy. Sardarǵa munysy tipti qıyn boldy. Bir nárse deýge de, basý aıtýǵa da, kóńil bildirýge de batyly jetpegendeı. Qoqaıyp únsiz tura berýge odan ári dáti jetpeı, ketýge yńǵaılanǵanda hanym tilge kelip:

Tańerteńgisin qazyna basy ekeýińiz kelip ketińiz, — dedi daýsy zorǵa shyǵyp.

Búgin de Súzge hanym azapty oı shyrmaýynda ótkizer taǵy bir túnin qarsy aldy. Qara túnniń sonshalyqty uzaqtyǵyn kim bilgen? Oıy qańǵyryp, ár tarapty kezedi. Han ıesiniń, jappar Allanyń jazýymen, budan shalǵaı, kelmeske bet túzegeni aıan boldy. Kórisermiz degen úmiti az. Muhamedqul hanzada kápirlerge tutylypty. Asyl týǵan esil er jat qolynda kiriptarlyqqa qalaı tózer eken? Tóze almas, shart synar...

Abzal júrekti kútýshisiniń ótkendegi qulaǵyna sybyrlaǵanyndaı Súzgeniń Allanyń súıgen quly ekeni ras bolsa, qashanǵy synaı bermek. Bunyń janyna jańyn ardaqtylarynyń bári aıdalada baz keship júr. Altyn tájdi basy qaıda qalaryn Táńiri ózi bilmese, bul shamalaı alar emes. «Jasaǵan ıe-aı, óziń jar bola gór arystanyma».

Ashtyqqa urynǵan shahar jurty mynaý. «Bulardyń obaly kimge?» degen oı shyr aınalyp kelip, ózin tabady. Esinen esh ketpeı qoıdy...

Syrttan keler kómektiń joǵy endi aıdan anyq. Ne kórse de ózderi kóredi. Shahardy áli neshe kún ustap tura alar eken. Oǵan kúshteri jete me? Sol kúsh degenniń ózi bularda bar ma eken deseńshi?

Súzge hanym bar jiger-qaıratyn boıyna jıyp, kóńilin tastúıin bekitti. Dármensiz otyra berýge bolmas. Bir amal bolarlyq laj tabýy kerek. Onyń joly birte-birte oǵan aıqyndala túskendeı. Erteń bas sardarmen keńespek...

Osy oıǵa toqtaǵan soń az da bolsa kóz shyrymyn alýǵa qısaıǵan. Kózi ilinisimen shatasyp, nebir túster kirgeni. Kápirler qorǵanǵa ot qoıǵan eken deıdi. Balqaraǵaıdan qıyp turǵyzǵan dýal shytyrlap, janyp jatqandaı. Eshkimdi shyǵarmaı, tirideı órteıtin túrleri bar. Tipti murynyna shyjǵyrylǵan, órtengen zattyń ıisi kelgendeı. Shahar jurty ashshy tútinge qaqalyp-shashalýda. Ózi de tunshyǵyp barady. Jan dármenmen jan-jaǵyn qarmanýda. Qoly bir nársege ilikseshi. Ornynan turaıyn dese, qozǵalýǵa murshasy kelseshi. Shyńyraýǵa tartyp bara jatqandaı. Basyn ázer kóterip, áreń degende túregelip otyrdy. Sóıtse, bastyrylyǵyp qalypty. Esin zorǵa jıdy. Shyraǵdan túbine deıin janyp, taýsylyp, kúıgen ydystyń qońyrsyǵan ıisi eken bólmeni alyp ketken. Osy bir jaǵymsyz túster-aq sharshatyp barady. Tym quryǵanda, túsine jaqsy nárse enip, bir ýaq qýanyp júrse etti. «Tús ońalmaı, is ońalmaıdy», — deýshi edi kári ájesi. Sirá, munyń isi ońalmasqa ketken de.

Kórgen túsi kúndiz oılaýǵa dáti barmaǵan kókeıindegi eń bir qyjyldy qozǵap ketkendeı. «Kápirler maǵan qandaı jaza qoldanar eken?» Jurtymen birge janyn qısa, ókinishi ne? Súzge hanymnyń júregi basqa bir sumdyqty sezgendeı...

Uzaq túnge sarylyp, oı keshken jannyń esine ne kelmeıdi? Hanym óziniń sońǵy ýaqytta ashqan shyndyǵyna tańǵaldy. Dúnıede kórgen qyzyǵyńnyń, tatqan lázzatyńnyń báriniń eki dúnıede suraýy bar eken. Suraýsyz dúnıe joq. Erte me, kesh pe, kezi kelgende óteýin qaıtaratyn shaq týady. Óteýsiz eshteńe de bolmaq emes. Sony o basta bilse etti. Bilmepti. Buǵap da tirshiliginde kórgen qyzyǵynyń óteýin qaıtarar shaq kelip edi, oǵan daıyn bolmaı shyqty. Táńiriniń buıyrtqan barlyq jaqsylyǵynyń óteýin nemen óteri dúdámal... Óteýge tıis... Nemen?..

Ertesine qonaqjaıda bas sardar men qazyna basyn tosyp aldy. Olardyń tájimi men sálemin qabyl alǵan soń anyqtap júzderine kóz toqtatqan. Baıqasa, ekeýi de anaǵurlym eńseleri túsip, óńderi júdegen. Shahar jurty qansha ashyqqanmen, bular munshalyqty júdemese kerek edi. Soǵan qaraǵanda bári de taqyrǵa otyrǵan syńaıly. Súzgeniń jany kúızeligi, alqymyna kelgendeı.

Qazyna basy myrza, aıtyńyzshy, bizde azyq-túlik qaldy ma?

Hanym, óte az. — Azdyǵyna ózi kinálideı ıile tústi. — «Jaman aıtpaı, jaqsy joq» degen, qıyn kún týsa kerek bola ma dep azyraq irkip otyrmyz.

Myrzam! Budan aýyr, budan kıyn qandaı kún bolmaqshy? Qoldaǵy baryn, as bolýǵa jaraıtyn dándi tegis shyǵaryp, tútin basyna teńdeı bólip berińiz.

Jetpeıdi ǵoı.

Tym bolmasa, naýqasy, jas balalary, qarttary barlarǵa úlestirińiz. Shahardyń ár jerine ortaq qazan astyryńyz. Sol aradan búgin ystyq as úzilmesin. Qalaǵan jannyń bári sol aradan aýqat ishsin. Keshke qaraı bir kelip, aıtyp ketersiz. Bara berýińizge bolady.

Bas sardar myrza, siz kidire turyńyz. Meniń qandaı oıǵa kelgenimdi bilesiz be? Myna kelgen alapat kápirmen biz uzaq tirese almaıdy ekenbiz. Basyp kirse, qarsy turarlyq shamamyz joq. Shahar jurtyna obal boldy, Mundaı qıanat kóretindeı olardyń ne jazyǵy bar? Men sizdi ataman Grozaǵa jumsasam dep otyrmyn. Atamanǵa qoıatyn úsh shartym bar, sony oryndasa, shahardy beremiz. — Súzge muny shıryǵyp aıtqan. Qaterli iske onyń tas túıingen túrin baıqaǵan qart sardardyń júregi muzdady.

Hanym-aı! Munyń aıaǵy qalaı bolar eken? Áli de oılansańyz etti.

Oılana-oılana osyndaı toqtamǵa keldim. Shartymdy atamanǵa baryp, túgel jetkizińiz. Arǵy jaǵyn onyń jaýabyna qaraı kórip alamyz.

Bas sardar qatty qınaldy. Ataman Grozaǵa kelissózge júretindeı basqa jannyń reti de joq-ty.

Shahar qaqpasy sart ashylyp, ishinen qolyna aq oramal ustaǵan egde sarbaz shyqqanyn kórgen jaý jasaqtary eleńdesip qaldy. Ony ataman Grozanyń shatyryna ertip aparǵan. Ataman par ashýyn jıyp, kózinen aıbaryn tanytyp, bitimge baıaǵyda kelýleriń kerek edi degendeı oıqastap, ary-beri júrip aldy. Ózi burqyrap, sóılep júr. Arasynda buǵan tónip-tónip ketedi. Onyń daýsynan yzǵar lebi taraıyn degende:

Ataman myrza, elińdi, jerińdi, úı-jaıyńdy tastap, sen de bireýdiń pármenin oryndap júrsiń. Osy jasymda men de hanymnyń amanatyn arqalap kelip otyrmyn. Ekeýmizdiń de mindetimiz aýyr. Tyńdaýyńyz qajet. Áıtpese, meniń basym ketedi, — dep qolynyń qyrymen jelkesin oryp kórsetti.

Qanshama ashýy qysyp tursa da atamannyń júzi jylıyn dedi:

Hanymyńnyń sálemin aıt!

Aıtsam, Súzge hanym ataman Groza er jigit emes pe? Hanymnyń ótinishin qabyl alar dep otyr.

Ol qandaı shart?

Hanym sizden úsh nárse ótinedi. Áýeli shahar jurtyna bostandyq suraıdy. Solardy ulysqa qaıtarýǵa bir keme ázirlep bersin deıdi. Shahardyń qarapaıym turǵyndaryna qaharyn tókpese eken. Meıirban júregińizben keńshilik jasaýyńyzdy sizge laıyq sanaıdy.

Ataman Groza oılanyp qaldy, tipti qýanyp ketkendeı júzinde masattanǵan raı oınap shyǵa keldi.

Dury-y-s! Sizdiń jaqty tyńdadyq. Olaı bolsa, bizdiń de qoıar talap bar.

Aıtyńyz. Hanymǵa jetkizip baraıyn.

Eger bizdiń aıtqanymyzdy qabyl alsa, hanymyńyzdyń qoıyp otyrǵan úsh sharty da oryndalady. Onyń esesine biz biraq nárse talap etemiz — Súzge hanym óz saraıynda qalsyn!

Muny estigende qart sardar yrshyp ketti.

Bul bola qoımas... Hanymymyzdy qaldyryp, ózimiz qalaı kete bermekpiz?.. Ne kórsek te — birge kóremiz...

Áı, tatar, tyńda! Muny sen sheshpeısiń, hanymyń sheshedi. Baryp aıt! Bizge úsh birdeı shart qoıǵanda qarymtasyna bizdiń ne surarymyzdy oılamady deısiń be? Aıtyp jetkiz. Kelisse, búgin keshten qaldyrmaı jaýabyn bersin. Kelispeseńder, óz obaldaryń ózderińe. Erteń shahardy atqylaımyz, bir adamdy syrtqa shyǵarmaı ot qoıyp, órteımiz...

Qart sarbazdyń óńiniń kúldeı qýaryp, eńsesi túsip kelgeninen-aq hanym kelissózdiń oǵan jaısyz tıgenin túsindi. Bas sardar qınala-qınala atamannyń bularǵa qoıǵan talabyn áreń jetkizgen. Súzge hanym óziniń oı sorabynyń durys shyqqanyn boljady. Esh qınalyssyz:

Abyrjymańyz, myrzam! Ataman aıtqanynda turyp, shahar jurtyn tegis shyǵara alsaq, bolǵany. Men atyshýly Grozanyń tilin tabatyn sıaqtymyn, — dedi de qoıdy. — Tek eldiń kóńilin buzbas úshin atamannyń qoıǵan shartyn tisińizden shyǵarmańyz.

Súzge hanym atamannyń shartyn qabyl alǵanyn bildirip, shapqynshy jiberdi...

...Bul ýaqytta shaharda kópten bolmaǵan kóńildilik ornap edi. Ár jerde úlken qazandar kóterilip, alqa-qotan áńgimelesip otyrǵan jurt. Ajarlary da kirgen.

Bas sardarǵa ilesip kelgen qazyna ustaýshy, tikesinen tik turyp, istegen isterin rızashylyqpen baıan etken.

Myrzalar, neshe kúnnen beri úreımen kún keshken muńdyqtar búgin kóńilderin kótersin, ishsin-jesin. Táńiri jazsa, erteń jolǵa shyǵatyndaryn eskertińder. Túnimen qapy qalmaı jınalsyn.

Aıtqanyńyz túgel oryndalady, hanym! Sizdiń aıtýyńyzben qazyna qorynda eshteńe de qalmady, tegis taratyldy. Jurtyńyz razy...

Bas sardar, siz qazyna pulyn ustaýshyny taýyp, qazynada bar puldy qaraýyl jasaqtarǵa, shahar, saraı qyzmetindegilerge tegis úlestirińiz... Eshkim eskerilmeı qalmasyn...

Qup bolady, hanym.

Hanym ózi keshke qaraı saraıynda nókerleri men qyzmetshilerin, ánshi-bıshi qyzdaryn jınady. Bárine de jyly sózin arnap, qamqor peıilin tanytty. Esh ýaıymy joq jandaı arqa-jarqa kúlisip, jadyrasyp qalǵan. Saraı qoımasyndaǵy teń-teń matadan árqaısysyna qalaýlarynsha kóılektik, jaýlyqtyq kezdeme alýlaryna ruqsat berdi.

Ózi erteńge han ıesi kelgende ǵana ústine iletin birkıer sándi kóılegin ázirlep qoıdy. Qalǵan kóılek-kónshegin, áshekeı buıymdaryn túgelimen neshe jyl qas-qabaǵyna qarap, baýyr basyp ketken nóker qyzdaryna: «Meniń kózimdeı kórip júrińder», — dep tartýǵa taratyp jiberdi.

Sol keshti hanym nókerleri men ónerli órenderiniń ortasynda baıaǵy saýyqshyl dáýrenindeı kóńildi ótkizgen...

Tús te kórmeı jaqsy uıyqtapty...

...Tańerteń erte oıanyp, nókerlerin shaqyrtyp, uzaq taranyp, sylandy, jupar ıis sý seýip, shashyn órgizdi. Kóılegin, beshpentin kıip, jaýlyǵyn salyp, qynama beline zerli beldigin taǵyp, syrtynan jeńil sýlyǵyn jelbegeı jamylyp taraı aldyna shyqty. Súzge hanymnyń sol shaqtaǵy turpaty erekshe kóz tartarlyqtaı asa saltanatty edi. Han áýletine túskennen bergi ádetinen jańylyp, júzin tutas ashyp qoıdy. Nókerleri de birinen-biri ete qulpyryp, qylań urady. Onyń jóni, baq-dáýleti shalqyp turǵan kezindegideı tobymen seıilge shyqqanynan bir kem emes. Qarasha qazdar arasyndaǵy jalǵyz aqqýdaı saraıdaǵy jurtyn bastap, shahar qaqpasyna qaraı baǵyt túzedi. Myna tozaqtan shyn qutylamyz ba, joq pa degen qýanyshtan alaburtqan, áli de sener-senbesin bilmeı qobaljyǵan, úmit pen úreı aralas tolqýly jurt shubyrýda. Barǵan saıyn jan-jaqtan aǵylǵan lek kóbeıýde. Osy alabajaq toptyń arasynan eleýsiz sytylyp shyqqan hanym qaraýyl munarasyna bet aldy.

Munaraǵa baıaý kóterildi. Tóńirekke tegis kóz tastady. Shahar qańyrap bos qalǵandaı. Qaqpa aldy — qara nópir adam. Áli de kelip jatyr, kelip jatyr. Túgel jınalmaı, qaqpa ashylýǵa tıis emes.

Shahardan shyǵar joldyń eki jaǵy — qaz-qatar qarýly jasaq. Ony kórgende hanymnyń denesi múzdap, júregi titirkendi. Qazir arasynan ótken beıbit eldi jýsatyp salsa qaıtpek?! Tóńiri ózi saqtaǵaı! Ondaı bolǵan kúnde, osynshama jurttyń qany men obaly óz moınynda qalmaı ma? Iapyr-aı, kóptiń kóz jasyna qalýdan aýyr jaza joq shyǵar. Hanym osydan qorqyp edi ǵoı. Sheshiler shaq taıaý. Kózi shahar syrtyn sholyp ótip, aıdyny shalqyǵan Ertiske tireldi. Jaǵalaýǵa jaqyn turǵan úlken kemeni anyq kórdi. Tynysy keńip, sýyldaǵan kóńili ornyna túskendeı. Iá, qudaıym, abyroı bere gór. Ataman Groza ýádesinde tursa bolǵany.

Qaqpa da ashyldy. Jurttyń aldy qaz-qatar jendetter arasymen aman-esen ótip, túıetaıly jarqabaqqa qaraı jóńkilýde. Mine, kemege de taıady, sońy qaqpadan jańa shyǵyp jatyr. Japyr-jupyr kemege otyrý bastalǵandaı. Shamaly ýaqytta eldiń bári tegis jaıǵasyp, keme jaǵalaýdan jyljyp bara jatty.

Súzge hanym osy ýaqytta munaradan tómen túse bastaǵan. Qolqa-júregi sýyrylyp, shahar jurtymen birge ketip, keýdesi bos qalǵandaı. Tabany da jerdi sezinbeıdi, salmaqsyzdyq bılegen. Bylq-sylq etip, áreń kele jatyr. Qalaıda anaý oqshaý turǵan nysanaly báıterektiń qasyna jetýi kerek. Bir qadam, eki... úsh... Jetýi kerek. Sál qaldy... Qazir jetedi...

Jan dármenmen saraı aldyndaǵy alyp samyrsyn qaraǵaıdyń janyna jetti-aý. Qojyr-qojyr qalyń qabyǵyn aıalaı alaqanymen sıpap ótti. Han ıesi osy júz jyldyq, bálkim, myń jyldyq samyrsynnyń kóleńkesinde bir ýaq saıalap otyrǵandy qatty unatýshy edi.

Júz jyldyq, bálkim, myń jyldyń alyp báıterektiń boıy — tip-tik, basyna qaraǵan jannyń shalqaıǵanda taqıasy túsetindeı záýlim, dińi bir adamnyń qushaǵy jetpesteı jýan. Taram-taram bolyp, jan-jaqqa taraǵan butaqtarynyń ózi sala-sala, ári som bilekteı jumyr. Odan qanshama butaqshalar tarap jatyr. Tamyry tereńge tartqan, tipti jer betine teýip, qoldyń salasyndaı bileýlenip, bilinip turǵanyn aıtpaısyń ba?

Han ıesin Súzge hanym nebir daýyldardy basynan ótkerse de ýaqyt synyna tótep berip, qasqaıyp turǵan osy alyp samyrsynǵa uqsatpaýshy ma edi? Ana som bilekteı butaqtary men odan taraǵan butaqshalaryn sansyz balalary men óren-jarandaryna balaıtyn. Han ıesin tosyp, ózi osynyń saıasynda ár qıly oıǵa berilip, qıal qushaǵynda qanshama ańsarly kúnderin ótkizdi eken? Bári beker. Bári aldamshy dúnıe... Dúnıe — jalǵan degen osy da... Jalǵan... Jalǵan...

Ol samyrsynǵa jotasyn tireı, biraz turdy. Erni kúbirlep, uzaq duǵa qaıyrdy. Shahardy dúrsilge toltyra topyrlaǵan at tuıaǵynyń dúbiri estildi. Súzge hanym jasaýraǵan janarymen kók júzine qarap:

Táńirim, óziń keshe gór kúnámdi. Aýzy túkti kápirlerge tánimdi qorlata kórme! Óziń amanatqa bergen janyńdy ózińe tapsyramyn, — dep, jelbegeı jamylǵan sýlyǵynyń ishindegi beldikke qystyrylǵan, ótkende túsinde tósine qulaǵan han ıesiniń almas qanjaryn qolyna alyp, kózin juma berdi.

Úmit shirkin eń aqyrynda úziledi deıtini qaıda? Beker aıtylar sóz. Súzge hanymnyń úmiti súr jebe qorǵan asyp kelgen kúni-aq úzilgen. Odan beri súıretilip júrgen qur súlderi ǵoı. Ol jat jurttyqtardan da, ólimnen de qorqýdan qalǵan. Qaıta, quldyqtan, ar-uıatyn qorlaýdan, mazaqtan, janyn azaptan qutqarar jalǵyz jol — ólim ǵana ekenine moıynsunǵan. Azat elim, sheıit bolmaq... Ol alǵash ret perzentsizdigine ókinbedi. Qaıta, artynda alańdar balasy qalyp bara jatpaǵanyna qýanǵandaı.

...Áne, áne, súr jebe ushyp keledi, ushyp keledi. Jaqyndady... Mine, qań júreginiń basyna qadaldy... — Ah... — Hanymnyń tizesi búgilip, otyra ketti. Aq jibek jaýlyǵy sýsyp kelip, betin búrkeı jaýyp qaldy...

...Jat jurttyq jendet jasaqtar qorǵansyz qalǵan jalǵyz hanymdy shabýǵa saraıǵa topyrlasyp jetken. İshten de, syrttan da áıel qarasy kórinbedi. Jasaqtary daǵdaryp turǵanda atamannyń kózi aǵash túbindegi aǵarańdaǵan adamdy aqtaryp, shaýyp keldi. Otyrǵan hanym ekenin bilip, kózi kúlmin qaqty. Kóshim hannyń eń jas, eń sulý hanymyn qolyna túsirý baqyty ózine buıyraryna meımanasy tasyǵandaı.

Atamandy osylaı qarsy ala ma eken?

Atynan túsip jaqyndady. Hanymda dybys joq. Sekem alǵan Groza jaqyn kelip, jaýlyǵyn ashqanda Súzge hanym oty óshken janarymen jaryq dúnıege sońǵy ret qarap, máńgige kózin jumdy.

Ah, hanym! Ne istegensiń, ne istegensiń?.. — Ataman Groza «ah» urdy. Onyń ókinishinde shek bolmady...

...Júz jyldyq, bálkim, myń jyldyq alyp samyrsyn miz baqpaı tura berdi. Tek ushar bıiktegi butaqtary men japyraǵyn jel shaıqap, aza kúıin shertkendeı...

* * *

Kúzdiń sylbyraı jaýǵan jańbyrly kúni. Tóńirekti túgel surǵylt tuman basqan. Jol tańerteń qatqan edi, endi byljyrap jatyr. Laısańy shyǵyp, ezilgen ıir-qıyr qara jolmen kerýen kele jatqaly áldeneshe kún. Sý tolǵan shuqanaqqa dóńgelegi túsip ketip, kúıme bir jaǵyna jantaıa shoınań ete qalǵanda tyǵyz otyrǵan jandardyń bastary túıisip qalady. Ary-beri shaıqatylǵan júristen mezi bolǵan túrleri bar. Kúzdiń qara sýyǵy da qaqaı bastaǵandaı. Kúıme terezesiniń jaqtaýynan jel azynaıdy. Syrttaǵy sýyqtan, ishtegi beımaza úreıden boılary qaltyraǵan jolaýshylardyń óńderi tym jadaý. Kerýenniń aldynda da, sońynda da, eki qaptalynda da muzdaı qarý asynǵan, qabaqtary túksıgen susty jasaqtar. Birneshe kúımege bólinip otyrǵan otyz shaqty júzderi jabyrqaý, kóńilderi qaıaý bul múskinder — orys jurtynyń patshasyna alyp bara jatqan tutqyn paqyrlar. Pushaıman halge túskenderine qarap, olardy keń-baıtaq İbir-Sibir ólkesiniń ámirshisi Kóshim hannyń jamaǵat-juraǵattary dep aıta almastaı. Jasyǵan, qorlanǵan, qajyǵan, qaljyraǵan. Kókirekte sher, kózde jas, úmit az...

Qyryq jyldyń handyq ǵumyrynyń jartysyna jýyǵyn Rýsıanyń jaýlaýshy jendetterimen shaıqasta, qýǵyn-súrginde, at ústinde ótkergen hannyń áýleti. Ol eń sońǵy taban tiregen jeri — Obdarıa jaǵasyndaǵy aqtyq urysta jeńilis taýyp edi. Ózi úsh ulymen, sanaýly sarbazdarymen áreń sytylyp shyqqan. Úlken ordanyń úpir-shúpir jandary tegis jat qolyna tutylǵan. Kóshim hannyń jıyrma shaqty uly bolǵan desedi. Solardyń arasynan osy súrgin jyldary qarý asynyp, jaýmen qarsylasqanynyń qanshasy oqtan opat boldy. İnisi Muhamedqul men úlken uly Ábilqaıyrdan bastap, birnesheýi qolǵa túsip, buryn da tutqynǵa jóneltilgen. Olardyń qaıda ekenderinen bular habarsyz. Qalyń jynys orman-toǵaı ishin panalap, kóship-qonyp júrgende aýrýdan ajal tapqandary qanshama? Bul kele jatqandary hannyń áýlet-juraǵatynyń uzaq jylǵy súrginnen aman qalǵandary edi. Sońǵy tutqyndar kerýeni. Olar — qartań tartyp, ajary taıǵan hanymdary, eki jastyń birine kelmeı, kózderiniń nury sónip, óńderi ýaıymnan sarytap bolǵan kelinderi, júzderi synyq qyzdary men buǵanasy qatpaǵan jas balalary, nemereleri.

İshinde úlken hanymdary Saltan, Súıdimjan, Shapshań, Aqtulym bar, estıar ul-qyzdarynan Hanzada, Asmanaq, Berdi-Murat, Kóbeı-Murat, Bıbatsha, Altynaı, Kúmis, Sháıim, Gúlsıpat, Derpatsha, Qarajan, Móldir, Tulymbek, Hansúıer, taǵy biraz qyzyl qaryn jas balalar bar. Arasynda aýrýǵa shalynǵandary da joq emes...

Bir kúımede úlken báıbishe men naýqastanǵan Altynaı anasymen kele jatyr. Onyń dene qyzýy kóterilip, belgisiz dert meńdegeli biraz kún. Túnde qonalqaǵa toqtaǵan beketten qaınatyp alyp shyqqan shóp shaıdy álsin-álsin aýzyna tamyzyp qoıady. Sony talmap jutyp, sál de bolsa tynyshtalǵandaı edi.

Kenet kózin ashyp, kúıme tóbesine tesireıip qarap:

Áne, áne, han kókem qarap tur, — dep, tura umtylmaqqa basyn kóterdi.

Janym, han kókeń alysta qaldy. Artymyzdan keledi, — dep, anasy ústin qymtaı jaýyp, kúrsinip qoıdy.

Altynaı qaıtadan kózin ashyp, kúıme terezesinen syrtqa qaraǵan.

Kishi apam! Áne, Súzge apam bizge aspannan qarap tur. Apa, — dep terezege umtylǵany. Anasy «Astafıralla» — dep, shoshyna balanyń júzine úńildi.

Mynaý sandyraqtaı bastady ǵoı. — Abdyrap, jylarman bolyp, báıbishege jaýtańdady.

Baǵanadan tunjyrap, ózimen-ózi únsiz otyrǵan úlken hanym:

Qaıdaǵyny aıtpasańshy. Sandyraqtaǵan esh nársesi joq, — dep, aýrý jasóspirim qyzdy aıalaı óz baýyryna qaraı ıkemdep jatqyzdy. «Shoshynyp qalmasa etti» degen oıdan bas barmaǵymen onyń tańdaıyn kóterdi.

«Súzge apa, Súzge apa», — dep kúbirlegen boıy álsiz bala qaıta uıyqtap ketkendeı.

Kúımeniń tóbesin aınalyp ushyp júrgen judyryqtaı appaq qusty baǵanadan beri úlken hanym da kórip kele jatqan.

Ne ozyp ketpeıdi, ne dalyp qoımaıdy. Áldeneshe ret terezeni janaı ushqandaı. Altynaı:

Áne, áne qarasańdarshy, kishi apam ǵoı, — dep, degbirsizdenip baryp basylǵany.

Bul kúnde qýanyshtan úmit etpeıtin, qorqynyshtan ada, qatyp-semip dalǵan úlken hanym qansha mán bermegendeı bolǵanymen seskenip, kári júregi sekem alǵandaı. Áli de Qudaıdan qorqady eken. Qorqatyn da jóni bar. Táńiri aldyndaǵy, arýaq aldyndaǵy kúnálary esine túsip, osydan kóp jyl burynǵy ótken kepterdi kese kóldeneń tartqandaı. Osy Altynaı týǵanda Súzgeniń balaǵa peıili túsip, baýyryna salǵysy kelip edi-aý. Jalynǵandaı bolyp ótingende balanyń osy otyrǵan anasy da: «Bir bala ary-beri ortaq bolyp, júre bersin», dep, keliskendeı tur tanytqanda oǵan yryq bermegen úlken hanym edi. «Baýyryna bala salyp berip, kishi hanymnyń nege mereıin ósirmek. Qaıta perzentsizdigin betine baspaı ma?» Kishi hanym jasyp, tómenshiktep júrse, qyby qanatyndaı. Qandaı kórsoqyr bolǵan?! Pendeshiligi — kesirligimen, kúndestigi baqastyǵymen astasqan soń, ne shara? «Baq-dáýletim basymda máńgi turady», — dedi-aý sorly basy. Altynaı da kishi hanym kele qalsa, «Súzge apa» — dep qasynan shyqpaýshy edi. Shashyn órgizetin. Men óskende Súzge apamdaı bolamyn deıtin. Keıingi kezde ǵana aıtýdy qoıǵan... Biraq áli umytpaı júr eken-aý... Bálkim, sonda Altynaıdy baýyryna salyp alǵanda, jas janyn ólimge qımas pa edi... Beý, dúnıe-aı, deseńshi.

...Bulardyń qıanǵa bet túzegenin Súzgeniń arýaǵy bilip jatyr ma eken? Solaı bolmasa neǵylsyn? Úlken hanymnyń múlde mazasy ketti. Ony taza perishtesi bar bala — Altynaı sezip jatqandaı. Myna appaq qus ta tegin bolmasa kerek-ti.

Úlken hanymnyń boıy qaltyrap, kóńilin úreı endi shyn bıledi. Qudaıdan da, arýaqtan da qoryqqan túri bar. Erni jybyrlap, uzaq duǵa oqydy. Súzgeniń qazasynda úlken ordanyń kinási joq emestigin qazir, eki dúnıeniń ortasynda kele jatyp anyq moıyndaǵandaı. Moıyndamasqa sharasy da joq. Qashan, qaıda aparary belgisiz alys jol. Qater kóp. Kileń kempir, jas baladaı jerde qalaryn kim bilgen?..

Úlken hanym táýbesine kelip, kúnásinen arylmaq... «Eı, Alla, kúnáhar men beıbaqty óziń keshe gór... Beıkúná jan, Súzge, sen de kesh bizdeı káripti. Aryzdasyp, aldyńda aıybymyzdan aryla almadyq. Kúımeni shyr aınalyp, Altynaıdy qorǵap júrgen seniń arýaǵyń bolar. Keshire gór. Jazyqsyz kúıdirgen kezimiz kóp boldy bilem. Myna sherli jetimekterdiń kóz jasy úshin keshe gór. Seniń kelgenińdi óziń jaqsy kóretin Altynaıyń bilip jatyr. Altynaıyń úshin keshire gór, bizdeı sormańdaılardy...» Úlken hanym eki kózin tars jumyp, erni kúbirlep keledi. Esine kóp nárse túsken edi... «Qudaı artyq jaratqan qasıetti jan ekensiń, sen Súzge. Bizden sen áldeqaıda baqytty boldyń. Qysqa ǵumyryńda qalaýynsha erkin, saltanatty ǵumyr keshtiń. Jıyrma jylǵa jýyq Ertis pen Obdarıa arasynda qashqyn bolǵan bizdiń kórgen qorlyqty sen kórmediń. Tániń týǵan topyraǵyńda jatyr. Bizdiń tálkekke túsken basymyzdyń qaıda qalalary bir Allaǵa ǵana aıan shyǵar. Aldymyzda ne kútip tur deseńshi! Bizde qansha ǵumyr qaldy deısiń? Myna, kileń es bilmeıtin óndirdeı jas balalardyń kúni ne bolmaq? Olardy qandaı taǵdyr kútip tur?.. Alla-aı, ózińnen kúnámdi jeńildetýdi tiledim. Bilem, bilem — kúnám aýyr...»

Úlken hanym kóziniń jasyn alty taram aǵyzyp, aǵyl-tegil jylady. Uzaq, egile jylady.

Kesh, Súzge, biz beıbaqty keshe gór! — dedi kúımedegilerge tegis estirte. Tamyry bileýlengen arsa-arsa qur súıek eki qolyn kókke kótere Táńirine jalbaryndy, Súzgeniń arýaǵyna quran baǵyshtady...

...Judyryqtaı appaq qus shyrqaý kókke kóterilip, kózden ǵaıyp boldy...

Apa, shóldedim, qymyz bershi, — dedi Altynaı basyn kóterip. Anasy jalma-jan torsyqty shaıqap-shaıqap aýzyna tosty. Demalmastan biraz simirgen soń, qaıta qısaıdy. Demde uıyqtap ketkendeı. Balanyń mańdaıynan ter monshaqtaı aqty. Qyzýy da qaıta bastaǵan. Birazdan soń:

Meniń túsime Súzge apam kirdi. Ol tipti qartaımapty, baıaǵysyndaı sulý, — dep, Altynaı kúlip oıandy. Aýrýdyń beti qaıtqandaı. «Táýba, Táýba, Táýba». «Ol shirkin qartaıatyn jasqa jetpep edi ǵoı...» — dep oılady úlken hanym.

...Kúzgi laısań jolmen kúıme yrǵalyp, ketip barady... Alda uzaq sapar... Bul kúıme qaıta oralmas joldyń oıran-sorabyn keship, kókjıekke bet túzegen...

---