InfoHub Logo

“Talbesikten jerbesikke deıin”. Adam balasynyń ómiri osynaý sóz tirkesimen sıpattalatyn sekildi... Adam ataýly shyr etip dúnıe esigin ashqannan bastap-aq túrli salt-dástúrlerdi , yrym-tıymdardy boıyna jıyp ósedi. Tulǵanyń ómirlik maǵynasy da ózimizdiń ulttyq kózqarastarymyzǵa qaraı qalyptasa bastaıdy dep oılaımyn. Máselen adam tek óz ómiriniń maǵynasyn taýyp qana qoımaı, ony ary qaraı júzege asyrady. Tulǵanyń ómiriniń maǵynasy árqashan qoǵammen tyǵyz baılanysta bolyp keledi. Adam balasyna dúnıege kelgen sátinen bastap túrli yrymdar, tıymdar, salt-joralǵylar jasala bastaıdy. Mysaly eń alǵashqylarynyń biri ol qyrqynan shyǵarý rásimi. Odan soń  besik toı, tusaýkeser... Sol sıaqty qazaq halqynyń eń asa mán berip, mańyz aýdaratyn ǵuryptarynyń biri-yrym. Sonaý kezeńnen qalyptasqan túrli yrymdardy ata-anamyz bulaı bolmaıdy balam, olaı jasama balam degen sózin estip óstik. Eseıe kele árbir yrymnyń ózindik otbasyǵa berer qundylyqtary bar ekenin túsingendeımiz. Qyz balanyń ıbaly, kórkem minezdi bolyp ósýine arnalǵan yrymdar men tıymdar kóptep kezdesedi. Mysaly; qonaq bolyp barǵan úıinde qyzdy tórge otyrǵyzady. Sebebi, «qyzda qyryq shyraqty baqyt bar» dep biletin halqymyz, «sol baqyttyń juǵyny qyz otyrǵan tórde qalady» dep yrymdaıdy. «Qyzda qyryq perishte bar» degen nanymmen de qyzdy tórge shyǵarady. Óıtkeni, sol perishteler qonaq kútýshi úıge qonady. Sondaı-aq «qyzda ottaı ystyq meıir bar, qyz qonaq bop barǵan úıinde tórde otyrsa -boıyndaǵy meıiri sol otbasyna sińedi» degen yrymdy da negizdegen. Yrymdarmen qatar qazaq qyzdarynyń tárbıe jaǵynan jazylmaǵan dala zańdary da óte oryndy aıtylyp ketken. Ol árıne “Qyzǵa qyryq úıden tyıym”. «Qyzǵa qyryq úıden tyıym» dep qazaq salt-dástúrinde qyz balaǵa arnalǵan tárbıelik uǵym, ustanymdy ataıdy. Birnesheýin aıtsa ketsek qyz balasyna: jarysa sóıleýge; jalǵyz qydyrýǵa; jyrtaqtap kúlip, sypsyńdap sóıleýge;  ótirik, ósek aıtýǵa; tamaqty obyrlana asaýǵa; úlkenderdiń jolyn kesip, atyn ataýǵa; betten alyp, bet jyrtysýǵa bolmaıdy. Osy qundylylyǵym arqyly biz basqa halyqtardan erekshelenemiz, Iaǵnı  qyz balasyn arnaıy yrym-tıymdar arqyly tárbıelesek, dál solaı bolashaq elimizdiń qandaı bolmaǵyn  da baǵdarlaı alamyz.

Qazaqta ártúrli jaǵdaılarǵa arnalǵan yrymdar bar. Mysaly yrymdardyń is-áreketterge arlaǵan  túrleri  kezdesip jatady. Máselen, jańa bosanǵan áıel úıge kirgen ıtti qýmaıdy ­– eger qýsa, tisteri túsip qalady. Kelin tún ishinde sýǵa barmaıdy, kir jaımaıdy. Sebebi shoshyma aýrýyna ushyraýy múmkin. Júkti áıel ara, qaıshy ustamaıdy – merziminen buryn bosanady. Ekiqabat áıel qoıan etin jemeıdi, jese balasy qoıanjyryq bolady. Kelin tórge shyqpaıdy – tór qonaqtyń nemese otaǵasynyń orny. Kelesi túri-taǵamǵa baılanysty yrym-tyıymdar. Qazaq asty erekshe qadirleıtin halyq. Sondyqtan as-aýqatqa, taǵamǵa baılanysty qalyptasqan yrym-tyıymdar astyń qadirin arttyrýǵa, ysyrapshyldyqqa jol bermeýge baǵyttalǵany sózsiz. Qyzǵa kári jilik ustatpaıdy – oń jaqta kóp otyryp qalady. Balaǵa mı jegizbeıdi – byljyr, ynjyq bolady. İship otyrǵan shaıǵa sama tússe – qonaq keledi. As iship bolǵan soń «toıdym demeıdi», «qanaǵat» degen jón. Tuzdy beıbereket shashpaıdy, astyń ımany – tuz dep qaraıdy.  Eginniń tuqymy úshin bireý qaryzǵa dán surasa renjimeı beredi, dándi adam emes, qara jer tilep jatyr dep yrymdaıdy. Qazaq tanymynda aq ónimderi, ıaǵnı aǵarǵan jaqsylyqtyń nyshany, páktiktiń, tazalyqtyń sımvoly retinde qalyptasqan. Sondyqtan aǵarǵanǵa qatysty yrymdar óte kóp. Mysaly, baıqaýsyzda aqty tógip alsa, saýsaǵyn batyryp, mańdaıyna jaǵý yrymyn jasaǵan. Sosyn aıaqqa basylmas úshin jaqsylap tazalap, súrtip alatyn bolǵan. Aqty aıaqasty ysyrap etpegen. Kelesi túri - úı turmysyna qatysty yrym-tyıymdar; Esiktiń bosaǵasyn kerýge, tabaldyryǵynda turýǵa bolmaıdy – jaý shapqanda ǵana úı ıeleri bosaǵany kerip, tabaldyryqta turǵan. Kıiz úıde qumyrsqa kóbeıip ketse – jylqynyń eki tezegin ýyqqa ilip qoıatyn bolǵan. Taǵy da kóp aıtylatyn yrymdar- balalarǵa arnalǵan yrym-tyıymdar. Halqymyzda  jas balalardy arnalǵan tárbıeleýge baılanysty kezdesetin yrym-tyıymdar qatary mol. Endi solarǵa toqtalsaq. Úıge kirip kele jatqan bala qulap qalsa – úıge bereke, yrys keledi. Bala jolǵa qarasa – qonaq keledi. Bala tilin shyǵarsa – habar keledi degen sekildi.

Sonymen qatar yrymdardyń keı kezde aqylǵa sıymsyz túrleri de kezdesip jatady. Máselen ózge elderde qoldanylatyn yrymdarǵa kóz salsaq; tún ortasynda júzim jeý kerek, tórt sanynan qashý, mazar mańynan ótkende bas barmaǵyn jasyrmaý, densaýlyq úshin sý ishpeý kerek degen qyzyqty  yrymdar da bar eken.

Qazaq halqy "Besiktegi bala bes túleıdi" dep besikti kıeli sanaǵan. Nanym-senimder boıynsha, bos besikke ibilis balasyn jatqyzady nemese jylan salyp qoıady, sondyqtan bos besikti terbetýge bolmaıdy, onyń betin árdaıym jaýyp júrý kerek eken.

"Tal besikten jer besikke" degen sóz bar. Halqymyzda bos besikti terbetpeıdi, beıýaqytta ony dalaǵa qoımaıdy, besikti arsha, adyraspanmen alastaǵannan keıin ǵana balany salady. Sábıge jyn-jybyr, kórinbeıtin qara kúshter jolamasyn dep besiktiń basyna qaıshy, pyshaq, qamshy jastap ta qoıady. Al bala eseıgende besikti dalaǵa tastamaǵan. Keıingi kezderi tozǵan besikke aq tamyzyp, órtep, aıaqasty qylmas úshin kúlin de jerge kómedi"  

Adam balasyń ómiri de sol sekildi...Týylǵan sátte talbesikke jatqyzsa, dúnıeden óter sátte jerbesik qoınyna tabystaıdy.

Áńgimeniń túıini, Ómirdiń mánin anyqtaý úshin seniń ómiriń bitip, aıaqtalyp qalsa da máńgi jalǵasa beretin túpsiz nársemen anyqtalýy tıis. Árqashan mádenıetińdi, salt-dástúr, ǵurpyńdy kemeline jetkizip, árdaıym baqytty sezimde júrý ómirdiń negizgi máni bolyp tabylmaq!  

Búrkitbaeva Aqbala Amangeldiqyzy

---