InfoHub Logo

1859 jyly Charlz Darvın "tabıǵı irikteý jolymen túrlerdiń shyǵý tegi, nemese Ómir úshin kúreste tańdalǵan tuqymdardy saqtaý" kitabyn jaryqqa shyǵardy. Ol ǵalym álemine úlken tolqýlar engizdi, biraq onda adam janýarlar dúnıesiniń evolúsıasynyń sońǵy satysy bolyp tabylady dep málimdemedi. Darvın adamnyń shyǵý tegi problemasyna jaqyn arada "jańa jaryq" tógiledi. Ǵalym onyń teorıasy kópshilik tarapynan qatal qarsylyq týdyratynyn túsindi, tipti jekkórýshilik jarylysy da bolýy múmkin, sondyqtan da shirkeýdiń bedelin túsiretin máselege alańdamady. Ol sonymen qatar, ol aldy soqqy senimim jaıly ózgermeýi túrlerin jasaý men olardy bojestvennoı erik. Árıne, mundaı málimdeme barlyq jer betindegi dushpandardyń Qudaıdyń shyǵý tegi talap etken ǵalymdar úshin tartymdy bolyp shyqty. Darvın kitabynda evolúsıanyń qalaı jáne nege bolatynyn, sondaı – aq ósimdikter men janýarlar evolúsıasynyń negizgi qozǵaýshy kúshi-ózgergishtik, tuqym qýalaýshylyq jáne irikteý anyqtaldy. Ǵalym belgili faktilerdiń barlyǵy qandaı tujyrymdarǵa ákeldi? Al qorytyndy bir boldy-adam tómen formadan keledi. Darvın onyń teorıasyn praktıkalyq rastaýdyń eń tolyq bolmaýy jaǵdaıynda qaıta jańartady, ıaǵnı osy tómengi formanyń túrin zamanaýı adam tárizdi maımyldarǵa uqsas qalpyna keltiredi. Adamnyń ata-babasynyń qurylymy Darvınaǵa kóringen, adam tárizdes maımyldardyń qurylysyna jáne adamnyń qurylysyna qatysty beıtarap boldy,ıaǵnı ol kóptegen belgileri boıynsha olardyń arasyndaǵy aralyq jaǵdaıdy aldy. Osy beıtarap pishinnen eki tarmaq taraldy – bireýi zamanaýı adamǵa, ekinshisi zamanaýı adam tárizdi maımyldarǵa. Bul teorıa, árıne, rastaýdy talap etti jáne kelesi 50-60 jyl ishinde adamnyń ata-babalarynyń qazba jumystaryn belsendi túrde izdeý jumystary júrgizildi. Antropogenezdiń darvındik teorıasy Paleontologıa, ósimdikter men janýarlardyń qazba túrleri týraly Ǵylym týraly tekserýge tamasha shydady. Antropogenez máselesimen baılanysty paleontologıalyq oljalardyń shyńy HH ǵasyrdyń ortasyna keldi.  Osy jańalyqtardy júıelendirý nátıjesinde ǵalymdar adamnyń evolúsıalyq damýynyń úlgi beınesin elestete aldy. Bul kartına damý kezeńderiniń tizbekti aýysýy boldy, olardyń árqaısysy adamnyń belgili bir túrimen, tipti Homo sapiens –  zamanaýı aqylǵa qonymdy adamymen sıpattaldy.

HH ǵasyrda jasalǵan Paleontologıa salasyndaǵy kóptegen ashylýlar: Adam ata-babasynyń adam tárizdes maımyldarymen ortaq bolǵan. Qazirgi ýaqytta adam tárizdi maımyldarǵa gorılldar, shımpanze, orangýtandar men gıbondar jatady. Adam denesiniń tik ornalasýymen, eki aıaqty qozǵalý qabiletimen erekshelenedi, ásirese aldyńǵy aıaqty ustaýǵa beıimdelgen, mıdyń úlken kólemi men túrli quraldardy jasaý jáne paıdalaný sheberligimen erekshelenedi. Adam qańqasynyń bólikteri kelesi retpen damydy: aldymen – keýde kletkasy men qoldar, sodan keıin – jambas pen aıaqtar jáne sońǵy kezekte – bas súıek pen mı. Tikeleı qulaqqap maımyldy naǵyz adamǵa tikeleı aparatyn jolǵa shyǵardy. Ol qoldaryn bosatty jáne kózge asa mańyzdy mindetter qoıdy. Al osy jańa qasıetterdiń ózara árekettesýi mıdyń odan ári ósýin yntalandyrdy. Adamnyń evolúsıasyn úsh úlken kezeńge bólýge bolady:

- eki aıaqpen júrý daǵdylaryn meńgerý;

- jaq mólsherin azaıtý;

- mıdyń ulǵaıýy.

Adamnyń qoly men aıaǵy jańa fýnksıalardyń paıda bolýyna qaraı ózgerdi. Aıaǵy qosalqy tirek organ retinde tabannyń Qos jıyntyq: boılyq jáne kóldeneń dep atalady. Gomınıd basynyń qonýy ózgerdi: bet jaǵy adamǵa uqsas. Mıdyń kólemi jáne tıisinshe, mı qorabynyń syıymdylyǵy artty. Shamamen 2 mıllıon jyl buryn adamnyń ata-babalary men adam tárizdes maımyldardan alǵashqy adam tárizdes tirshilik bólinip shyqty. Árıne, olardy sózdiń tolyq maǵynasynda adamdar dep ataýǵa bolmaıdy. Olar 500-600 sm3 (salystyrý úshin: eń úlken adam tárizdi maımyldar – gorılldar – mıdyń birdeı kólemi bar). Mıdyń qurylymy tipti alys adam mıyna uqsas emes edi, biraq shımpanze men gorıla mıynan birshama erekshelendi. Bul mánin aldy ataýy avstralopıtekı ("avstralo" – "ıýjnyı", " a "pıtek" – maımyl). Avstralopıtekı tamasha dvıgalıs osy qalypta. Avstralopıtektiń ósýi bir metrge jýyq boldy, al ómir súrý uzaqtyǵy 20 jylǵa jetti. Onyń mekendegen ýaqyty erte paleolıt dáýirinde (tas ǵasyry). Keıbir ǵalymdar avstralopıtek buryn boldy dep sanaıdy – tórtinshi kezeńniń basynda (shamamen 4 mıllıon jyl buryn). Qazirgi ýaqytta barlyq zertteýshiler avstralopıtekter gomınıd evolúsıasynyń "janama" tarmaǵy boldy degen kózqarasty bólisedi. Adamnyń evolúsıalyq damý satysyndaǵy kelesi ókil pıtekantrop dep atalady. Onyń mıynyń kólemi kóp boldy jáne shamamen 900 sm3. Pıtekantrop qazirgi zamanǵy adamǵa uqsas júrip, aıaqtaryn tizege sál búgý múmkin. Ósýimen ol uqsas boldy orta evropeısa – 165-170 sm, isteı alýy kerek pe pıtekantrop daıyndaıtyn eńbek quraldary? Ǵalymdar jaǵymdy jaýap berdi: pıtekantrop qarapaıym eńbek quraldaryn jasady nemese kez kelgen jaǵdaıda muny isteı aldy. Bul kremnııden, úshburyshty rýbıladan jasalǵan qatty shabatyn quraldar boldy. Pıtekantroptyń ómir súrý ýaqyty ortasha paleolıtpen (600-100 myń jyl buryn) belgilengen. Evolúsıanyń kelesi kezeńi týraly túsinik Dússeldorf mańyndaǵy Neandertal ańǵarynda jasalǵan paleontologıalyq oljalardyń nátıjesinde tujyrymdalǵan. Ǵylymı ádebıette neandertales termıni paıda boldy. Mıdyń kólemi boıynsha (1200-den 1600 sm3-ge deıin) neandertales zamanaýı adamǵa jol bermedi, keıde odan da asyp tústi. Qazirgi adam mıynyń qalypty kólemi 1400 sm3, biraq erekshelikter bar. Al Ivan Sergeevıch Týrgenev 2000 sm3 artyq boldy. Biraq mıdyń úlken kólemine qaramastan, neandertalstyń oılaý apparatynyń qurylǵysy jetilmegen. Neandertal kezeńi neandertal ómir súrýiniń qolaısyz klımattyq kezeńine – muz dáýirine (b.z. d. 60-28 myń jyl) keledi. Neandertal úńgirde ómir súrdi, ózine kıim tige bildi, ıaǵnı oǵan ıne, naıza, qyrǵysh jáne t.b. sıaqty eńbek quraldary belgili boldy. Endi ol ań aýlaýdy júrgizý ońaıyraq boldy, al tamaqtaný rasıony taǵamnyń jańa túrlerimen (qus, janýarlardyń jańa túrleri) tolyqtyryldy. Evolúsıa satysyndaǵy adamnyń ata-babalarynyń kelesi ókili-kromanones-qazirgi zamanǵy maǵynada, árıne, qarapaıym, biraq áli de adam. Kromanon adamy ómir súrgen dáýir bizdiń dáýirge deıingi 40-tan 10-shy myńjyldyqtyń kezeńine keledi. Kromanon adam qańqasynyń alǵashqy oljalary 1868 jyly Fransıanyń ońtústik-batysynda Kro-Manon úńgirinde jasaldy. Sonymen, 40 myń jyl buryn jer sharynyń ár túrli oblystarynda jańa baǵyttarda birqatar mádenı ózgerister oryn aldy. Adam ómiriniń oqıǵalary basqa jolmen damı bastaıdy jáne basqa da jyldam qarqynmen damı bastaıdy, al basty qozǵaýshy kúsh endi adamnyń ózi bolyp tabylady. Kromanons ómiriniń áleýmettik uıymyndaǵy jetistikter, ózgerister sany sonshalyqty úlken boldy, bul avstralopıtektiń, pıtekantroptyń jáne neandertaldiń jetistikteriniń sanynan birneshe ese asyp tústi. Kromanondyqtar ata-babalardan úlken qaıratker mıy men jetkilikti praktıkalyq tehnologıany mura etip, osynyń arqasynda qysqa ýaqyt aralyǵynda Alǵa kórinbeıtin qadam jasady. Bul estetıkada, qarym-qatynas pen sımvoldar júıesin damytýda, quraldardy daıyndaý tehnologıasy men syrtqy jaǵdaılarǵa belsendi beıimdelýde, sondaı-aq qoǵamdy uıymdastyrýdyń jańa nysandarynda jáne ózine uqsas neǵurlym kúrdeli tásildeýde kórinis tapty. Barlyq kromanondyqtar sol nemese basqa tas quraldardy paıdalandy jáne ańmen jáne jınaýmen aınalysty. Olar kóptegen keremet jetistikterge jetti, ómir súrýge jaramdy barlyq geografıalyq oblystar boıynsha qonystandy. Kromanonester qysh buıymdaryn kúıdirýdiń alǵashqy qarapaıym formalaryn jasady, bul pesh úshin salyp, tipti kómirdi kúıdirdi. Tas quraldaryn óńdeý sheberliginde olar ata-babalardan asyp tústi,súıekten, buǵy múıizinen jáne aǵashtan jasalǵan túrli quraldar, qarý-jaraq pen quraldar jasaýdy úırendi. Kromanondyqtardyń barlyq qyzmet salalary olardyń ata-babalarymen salystyrǵanda jetildirildi. Olar jaqsy kıim jasap, ystyq ot jaǵyp, keń turǵyn úı salyp, olardyń izasharlaryna qaraǵanda ár túrli taǵamdardy jedi. Sonymen qatar, ǵalymdar kromanondyqtarda taǵy bir mańyzdy jańalyq – óner bolǵanyn anyqtady. Kromanon adamy úńgir boldy, biraq bir aıyrmashylyǵy bar: onyń Óshpeıtin kórinisi damyǵan ıntellekt pen kúrdeli rýhanı ómirdi jasyrdy. Onyń úńgiriniń qabyrǵalary syzylǵan, kesilgen jáne syzylǵan shedevrlerdi, óte mánerli jáne tolyq tikeleı jalańashtaýdy jabady.

Baımaǵambetov E. R.

---