InfoHub Logo

Shıgabýddın Mardjanı (1818-1889) - kórnekti tatar dinı qaıratkeri, fılosof, teolog, tarıhshy jáne aǵartýshy - Iabınchı aýylynda (qazirgi Atnın aýdany) sol kezdegi belgili ımam-mýdarrıs otbasynda dúnıege kelgen. Bastaýysh bilimin Tashkent medresesinde alǵan. 1838 jyly kóptegen jas tatarlar sıaqty ózin dinı qyzmetke arnap, Buharaǵa ketti. Jergilikti medreselerde dinı mátinderdi sanaly túrde jattaý júıesiniń ústemdigine jáne baǵdarlamalarda zaıyrly pánderdiń bolmaýyna baılanysty Marjanı negizinen jergilikti kitaphanalarda ejelgi mátinder men qoljazbalardy táýelsiz zertteýmen aınalysty. Samarqandqa barý ony túrki halyqtarynyń tarıhy týraly alǵashqy qoljazbany jazýǵa ıtermeledi. 1840 jyldardyń aıaǵynda Marjanı qazanǵa oralyp, 1-shi qazan meshitiniń (qazirgi Marjanı meshiti) ımamy-Mýdarrıs boldy, al 1867 jyly ol ahýn jáne Mýhtasıb qazan laýazymyna taǵaıyndaldy. Ýaqyt óte kele, ol eń bedeldi dinı qaıratkerler men teologtardyń biri retinde tanyldy Kýrsavı ortaǵasyrlyq bedeldi teologtardyń jazbalaryna batyl qarsy shyǵyp, sońǵysy ıslamdy qajetsiz ınovasıalarmen "bitep tastady" jáne jańartylǵan dinniń jańa zaman shyndyǵyna beıimdelýiniń jaqtaýshysy boldy dep sendi. Islamdy keıingi qajetsiz qabattardan tazartý, Kýrsavıdiń pikirinshe, Reseı musylmandary arasynda bilim, ǵylym jáne bilim taratý ıdeıasyn tolyǵymen júzege asyrýǵa múmkindik beredi. Reformalar Reseıdiń musylman qoǵamyndaǵy keń progreske yqpal eter edi.

"Hakkal-marıfa", "Kıtab al-favaıd al-mýhımma", "Vafıat al-aslaf va tahıat al-ahlaf" shyǵarmalarynda Marjanı óziniń burynǵy adamdarynyń - XVIIII aıaǵy - XIX ǵasyrdyń basyndaǵy dinı reformatorlardyń dástúrlerin jalǵastyrdy jáne tereńdetti. sondaı-aq, musylmandardy Islamdy keıingi qabattardan "tazartý" maqsatynda erte ıslamǵa, Muhammed paıǵambardyń zamanyna júginýge shaqyrdy. Marjanı medreseni reformalaý ıdeıasyn jasady, onyń maqsaty kóptegen zaıyrly pánderdi engizý, sonymen qatar dinı pánderdi jańa ýaqyttyń talaptaryna sáıkes oqytý boldy.

Dinı fılosof retinde Marjanı óziniń jazbalarynda kalam synyna úlken oryn berdi. Aıta ketý kerek, Marjanıdiń tatar dinı reformasıasy Ýtyz-ımenı men Kýrsavıdiń erte reformalarynan sapaly túrde erekshelendi jáne jańa zaman ıdeıalarynyń qatty áserin tıgizdi; onyń ereksheligi ıslamdaǵy dástúrlilikke syn ǵana emes, "jańartylǵan" dinniń qazirgi bilimge, ǵylymǵa jáne aǵartýshylyqqa beıimdelýi boldy.

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ, 1-kýrs magıstranty Sýıeýbaı U. N.

---