InfoHub Logo

Táýekel han (1582-1598 j.j. bılik qurǵan). XVI ǵasyrdyń 90-jyldarynan XVII ǵasyrdyń basyna deıingi Qazaq handyǵynyń tarıhy Shyǵaıdyń Abdallahqa ótip ketýi, Táýekeldiń odan qalýy, qazaq sultandary qatysqan 1588-jylǵy Tashkent kóterilisi, 1594-1595 jyldardaǵy Táýekel Túrkistandy, Tashkentti, Ferǵanany, Samarqandty basyp alǵan kezdegi soǵys oqıǵalary sıaqty derektermen belgili. Bul aımaqtardyń Qazaq handyǵy quramyna qosylýynyń tarıhı mańyzy zor boldy, bir tarıhı kezeńniń ekinshisimen almasýyn kórsetti. Bul oqıǵalar tek qazaq handyǵyna ǵana emes, shaıbanılik memleketterge de eleýli yqpal jasady, óıtkeni Orta Azıadaǵy áýletter aýysýynyń solarmen tikeleı baılanysy boldy.

1582 jyly Shyǵaı han ólgennen keıin Táýekel han boldy. Abdallahqa vasaldyq táýeldilik onyń kezinde de saqtalyp qaldy. Biraq 1582 jyldyń bas kezinde-aq «Ándijan men Ferǵanaǵa joryqtan qaıtyp kele jatqanda Táýekel ózine hannyń teris nıetinen kúdiktenip, ony tastap, óziniń Deshti Qypshaǵyna ketip qaldy» delingen derek te bar.

Táýekeldi osyndaı qadam jasaýǵa ıtermelegen sebepter derektemelerde túsindirilgenimen birsypyra pikir aıtýǵa bolady.

... Táýekel Syr óńiriniń qalalary úshin kúresti bastap, 1586 jyly Tashkentti alýǵa áreket jasaıdy. Abdallah hannyń áskerleri ońtústikte shoǵyrlanǵanyn bilip, Táýekel Maýarannahrdyń soltústik aımaqtaryna shabýyldaıdy. Onyń shabýyly Túrkistan, Tashkent, tipti Samarqand sıaqty qalalardy talqandady, Táýekel shaıqasqa túspeı, asyǵys sheginip ketti. Sóıtip, Táýekeldiń Tashkentti alýǵa jasaǵan alǵashqy áreketi sátsiz aıaqtaldy.

Tashkent óńirinde bolǵan 1588 jylǵy kóterilis sol kezindegi qazaq halqy tarıhyndaǵy mańyzdy oqıǵalar qataryna jatady. Ol jóninde Hafız Tynyshtyń «Sharaf-name — ıı shahı» jáne Mýkımıdiń «Zafar - name» degen eńbekterinde qyzyqty málimetter men jaǵdaıattar keltirilgen. Tashkent kóterilisine zertteýshiler osy kezge deıin nazar aýdarmaı keldi, al ol Orta Azıa — Qazaqstan aımaǵyndaǵy tarıhtyń damýyna edáýir dárejede yqpal etken edi.

Sol kezde qazaq sultandary Saýran bıleýshisi Ishankeldi aýtarshy men Naýryz bı qusshynyń ózderine qakúnemdik jasaýǵa daıyndalyp jatqanyn bilip, ózbek áskerine qarsy attandy. Alaıda bul kúreste Ishankeldi bı jeńip, qazaq sultandary men búlikshi ámirleri jeńilis tapty. Úsh aıǵa jýyq ýaqytqa sozylyp, áskerı búlik sıpatynda bolǵan kóterilis osylaı aıaqtaldy. Kóteriliske búlikshi ámirlermen jáne qazaq sultandarymen qatar kóshpeli taıpalar da qatysty. 1588 jylǵy oqıǵalar sodan keıingi 1598-1599 jyldardaǵy oqıǵalardyń, atap aıtqanda, Shaıbanı áýletin Ashtarhanı áýletiniń almastyrýy sıaqty eleýli oqıǵanyń alǵy sharty boldy.

Sonaý 1585 jyly-aq Abdallahqa derbes qarsy shyqqan Táýekel bul kóteriliske qatysqan joq. Ol jeńgen jaǵdaıda ózine aıtarlyqtaı paıda keltiretin bolsa da, basqa qazaq sultandary júrgizgen bul kúreske qosylmady. Táýekel 1582 jyldyń aıaǵynda Abdallahtan ketkennen keıin onyń joǵarǵy bılik úshin uzaq ýaqyt taban tirese kúresýine týra keldi. 1596 jyly onyń han ataǵy bolǵanymen, alaıda ol osy zańdy negizge almaǵan edi. Táýekeldiń sol jylǵy Tashkentti shabýyn sýretteı kelip, Eskendir Muńshynyń ózi de «ózine han ataǵyn alǵan qazaq Táýekel sultan sansyz kóp áskermen Tashkentke jaqyndap keldi» dep habarlaıdy. Budan Táýekeldiń han jaǵdaıyn 1586 jáne 1594 jyldar arasynda júrgizilgen uzaq ta tabandy kúres nátıjesinde jeńip alǵany, onyń sodan keıin Máskeýmen qatynastar jasaý kezinde naǵyz han retinde áreket etkeni anyq bolady.

1594 jyly Táýekel ózin bodandyǵyna qabyldaýdy ótinip, Fedor patshaǵa Qul-Muhamedti elshi etip jiberdi.

Qazaq elshileri orys patshasyna Qazaq handyǵynyń jaıy týraly birqatar qyzyqty málimetter jetkizdi. Máselen, Qul-Muhamed bylaı dep habarlaǵan: «Al qazir Buhara patshasymen ýaqytsha tatýmyz, al noǵaılarmen baýyrlardaı tatýmyz, Tınehmattyń balalarymen de, urys tuqymymen de ala-bóten emespiz». Bul elshilik týraly iste Táýekel han «qazaq jáne qalmaq patshasy» dep te atalǵan, budan oǵan Ortalyq jáne Soltústik Qazaqsstandy mekendegen qazaqtarǵa jaqyn kóship-qonyp júrgen keıbir jońǵar rýlary baǵynǵan degen qorytyndy jasaýǵa bolady. Sonymen qazaq elshiliginiń aldynda Oraz-Muhammedti qaıtarýǵa qol jetkizý jáne Abdallahqa qarsy kúreste Máskeýdiń kómegine ýádesin alý mindetteri qoıyldy.

1595 jylǵy naýryz aıynda elshige patshanyń jaýap gramotasy tapsyryldy, onda Táýekelge qazaq handyǵyn «óziniń patshalyq qol astyna» alatynyn habarlaǵan jáne «patsha men hanzadalarǵa oq atatyn qarý» jiberýge ýáde etedi de, odan ári mynadaı tilek aıtady: Táýekel «bizdiń patshalyq qol astymyzda bolǵandyqtan jáne bizdiń patshalyq ámirimiz boıynsha Buhara patshasymen jáne bizge opasyzdyq jasaǵan sibir patshasy Kóshimmen soǵysyp, bizdiń uly mártebeli patshamyzǵa jol salatyn bolasyzdar».

Táýekeldiń elshileri Máskeýge Iran shahy Abdallahqa qarsy birlesip kúresýi týraly kelisimge qol jetkizý úshin Iran elshisin ózderimen birge Táýekelge jiberýin surady. Elshilerdiń ótinishi oryndaldy.

Qul-Muhammed elshiligine jaýap retinde 1595 jyldyń naýryz aıynda Máskeýden Táýekel hanǵa tilmash Velámın Stepanov jiberildi.
Sonymen, qalyptasqan jaǵdaıda qamqorlyq týraly másele jóninde kelisimge kelý múmkin bolmaı shyqqanymen, dıplomatıalyq qatynastar, sondaı-aq saýda baılanystary XVI ǵasyrdyń keıingi jyldarynda da jalǵasa berdi. Qazaq-orys dıplomatıalyq qatynastarynyń damýy kerýen saýdasynyń odan ári keńeıýine jaǵdaı jasady. Qazaqtar rynokqa óz taýarlaryn: malyn, mal ónimderin jáne t.b. aparyp otyrdy. Reseıden Orta Azıa men Sibirge aparatyn jol Qazaq handyǵynyń aýmaǵy arqyly ótti. Tobyl qalasynan Orta Azıaǵa aparatyn saýda joly Ertis ózeni arqyly Esil ózeniniń bas jaǵyna qaraı, al ol jaqtan Ulytaýdy aınalyp ótip, Sarysý arqyly Túrkistanǵa deıin, sonan soń Syrdarıa ózeni arqyly Buharaǵa ótetin edi.

1598 jyly Táýekel Shaıbanı urpaqtarynyń memleketine jańa shapqynshylyq jasaıdy. Abdallah han Táýekeldi ózine laıyqty qarsylas dep sanamaı, oǵan qarsy shekaralas óńirler sultandarynyń, ámirleriniń áskerleri men óz áskeriniń bir bóligin jibergen. Tashkent pen Samarqand arasyndaǵy bir jerde shaıqas bolǵan. Abdallah áskeri aýyr jeńiliske ushyraıdy. Abdallah ólgennen keıin handyq saıası daǵdarys kezeńine endi.

Sóıtip Táýekel az ýaqyt ishinde Túrkistandy, Tashkentti, Ferǵanany aldy.

1598 jyly naýryzda Abdolla han qaıtys bolyp, Abdylhumın han boldy. Iran shahy abbas oǵan jaýlyq oılady. Osyny paıdalanǵan Táýekel hanshapqynshylyq soǵys qozǵap, júz myńnan astam qazaq áskerimen Maýarannahrǵa basyp kirip, Ahsı, Ándıjan, Tashkent, Samarqand qalalaryn basyp aldy. Táýekel han óziniń týysy Esim sultandy 20 myńdaı áskermen Samarqanda qaldyryp, ózi 70-80 myń áskerimen Buharany alýǵa attandy. Qazaq áskerleri Buharany 20 kún qorshady. Qala bekinisi túbindegi bir shaıqasta Táýekel han aýyr jaralanyp, Tashkentke qaıtyp kelip qaza boldy.

---